kavramsal relativizm, Çeviri ve düşünsel asimilasyon · kavramsal relativizm, Çeviri ve d ......

Kavramsal Relativizm, Çeviri ve Düşünsel Asimilasyon

Boğaziçi Üniversitesi, Felsefe Bölümü

İlhan İnan

Bir başka dildeki bir terimi dilimize çevirmeye çalışırken, terimin o dil içinde ifade ettiği

kavramı tam anlamıyla ifade edecek bir terimimiz yoksa ne yapmalıyız? Bu soru bir yandan

çevirmenler açısından pratik bir zorluğa işaret ederken, diğer yandan bazı temel felsefi

sorunları da içinde barındırıyor. Dünyayı kavramsallaştırmanın tek ve mutlak bir yolunun

olmadığı görüşünü barındıran “kavramsal relativizm” dediğim öğretiyi temel aldığımızda

çevirinin önemli bir felsefi boyutu olduğu ortaya çıkar. Dillerin kavramsal yapıları arasındaki

farklar çeviriyi her durumda olanaklı kılar mı? Çeviri yaparken kendi dilimizde ya da

çevirdiğimiz dilde farkında olmadan kavramsal sapmalara yol açar mıyız? Bunun sonucunda

çeviri bazı durumlarda hem dilde hem de o dili konuşan insanların düşüncelerinde bir tür

asimilasyona neden olur mu? Kısa bir tarihsel girişten sonra bu ve benzeri soruları bazı

örnekler aracılığıyla tartışmak istiyorum.1

***

Felsefe tarihine baktığımızda doğal diller arası çeviri sorunlarının felsefi tartışmaların içine

girmesinin yirminci yüzyıldan önce pek de gerçekleşmemiş olduğunu görüyoruz. Dil

meselelerinin daha önce neden felsefeciler tarafından bu denli ihmal edilmiş olduğunu 1 Bu metin 14-15 Kasım 2005 tarihlerinde Boğaziçi Üniversitesi’nde geçekleşmiş olan “Kavramlar Çevrildikçe: Çeviri Düşüncemizi Biçimlendiriyor (mu)?” adlı sempozyumda yapmış olduğum konuşmanın biraz genişletilmiş halidir. Çeviri konusunda disiplinlerarası çalışmalara önemli bir katkı olduğunu düşündüğüm bu sempozyumun düzenlenmesindeki emeklerinden dolayı Boğaziçi Üniversitesi Çeviribilim Bölümü’ne ve özellikle Jonathan Ross’a en içten teşekkürlerimi sunarım.

İnan, İlhan, “Kavramsal Relativizm, Çeviri ve Düşünsel Asimilasyon”, Kavramlar Çevrildikçe Sempozyumu, Boğaziçi Üniversitesi

açıklamak hiç de kolay değil, ancak en azından şunu söyleyebiliriz: Yirminci yüzyıldan önce

klasik epistemolojinin iki temel kampını oluşturan deneyci (empirist) ve ussalcı (rasyonalist)

gelenek, her ne kadar bilginin kanyaklarına dair karşıt görüşler ifade etmişseler de, dil

üzerinde ortak bir varsayımda uzlaşmışlardır. Her iki gelenek de içinde yaşadığımız

kültürlerin en temel unsuru olan doğal dillerin, bilginin oluşumunda önemli bir rol

oynamadıklarını kabul eder. İki geleneğin bu ortak varsayımı kabul etmelerinin nedenleri

farklıdır. Deneyci geleneğin temel aldığı “tabula rasa” algı kuramına göre, zihin doğuştan boş

bir sayfa gibidir ve dış dünyanın uyarıcıları algı organlarımızı harekete geçirerek bilginin

temellerini oluşturur. Bu algı kuramının savunucuları, her ne kadar açıkça ifade etmeseler de,

kişinin dış dünyayı algılarken içinde yaşadığı kültürden ve öğrendiği dilden etkilenmediğini

düşünürler. Yani Hindistan’da doğup büyüyen ve Hintçe konuşan bir çocuk ile Romanya’da

doğup büyüyen ve Romence konuşan bir çocuk, bilgi edinme süreçlerinde özde aynı

konumdadır. İkisi de gözlerini açarak, çevrelerindeki dünyayı “çıplak” zihinleriyle algılayarak

bilginin temellerini oluşturur. Diğer yandan, bilginin kaynağının algıda değil usta olduğunu

savunan ussalcı görüş de farklı bir yoldan aynı sonuca varır. İnsan zihninin, içinde yaşadığı

kültürden ve konuştuğu dilden bağımsız olarak, salt usu aracılığıyla ilk bilgisini

oluşturduğunu kabul eder. Deneyci ve ussalcı görüşlerin bir sentezini yapan Kant ise insanın

nihai gerçekliğe ne usu ne de algısı yoluyla ulaşabileceğini savunur. Kant’a göre dünyaya dair

bilgimiz her durumda zihnimizin temel kategorileri ve formlarından oluşan bir elekten

süzülerek bize ulaşır. Ancak bu, insan zihninin doğasının bir parçası olup kültürel olarak

bizim oluşturduğumuz bir şey değildir. O nedenle zihinsel kategori ve formlardan oluşan bu

elek kişiden kişiye, kültürden kültüre ve dolayısıyla dilden dile değişmez. Bundan dolayı

kendinden önceki büyük filozoflar gibi Kant da insan düşüncesinin içinde yaşadığı kültür ve

konuştuğu dil tarafından nasıl etkilendiği sorusunu felsefi açıdan önemli görmemiştir. Ancak

Kant’ın, dış dünyaya dair insan algısının belirli bir zihinsel elekten süzülerek bilginin


oluşumuna katkıda bulunduğuna yönelik bu temel görüşünün “kavramsal relativizm” adını

verdiğim öğretinin oluşmasının ilk tohumlarını da attığını düşünüyorum. Kant’ın “zihinsel

elek”inin dil tarafından oluşturulduğunu ve dolayısıyla olumsal ve zaman içinde değişen

kültürel bir kaynağı olduğunu kabul ettiğimizde, kavramsal relativizm öğretisinin kapılarını

açmış oluyoruz.

On dokuzuncu yüzyılın sonlarında gelişip yirminci yüzyıla damgasını vurmuş olan ve

felsefe tarihinde “dile dönüş” adıyla anılan dönemin en belirgin özelliği, dilsel çözümleme

(analiz) yönteminin felsefe sorunlarının tartışılmasında merkezi bir konuma getirilmesidir.

Dil felsefesi ve mantık üzerine yaptıkları çalışmalar ile B. Russell ve G. Frege, daha sonra L.

Wittgenstein’ın başını çektiği Viyana Çevresi filozofları dile dönüş dönemine damgalarını

vurmuşlardır. Çoğu geleneksel felsefe problemlerinin özde dilin yanlış kullanımından

kaynaklandığını savunan bu filozoflar, kavramsal çözümlemeyi felsefenin en temel aracı

olarak görürler. Bu fikirden yola çıkan R. Carnap ilk defa dilsel çerçeve kavramını geliştirir.2

Carnap’a göre anlamlı bir soru ancak bir dilsel çerçeve içerisinden sorulabilir; dilin dışına

çıkmayı deneyip diller üstü bir soru sormaya kalkıştığımızda eskilerin metafizik dediği ve

gerçekte anlamsız olan bir soru sormuş oluruz. Örneğin matematik dili içinde “beşinci asal

sayı nedir?” diye sorarsak anlamlı bir soru sormuş oluruz, ancak bu dilin dışına çıkarak

“gerçekten sayılar var mı?” türünden derin bir metafizik sorusu soruyormuş gibi görünen

sorular anlamsızdır. Ancak Carnap’ın dilsel çerçeveleri doğal dillere bağlı değildir, fizik dili,

geometri dili ya da matematik dili türünden dilsel çerçeveler Carnap’a göre kültürler üstü

yapılardır. Benzer biçimde Russell, Frege ve Wittgenstein da (en azından ilk döneminde)

felsefe yaparken kullandığımız doğal dilin (İngilizce, Yunanca vs.) önemini hiç

vurgulamazlar. Dolayısıyla bu filozoflar için diller arası çeviri felsefi bir sorun olarak ortaya

çıkmaz.

2 Bkz. Carnap (1956), özellikle bu kitapta yer alan klasikleşmiş makalesi “Empiricism, Semantics and Ontology”.


Dile dönüş döneminin etkileriyle gelişen yirminci yüzyıl felsefesinde çeviri sorunları

yüzyılın ikinci yasından sonra daha ön plana çıkar. Bu çalışmalar arasında W.O. Quine’ın

“Çevirinin Belirsizliği”3 ile Kuhn’un “Eşölçülemezlik” savları4 felsefe dünyasında

yarattıkları etkiler açısından ön plana çıkıyorlar. Konumuzla daha yakından ilişkili olması

nedeniyle özellikle ikincisi üzerinde kısaca durmakta yarar var. Kuhn’a göre bilimsel

paradigmaların en temel öğeleri leksikonları, diğer bir deyişle kavramsal çerçeveleridir. Bir

bilimsel devrim olduğunda paradigmanın değişimi ile kavramsal çerçeve de değişir. Örneğin

Kopernik devrimi sonucu yalnızca kuramsal bir değişim değil aynı zamanda dilde bir değişim

yaşamışızdır. Kuhn’un Eşölçülemezlik savına göre bilimsel bir devrim öncesi ve sonrası

kullanılan kavramsal çerçevelerin yapıları öylesine farklıdır ki birinde ifade edebildiğimiz

bazı önermeleri diğerinde ifade edemeyiz. Kısaca bu sava göre iki dil arasında çeviri her

durumda olanaklı olmayacağı gibi, iki dilin üzerine çıkarak iki dilin de önermelerini ifade

edebileceğimiz “tarafsız” bir üst dil kurmak da olanaklı değildir. Bu anlamda Eşölçülemezlik

savı özde iki dil arasında çevirinin olanaksızlığını göstermeye çalışır. Ancak Carnap’ın dilsel

çerçeveleri gibi, Kuhn’un leksikonları da doğal diller değil, bilimsel paradigmaların dilleridir.

Dolayısıyla konumuzla ilişkilendirmek için Eşölçülemezlik savını doğal diller arası çeviri

sorunlarına uygulamak gerekiyor.

***

Bir doğal dilin içinde barındırdığı kavramlara ve bu kavramların birbirleriyle olan

ilişkilerine o dilin “kavramsal yapısı” diyelim. Kavramsal Relativizm öğretisine göre doğal

dillerin kavramsal yapıları birbirlerinden farklı olabilir, hatta aynı dilin kavramsal yapısı

3 Bkz. Quine (1960). 4 Bzk. Kuhn (1962) ve Kuhn (2000).


zaman içerisinde değişebilir. Bu durumda, örneğin Türkçe ve İngilizcenin kavramsal yapıları

birbirlerinden farklı olabileceği gibi, Türkçenin yüzyıl önceki kavramsal yapısı günümüz

Türkçesininkinden farklı olabilir. Ancak Kavramsal Relativizm öğretisi, yalnızca doğal

dillerin kavramsal yapıları arasında farklılıklar olduğu görüşüyle sınırlı değildir. Diğer

yandan, dünyaya dair tüm olguları ifade edebilecek mükemmel ve mutlak bir kavramsal

yapının varlığını da yadsır. Bu öğretinin doğruluğunu varsayarsak, Kuhn’un Eşölçülemezlik

savı ile bilim dilleri arasında çevirinin olanaksızlığına dair dile getirdiği görüşünden yola

çıkarak, iki doğal dil arasında çeviri yapmanın bazı durumlarda olanaksız olduğu sonucuna

varır mıyız? Bazı örnekler üzerinden buna bakalım. Birkaç yıl önce dilbilimciler ve

çevirmenlerden oluşan bir grup dünya dillerinde çevrilmesi en zor olan sözcüğün ne olduğunu

araştırmışlar. Oylamada Kongo’da konuşulan Şiluba dilinin “ilunga” sözcüğü ilk sırayı

almış.5 Kişilere yüklenen ilginç bir sıfatı ifade eden bu sözcüğün şu anlama geldiğini

söylüyorlar: “Biri tarafından ilk defa haksızlığı uğradığında bağışlayan, ikincisinde hoş gören,

üçüncüsünde asla bağışlamayan kişi”. Açık ki Türkçede “ilunga” sözcüğüne karşılık gelen bir

terimimiz yok. Bu durumda Şiluba dilinde yazılmış bir metni Türkçeye çevirmeye

çalıştığımızda “ilunga” sözcüğünü nasıl çevireceğiz? Bir seçenek, “betimleme yollu” çeviri

yapmak, yani metinde her “ilunga” gördüğümüz yerde, “Biri tarafından ilk defa haksızlığı

uğradığında affeden, ikincisinde hoş gören, üçüncüsünde asla affetmeyen kişi” betimlemesini

kullanmak. Ancak bunun doğru bir çeviri olacağını varsaysak bile, pratikte her durumda

betimleme yollu çeviri yapmak olanaklı değildir. Örneğin, bir simultane çevirmen, kabininde

kulaklığını takmış ve Şiluba dilinden Türkçeye çeviri yapıyorsa, her “ilunga” sözcüğünü

duyduğunda yukarıdaki uzun betimlemeyi kullanması tabii ki pratik açıdan pek de iyi bir

seçenek olmayacaktır. Ancak sorun yalnızca betimlemenin uzun olması sorunu değil, demin

5 Medyada BBC’nin web sitesinden ve Radikal gazetesinden okuduklarımdan haberdar olduğum bu örneği kullanmamın tek nedeni ilginç olması. Yoksa konu üzerine herhangi bir araştırma yapmış değilim, dahası sonra internette yayın yapan pek ilginç Wikipedia ansiklopedisine göre bazı Kongo yetkilileri “ilunga”nın Şiluba dilinde yalnızca bir soyadı olarak kullanıldığını söylemişler ve araştırmayı yapan çeviri şirketi ise konu üzerine konuşmayı reddetmiş.


de söylediğim gibi, bir dilde tek bir sözcükle ifade edilen bir kavramı, bir başka dilde birçok

sözcükten oluşan bir betimlemeyle karşılamak her durumda olanaklı olmayabilir. Örneğin,

yukarıda verdiğim betimlemenin “ilunga” sözcüğünün ifade ettiği kavramı geçekten

karşıladığına nasıl emin olabiliriz? Ben de bu betimlemeyi bu araştırmayı yapan kişilerin

“ilunga” sözcüğünün İngilizce olarak verdikleri karşılıktan Türkçeye çevirdim. Ancak bu

betimlemede yer alan “haksızlığa uğrayan”, “bağışlamayan” ve “hoş gören” terimlerinin

İngilizcedeki betimlemede yer alan terimlere tam karşılık gelip gelmediği bile kuşkulu. Kaldı

ki, İngilizceden Türkçeye çeviride bir sorun olmasa bile, Şiluba dilinde Türkçedeki “hoş

görme” teriminin tam bir karşılığı olmayabilir. İlginçtir, araştırmayı yapanlar “ilunga”

sözcüğünü başka dillere çeviremeyeceğimizi söylemiyorlar; yalnızca “en zor çevrilen” sözcük

olduğunu iddia ediyorlar. Ancak belki de biz “ilunga” sözcüğünü kendi kavramlarımıza

çekerek anlamaya çalışıyoruz. Her ne kadar bu betimleme bize “ilunga” sözcüğü hakkında iyi

kötü bir bilgi veriyorsa da, tam tamına bu kavramı ifade edebildiğimiz çok kuşkulu

görünüyor.

Betimleme yollu çeviri hem pratik hem de teorik açıdan sorunlu görünüyor. Tabii

diğer bir seçenek de dilimize yeni bir sözcük eklemek, yani uzun bir betimleme kullanmak

yerine “ilunga” sözcüğüne karşılık gelecek yeni bir Türkçe sözcük uydurmak. Bazı

durumlarda bunun en pratik yolu aynı sözcüğü kullanmak olabilir. Örneğin “ilunga”

sözcüğünü Türkçeye çevirirken bir betimleme kullanmak yerine sözcüğü aynen bırakmak da

bir seçenektir. Tabii tek bir kişinin yeni bir sözcüğü Türkçede kullanmaya başlaması, o

sözcüğün Türkçenin bir parçası haline gelmesine yetmez; sözcüğün Türkçeye girmesi için

Türkçe konuşan en az bir grup insanın bu sözcüğü benimsemesi ve kullanması gerekir.

Diyelim ki, “ilunga” sözcüğü bu şekilde Türkçeye girdi. Ancak böyle bir durumda Türkçedeki

“ilunga” sözcüğünün Şiluba dilindekiyle aynı olacağının hiçbir garantisi olamaz. Bu sözcüğü


Türkçede kullanan birinin Kongo’ya giderek yerel halk arasında yaşayıp, Şiluba dilini

öğrendikten sonra, “ilunga” sözcüğünün Şiluba dilinde Türkçedekinden farklı kullanıldığını

keşfetmesi pekala olanaklı olabilir.

Diğer ilginç bir örneğe de Milan Kundera Gülüşün ve Unutuşun Kitabı adlı romanında

rastlıyoruz, bu da Çekçedeki “Litost” sözcüğü. Bakın Kundera bu sözcük hakkında ne diyor.

Litost, başka dillere çevrilmesi olanaksız Çekçe bir sözcüktür. Adamakıllı açılmış bir

akordeon gibi sonsuz bir duyguyu, başka bir çok duyguların bileşimi olan bir duyguyu

anlatır: hüzün, acıma, pişmanlık ve özlem. Sözcüğün ilk hecesi, terk edilmiş bir

köpeğin sızlamasını duyuracak biçimde uzun ve güçlü bir biçimde vurgulanır.

Bununla birlikte, bazı hallerde, litost sözcüğü, tam tersine, çok sınırlı, özel,

belirli ve ince bir anlam taşır, bir bıçağın keskin yanı gibi. Bu sözcük olmadan insan

ruhunun anlaşılabileceğini düşünmekte güçlük çekmeme karşın, bu anlamda da bu

sözcüğün öbür dillerdeki benzerini boşuna arıyorum. (Kundera (1991), s.169)

Kundera’ya göre, “litost” sözcüğünü hüzün, acıma, pişmanlık ve özlem gibi aşina

olduğumuz duygu kavramları cinsinden betimlememiz olanaklı değil. Eğer Kundera haklıysa,

“litost” sözcüğünü, bırakın tek bir sözcükle karşılamayı, uzun bir betimlemeyle bile dilimize

çeviremiyoruz. Yukarıdaki alıntıdan sonra, Kundera “litost” sözcüğünün karşılık geldiği

duyguyu örnekler yoluyla anlatmaya çalışıyor. Aslında çoğu insanın zaman zaman yaşadığı

bir duygu olabilir litost. Ancak Kundera’ya göre, bu duyguyu ifade eden bir terim Çek dili

dışında bulunmuyor. Eğer Kundera haklıysa, içinde “litost” sözcüğü geçen Çekçe bir tümceyi

örneğin Türkçeye çevirmeye kalktığımızda, ya “litost” sözcüğünü aynen kullanacağız, ya da

yeni bir Türkçe sözcük uyduracağız. Belli ki Çek kültürü bu duyguya diğer kültürlerden daha

çok önem vermiş. Eğer Çekçeden Türkçeye yapılan çevirilerin sayısı artar ve zamanla “litost”


sözcüğü, ya da buna karşılık gelecek yeni bir Türkçe sözcük dilimize yerleşirse, bunun sonucu

olarak Çek kültürünün etkisiyle Türkçenin bir tür asimilasyona uğrayacağını söyleyebiliriz.

Bu durum, Türkçe konuşan birinin zamanla kendi duygularını ifade ederken yeni bir kavram

kullanmaya başlayacağı anlamına geliyor. Eğer bu bizim duygusal dünyamızı ifade

etmemizde yardımcı oluyorsa, bunun olumlu bir asimilasyon olduğu sonucuna varabiliriz: Bir

yandan dilimize yeni bir kavram kazandırmış oluruz, diğer taraftan da bunun sonucu olarak

bu kavramı kullanarak kendisinin ve başkalarının duygusal durumlarını düşünmeye başlayıp

düşünsel bir asimilasyon da yaşamış oluruz.

Ancak kavramsal ve düşünsel asimilasyon her durumda olumlu olmayabilir.

Felsefeden bir örnek vermek istiyorum. Platon felsefesinin en temel terimlerinden biri olan

eski Yunancadaki “episteme” sözcüğünü Türkçeye “bilgi” olarak çeviriyoruz. Kuşkusuz

Plato’nun episteme kavramı ile Türkçedeki bilgi kavramı birbirlerine çok yakın kavramlardır.

Hatta belki de episteme’nin bir bilgi türü olduğunu bile söyleyebiliriz. Ancak her tür bilginin

episteme olduğu çok kuşkuludur. Nitekim Platon, “episteme” terimiyle çok özel bir zihinsel

süreci kasteder. Bunun Türkçede tam tamına bir betimlemesini vermek olanaklı mıdır,

bilemiyorum. Eğer “episteme nedir?” diye sorulsa, sanırım şöyle yanıt verirdim: “Bir şeyle

aracısız olarak tam tanışık olma durumu”. Dahası bu “şey” Platona göre bir Form olmalıdır.

Örneğin, erdemin episteme’sine sahip olmak için Erdem Formu’yla bir araç kullanmadan tam

tanışık hale gelmeliyiz. Eğer episteme gerçekten buna benzer bir anlama geliyorsa,

Türkçedeki “bilgi” sözcüğünün bunu karşılamadığını söylemeliyiz. Günümüzde çoğu

felsefecinin kabul ettiği bir görüşe göre bilginin nesnesi önermelerdir. Örneğin, “dünyanın

yuvarlak olduğunu biliyorum” dediğimde, bildiğim şey dünya yuvarlaktır önermesidir. Oysa

Platon felsefesinin kullandığı eski Yunan dilinde günümüzde “önerme” dediğimiz şeye

karşılık gelen bir kavram olduğu çok kuşkuludur. Platon’un episteme’sinin nesnesi bir önerme


değil, bir Form’dur. Tüm bunlara karşın çevirmenler Platon diyaloglarını Türkçeye çevirirken

episteme sözcüğünü Türkçede bilgi sözcüğüyle ifade etmeye çalışırlar. Dolayısıyla eski

Yunanca bilmeyen ve Platon diyaloglarını Türkçeden okuyan biri Platon’un günümüz bilgi

kavramına ilişkin bir şeyler söylediği yanılsamasına kapılabilir. Aslında burada gerçekleşen,

tersine bir asimilasyondur. Yani günümüz kavramları ile eski metinleri yorumlayarak, o eski

metinlerin dilini kendi dilimize asimile etmiş oluruz. Kuşkusuz bu tür bir asimilasyonun bir

sonucu olarak o eski metinleri tümüyle anlamış olmayız ve dahası belki de değerli ve yararlı

bir eski kavramı yok etme tehlikesiyle de karşılaşabiliriz. Platon’un episteme kavramı buna

bir örnek olabilir.

Episteme ve bilgi gibi kavramların asimilasyonu yalnızca bu konu üzerine çalışan

felsefecileri ilgilendirmez. Zira Türkçedeki bilgi kavramı yalnızca felsefecilerin tekelinde

olan bir kavram değildir; gündelik yaşamda hiç felsefe okumamış insanların sürekli olarak

kullandıkları bir kavramdır aynı zamanda. Dahası, felsefenin çoğu temel kavramı için de aynı

şeyi söyleyebiliriz. Örneğin özgürlük, varlık, bilgi, adalet, doğru, anlam, nesne, hatta şey gibi,

felsefecilerin üzerine kitaplar yazdıkları kavramlar aynı zamanda gündelik dilin de

parçalarıdır. Anadili Türkçe olan biri kendisini, yaşamını, diğer insanları, devleti,

çevresindeki olayları vs. düşünürken bu kavramlara sıklıkla başvurmak durumundadır.

Dolayısıyla, bu kavramların asimilasyonu yalnızca felsefecileri değil, aynı zamanda ve daha

önemlisi Türkçe dilini konuşan herkesi etkileyecektir. 6

***

İki dil arasında çeviri yaparken belirli bir kavramın asimilasyona uğramasının başlıca

nedeni, o iki dilden birinin “baskın dil” konumunda olmasıdır. Örneğin, felsefe tarihine 6 Konuştuğumuz doğal dilin düşüncelerimiz üzerindeki etkileri konusuna felsefecilerden çok dilbilimci ve antropologlar ilgi göstermiştir. Bu literatürdeki ünlü Sapir-Whorf hipotezi kuşkusuz konumuzla iç içedir. Bkz. Whorf (1956).


baktığımızda hep baskın bir dilin olduğunu görüyoruz; önce Yunanca, daha sonra dönem

dönem Arapça, Latince, Fransızca, Almanca ve son olarak İngilizce bu rolü üstlenmişlerdir.

Günümüzde Platon, Descartes, Kant gibi büyük filozofların felsefeleri üzerine yapılan

çalışmaların çoğu Yunanca, Fransızca ya da Almanca değil İngilizcedir. Kuşkusuz felsefe

alanında Türkçe dili çeperde yer alıyor. Bunun sonucu olarak da zamanla Türkçe dilindeki

felsefi kavramlar asimilasyona uğruyor. Örneğin şu “basit” soruyu ele alalım: felsefenin en

temel alanlarından biri olarak kabul edilen epistemoloji ne üzerine çalışır? Tabii ki biraz

felsefe bilen biri yanıt olarak “bilgi” diyecektir. Ancak daha önce de söylediğim gibi,

“epistemoloji” teriminin etimolojisine baktığımızda karşımıza çıkan Yunancadaki “episteme”

teriminin Türkçedeki “bilgi” terimiyle eşanlamlı olduğu çok kuşkuludur. Dahası, felsefenin

günümüzde baskın dili olan İngilizcedeki “knowledge” sözcüğünü de Türkçe’de “bilgi”

sözcüğüyle karşılamaya kalkışılıyoruz. Ancak, Türkçedeki “bilgi” sözcüğünün Yunancadaki

“episteme” ve İngilizce’deki “knowledge” sözcüklerinden oldukça farklı bir kullanımı var.

Yaygın olan bu kullanıma göre, örneğin “yanlış bilgilendirildim”, “yanlış bilgi verildi” veya

“yanlış biliyormuşum” türünde tümcelerle sıklıkla karşılaşıyoruz. Eğer bilgi kavramı

knowledge ya da episteme kavramlarıyla aynı olsaydı, bu tür bir kullanımın olanaklı olmaması

gerekirdi. “Yanlış bilgi” terimini İngilizcede “false knowledge” terimiyle karşılamak isteriz,

ancak bu terim İngilizce dilinde neredeyse hiç kullanılmaz. Hatta çoğu felsefeciye göre böyle

bir kullanım kavramsal bir çelişkiyi içinde barındırır. Buradan yola çıkarak Türkçede bilgi

kavramının hatalı kullanıldığını söyleyenler çıkacaktır. Diyeceklerdir ki, bilgi tanım gereği

doğru olmak zorundadır, dolayısıyla “yanlış bilgi” kavramsal bir çelişkiyi ifade eder. Eğer bu

argüman zaman içerisinde güç kazanırsa Türkçenin bilgi kavramı asimile olup, yavaş yavaş

İngilizcedeki knowledge kavramıyla örtüşür hale gelebilir. Diğer yandan, İngilizcedeki

“knowledge” sözcüğünün felsefede sıklıkla kullanılması ve Antik Yunan felsefe metinlerinde

yer alan “episteme” sözcüğünün karşılığı olarak kabul edilmesi sonucu, İngilizce Antik


Yunanca dilinde bir tür asimilasyona neden oluyor olabilir. Öyle ki, “episteme” sözcüğünü

kullanan çağdaş bir Yunan felsefecisinin ifade etmeye çalıştığı kavram İngilizcedeki

knowledge kavramı olabilir.

***

Diğer yandan, bilimlerin gelişmesiyle oluşan bilim dili de doğal diller üzerinde baskı

oluşturabiliyor. Türkçede sıklıkla duyduğumuz ve sözlüklerimizde yer alan “yunus balığı”

terimi buna güzel bir örnek olabilir . Zooloji biliminin gelişmesiyle ortaya çıkan bir

taksonomiye göre balık ile memeli (hayvan) arasında bir ayrım yapılmıştır. Günümüz bilimi

bize yunusun bir balık değil, memeli bir hayvan olduğunu söyler. Dolayısıyla bilim diline

göre yunus balığı çelişkili bir kavramdır. Ancak Türkçedeki “balık” sözcüğünün etimolojisine

baktığımızda, bu sözcüğün bilim insanlarının balık ve memeli hayvan ayrımını yapmadan

önce de kullanıldığını görüyoruz.7 Yunusun hem denizde yaşaması, hem de denizde yaşayan

ve “balık” dediğimiz diğer birçok canlıya çok benzemesi nedenleriyle, içine yunusu da alan

bir balık kavramının gelişmiş olduğunu söylemek sanırım yanlış olmayacaktır. Daha zooloji

bilimi gelişmeden, örneğin 400 - 500 yıl önce Türkçede kullanılan balık kavramının içine

yunus da dahildi. Aynı şekilde, Türkçede balinanın bir türünün de adı “kadırga balığı”dır.

Ancak bilimin gelişmesiyle yunus ve balina türü deniz hayvanlarının memeli olduklarının

keşfedilmesinden sonra, “balık” sözcüğü zamanla anlamını değiştirmeye başladı. Her ne

kadar Türkçe konuşan insanların çoğu hala yunusu bir balık olarak kabul ediyorlarsa da, bilim

dilinin baskınlığı arttıkça “balık” sözcüğünün bu eski kullanımının zamanla yok olması çok

da şaşırtıcı olmayacaktır. Bir başka örnek de zaman kavramlarımıza dair verilebilir. Gündelik

7 Balık ile memeli hayvanları ayıran taksanomi bilimde ancak 17. yüzyılda gerçekleşmişken, Türkçe’de “balık” sözcüğünün çok daha eski bir tarihi olduğunu biliyoruz: Bkz. Clauson (1972). Sempozyumdaki konuşmamdan sonra yaptığımız sohbet esnasında Sayın Cemal Demircioğlu’ndan aldığım bu bilgi için kendisine teşekkür ederim.


dilimizde sıklıkla kullandığımız “saat”, “dakika” gibi sözcükler fizikçiler tarafından sürekli

yeniden tanımlanıyor. Bilimde birim zaman olarak alınan “saniye” terimi son 40 yıl içerisinde

üç kez tanım değiştirmiştir. Son tanıma göre, çoğu insanın sandığı gibi, “bir saat” dediğimiz

süre dünyanın kendi çevresindeki dönüş süresinin yirmi dörtte biri değildir. “Saniye”

teriminin oldukça teknik ve yalnızca işin uzmanları ve meraklıları tarafından bilinen uzun bir

tanımı bulunuyor.8 Henüz bu alanda bilim dili, belki de fazla teknik olmasından dolayı, doğal

dilde bir asimilasyona neden olmamış gibi görünüyor. Ancak zaman içinde bilimin etkisiyle

zaman kavramlarımızın değişime uğrayacağını düşünüyorum. Son bir örnek de, sıklıkla

kullandığımız “meyve” ve “sebze” ayırımına dair verilebilir. Türkçede çoğumuz domatesi bir

sebze olarak kabul ederiz. Ancak, örneğin İngilizcedeki “fruit” sözcüğünün Türkçedeki

“meyve” sözcüğüyle eş anlamlı olduğunu varsayarsak ortaya bir çelişki çıkar. Özellikle

eğitimli kişiler arasında İngilizce’de domates bir “fruit” olarak kabul edilebilir. Yine burada

bilim dilinin yavaş yavaş İngilizceyi değiştirdiğini görüyoruz. Bu değişimin zamanla

Türkçeye yayılabileceğini ve alış-veriş yaparken domatesi sebze reyonunda değil, meyve

reyonunda görmeye başlayacağımızı bekleyebiliriz.

***

Felsefenin en çetrefil konularından biri olan düşünme ile kavramlar arasındaki ilişki

üzerine bir çok kuram ortaya atılmıştır. Bu konudaki kuramsal yaklaşımımız ne olursa olsun,

insan düşüncesinin genelde kavramlar aracılığıyla gerçekleştiğini kabul edersek, bir dildeki

kavramsal değişimin, o dili konuşan insanların düşünme biçimlerinde de değişiklik

yaratacağını kabul etmemiz gerekir. Kısaca, kavramsal asimilasyonun, düşünsel asimilasyona

8 “Saniye” terimi 1956’ya kadar “ortalama güneş gününün 1/ 86400’ü” olarak tanımlanırken, daha sonra “tropik yılın 1/31556925.9747’si” olarak tanımlanmış, 1967 yılından bu yana ise “Sezyum-133’ün en alt enerji düzeyinin iki çok ince yapı düzeyi arasındaki geçişe karşılık gelen radyasyonun 9192631770 periyodu” olarak tanımlanıyor.


neden olduğunu söyleyebiliriz. “Asimilasyon” teriminin oldukça olumsuz bazı çağrışımları

var; ben de Türk Dil Kurumu’nun “asimilasyon” terimine karşı önerdiği “özümleme”

terimini bu nedenden dolayı kullanmayı yeğlemiyorum. Bunun asıl nedeni “özümleme”

sözcüğünün benzer olumsuz çağrışımları olmadığı kanısında olmam. Bu olumsuz çağrışımı

korumak istememin asıl nedeni, kavramsal ve düşünsel asimilasyonun birçok olumsuz sonucu

olduğuna inanmamdan kaynaklanıyor. Ancak, aynı kültürel asimilasyonda olduğu gibi, belirli

durumlarda kavramsal asimilasyon da yararlı olabilir: Eğer bu süreç sonucunda dil

zenginleşiyor ve daha verimli hale geliyorsa, eskiden ifade edilmekte güçlük çekilen

ifadelerin dile getirilmesi olanaklı oluyorsa ya da belirli bir konuda daha ayrıntılı ayırımlar

yapılabiliyor ve daha özgül konulardan bahsedilebiliyorsa, kavramsal asimilasyonun olumlu

bazı sonuçları olduğunu söyleyebiliriz. Yine de her durumda dilimizin üzerinde etki eden

güçlerin farkında olmak ve bunun sonucunda kavramlarımızın ve düşüncelerimizin ne şekilde

asimilasyona uğradığını fark etmek gerekir. Özellikle Türkçe gibi çeperdeki bir dile doğru

çeviri yapan çevirmenler için bunun entelektüel bir sorumluluk olduğu kanısındayım. Ancak

bunu belirli bir biçimde dile getirmeye çalıştığımızda karşımıza önemli bir felsefe problemi

çıkar. Diyelim ki çevirmenlere şöyle bir normatif öneride bulunduk : “İki dil arasında çeviri

yapan iyi bir çevirmen tüm önyargılarını bir yana bırakıp iki dilin üstünde düşünmeyi

becermeli, bir anlamda kültürler üstü meta bir dil üzerinden düşünme yeteneğine sahip olmalı,

iki dil arasındaki kavramsal farklılıklara karşı duyarlı olmalıdır.” Ancak, böylesi bir yeteneğe

bırakın çevirmenlerin, herhangi bir insanın dahi sahip olup olamayacağı felsefi bir sorun gibi

görünüyor. Eğer düşüncelerimiz kavramlar üzerinden gerçekleşiyorsa, bir çevirmen de çeviri

yaptığı iki dilin üzerine çıkıp meta düzeyde düşünürken de yine bazı kavramlara başvurmak

zorunda kalacaktır. Tüm kavramlarımız tarihsel, kültürel ve dolayısıyla olumsal iseler, belki

de iyi bir çevirmenden kültürler üstü bir düşünce diliyle çeviri yapmasını beklemek insanüstü

bir beklenti olabilir. Diğer yandan, şu da bir gerçek ki, iki dil arasındaki kavramsal


14

farklılıkların ayırdına varma yeteneğine sahip olanlarımız da var; en azından bu anlamda iki

dilin üzerine çıkıp düşünebildiğimiz bir üst dil olmalı. Bu çelişkili gibi görünen durumu

yansıtan paradoksal bir soruyla bitirmek istiyorum: “Kültürler üstü bir dil olanaklı değildir”

derken, kültürler üstü bir şey söylemiş olmuyor muyuz?

Kaynakça:

Carnap, R. (1956) Meaning and Necessity: A Study in Semantics and Modal Logic, enlarged

edition, University of Chicago Press.

Clauson, G. (1972) An Etymological Dictionary of pre-thirteenth-century Turkish, Oxford :

Clarendon Press.

Kuhn, T. (1962) The Structure of Scientific Revolutions, Chicago, University of Chicago

Press. (Bilimsel Devrimlerin Yapısı, Çeviren: Nilüfer Kuyaş, İmge Yayınları, 2006.)

Kuhn, T. (2000) The Road Since Structure: Philosophical Essays, Chicago: University of

Chicago Pres.

Kundera, M. (1991) Gülüşün ve Unutuşun Kitabı, Çeviren: Erhan Bener, Can Yayınları.

Whorf, B. (1956) Language, Thought & Reality, Cambridge, MA: MIT Press.

Quine, V.O.Q. (1960) Word and Object, MA: MIT Press.


kavramsal relativizm, Çeviri ve düşünsel asimilasyon · kavramsal relativizm, Çeviri ve d ......

Documents