ve fanatizmin engellenmesi gibi konular zerinde durdular. Radikal Cedldciler ise Gen Trkler gibi daha kkl reformlar is-tiyorlard. Bunlar 1916 ylnda Gen Buha-rallar adl bir gizli rgt kurdular. 1917 Bolevik ihtilali onlarn aktan faaliyet gstermelerine msaade etti. Bunlar ara-snda Abdlvahid Burhanov. Abdrrauf Ftrat ve Osman Hocaolu (Hocayev) bulu-nuyordu.

XIX. yzyln sonu ve XX. yzyln ba slam dnyasnda bir deiim dneminin de balangcyd. Panislamizm fikri Tatar-lar'a bu dnemde Ortadou aydnlar va-stasyla ulamt. Mesela Abdurrahman ei-Kevakibl gibi Suriyeli bir slahnn. y-neticilerin despotluunu bertaraf etmek ve mslmanlar birletirmek amacyla toplantlar dzenlenmesi hakkndaki fi-kirleri Rusya mslmanlar arasnda yan-k buluyordu. En azndan Krml smail Gaspral. Kazanl Musa Carullah ve Ziya-eddin Keman. Kevakibl'nin fikirlerinden haberdardlar. Bunlardan Musa Carullah'a gre Kevakibl'nin mm'I-~ur. adl ki-tab mslmanlar birletirmek iin byk bir konferans dzenlenmesini teklif edi-yordu ve bu fikir Rusya'daki mslman entelekteller arasnda bir hareket uyan-drmt.

Millet ve milliyetilik gibi modern kav-ramlarn blge mslmanlarnn gnde-mine girmesi ise daha ok Rusya yoluyla olmutur. Baz aratrmaclarn iddiasna

gre panslavizm fikri pantrkizm fikri iin bir model oluturmutur. Dier bir ifadey-le Rusya mslmanlar arasndaki pan-trkizm fikri panslavizme bir tepki olarak ortaya kmtr.

Rusya mslmanlarnn 1904-1917 yllar arasndaki faaliyetleri o derece youn ve hzl gemitir ki bu sre iinde Rusya mslmanlar Rus ar na sadk bir tebaa olmak durumundan otonomi iddia eden bir toplum konumuna gelmilerdir. Yine bu dnemde Rusya mslmanlarnn ay-dnlar tarihlerinde ilk defa ortak mese-lelerini tarttklar toplantlar tertip et-miler, Rusya'da tek bir Trk dili ve di-ni liderlik oluturma konusunda nemli admlar atmlardr (ayrca bk. CEDIDCLK).

BBLYOGRAFYA :

Genel Eserler. Musa Carullah Bigiyef. Umum Rusiya Musulmanlarnng nc Resm1 Ned-ueleri, Kazan 1906; a.mlf., Isiahat Esaslar, Pe-tersburg 1917; Btn Rusiya Musulmanlarnng 1917 ni Ylda 1-11 Mayda Meskev'de Bulgan Umum1 isyezdinin Prot--kollar, Pe-tersburg 191 7; U/e ma ittifak . Ka ~dr 1917; A.

Bennigsen - C. L. Quelquejay, La presse et le mouvement national chez tes musulmans de Russie avant 1920, Paris 1964; lsabelle Teitz Kreindler. Educational Policies Toward the Eastern Nationalities in czarist Russia: a Study of fl'minskii's System (doktora tezi, 1 970), Co-lumbia University; W. K. Medlin v.dr., Educa-tion and Development in Central Asia, Leiden 1971; Nadir Devlet, Rusya Trklerinin Mi/11 M-cadele Tarihi (1905-1917), Ankara 1985; H. C. d'Encausse. "1Sarist Educational Policy in Tur-kestan, 86 7- 9 7", Central As ian Review, sy. ll ( 963). s. 374-394.

Tataristan. Cemaleddin Velidi, Tatar Edebiya-tnn Bar, Orenburg 1912; a.mlf .. Oerk istorii obrazovannosti i literaturl tatar, Moskova 1923; Mercan1(der. Salih b. Sabit Ubeydullin). Kazan 1915; Ali Rahim- A. Aziz, Tatar Edebiyat Tari-hi, Kazan 1923, lll, 145-181; Abdullah Battal Taymas, Kazan Trkleri, stanbul 1925; Abdur-rahman Sa 'di, Tatar Edebiyat Tarihi, Kazan 1926; Bekir obanzacte. Din1 Isiahat ve Mede-ni inklab, Akmescit 1927, s. 35-67; A. Ben-nigsen - C. L. Quelquejay, Les mouvements na-tionaux chez tes musulmans de Russie: le 'Sultangalievisme' au Tatarstan, Paris 1960;C. L. Quelquejay, Islam in the Soviet Union, New York 1967; Tamurbek Davletshin, Sovyetskii Ta-tarstan, London 1974; F. Georgeon. Aux origines du nationalisme turc (Yusuf Akchura, 1876-1935), Paris 1980; A. Bennigsen- S. Enders Wimbush. Mystics and Commissars: Sufism in the Soviet Union, London 1985;Azade-Aye Rorlich, The Volga Tatars, Stanford 1986; Ahmet Kanldere, Reform Within Islam: The Tajdid and Jadid Mavement Amary the Kazan Tatars (1809-1917), stanbul 1997; Akdes Nimet Kurat. "Kazan Trklerinin Medeni Uyan' Devri", DTCFD, XXIV /3-4 ( 1966), s. 95-194.

Azerbaycan. Ahmet Caferolu. XIX. Yzyl B-yk Azer1 Reformatoru Mirza Fethali Ah und-Zade, Roma 1940; a.mlf., "Byk Azeri Alimi Mirza Kazm Bey", AYB, I ( 1932), s. 62-68; H-seyin Baykara. Azerbaycan 'da Yenileme Ha-reketleri: XIX. Yzyl, Ankara 1966, s. 57-87 , 153-174; Kprl, Edebiyat Aratrmalar ll, s. 66-81; a.mlf .. " Abbaskulu Aa", Trk Halk Edebiyat Ansiklopedisi, stanbul 1935, I, 18-22; A. Altstadt- Mirhadi, The Azerbaijani Turks: Power and ldentity under Russian Rule, S tan-ford 1992, s. 184- 189; Yavuz Akpnar. Azer1 Ede-biyat Aratrmalar, stanbul 1994, s. 45-53; T. Swietochowski, Russia and Azerbaijan: A Bordertand in Transition, New York 1995.

Krm. Cafer Seydahmet, Gaspra/ ismail Bey, stanbul 1934; Edward A. Allworth, Tatars of the Crimea: The ir Struggle for Survival, Durham 1988; Srr Hakan Krml, Krm Tatar-larnda Milli Kimlik ve Milli Hareketler (1905-1916), Ankara 1996.

Orta Asya. V. V. Barthold,lstoriya kul'turnoy jizni Turkistana, Leningrad 1927; T. G. Winner. The Oral Art and Literature of the Kazakhs of Russian Central Asia, London 1958; H. C. d'En-causse, Islam and the Russian Empire: Reform and Revolution in Central Asia, Paris 1966; Ze-ki Velid! Togan, Hatralar, stanbul 1969; a.mlf .. Bugnk Trkili Trkistan ve Yakn Tarihi, stanbull981; Centra/Asia: 120 YearsofRussian Rule (ed. Edward A. Allworth). Durham 1989; Kprl, Edebiyat Aratrmalan ll, s. 177 -193;

ISLAH

Edward A. Allworth, The Modern Uzbeks: From the Fourteenth Century to the Present, Stan-ford 1990; lsabelle Teitz Kreindler, "Ibrahim Altinsarin, Nikolai ll'minskii and the Kazakh Na-tional Awakening". CAS, 11/3 ( 983), s. 100-115.

Iii AHMET KANLIDERE

E) Endonezya ve Malezya. Endonezya ve Malezya'da slah hareketleri XIX. yz-yln sonlarndan itibaren grlmeye baland. Smrge ynetimlerinin beraberin-de getirdii Batl kltrel deerlerden ve hristiyan misyoner tekilatlarnn yo-un faaliyetlerinden rahatsz olan birok Endonezyal ve Malezyal mslman alim bunlarla mcadele etmenin yollarn ara-d. Bu alim ler. hem gemiin dini mirasn kefederek hem de Batllar tarafndan blgeye getirilen modern metotlar uygu-lamaya koyarak toplumda deiim yaplmas gerektiine inanyorlard. Bunda. slam dnyasnn dier taraflarnda ortaya kan yeniliki dini akmlarn tesiri de b-yktr.

XIX. yzyln ortalarndan itibaren ge-rek hac i badeti gerekse dini tahsil sebe-biyle blgedeki adalarla slam kltrnn merkezi saylan Ortadou slam lkeleri arasndaki temas hzlanmt. Ulam ve haberlemedeki gelimeler sonucu her yl binlerce Endonezyal ve Malezyal msl-man hac ibadetini ifa etmek zere Mek-ke ve Medine'ye gidiyor. bunlarn bir ksm tahsil amacyla Hicaz'da kalyor. bu ara-da dier slam lkelerinden gelen msl-manlarla fikir alveriinde bulunuyordu. Kahire'deki Ezher niversitesi'nde tahsil gren ve ada gelimelerden etkilenen Endonezyal ve Malezyal renciler de lkelerine dndklerinde yeniliki dini fi-kirlerin gelimesine n ayak oldular. Ay-rca XIX. yzylda bata Cava ve Singap ur olmak zere adalara gelip yerleen Had-ramut kkenli Araplar, kendi lkelerin-den getirdikleri yeni fikir ve akmlar bl-ge halk arasnda yaymaya alyorlard. Btn bu faktrler, XIX. yzyln sonlarnda blgede bir slami uyan ve yenilik ha-reketinin domasna zemin hazrlamtr.

Endonezya. Endonezya'daki slah hare-ketlerinin balangcn XIX. yzyl balarna kadar gtrmek mmkndr. 1802 ylnda Hac Miskin. Hac Muhammed Arif, Hac Abdurrahman adlarndaki Endo-nezyal, Mekke'de bir sre kaldktan son-ra doup bydkleri yer olan Sumatra'-nn Minangkabau blgesine Arabistan'-da o dnemlerde ortaya kan Vehhabl hareketinden etkilenmi olarak dnm

167

ISLAH

ve islamiyet'i bid'at ve hurafelerden arndrmak iddiasyla faaliyete balamt. Bu tr faaliyetler, zamanla toplumda gelierek halk arasnda "Kaum Adat" diye ad-landrlan geleneksel evrelerle atmaya yol at. Tarihe Pedri hareketi ( 82 -1837) adyla geen bu mcadele, esas iti-bariyle blgedeki yeniliki din alimleriyle Hollanda taraftar geleneksel kabile reis-Ieri arasnda cereyan etmekteydi. Hollan-dallar'n mdahale etmesiyle hareketin nderliini yrten Tuanku imam Bonjol 1835 ylnda teslim oldu. Bunun ardndan blge dorudan Hollanda smrge ynetiminin altna girdi.

XIX. yzyln sonlarnda Cemaleddln-i Efganl ve Muhammed Abduh gibi isim-lerin dorudan etkisi grlmeye baland. Islah hareketlerinin douu balangta byk lde d etkeniere bal olmakla birlikte bu hareketlerin daha sonra gelimesinde blgenin sosyal, kltrel ve si-yasi artlarna uygun yeni islami yorum-lar yapabilen modernist eilimli msl-man aydnlarn byk katks oldu. Bilhas-sa Sumatra'nn Minangkabau blgesin-de doan ve uzun sre Mekke'de kaldktan sonra Mescid-i Haram imamlna ka-dar ykselen eyh Ahmed Hatlb Minang-kabau ve onun yetitirdii eyh Muham-med Tahir Celaleddin Ezherl, eyh Mu-hammed Cemll Cambek, Hac Resul adyla tannan Hac Abdlkerlm Emrullah ve Hac Abdullah Ahmed gibi bazlar Ezher niversitesi'nde tahsil grm olan Mi-nangkabaulu alimler bu blgede islam modernizminin ilk ncleri oldular ve l-kelerine dndkleri zaman islamiyet'i e-itli bid'at ve hurafelerden arndrmak iin tebli faaliyetlerine giritiler.

Bunlardan eyh Muhammed Tahir, hem Sumatra'da hem Singapur adasnda fa-aliyet gsterirken dierleri 1909 ylndan itibaren Minangkabau blgesinde dini derslerin yannda tarih, corafya ve ma-tematik gibi derslerin de okutulduu Adabiyah (edebiyye) adl modern medre-selerin yannda 1918'de Sumatra Tavali b adyla bir eitim tekilat kurarak faaliye-te baladlar. Ancak daha sonra Persatuan Muslimin lndonesia- Permi'ye dnen Sumatra Tavalib, bamszlk hareketle-rini destekleyen siyasi faaliyetlere de ka-tlmas zerine 1933'te Hollanda-Hindis-tan hkmeti tarafndan kapatld. Ad geen alimler, 1911-1916 yllar arasnda Bat Sumatra'nn Padang ehrinde el-Mnir adl islami bir dergi kararak ye-niliki dncelerini yaymaya altlar. Bu dergi birok bakmdan Msr'da ne-

168

redilen el-Mendr dergisine benziyordu. Bu alimierin ve tekilatlarnn savundu-u yeniliki fikirler ksa zamanda tesirini gstererek blgedeki mslman toplu-mun Kaum Tua (eski nesil) ve Kaum Muda (yeni nesil) olmak zere iki gruba ayrlmasna yol at. Kaum Tua grubu yerleik dini gelenek v