ՎԻԼԵՆ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ

ԱՆՆԱ ՄԱԿԱՐՅԱՆ

ՖԻՆԱՆՍԱՏՆՏԵՍԱԿԱՆ

ՃԳՆԱԺԱՄԻ ԿԱՐՃԱԺԱՄԿԵՏ

ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ

ԳՆԱՀԱՏԱԿԱՆԸ ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ

ԵՐԵՎԱՆ

ՀՀ ԳԱԱ ՙԳիտություն՚ հրատարակչություն

2012

2

ՀՏԴ 338.124.4

ԳՄԴ 65.01

Խ 282

Երաշխավորված է հրատարակության ՀՀ ԳԱԱ

Մ. Քոթանյանի անվան տնտեսագիտության

ինստիտուտի գիտական խորհրդի որոշմամբ

ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ ՎԻԼԵՆ ՎԻԿՏՈՐԻ

Խ 282

Ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի կարճաժամկետ

սոցիալական ազդեցության գնահատականը Հայաստանում/

Վ. Վ. Խաչատրյան, Ա. Ռ. Մակարյան. – Եր.: ՀՀ ԳԱԱ

ՙԳիտություն՚ հրատ., 2012.– 184 էջ:

Հետազոտությունն արվել է հետազոտողներ Վիլեն Խաչատրյանի

(հետազոտության ղեկավար) և Աննա Մակարյանի կողմից` ՙԲաց հասա-րակության հիմնադրամներ – Հայաստան՚ կազմակերպությունից ստացված հետազոտական դրամաշնորհի շրջանակներում:

Հետազոտությունում փորձ է արվել հասարակական ու գիտական շրջա-

նակներին ընդհանրացված ու համառոտ իրազեկելու Հայաստանում ֆինան-սատնտեսական ճգնաժամի հետևանքով առաջացած սոցիալական իրավի-ճակի կարճաժամկետ փոփոխությունների վերաբերյալ: Հետազոտությունում ներկայացվել են ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի սոցիալական ազդեցու-թյան փոխանցման վեց ուղիները` աշխատանքի ներքին, օտարերկրյա շուկաների և պետական եկամուտների միտումների, գների, ակտիվների և վարկերի կառուցվածքային փոփոխության համատեքստում: Գնահատվել է ճգնաժամի ուղղակի սոցիալական ազդեցությունը դրամական և ոչ դրամական եկամուտ-ների, սպառողական ծախսերի կառուցվածքային փոփոխության և աղքատության ավելացման տեսանկյուններից: Բացահայտվել են նաև տնային տնտեսություն-ների կողմից ճգնաժամի հաղթահարման ռազմավարությունները: Կատարվել է նաև ճգնաժամի արդյունքում առաջացած բացասական հետևանքների վերլու-ծություն` սննդամթերքի սպառման, կրթության և առողջապահության ոլորտներում առկա և ի հայտ եկած հիմնախնդիրների տեսանկյունից: Հետազոտությունում քննարկվում են ՀՀ տնտեսության մրցունակությանն առնչվող հիմնահարցեր` մարդկային ռեսուրսների օգտագործման արդյունավետության և արտադրողա-կանության բարձրացման համատեքստում: Վերջում առաջարկություններ են արվել ՀՀ-ում սոցիալ-տնտեսական և մրցունակության բարձրացման քաղա-քականության կատարելագործման ուղիների վերաբերյալ:

Հետազոտությունը կարող է օգտակար լինել տնտեսության հակաճգնա-ժամային և սոցիալական քաղաքականության հիմնահարցերով զբաղվող հասա-րակական, գիտական, կառավարական ու քաղաքական լայն շրջանակների համար։

ISBN 978-5-8080-0963-9

© Խաչատրյան Վ. Վ., Մակարյան Ա. Ռ., 2012

© Բաց հասարակության հիմնադրամներ – Հայաստան, 2012

ՀՏԴ 338.124.4

ԳՄԴ 65.01

3

ԲՈՎԱՆԴԱԿՈՒԹՅՈՒՆ

ՀԱՄԱՌՈՏԱԳԻՐ .............................................................................................. 4

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ ............................................................................................. 12

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆ ԵՎ ՄԵԹՈԴԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ ... 15

ԲԱԺԻՆ I ՃԳՆԱԺԱՄԻ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ ՓՈԽԱՆՑՄԱՆ

ՈՒՂԻՆԵՐ ..................................................................................... 20

Փոխանցման ուղի 1. Աշխատանքի ներքին շուկա ..................... 20

Փոխանցման ուղի 2. Գներ .......................................................... 43

Փոխանցման ուղի 3. Ակտիվներ ................................................. 53

Փոխանցման ուղի 4. Վարկեր ..................................................... 60

Փոխանցման ուղի 5. Պետական եկամուտներ ........................... 64

Փոխանցման ուղի 6. Աշխատանքի օտարերկրյա շուկաներ ..... 76

ԲԱԺԻՆ II ՃԳՆԱԺԱՄԻ ՈՒՂՂԱԿԻ (ԱՆՄԻՋԱԿԱՆ) ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ

ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ ................................................. 82

Եկամուտներ (դրամական և ոչ դրամական) .............................. 82

Սպառողական ծախսերի կառուցվածքը .................................... 103

Աղքատություն ............................................................................. 111

ԲԱԺԻՆ III ՏՆԱՅԻՆ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԿՈՂՄԻՑ ՃԳՆԱԺԱՄԻ

ՀԱՂԹԱՀԱՐՄԱՆ ՌԱԶՄԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ .......................... 114

ԲԱԺԻՆ IV ՈՒՂՂԱԿԻ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԻՑ ԲԽՈՂ

ՀԵՏԵՎԱՆՔՆԵՐ` ԱԾԱՆՑՅԱԼ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆ 118

Սննդամթերքի սպառում (սնուցում) ............................................ 119

Կրթություն ................................................................................... 121

Առողջություն ............................................................................... 125

ԲԱԺԻՆ V ՀՀ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ՄՐՑՈՒՆԱԿՈՒԹՅԱՆ ՀԻՄՆԱԿԱՆ

ՑՈՒՑԱՆԻՇՆԵՐԻ ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԸ ...................................... 133

Արտադրողականություն ............................................................. 133

Մարդկային ռեսուրսների օգտագործում ................................... 137

ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԵՎ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻՆ

ՈՒՂՂՎԱԾ ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ ............................................................... 139

ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ ................................................... 146

ՀԱՎԵԼՎԱԾՆԵՐ ............................................................................................... 151

ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ՀԱՊԱՎՈՒՄՆԵՐ ................................................................. 181

4

ՀԱՄԱՌՈՏԱԳԻՐ

Յուրաքանչյուր երկրի զարգացման ընթացքը մեծապես

կախված է արդյունավետ իրականացվող սոցիալ-տնտեսական

քաղաքականությունից, որը ենթադրում է հասարակության և

տնտեսության մեջ տեղի ունեցող երևույթների կարճաժամկետ և

երկարաժամկետ զարգացումների լուրջ ուսումնասիրություն` դուրս

բերելու համար այն հիմնական խնդիրները, որոնք պետք է լուծել

հետևողական և արդյունավետ սոցիալ-տնտեսական քաղաքակա-

նության մեխանիզմներ կիրառելու միջոցով: Այս համատեքստում

կարևոր նշանակություն են ստանում ճգնաժամի սոցիալական

ազդեցության փոխանցման ուղիների ուսումնասիրությունից սկսած

մինչև դրանց միջոցով տնտեսություն ներթափանցած բացասա-

կան հետևանքների և ազդեցությունների բացահայտումը և, ըստ

այդմ, էլ քաղաքականության իրականացման հիմնադրույթների

մշակումը:

Ճգնաժամի սոցիալական ազդեցության փոխանցման ուղիները

Աշխատանքի ներքին շուկա

Նպատակային քաղաքականություն է հարկավոր մշակել և

իրագործել գործազրկության և զբաղվածության ասպարեզներում,

այսինքն` այն խնդիրները, որոնք կան զբաղվածության պարագայում,

հակառակ տեսանկյունից առկա են գործազրկության առումով,

քանի որ եթե տեղի չունենա ըստ մարզերի գործազրկության

մակարդակով ըստ առաջնայնության բաժանում և մարզ առ մարզ

ամենաբարձր գործազրկություն ունեցողից մինչև ամենացածրը

մշակված նպատակային քաղաքականություն, և մյուս կողմից

զբաղվածության արդյունավետ դիվերսիֆիկացիոն քաղաքականու-

թյուն չմշակվի, ապա այս խնդիրները մնալու են շատ դանդաղ

լուծվող խնդիրների շարքում:

5

Գներ

Ճգնաժամի սոցիալ-տնտեսական ազդեցությունների ամենա-

խոցելի ոլորտներից մեկը գնագոյացման և ընդհանրապես գների

ու սակագների համակարգն է, որն իր բացասական ազդեցությունն

է թողնում գրեթե ողջ բնակչության վրա: Իսկ այդ բացասական

ազդեցությունն ավելի ծանր են զգում բնակչության աղքատ խավերը,

որոնք իրենց պարենային ապրանքների գնման համակարգում

գրեթե այլընտրանք չունեն:

ՀՀ կառավարությունը որդեգրել է գնաճի զսպման քաղաքա-

կանություն, սակայն այն պետք է իրագործվի յուրաքանչյուր ապ-

րանքատեսակի գների փոփոխության հետ կապված լուրջ քաղա-

քականությամբ` գնաճի մեջ մեծ մասնաբաժին ունեցող ապրանք-

ների արտադրությունն ապահովելու և գների բարձրացում թույլ

չտալու համար, այլ ոչ թե կախված լինելով արտաքին շուկաներից

միշտ սպասել արտաքին տնտեսական ցնցումների արդյունքում ի

հայտ եկող գնային փոփոխություններին:

Ակտիվներ

Անշարժ գույքի շուկայում տեղի ունեցած գործարքների

փոփոխության, վաճառվող բնակելի տների, բազմաբնակարան

շենքերի բնակարանների և գյուղատնտեսական նշանակության

հողերի վաճառքի խնդիրները, դրանց` առանձին մարզերում տա-

րածաշրջանային գնային փոփոխությունները մնում են տարբեր

մասնագետների ուշադրության կենտրոնում:

Մյուս կողմից այն վարկածը, թե արդյոք տեղի՞ է ունեցել

ՙակտիվների փուչիկի՚ պայթյուն ՀՀ անշարժ գույքի շուկայում,

դեռ պետք է բացահայտել: Ինչպես նաև կարևոր նշանակություն

ունի հետևյալ հարցի պարզաբանումը. արդյոք Հայաստանում

անշարժ գույքի գները ճկո՞ւն են, թե՞ ոչ, որոնք վիճակագրական

տվյալների հիման վրա անգամ շեղվում են առաջարկի և պահան-

ջարկի դասական օրենքներից: Կարևոր հարցադրումներից է նաև

բանկերի ներգրավվածությունն անշարժ գույքի շուկայում, ինչպես

6

նաև այդ շուկայի փոխկապվածության խնդիրը բանկային ճգնաժամի

առաջացման հետ:

Հայաստանում տեղի ունեցած արտարժութային ճգնաժամը

բացասական սոցիալական ազդեցություն ունեցող երևույթներից

մեկն է, որը ստիպել է տնային տնտեսություններին վերանայել իրենց

վարքագիծը, սակայն այդքան խելամիտ վարքագիծ ավանդներ

ունեցողների կողմից դժվար էր ակնկալել, այստեղ ավելի շուտ

ապագա հնարավոր զարգացումների և նախատեսվող քաղաքա-

կանության վերաբերյալ եղել է տեղեկատվության արտահոսք, որն

էլ հասցրել է նմանատիպ վարքագծի, հակառակ պարագայում

այդքան մեծ տեղաշարժեր և դրամից արտարժույթի անցման

գործընթացներ դժվար թե տեղի ունենային, քանի որ հակառակ

պարագայում տոկոսադրույքների կրճատման միջոցով բանկերի

կողմից դա կկանխվեր:

Վարկեր

ՀՀ առևտրային բանկերի և վարկային կազմակերպություն-

ների կողմից տրված վարկերի հանրագումարը 2006թ. կազմել է

մոտ 260.0 մլրդ դրամ, որից տնային տնտեսություններին վարկ է

տրամադրվել 129.4 մլրդ դրամը, այսինքն` համարյա կեսը: 2007թ.

ընդհանուր վարկերը կազմել են 464.8 մլրդ դրամ, որից տնային

տնտեսություններին է հատկացվել 247.7 մլրդ դրամը, այսինքն`

կեսից ավելին: 2008թ. նախաճգնաժամային տարում ընդհանուր

բանկերի և վարկային կազմակերպությունների կողմից տրա-

մադրված վարկերը կազմել են 692.9 մլրդ դրամ, որից տնային

տնտեսություններին է տրվել 367.8 մլրդ դրամը: Ճգնաժամային

2009թ. ընդհանուր վարկերը կազմել են 785.5 մլրդ դրամ, իսկ

տնային տնտեսությունների մասնաբաժինը եղել է 341.0 մլրդ

դրամ, այսինքն` արդեն 2009թ. տնային տնտեսությունների վարկեր

վերցնելու տեսակարար կշիռը կեսից ավելի քիչ է կազմել ամբող-

ջական վարկերի կազմում: 2010թ. ընդամենը վարկերը հատեցին

մեկ տրիլիոն դրամի սահմանագիծը և կազմեցին 1009.4 մլրդ

դրամ, որից տնային տնտեսությունների մասնաբաժինը կազմում է

7

411.9 մլրդ դրամ: Իսկ հաշվի առնելով, որ 2006-2010թթ. ընթացքում

վարկերի տոկոսադրույքները, որոնք սահմանվել են առևտրային

բանկերի կողմից և տատանվել են 15.56-19.22%-ի միջակայքում,

ապա նշանակում է, վարկեր ունեցող տնային տնտեսությունները,

ձեռնարկությունները և այլն դժվարին վիճակում են հայտնվել, սա

լուրջ սոցիալական մտահոգության հիմքեր կարող է ստեղծել,

ինչպես նաև առաջացնել տնտեսական ոչ համաչափ զարգացում-

ներ` հատկապես երկարաձգվող վարկերի տեսքով և 150-190 մլրդ

դրամի հասնող տարեկան տոկոսավճարներ մարելով:

Պետական եկամուտներ

Հարկ ենք համարում նշել, որ ՀՀ պետական բյուջեի եկա-

մուտները 2008-2010թթ. ընթացքում ամենաբարձրն են եղել 2008թ.`

կազմելով 759.2 մլրդ դրամ, որից հետո սկսված ճգնաժամի արդ-

յունքում դրանք նվազել են` կազմելով 676.4 մլրդ դրամ, իսկ

արդեն 2010թ. դրանք վերականգնվել են` հասնելով 755.8 մլրդ

դրամի, սակայն 3.4 մլրդ դրամով պակաս են եղել 2008թ. ցուցանիշից:

Հարկերի և տուրքերի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս,

որ 2008թ. դրանք կազմել են 621.0 մլրդ դրամ, 2009թ.` 522.4 մլրդ

դրամ, իսկ 2010թ.` 594.1 մլրդ դրամ, այսինքն` ճգնաժամային

2009թ. դրանք կրճատվել են մոտ 100 մլրդ դրամով, որը հսկա-

յական գումարային մուտքերի անկում է ՀՀ պետական բյուջեի

համար, իսկ 2010թ. վերականգնում դեռևս տեղի չի ունեցել, քանի

որ 2008թ. համեմատությամբ այն 27 մլրդ դրամով պակաս է:

2008-2010թթ. ընթացքում ՀՀ կառավարությունը նախընտրել

է իրագործել բյուջեի ծախսերի ընդլայնման քաղաքականություն,

որի արդյունքում 2008թ. 760.6 մլրդ դրամ ընդհանուր ծախսերը

2010թ. կազմում էին արդեն 856.8 մլրդ դրամ:

Աշխատանքի օտարերկրյա շուկաներ

Հետաքրքիրն այն է, որ թեկուզ ճգնաժամի առկայությանը,

Համաշխարհային բանկի փորձագետ Էրսադոն գալիս է այն

եզրակացության, որ աղքատությունը շարունակում է նվազել, որից

8

կարելի է հետևություն անել, որ հայերն ունեն ճգնաժամային

իրավիճակներին դիմակայելու մեծ ունակություն: Հետաքրքիր է

նաև այն, որ այն տնային տնտեսությունները, որոնք դրսից ստանում

են դրամական միջոցներ, ավելի մեծ հակվածություն ունեն խնա-

յելու, որն էլ նրանց օգնում է նաև դուրս գալ ավելի բարդ տնտե-

սական իրավիճակներից, անգամ դրամական հոսքերը պակասելու

պարագայում: Մյուս կողմից նրանք հակված են այդ միջոցները

ծախսել կրթական, առողջապահական և այլ ծառայությունների

վրա, որն էլ ուղղված է նրանց բարեկեցության բարձրացմանը:

Ճգնաժամի ուղղակի (անմիջական) սոցիալական ազդեցություն

Դրամական և ոչ դրամական եկամուտներ

Ընդհանուր առմամբ ՀՀ բնակչության մեկ շնչի դրամական

եկամուտների կառուցվածքում 2009թ. նախորդ տարվա համեմատ

կենսաթոշակներից և նպաստներից, վարձու աշխատանքից, ինչպես

նաև այլ եկամուտներից մասնաբաժինների աճ է արձանագրվել,

ՀՀ-ից դուրս գտնվող բարեկամներից ստացվող տրանսֆերտները

պահպանել են իրենց մասնաբաժինը, իսկ մեծ գումարներ ստացո-

ղները սկսել են ավելի շատ ստանալ: Քաղաքային բնակավայրերում

աշխատավարձերի դերն աճեց որպես եկամտի հիմնական

աղբյուր, որին հետևեցին նպաստներ և կենսաթոշակներ եկամտի

խումբը, որոնք իրական աճ արձանագրեցին ճգնաժամի տարում:

Գյուղական համայնքներում կախվածությունը կենսաթոշակներից և

նպաստներից, ինչպես նաև այլ եկամտի աղբյուրներից ավելի

մեծացավ ճգնաժամի տարում, իսկ գյուղմթերքի վաճառքից ստացվող

իրական գնողունակությամբ եկամուտների կրճատում արձանա-

գրվեց: Իրական դրամական եկամուտների աճ արձանագրվեց

միայն քաղաքային բնակավայրերում: Գյուղական բնակավայրերում

դրամական արտահայտությամբ սննդամթերքի սպառումը սեփական

տնտեսությունից կրճատվեց ճգնաժամի տարում, իսկ քաղաքային

բնակավայրերում իրական սպառման մակարդակի աճ արձա-

նագրվեց: Իրական դրամական եկամուտների աճ է արձանագրվել

9

միայն IV-IX դեցիլային խմբերում: Ընդհանուր առմամբ դրամական

եկամուտների կառուցվածքում գրեթե բոլոր դեցիլային խմբերում

աճել է սոցիալական ապահովության և նպաստների (բացառու-

թյամբ IV և VII դեցիլային խմբերի), ինչպես նաև այլ եկամուտներ

աղբյուրի դերը (բացառությամբ VI դեցիլային խմբի): «Եկամուտ-

ներ աշխատանքից» աղբյուրից ստացվող իրական եկամուտների

աճ է արձանագրվել IV-VI դեցիլային խմբերում, իսկ I-III դեցիլային

խմբերում այս աղբյուրից ստացվող իրական եկամուտների բավա-

կանին մեծ չափերի հասնող անկում է արձանագրվել: Ինչ վերա-

բերում է ՀՀ-ից դուրս գտնվող բարեկամներից ստացվող եկամուտ-

ներին, ապա միջինից բարձր եկամուտներ ունեցող VII-VIII, ինչպես

նաև III դեցիլային խմբի տնային տնտեսությունները դոլարային

արտահայտությամբ ավելի շատ գումարներ են ստացել:

Սպառողական ծախսեր

ՀՀ-ում ճգնաժամի տարում իրական ծախսերը սննդամթերքի

վրա կրճատվեցին, մասնաբաժինը սպառողական ծախսերի մեջ

ավելացավ, պայմանավորված ծառայությունների և ոչ պարենային

ապրանքների վրա կատարվող ծախսերի իրական կրճատմամբ,

իսկ ալկոհոլային խմիչքի և ծխախոտի վրա իրական ծախսերն

աճեցին: Քաղաքաբնակ տնային տնտեսություններն ավելի շատ

կրճատեցին ծախսերը հագուստի, կոշիկի և կտորի վրա, քան գյու-

ղաբնակ տնային տնտեսությունները, իսկ գյուղաբնակ տնտեսու-

թյունները միջինում ավելացրին դեղամիջոցների սպառումը: Ինչպես

քաղաքաբնակ, այնպես էլ գյուղաբնակ տնային տնտեսությունները

ճգնաժամի բացասական ազդեցության հաղթահարման նպատակով

կրճատեցին ուսման, բուժօգնության վճարները, ինչպես նաև կապի

ծառայություններից օգտվելու վճարները: Ճգնաժամի տարում

բոլոր դեցիլային խմբերում արձանագրվեց իրական սպառողական

ծախսերի կրճատում: Սննդամթերքի իրական սպառումը ճգնաժամի

տարում բոլոր դեցիլային խմբերում կրճատվեց: Ոչ պարենային

ապրանքների իրական սպառումը կրճատվեց ճգնաժամի տարում

բոլոր դեցիլային խմբերում, բացառությամբ II-III դեցիլային խմբերի:

10

Ծառայությունների իրական սպառման կրճատում է արձանագրվել

ճգնաժամի տարում բոլոր դեցիլային խմբերում, բացառությամբ I

դեցիլային խմբի:

Աղքատություն

Աղքատության մակարդակն աճեց, սակայն կտրուկ աճ

չնկատվեց ճգնաժամի տարում` կառավարության սոցիալական

ապահովության ծախսերի ավելացման շնորհիվ, չնայած աղքա-

տության ընտանեկան նպաստների համակարգը բավարար

ընդգրկվածություն չէր ապահովում: Այլ քաղաքներում ամենամեծն

է եղել աղքատության մակարդակը ճգնաժամի տարում, սակայն

ամենամեծ տոկոսային աճը եղել է գյուղական բնակավայրերում,

աղքատների թվի աճ է արձանագրվել նաև Երևանում:

Ուղղակի սոցիալական ազդեցությունից բխող հետևանքներ`

ածանցյալ սոցիալական ազդեցություն

Ճգնաժամի ածանցյալ սոցիալական ազդեցությունները դիտար-

կելիս նկատում ենք, որ թերսնուցման դեպքերի աճ է նկատվել,

իսկ կրթության ոլորտում լուրջ փոփոխություններ չեն արձա-

նագրվել: Միջինում միայն Երևան քաղաքում է թերսնուցում

արձանագրվել` ընդունած կալորիաների տեսանկյունից (հաշվի

առնելով մեդիանան և միջին արժեքները): Ինչ վերաբերում է

կրթությանը, ապա բարձրագույն կրթության տեսանկյունից նյութական

միջոցների նվազման պատճառով 2008թ. համեմատ 2009թ. դուրս

մնացողների կտրուկ աճ չի արձանագրվել, վճարովի համակարգում

ընդգրկվածների թիվն աճել է, իսկ հանրակրթական դպրոցներից

տնային տնտեսությունների չնչին տոկոսն է հասել երեխաներին:

Առողջապահական ծախսերի կրճատման պարագայում պոլիկլինի-

կաներ կամ ամբուլատոր հաստատություններ հաճախումների թիվն

աճել է, իսկ այլ հիվանդությունների, ինչպես նաև մահացության

դեպքերի աճի ֆոնի վրա, որը նկատվել է նախքան ճգնաժամն

ընկած Ժամանակահատվածում, ինչպես նաև ալկոհոլի և ծխախոտի

11

իրական սպառման ծավալների աճի պարագայում, անհրաժեշտ

կլինի ճգնաժամի ազդեցությունը բնակչության առողջության վրա

դիտարկել երկարաժամկետ ժամանակահատվածում:

Տնային տնտեսությունների հաղթահարման

ռազմավարությունները

Տնային տնտեսությունների կողմից ճգնաժամի հաղթահար-

մանը նպաստել են սովորությունների կամ առօրյա վարքագծում

կատարված փոփոխությունները, եկամուտների աղբյուրներից որևէ

մեկի դերի ավելացումը, նույնիսկ կախումն այլ աղբյուրներից,

ինչպես նաև սեփական ուժերով ուղիների որոնումը: Ճգնաժամի

պայմաններում ժամանցի, զվարճանքի ծախսերի կրճատումն

ուղեկցվել է սննդամթերքի սպառման մեջ փոփոխություններ

մտցնելով, ինչպես նաև ծառայությունների և այլ ապրանքների

սպառման կրճատմամբ: Հաղթահարմանը նպաստել են նաև կառա-

վարության սոցիալական ապահովության համակարգը, պարտքի

և խնայողությունների առկայությունը: Իսկ տնային տնտեսու-

թյունների որոշ մասը նաև սեփական ուժերով փորձել են եկամտի

այլ աղբյուր ապահովել` պատահական գործ կատարելու և այլ

բնակավայրերում սեզոնային աշխատանքների մեկնելու միջոցով:

ՀՀ տնտեսության մրցունակության հիմնական ցուցանիշներ

Ընդհանուր առմամբ, ճգնաժամի ժամանակ արտադրո-

ղականության անկման պարագայում իրական աշխատավարձերի

աճը փաստում է լուրջ կադրային խնդիրների առկայության մասին:

Մյուս կողմից աշխատունակ տարիքի բնակչության թվի աճին

զուգահեռ աշխատուժի մասնակցության մակարդակի կրճատումը

շեշտադրում է աշխատուժի օգտագործման ոչ բարձր արդյունա-

վետությունը: Այս երկուսը միասին ապագայում լրացուցիչ բեռ են

լինելու ՀՀ ընկերությունների համար:

12

ՆԵՐԱԾՈՒԹՅՈՒՆ

2008թ. համաշխարհային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամը

տարբեր երկրներ էր փոխանցվում տարբեր «փոխանցման մեխա-

նիզմների» միջոցով, իսկ այդ երկրների տնտեսության վրա ազդե-

ցության մեծությունը պայմանավորվում էր տվյալ երկրի զարգաց-

ման, տնտեսական ճկունության և դիմացկունության մակարդակով

(տե′ս հավելված Ա, աղյուսակ 1): Այնուհետև, երկրի ներսում

«փոխանցման մեխանիզմները» իրենց հերթին բաժանվելով ճգնա-

ժամի տարբեր «փոխանցման ուղիների», սկսում էին ներազդել

տնտեսության այս կամ այն ոլորտի վրա (տե′ս հավելված Ա,

աղյուսակ 3): Դեպի Հայաստան ճգնաժամի փոխանցումը հիմնա-

կանում պայմանավորված էր ընթացիկ հաշվի փոփոխություն-

ներով (տրանսֆերտներ, արտահանման կրճատում, արտա-

հանվող ապրանքների գների կրճատում) և ՕՈՒՆ-ի կրճատմամբ

(տե′ս հավելված Ա, աղյուսակ 2): Այս փոփոխություններն իրենց

հերթին փոխանցման ուղիների միջոցով երկրի ներսում սկսեցին

բացասաբար անդրադառնալ տնային տնտեսությունների բարե-

կեցության վրա (սոցիալական ազդեցություն)` պատճառ հան-

դիսանալով թերսնման, առողջապահության և կրթության վրա

կատարվող ծախսերի կրճատման և որոշակի հիվանդությունների

աճի (տե′ս հավելված Դ, գծապատկերներ 1 և 2): Չնայած նրան, որ

Հայաստանը նախքան 2008թ. վեց տարի անընդմեջ երկնիշ տնտե-

սական աճ էր արձանագրում, 2009թ. աշխարհի պետությունների

շարքում 4-րդ ամենախոր ՀՆԱ-ի անկում արձանագրեց` -14.1%1,2

,

սակայն կարողացավ խուսափել աղքատության զգալի աճից, որում

ինչպես կառավարությունը, այնպես էլ տնային տնտեսությունների

1 Հետայսու բոլոր տեղերում վիճակագրական տվյալների աղբյուրները ՀՀ ԱՎԾ-ն է,

եթե կոնկրետ այլ աղբյուրի հղում չի կատարվում: 2 Lատվիա` -18.01%, Ուկրաինա` -15.1% և Լիտվա` -15.03%: Աղբյուրը` WB, WDI-Online

2011 (last accessed: March 23, 2011):

13

ճգնաժամի հաղթահարման ռազմավարությունները մեծ դեր

խաղացին [Էրսադո, 2010թ.]:

Աշխատուժի արտադրողականությունը, որպես բնակչության

բարեկեցության կամ կենսամակարդակի և որպես բարձր աշխա-

տավարձերի երաշխիք [Պորտեր և Քեթելս, 2003թ.], 2010թ. նա-

խորդ տարվա համեմատությամբ 0.7% աճ էր արձանագրել 2009թ.

մոտ 12% անկումից հետո, իսկ իրական աշխատավարձերն այդ

նույն ժամանակահատվածում բացասական աճ գրանցեց` -1.18%3,

2009թ. 6.2% աճի պարագայում: Հարցը նաև այն էր, որ 2009թ.

իրական աշխատավարձերի և արտադրողականության աճի տեմ-

պերը տարբեր ուղղություններով են շարժվել, սակայն արդեն

2010թ. պարզ է դառնում, որ իրական աշխատավարձերի աճը

դժվարություններ կստեղծի ընկերությունների համար: Իրական

աշխատավարձի աճի տեմպի բացասական լինելը կամ դանդա-

ղեցումը հնարավորություն չի տա ավելի կարճ ժամանակահատ-

վածում բարելավելու բնակչության կենսամակարդակը և, հետևա-

բար, հաղթահարելու առկա սոցիալական խնդիրները:

I բաժնում ներկայացված են երկրի ներսում ճգնաժամի

բացասական ազդեցությունը տնային տնտեսությունների վրա

տարածող «փոխանցման ուղիները»: Հեղինակները տարանջա-

տում են վեց փոխանցման ուղի` աշխատանքի շուկա, գներ, ակտիվ-

ներ, վարկեր, պետական բյուջեի եկամուտներ և աշխատանքի

օտարերկրյա շուկաներ: Փոխանցման յուրաքանչյուր ուղու ազդե-

ցությունը ներկայացնելուց առաջ տրվում է նրա նկարագիրը և

այնուհետ ազդեցությունը համապատասխան տնտեսական ցուցա-

նիշի վրա, ինչպիսիք են` գործազրկության մակարդակի աճը,

աշխատավարձերի կրճատումը, անշարժ գույքի գների անկումը,

տրանսֆերտների կրճատումը և այլն:

II բաժնում ներկայացված է ճգնաժամի` տնային տնտեսու-

թյունների վրա ունեցած ուղղակի (անմիջական) սոցիալական

ազդեցությունը` բարեկեցության փոփոխություն: Որպես այդպիսիք

3 Աղբյուրը` հեղինակների սեփական հաշվարկներ:

14

դիտարկվում են տնային տնտեսությունների եկամուտները և

դրանց կառուցվածքային փոփոխությունները, սպառողական ծախ-

սերը և աղքատության մակարդակը:

III բաժնում ներկայացված են տնային տնտեսությունների

կողմից որդեգրված ճգնաժամի հաղթահարման ռազմավարու-

թյունները, որոնցից էլ բխել է «ածանցյալ սոցիալական ազդե-

ցություն»-ը, իսկ վերջինիս վրա է հիմնվում IV բաժինը: Այս բաժ-

նում ներկայացվում են բնակչության թերսնուցման, առողջության

վիճակը, բարձրագույն կրթության վրա ազդեցության հետևանք-

ները: Իսկ V բաժինն անդրադառնում է ՀՀ տնտեսության մրցունա-

կությանը` դիտարկելով մրցունակության հիմնական ցուցանիշները

(արտադրողականություն, աշխատուժի մասնակցության մակարդակ,

զբաղվածության մակարդակ):

Հետազոտության առանձին բաժինների արդյունքներից

ելնելով` ներկայացվում են նաև առաջարկություններ սոցիալական

և տնտեսական քաղաքականությունների բարելավման, ինչպես նաև

ՀՀ տնտեսության մրցունակության բարձրացման վերաբերյալ:

15

ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՈՒՍՈՒՄՆԱՍԻՐՈՒԹՅՈՒՆ

ԵՎ ՄԵԹՈԴԱԲԱՆՈՒԹՅՈՒՆ

Տնային տնտեսությունների վրա որևէ ճգնաժամի սոցիա-

լական ազդեցությունը ներկայացնելիս ընդունված եղանակ է

դիտարկել երկրի ներսում ճգնաժամի սոցիալական ազդեցության

տարածման «փոխանցման ուղիները» և յուրաքանչյուր ուղու

հետևանքով առաջացած սոցիալական ազդեցությունը բնութագրող

ցուցանիշները, ինչպես նաև համապատասխան վիճակագրական

տվյալների փոփոխությունը` զուգահեռ ներկայացնելով հարցում-

ների արդյունքում ստացված առաջնային տվյալները [Բալիսաքան

և այլք, 2010թ.], [Վան և Ֆրանսիսկո, 2009թ.], [Փերնիա և Նոլզ,

1998թ.], [Սումատրո և այլք, 1998թ.]:

Սակայն կախված նրանից, թե երկիրը զարգացման որ

մակարդակի վրա է գտնվում, փոխանցման մեխանիզմները, որոնց

միջոցով համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամը ներթա-

փանցել է տվյալ երկիր իրարից տարբերվել են, հետևաբար առաջ

էր գալիս երկրի, ներսում ճգնաժամի սոցիալական ազդեցության

տարածման ուղիների հստակեցման անհրաժեշտություն: Այդ իսկ

պատճառով անհրաժեշտ էր հստակեցնել, թե Հայաստանում տեղի

ունեցած ճգնաժամը որ տիպի ճգնաժամերի շարքում էր դասվում`

դրանից բխող համապատասխան փոխանցման ուղիները որոշելու

համար:

Հաշվի առնելով ՄԱԿ-ի Աղքատության և սոցիալական ազդե-

ցության խմբի (2010թ.), PFA-ի (2008թ.), Գյուլումյանի (2009թ.) և

Քանագարաջահի (2010թ.) կողմից դիտարկվող համաշխարհային

ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի դեպի Հայաստան փոխանցման

մեխանիզմները (բացառությամբ ՕՈՒՆ-ի փոխանցման մեխանիզմի),

պետք է նշել, որ այդ մեխանիզմներն ընթացիկ հաշվի անհավասա-

րակշռության էլ ավելի խորացման պատճառ կարող էին հանդիսանալ,

եթե ներմուծումը կտրուկ և մեծ չափերի հասնող անկում չար-

ձանագրեր: Եթե 2005-2007թթ. ընթացիկ հաշվի պակասուրդ/ՀՆԱ

միջին հարաբերակցությունը կազմել էր մոտ 3.1%, ապա 2008թ.

16

այդ հարաբերակցությունը կազմեց մոտ 11.8%` գերազանցելով

նախորդ տարիների միջին ցուցանիշը մոտ 8.8%-ային կետով4: Հարկ

է նշել, որ ընթացիկ հաշվի անհավասարակշռության խորացման

պարագայում (2005թ.-ից ի վեր) և հատկապես 2008թ. III-րդ

եռամսյակից հետո, ինչը համարվում է համաշխարհային ֆինան-

սատնտեսական ճգնաժամի սկիզբը5, Հայաստանում ընթացիկ

հաշվի անհավասարակշռության խորացումը պայմանավորված

չէր ներքին խիստ մակրոտնտեսական անհավասարակշռություն-

ներով6, և, հետևաբար, ըստ Միլեսի-Ֆերրեթթիի և Ռազինի (1996թ.),

ընթացիկ հաշվի անհավասարակշռության խորացումը, որի

պատճառը կարող էր լինել շոկը` ինչպես տեղական, այնպես էլ

արտաքին, հանգեցնելու էր «ճգնաժամի» («տեղական արժույթի

փլուզման»): Իսկ ըստ Բլինեյի [2005թ., էջ 79]` ցածր եկամուտներ

ունեցող երկրներում, որտեղ արժեթղթերի շուկան այդքան էլ

զարգացած չէ, արժութային ճգնաժամ է համարվում դևալվացիան,

որը պայմանավորված է ընթացիկ հաշվի անհավասարակշռու-

թյուններով «և/կամ այլ հանգամանքների վերացմամբ»: Իսկ ՀՀ-ում

2009թ. ազգային արժույթի արժեզրկման չափը դոլարի նկատմամբ

համապատասխանում է Ռեյնհարթի և Ռոգոֆֆի (2009թ.) արժու-

թային ճգնաժամի սահմանմանը: Հետևաբար` Հայաստանում արձա-

նագրվել է արժութային ճգնաժամ, որը պայմանավորված է եղել

արտաքին շոկերով:

Հայաստանում 2008-2009թթ. ճգնաժամի սոցիալական ազդե-

ցության հիմնահարցերին տարբեր հեղինակներ անդրադարձել են

մի շարք վերլուծություններում և զեկույցներում` ՀՊԾ-ի պարենային

անվտանգության վերլուծությունը (2009թ.), ՀԲ-ի կողմից պատրաստ-

ված զեկույցը (2010թ.), UNDP-ի կողմից ստացված աջակցության

շնորհիվ ՀՀ աշխատանքի և սոցիալական հարցերի նախարա-

4 Այս ցուցանիշը 2005թ. մոտ 0.5% է եղել և սկսել է էլ ավելի խորանալ հետագա տարի-

ների ընթացքում: 5 Կամ ինչպես նաև անվանում են «Լեհման»-ի շոկ, երբ 2008թ. սեպտեմբերի 15-ին

“Lehman Bros.” ընկերության սնանկությունը մի շարք երկրներում շոկերի պատճառ հանդիսացավ:

Աղբյուրը` http://www.newsweek.com/2009/09/14/the-lehman-shock.html (last accessed: March 24, 2011).

6 2005-2008թթ. բյուջեի պակասուրդ/ՀՆԱ հարաբերակցությունն անընդհատ նվազում

էր, գնաճը շատ բարձր մակարդակի վրա չի եղել:

17

րության Աշխատանքի և սոցիալական հետազոտությունների

ազգային ինստիտուտի կողմից պատրաստված զեկույցը (2010թ.),

ինչպես նաև ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայության պատ-

րաստած զեկույցը (2010թ.): Սակայն վերը նշված զեկույցներից ոչ

մեկը չի դիտարկել ճգնաժամը տնային տնտեսությունների բարե-

կեցության փոփոխության, արժութային ճգնաժամին հատուկ

ճգնաժամի սոցիալական ազդեցության տարածման փոխանցման

ուղիների տեսանկյունից: Չեն դիտարկվել նաև ճգնաժամի հաղթա-

հարման որդեգրած ռազմավարություններն ուղղակի սոցիալական

ազդեցության (տնային տնտեսությունների բարեկեցության փոփո-

խության պատճառով) և դրանից բխող սոցիալական ազդեցության

(սնուցում, առողջություն և կրթություն) հստակ տարանջատման

տեսանկյունից: Հեղինակների կողմից առաջարկվող ճգնաժամի

սոցիալական ազդեցության գնահատման մեխանիզմների հիմքում

ընկած է Փերնիայի և Նոլզի (1998թ.), ՀԲ-ի (2010թ.), Վանի և

Ֆրանցիսկոյի (2009թ.), ինչպես նաև ՀՊԾ-ի (2009թ.) կողմից

առաջարկված մոտեցումների սինթեզի հիման վրա առաջարկած

մոտեցումը (տե′ս գծապատկեր 1), որը ներառում է վերը նշված փաս-

տարկները: Հետևաբար, համապատասխան ճգնաժամի սոցիա-

լական ազդեցության տարածման փոխանցման ուղին, ազդելով

տնտեսական ցուցանիշների վրա, հանգեցնում է տնային տնտե-

սությունների բարեկեցության փոփոխության, որի հետևանքով

տեղի է ունենում եկամուտների և ծախսերի փոփոխություն և/կամ

աղքատության դեպքերի աճ (ուղղակի սոցիալական ազդեցություն):

Եկամուտների փոփոխությունն իր հերթին հանգեցնում է նրան, որ

տնային տնտեսությունները ճգնաժամի հաղթահարման տարբեր

ռազմավարություններ են որդեգրում, ինչն էլ բերում է տնային

տնտեսությունների անդամների սնուցման, առողջության և կրթության

մակարդակի անկման (ուղղակի սոցիալական ազդեցությունից

բխող ածանցյալ ազդեցություն):

Չնայած մեծ տնտեսական անկմանը, որն արձանագրվել էր

ՀՀ-ում, կարևոր է դիտարկել աշխատուժի արտադրողականության`

ճգնաժամից առաջ, այդ տարում և դրանից հետո ժամանակա-

հատվածներում, որպես բնակչության բարեկեցությունը բնորոշող

ցուցանիշ` բարձր աշխատավարձի մակարդակ ապահովելու

18

տեսանկյունից [Պորտեր և Քեթելս, 2003թ.]: Սակայն զեկույցն

անդրադառնում է հիմնական համարվող երկրի տնտեսության

մրցունակությունը բնութագրող որոշ ցուցանիշների (արտադրողա-

կանություն, աշխատուժի մասնակցության մակարդակ, զբաղվա-

ծության մակարդակ)7, պարզելու, թե բացահայտված միտումներն

ինչպես կարող են մեղմել ճգնաժամի սոցիալական ազդեցության

հետևանքները:

Տվյալներ և վերլուծություն

Ազդեցության գնահատման ժամանակ կիրառվել է «նախքան-

հետո» սկզբունքը, երբ նախքան ճգնաժամն արձանագրված

արդյունքները համեմատվում են ճգնաժամից հետո գրանցված

արդյունքների հետ8: Դիտարկվող ժամանակահատվածն ընդգրկում

է 2006-2010թթ. տվյալները, ինչպես մարզային կտրվածքով, այնպես

էլ եռամսյակային: Իսկ որպես ճգնաժամի տարի դիտարկվում է

2009թ.: Տնային տնտեսությունների վրա սոցիալական ազդեցու-

թյան գնահատման ժամանակ երկրորդային տվյալները վերցվել են

ՀՀ ԱՎԾ-ի տարբեր տարիների հրապարակումներից: Իսկ ընկե-

րությունների ֆինանսական վիճակի վերաբերյալ վերլուծություն-

ներն արվել են ինչպես ՀՀ ԱՎԾ-ի, այնպես էլ փոքր և միջին

ձեռնարկատիրության վրա ճգնաժամի ազդեցության և հաղթա-

հարման ռազմավարությունների ու քաղած դասերի վերաբերյալ

Վ. Խաչատրյանի կողմից ՀՀ մարզերում 80 ձեռնարկատերերի

հարցման արդյունքների առաջնային տվյալների հիման վրա:

7 Հայաստանի մրցունակությունը լավագույնս ներկայացվում է «Տնտեսություն և

արժեքներ» հետազոտական կենտրոնի կողմից պատրաստված տարեկան ազգային մրցունակության զեկույցներում, որն անդրադառնում է մրցունակության ինչպես առաջնային, այնպես էլ միջանկյալ ցուցանիշներին, ինչպես նաև երկրի մրցունակու-թյան 12 հենասյուներին, ամեն տարի թեմատիկ անդրադարձ է կատարվում երկրի մրցակցային առավելությունը բարձրացնելուն ուղղված որևէ խնդրի (www.ev.am):

8 Նախքան ուղղակի սոցիալական ազդեցության տարածման փոխանցման ուղիների

դիտարկումը, սկզբում ներկայացվում են տվյալ ուղու ազդեցության պատճառ հան-դիսացող իրավիճակի նկարագիրը (համապատասխան ցուցանիշների փոփոխու-թյունը), այնուհետև դրանից բխած համապատասխան տնտեսական ցուցանիշները:

Գծապատկեր 1 Ճգնաժամի փոխանցման մեխանիզմները և սոցիալական ազդեցությունները տնային տնտեսությունների վրա

Աղբյուրը` հեղինակների կողմից մշակված գծապատկեր:

19

Վարկեր (Գրավի արժեք, վարկի տոկոսադրույքներ և այլն):

Ակտիվներ (Գործարքների քանակ արժեթղթերի, անշարժ գույքի շուկաներում և ծավալները, ավանդների տոկոսադրույքներ):

Աղքատություն

Տնային տնտեսու-թյունների

սպառողական ծախսեր

Տնային տնտեսու-թյունների

եկամուտներ

Բ Ա Ր Ե Կ Ե Ց ՈՒ Թ Յ Ա Ն

Փ Ո Փ Ո Խ ՈՒ Թ Յ ՈՒ Ն

Ուղղակի (անմիջական) սոցիալական ազդեցություն

Հ Ա Ղ Թ Ա Հ Ա Ր Մ Ա Ն

Ռ Ա Զ Մ Ա Վ Ա Ր ՈՒ Թ Յ ՈՒ Ն Ն Ե Ր

Աշխատողների եկամուտներ

Սփյուռքից փոխանցումներ

Աշխատողների դրամա-կան փոխանցումներ

Սոցիալական ուղղվա-ծության ծախսեր

Սպառողներին տրված վարկերի քանակի և գումարների կրճատում

Վարկերի տեսակների կրճատում

Արժեթղթերի գներ Անշարժ գույքի գներ Խնայողություններ

Կրթություն

Առողջություն

Սնուցում

ՍԳԻ

Գործազրկության մակարդակ

Զբաղվածություն Ոչ ֆորմալ

զբաղվածություն Աշխատավարձեր

Ածանցյալ (նախորդից

բխող) սոցիալական ազդեցություն

Աշխատանքի օտարերկրյա շուկաներ (Միգրացիոն հոսքեր, ՌԴ առևտրի և շինարարու-թյան տնտեսական վիճակը տրանսֆերտների համար աղբյուր հանդիսացող երկրներում):

Կառավարության եկամուտներ (Բյուջեի եկամտային մաս և այլն):

Գներ (Սպառողական զամբյուղի մեջ ներմուծվող ապ-րանքների տեսակարար կշիռը, համաշխարհային շուկաներում գների փոփոխություն, փոխարժեք):

Ճգնաժամի սոցիալական ազդեցության փոխանցման ուղիներ

Աշխատանքի ներքին շուկա (Ընկերությունների ֆինանսական դրություն, փակում և այլն):

Գործազրկության մակարդակ

Զբաղվածություն Ոչ ֆորմալ

զբաղվածություն Աշխատավարձեր

20

ԲԱԺԻՆ I

ՃԳՆԱԺԱՄԻ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ

ՓՈԽԱՆՑՄԱՆ ՈՒՂԻՆԵՐ

Շատ մեծ կարևորություն է տրվում նաև ճգնաժամի փո-

խանցման մեխանիզմների և տնային տնտեսությունների վրա

դրանց սոցիալական ազդեցությունների գնահատման հիմնահար-

ցերի ուսումնասիրությանը: Այդ իսկ պատճառով ուսումնասիրելով

ճգնաժամերի փոխանցման մեխանիզմների և ուղիների վերաբերյալ

առկա համաշխարհային մի շարք հեղինակավոր կազմակերպու-

թյունների փորձագետների մոտեցումները` առանձնացրել ենք վեց

հիմնական ուղիներ (աշխատանքի ներքին շուկա, գներ, ակտիվներ,

վարկեր, կառավարության եկամուտներ, աշխատանքի օտար-

երկրյա շուկաներ) և փորձել գնահատական տալ այդ ուղիներից

յուրաքանչյուրով Հայաստան ներթափանցած և իրենց սոցիալական

ազդեցությունը թողած բացասական երևույթների և միտումների

վերաբերյալ:

Փոխանցման ուղի 1. Աշխատանքի ներքին շուկա

Ընկերությունների ֆինանսական վիճակը

ճգնաժամի պարագայում

Ճգնաժամի ժամանակ ՀՀ կազմակերպությունների գործու-

նեության արդյունքների իրական պատկերը ստանալու համար

անհրաժեշտ է ուսումնասիրել դրանց ֆինանսական հիմնախնդիր-

ները, ֆինանսական գործունեության տարածքային անհամաչափ

բաշխվածությունը մարզերում և Երևան քաղաքում, կազմակեր-

պությունների հասույթի փոփոխության միտումները, շահութաբե-

րության նորմայի փոփոխությունները, կրեդիտորական պարտքերի

դինամիկան և այլն:

Հարկ ենք համարում նշել, որ ՀՀ կազմակերպությունները

2007թ. ապահովել են 212.9 մլրդ դրամի, 2008թ. գրեթե 208.2 մլրդ

21

դրամի զուտ շահույթ, այն 2009թ. նվազել է մոտ 4-5 անգամ, որի

պատճառով այն կազմել է 47.4 մլրդ դրամ, ինչ վերաբերում է

խոշոր և միջին կազմակերպություններին, ապա 2008թ. դրանք ունեցել

են 121.6 մլրդ դրամի զուտ շահույթ, որը կրճատվել է մոտ 110.2

մլրդ դրամով և կազմել է 10.9 մլրդ: Իսկ եթե հարցը դիտարկում են

փոքր կազմակերպությունների կտրվածքով, ապա նկատում ենք,

որ 2008թ. փոքր կազմակերպությունների զուտ շահույթի մասնա-

բաժինը կազմել է 86.5 մլրդ դրամ, որը 2009թ. կազմել է 36.4 մլրդ

դրամ, այսինքն` մեկ տարվա անկումը փոքր կազմակերպությունների

մոտ 50 մլրդ դրամ է: Վերջինս բավականին խոշոր և ահազանգող

ցուցանիշ է: Ստացվում է, որ փոքր կազմակերպություններն իրենց

զուտ շահույթի ցուցանիշով 2009թ. գտնվել են ավելի լավ դիրքում,

քան միջին և խոշոր կազմակերպությունները, այսինքն` 47.3 մլրդ

դրամից 10.9 մլրդ դրամը խոշոր և միջին կազմակերպություններին

է պատկանել, իսկ 36.4-ը՝ փոքրերին, որը խոսում է փոքր կազմա-

կերպությունների առավել կենսունակ լինելու մասին:

Ոլորտային առումով 2009թ. բացասական զուտ շահույթով

կամ վնասով են աշխատել էլեկտրաէներգիայի, գազի, ջրի

արտադրության և բաշխման (-45.2 մլրդ դրամ), մշակող արդյունա-

բերության (-17.5 մլրդ դրամ), հանքագործական արդյունաբերության

(-7.9 մլրդ դրամ) և գյուղատնտեսության, որսորդության և անտա-

ռային տնտեսության, ինչպես նաև ձկնորսության, ձկնաբուծության

ոլորտները: Վերոնշյալ ոլորտները 2008թ. աշխատել են զուտ շա-

հույթով: Իսկ 2009թ. զուտ շահույթի ցուցանիշը բարձր է եղել առևտրի

ոլորտում (35.6 մլրդ դրամ), տրանսպորտի և կապի ոլորտում (36.0

մլրդ դրամ), շինարարության ոլորտում (20.3 մլրդ դրամ), որն ի

դեպ 2008թ. համանուն ցուցանիշից մոտ 2 անգամ ավելի է,

անշարժ գույքի հետ կապված գործառնություններ, վարձակալում

և սպառողներին ծառայությունների մատուցում (11.7 մլրդ դրամ):

Մարզային կտրվածքով կազմակերպությունների զուտ

շահույթի ցուցանիշի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ զուտ

շահույթի 75%-ից ավելին կենտրոնացած է Երևանում, այսինքն`

կազմակերպությունները նախընտրում են իրենց գործունեությունն

իրականացնել Երևանում, իսկ մարզերի զարգացածությունը մնում է

ցածր մակարդակի վրա: 2008թ. իր զուտ շահույթի (նախքան

22

շահութահարկի գծով ծախսի նվազեցումը) ցուցանիշով մարզերից

առաջինն է եղել Արագածոտնը իր 21151.4 մլն դրամ ցուցանիշով,

իսկ 2009թ. այս մարզի կազմակերպությունները բավականին մեծ

կորուստներ են ունեցել, և ցուցանիշն իջել է մինչև 442.4 մլն դրամ:

Երկրորդ տեղում է գտնվում Կոտայքի մարզը, որին հաջորդում է

Արարատը, իսկ վերջինիս էլ հաջորդում է Սյունիքը:

2008թ. ամենածանր վիճակում են հայտնվել Վայոց Ձորի և

Գեղարքունիքի կազմակերպությունները, տարին փակել են զուտ

շահույթի բացասական ցուցանիշով` ունենալով համապատասխա-

նաբար` -301.9 և -22.5 մլն դրամի անկում: 2009թ. ամենամեծ

վնասը զուտ շահույթի ցուցանիշով կրել են Արմավիրի և Սյունիքի

մարզի կազմակերպությունները: Իսկ մարզերից ամենալավ դիրքում

2009թ. գտնվել է Արարատի մարզը 7079.3 մլն դրամ ցուցանիշով:

Խոշոր և միջին կազմակերպություններից 2009թ. ամենաշատը

տուժել են Սյունիքի մարզի կազմակերպությունները, որտեղ զուտ

շահույթը եղել է բացասական` կազմելով -9470.6 մլն դրամ: Այս

ցուցանիշի վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ արդեն 2008թ.

տարեվերջի դրությամբ մի շարք հայաստանյան կազմակերպու-

թյուններ զգացել են տնտեսական ճգնաժամի բացասական ազդե-

ցությունները, իսկ որոշ մարզերում դա արդեն խիստ արտահայտ-

ված բնույթ է կրել` սկսած 2009թ.-ից:

Ամբողջ Հայաստանում 2009թ. շահութաբերության մակար-

դակն իջել է 3%-ով և կազմել է 10.7%: Սա ցույց է տալիս, որ

հայաստանյան կազմակերպությունները լուրջ կորուստ են ունեցել:

Կորստի տոկոսային մակարդակն ավելի բարձր է եղել միջին և

խոշոր կազմակերպություններում և 2009թ. 2008թ.-ի համեմատու-

թյամբ իջել է 1.7%-ով` կազմելով 9.6%:

Երևան քաղաքում շահութաբերության մակարդակը 2008թ.

շատ մոտ է եղել հանրապետական միջինին` կազմելով 13.8%, իսկ

2009թ. 0.8%-ային կետով ցածր է եղել հանրապետական միջինից,

ստացվում է այնպես, որ Երևան քաղաքում շահութաբերության

մակարդակն ունեցել է միջին հաշվով ավելի բարձր անկման

տեմպեր, քան` մարզերում: Սա խոսում է նաև մարզերի ներուժի

մասին:

23

Մարզերի կտրվածքով շահութաբերության ամենաբարձր

մակարդակը 2008թ. ունեցել է Արագածոտնի մարզը` 30.8%, որին

16.5% ցուցանիշով հաջորդել է Արարատի մարզը, իսկ այնուհետև`

Լոռին և Կոտայքը` 12.4% և 11.5% ցուցանիշներով: 2009թ. բա-

վականին բարձրացել է շահութաբերության մակարդակը Տավու-

շում` հասնելով 22.6%-ի, ինչպես նաև Սյունիքում` 26.7%, որոնց

հաջորդել են Լոռու և Արագածոտնի մարզերը 17.6% և 16.6%

ցուցանիշներով: Ամենավատ կամ վնասաբերության ցուցանիշով

առաջին տեղում է Արմավիրի մարզը 2009թ. -2.6% ցուցանիշով:

Հայաստանում արտադրանքի շահութաբերության մակար-

դակով առաջին տեղում է 2008թ. ֆինանսական գործունեության

ոլորտը, որտեղ շահութաբերության մակարդակը կազմել է 87.6%,

սա բավականին լուրջ ցուցանիշ է, դա է նաև պատճառը, որ

աշխատուժի մեծամասնությունը ձգտում է իր գործունեությունն

իրականացնել ֆինանսական ոլորտում: Կարելի է ասել` ֆինան-

սական գործունեություն իրականացնող կազմակերպությունների

հաջողությունները թեկուզ և համաշխարհային տնտեսության մեջ

սկիզբ առած ճգնաժամին եղել են աննախադեպ: Բացատրություն-

ները, կարծում եմ, կարելի է փնտրել ծառայությունների մատուցման

գների բարձր լինելու, բարձր տոկոսադրույքների առկայության,

ինչպես նաև ՀՀ տնտեսության մեջ առկա թանկ փողերի քաղա-

քականությամբ, հակառակ պարագայում ակնկալել այդ ոլորտում

նման բարձր շահութաբերության մակարդակ գրեթե անհնար է:

Արտադրանքի շահութաբերության բարձր մակարդակ ունեցող

ոլորտներից է ՀՀ-ում նաև տրանսպորտի և կապի ոլորտը, որտեղ

2008 և 2009թթ. վերոնշյալ ցուցանիշը կազմել է 33.4% և 29.1%

համապատասխանաբար: Այս ոլորտում կազմակերպությունները

բավականին խոշոր են, ինչպես նաև, օրինակ` կապի ոլորտի

կազմակերպությունները ՀՀ հարկային համակարգում գտնվում են

առաջատար տասնյակում, որը և խոսում է նրանց շահութաբերու-

թյան բարձր մակարդակի մասին:

Մյուս ոլորտը, որտեղ բավականին բարձր է արտադրանքի

շահութաբերության մակարդակը անշարժ գույքի հետ կապված

գործառնությունների, վարձակալման և սպառողներին ծառայու-

թյունների մատուցման ոլորտն է, որտեղ 2008թ. շահութաբերությունը

24

կազմել է 28.3%, իսկ 2009թ.` 23.5%: Բավականին փոփոխություն-

ներ են նկատվել նաև 2008 և 2009թթ. միջև, քանի որ որոշ ոլորտ-

ներում արտադրանքի շահութաբերության մակարդակն իջել է, իսկ

որոշ ոլորտներում էլ ընդհակառակը` աճ է արձանագրվել: Օրինակ`

շինարարության ոլորտում 2008թ. 9%-ից 2009թ. շահութաբերու-

թյունը հասել է 20.3%-ի, անհասկանալի է դա այն պարագայում, որ

ամբողջ շինարարության ոլորտի անկումը ՀՀ տնտեսության ՀՆԱ-ի

մեջ եղել է ամենաբարձրը` 27%, ստացվում է այնպես, որ անկախ

ամեն ինչից շահութաբերությունն աճել է: Կրթության ոլորտի կազ-

մակերպություններում ևս նկատվել է նման միտում. 2008թ.

16.6%-ից 2009թ. արտադրանքի շահութաբերությունը հասել է

30.3%-ի: Այստեղ առկա են որոշ կրթական հաստատությունների

փակվելու խնդիրը և բնականաբար առանձին կազմակերպություն-

ների շահույթի ավելացումը, սակայն ճգնաժամային տարիներին

սովորաբար բնակչության եկամուտները նվազում են, և կրթական

ծառայությունների սպառման մակարդակն էլ իջնում է, այնինչ`

Հայաստանում նման միտումներ չեն գրանցվել: Մոտ 10% արտա-

դրանքի շահութաբերության աճ են արձանագրել հյուրանոցներն ու

ռեստորանները` 17.1%-ից հասնելով 26.8% մակարդակի: Աննա-

խադեպ աճ է նկատվել նաև հանքագործական արդյունաբերության

բնագավառում, որտեղ կազմակերպությունների արտադրանքի

շահութաբերությունը 2009թ. հասել է 31.7%-ի նախորդ տարվա

12.7%-ի փոխարեն, իհարկե այստեղ բացատրությունները պետք է

փնտրել համաշխարհային հումքի շուկաներում մի շարք մետա-

ղական հանածոների հումքի գների անկման և միայն 2009թ.

դրանց որոշակի վերականգնման մեջ:

Ինչ վերաբերում է վնասներ կրած ոլորտներին, ապա

դրանց թվին են պատկանում առողջապահության և սոցիալական

ծառայությունների մատուցման, ինչպես նաև կոմունալ ծառա-

յությունների մատուցման ոլորտները:

Ակտիվների շահութաբերության բնագավառում պատկերն

այլ է, քանի որ ակտիվներն արտադրանքի համեմատությամբ ոչ

շահութաբեր են, բացառություն է կազմում ֆինանսական գործու-

նեության ակտիվների շահութաբերությունը, որը 2008թ. կազմել է

25

31.7%, այսինքն` եղել է ամենաբարձրը մյուս ոլորտների համեմա-

տությամբ:

ՀՀ կազմակերպությունների միջոցների կազմի ուսումնա-

սիրությունը ցույց է տալիս, որ դրանք 2008-2009թթ. ընկած ժամա-

նակահատվածում ունեցել են աճի միտում, քանի որ 3581949.0 մլն

դրամից հասել են 3815250.0 մլն դրամի, այսինքն` աճը կազմել է

մոտ 230.0 մլրդ դրամ: Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ աճը

տեղի է ունեցել ճգնաժամային տարում, կարելի է այս երևույթը

գնահատել դրական: Կազմակերպության միջոցների կազմում

առաջնային նշանակություն ունեն ոչ ընթացիկ և ընթացիկ

ակտիվները: Այս ասպարեզում կատարված վերլուծությունը ցույց

է տալիս, որ որոշ հոդվածներում մեկ տարվա կտրվածքով

արձանագրվել են նվազեցումներ, առաջին հերթին նվազել են

կազմակերպությունների հիմնական միջոցները, որոնք գտնվում

են նրանց հաշվեկշռում, այն կազմել է 1443253.2 մլն դրամ և

2008թ. համեմատությամբ պակասել է մոտ 114.0 մլրդ դրամով: Սա

բավականին լուրջ անկում է հայաստանյան կազմակերպությունների

համար, որը բացատրվում է ճգնաժամի ժամանակահատվածում

կազմակերպությունների կողմից վարված ոչ արդյունավետ ֆինան-

սական քաղաքականությամբ և հիմնական միջոցների կազմի

փոփոխությամբ և նվազմամբ: Այսինքն` կազմակերպությունները,

չկարողանալով գործել ճգնաժամի պայմաններում, ստիպված

վաճառել են իրենց հիմնական միջոցները, որպեսզի կարողանան

ապահովել իրացվելիության բարձր մակարդակ կամ էլ կատարեն

իրենց առջև ծառացած պարտավորությունները: Հետաքրքիր է

նաև, որ մյուս հատվածները նախ այնքան էլ մեծ տեսակարար

կշիռ չունեն ոչ ընթացիկ ակտիվների կազմում և էական փոփո-

խություններ, որոնք այդքան մեծ կամ ակնառու կլինեն, ինչպիսին

հիմնական միջոցների կազմի փոփոխությունն է, չեն կրել:

Ընթացիկ ակտիվների կազմի փոփոխությունը 2008-2009թթ.

ընթացքում կազմել է մոտ 162.0 մլրդ դրամ: Սա ևս լուրջ բացա-

սական տեղաշարժ է, որի պարագայում մի շարք կազմակերպու-

թյուններ կորցրել են իրենց ակտիվների մեծ մասը: Կրճատվել են

կազմակերպությունների պաշարները մոտ 70.0 մլրդ դրամով, սա

նշանակում է, որ ճգնաժամի հաղթահարման համար կազմակեր-

26

պությունները ստիպված են եղել սպառել իրենց ունեցած պաշար-

ները: Վաճառքի գծով դեբիտորական պարտքերն ունեցել են որո-

շակի ավելացում, սակայն էական համարել այդ փոփոխությունը չի

կարելի: Նույն վիճակում են գտնվել նաև ընթացիկ ֆինանսական

ներդրումները, որոնք 2009թ. կազմել են 83245.4 մլն դրամ և այնքան

էլ չեն տարբերվում 2008թ. համանուն ցուցանիշից: Դրամական

միջոցների կառավարման բնագավառում փոփոխությունները եղել

են հօգուտ արտարժութային հաշիվներում առկա միջոցների ավե-

լացման, բանկային այլ հաշիվներում եղած դրամական միջոցների,

դրամարկղում առկա միջոցների կրճատման ուղղություններով: Սա

ևս իր տրամաբանական բացատրությունն ունի և պայմանա-

վորված է 2009թ. տեղի ունեցած դոլարի արժևորման և դրամի

արժեզրկման փաստով:

Կազմակերպությունների միջոցների կազմի ուսումնասիրու-

թյունից պարզ է դառնում, որ դրանց մեծ մասը տնօրինում են

միջին և խոշոր կազմակերպությունները, և 2009թ. մոտ 500.0 մլրդ

դրամով ավելացել են այդ կազմակերպությունների, միջոցները,

իսկ փոքր կազմակերպություններն ունեցել են կորուստներ, քանի

որ 2008թ. նրանց մասնաբաժինը կազմել է մոտ 1070.0 մլրդ դրամ,

իսկ 2009թ.` մոտ 800.0 մլրդ դրամ: Այսինքն` ճգնաժամային տարում

փոքր կազմակերպությունների ֆինանսական միջոցների գոյացման

աղբյուրները ևս խիստ կրճատվել են: 2009թ. աճել է կազմակեր-

պությունների սեփական կապիտալի ցուցանիշը, որը 1892349.2

մլն դրամից հասել է 2015638.3 մլն դրամի: Նկատվում են նաև

կանոնադրական (բաժնեհավաք) կապիտալի զուտ գումարի աճ,

նվազման միտումներ կան էմիսիոն եկամուտների հարցում:

Բացասական է այն, որ գրեթե կիսով չափ մեկ տարվա ընթացքում

կրճատվել է կազմակերպությունների կողմից կուտակված շահույթի

ցուցանիշը, քանի որ 508335.6 մլն դրամից 2009թ. այն իջել է մինչև

249678.4 մլն դրամի:

Բացասական միտումներ են նկատվել նաև ընթացիկ պար-

տավորությունների ավելացման գծով, քանի որ դրանք ավելացել

են մոտ 150.0 մլրդ դրամով, հատկապես նկատելի է եղել երկա-

րաժամկետ բանկային վարկերի և փոխառությունների գծով

պարտավորությունների աճ, 2008թ. 689947.0 մլն դրամից 2009թ.

27

դրանք հասել են 796420.4 մլն դրամի: Սա փաստում է այն, որ

կազմակերպություններն ավելացրել են իրենց վարկերը, ինչպես

նաև ստիպված են եղել վճարել ավելի շատ տոկոսներ: Մյուս

կողմից աճ է արձանագրվել նաև հետաձգված հարկային պարտա-

վորությունների բնագավառում, իսկ սա խոսում է այն մասին, որ

հարկային վճարումների մեջ կազմակերպությունները թերացել են:

Այսինքն` կամ պետք է գործունեության ընդլայնում տեղի ունենա,

որ համամասնորեն աճեն պարտավորությունները, կամ կազմա-

կերպությունների ֆինանսական վիճակի վատթարացում, որի հետ

էլ բախվել են ՀՀ կազմակերպությունները: Ոչ ընթացիկ պարտա-

վորությունների համեմատությամբ ընթացիկ պարտավորություն-

ները 2009թ. նվազել են, այսինքն` կազմակերպությունների կողմից

իրագործվել է մի ռազմավարություն, որի պարագայում պարտա-

վորությունները չեն ցանկացել թողնել ընթացիկ ժամանակա-

հատվածի վրա և երկարաժամկետ միջոցներն ուղղել են ընթացիկ

խնդիրները լուծելուն:

Կրեդիտորական պարտքերը 2008 և 2009թթ. ՀՀ ամբողջ

տնտեսության մեջ 2008թ. եղել են 526286.1 մլն դրամ, իսկ 2009թ.`

471333.8 մլն դրամ, այսինքն` տեղի է ունեցել նվազեցում, ճգնա-

ժամային տարվա կտրվածքով այս նվազեցումը կամ պայմանա-

վորված է պարտքերի մարմամբ կամ պարզապես միջոցների

պակասով, որոնք նաև հնարավոր չի եղել տրամադրել, որի պատ-

ճառով դրանք նվազել են: Կրեդիտորական ամենամեծ պարտ-

քերը եղել են Երևան քաղաքում` 373241.0 մլն դրամ, իսկ մարզերից

2008թ. դրանք ամենաբարձրն են եղել Կոտայքի և Սյունիքի

մարզերում: Կրեդիտորական ժամկետանց պարտքեր ամենաշատը

եղել են Կոտայքի և Տավուշի մարզերում:

Ինչ վերաբերում է դեբիտորական պարտքերին, ապա

2008թ. դրանք գերազանցել են կրեդիտորական պարտքերը, իսկ

2009թ. պատկերը փոխվել է. դեբիտորական պարտքերն ավելի

քիչ են եղել: Այս պարտքերի գծով ամենաբարձր ցուցանիշն է

արձանագրվել Սյունիքի մարզում` 45042.8 մլն դրամ, իսկ ամե-

նացածրը եղել է Գեղարքունիքի մարզում` 808.9 մլն դրամ: Ժամ-

կետանց դեբիտորական պարտքերի գծով Երևան քաղաքից հետո

առաջատար է եղել Կոտայքի մարզը` 391.4 մլն դրամ ցուցանիշով:

28

Հետաքրքիրն այն է, որ կան մարզեր` որոնց կրեդիտորական պարտ-

քերը գերազանցում են դեբիտորականին, որոնցից են` Արարատը,

Արմավիրը, Կոտայքը և այլն, իսկ հակառակ պատկերն է տիրում

Արագածոտնում, Սյունիքում, Շիրակում:

Վերը շարադրվածից կարելի էր ենթադրել, որ ՀՀ մարզերի

կազմակերպությունները, և հատկապես փոքրերն ավելի շահու-

թաբեր են եղել, քան Երևանի կազմակերպությունները, և հատկա-

պես խոշորները, մյուս կողմից, փոքր կազմակերպություններն

ավելի ճկուն են եղել ճգնաժամին համապատասխան արձագանք

մշակելու գործում: Իրական պատկերը պարզելու նպատակով

հեղինակները հարցում են կազմակերպել ՀՀ մարզերում ՓՁ-ների

շրջանակում` պարզելու, թե ինչպես են փոխվել դրանց եկամուտ-

ները և ճգնաժամի հաղթահարման ռազմավարությունները:

Մարզերի և փոքր ձեռնարկատիրության ֆինանսական վիճակը

և հաղթահարման ռազմավարությունները ճգնաժամի տարում

և դրանից քաղած դասերը

Ընտրանքի նկարագիր

Հարցմանը մասնակցել է 80 կազմակերպություն ՀՀ մարզերի

15 քաղաքներից, որոնք ներկայացնում են տարբեր ոլորտներ (տե′ս

հավելված Գ), բացառությամբ գյուղատնտեսության, սակայն

հեղինակներն ընկերությունները դասակարգել են առևտրի և այլ

ոլորտի ընկերությունների9` ելնելով վերլուծության նպատակներից:

Իսկ քաղաքների ընտրությունը հիմնականում պայմանավորված է

եղել տվյալ քաղաքում ՓՄՁ ԶԱԿ-ի տեղական գրասենյակների

առկայությամբ: Հարցումն անց է կացվել 2011թ. մայիս-հուլիս

ամիսներին:

Բավականին մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում ՀՀ

ՓՄՁ ոլորտում կատարված հարցման արդյունքների մեկնաբանու-

թյունը: Եվ քանի որ հետազոտությունը հիմնականում ուղղված է

9 Ըստ ոլորտների բաժանման և հատկապես ամեն ոլորտի ընտրանքի փոքր լինելու

պարագայում այն չի կարող համարվել ներկայացուցչական, սակայն այն թույլ է տալիս պարզել որոշ միտումներ:

29

եղել այս ոլորտում ճգնաժամի թողած բացասական ազդեցություն-

ները բացահայտելուն, ապա հարցման արդյունքներն ավելի մեծ

կարևորություն են ստացել: ՀՀ տասը մարզերում ուսումնասիրված

80 տնտեսվարող սուբյեկտներից 61.2%-ը եղել են անհատ ձեռ-

ներեցներ (ԱՁ), 38.8%-ը` փոքր ձեռնարկություններ (ՓՁ): Հարցման

ենթարկված ԱՁ-ների և ՓՁ-ների գործունեության ոլորտները

բաժանվել են հետևյալ կերպ. 16.2%-ն իրենց գործունեությունը

ծավալել են արդյունաբերության մեջ, 83.8%-ը ծառայություններ են

մատուցել, որից 55.0% մասնաբաժինը եղել է առևտուր, իսկ

28.8%-ը` այլ ծառայություններ: Կարելի է եզրակացնել, որ հարցման

ենթարկված ընկերությունների կեսից ավելին զբաղվել է առևտրով:

Ուսումնասիրելով հարցված ընկերությունների հասույթի

փոփոխությունները` նկատում ենք, որ 2008թ. համեմատությամբ

առևտրի ոլորտում գործունեություն իրականացնող 44 ընկերու-

թյուններից միայն 9.1%-ի հասույթն է մնացել նույն մակարդակի

վրա կամ աճել, իսկ 90.9%-ի մոտ նկատվել է համախառն հասույթի

կրճատում, որը փաստում է առևտրի ծավալների կտրուկ կրճատման

մասին: Այլ ոլորտներում, որոնք առևտրից քիչ թե շատ անկախ են

եղել, համախառն հասույթն աճել կամ նույն մակարդակի վրա է

մնացել 36 ընկերություններից միայն 27.8%-ի մոտ, իսկ 72.2%-ը

ունեցել է համախառն հասույթի անկում: Ընդհանուր առմամբ

պատկերն այնպիսին է, որ ընկերությունների 1/6-ը կարողացել է

պահպանել 2008թ. դիրքերը, իսկ 5/6-ը ունեցել է հասույթի կրճատում:

Իհարկե, այս միտումները նաև բնորոշ են եղել մի շարք համաշ-

խարհային կազմակերպությունների, սակայն հայաստանյան ցուցա-

նիշները բավականին ահազանգող են: Կառուցվածքային տեսան-

կյունից վերլուծելով համախառն հասույթի անկման չափերը`

նկատում ենք, որ և′ առևտրի, և′ մյուս ոլորտներում 35%-ից բարձր

հասույթի անկում է գրանցվել հարցված ընկերությունների կեսում,

իսկ 15-34% անկում է գրանցվել առևտրի ոլորտում զբաղված

ընկերությունների 42.5%-ում, 5-15% անկում է գրանցվել 5% ընկե-

րությունների մոտ և միայն 2.5%-ի մոտ է, որ հասույթի անկումը չի

գերազանցել 5%-ի սահմանագիծը: Ընդհանուր 80 հարցված ԱՁ-

ներից և ՓՁ-ներից 66-ը, որոնք ունեցել են հասույթի անկում,

30

հայտնվել են խիստ ծանր կացության մեջ, և կարելի է ասել քիչ թե

շատ մեղմ անկում ունեցած ընկերությունները կազմում են մոտ

14%, որտեղ հասույթի անկումը կազմել է 1-15%:

Համախառն հասույթի պահպանում կամ աճ է եղել հարցվող-

ներից 14-ի մոտ, որից 3-ում այն կազմել է 15-34%, 6-ի մոտ` 5-15%,

իսկ 5-ի մոտ` մինչև 5%, և հարաբերակցությունն այնպիսին է, որ

14-ից 4-ը զբաղված են եղել առևտրով, իսկ 10-ը գործունեություն

են իրականացրել այլ ոլորտում:

Կարևոր նշանակություն ունի նաև բացահայտել, թե ինչպես

են մեկնաբանում ԱՁ-ներն ու ՓՁ-ները իրենց հասույթի անկման

պատճառները, քանի որ դրանք բազմաթիվ են և ընդգրկում են

սոցիալ-տնտեսական զարգացումների մի շարք ասպեկտներ: Եվ

երբ որ ըստ առաջնայնության և մի քանի գործոններով ընկերու-

թյունները ներկայացնում են իրենց տեսակետները, ստացվում է,

որ գրեթե բոլոր ընկերությունները գտնում են, որ հասույթի անկումը

պայմանավորված է եղել բնակչության եկամուտների անկմամբ, և

դա կապում են աշխատանքի բացակայության, ուղարկվող

տրանսֆերտների կրճատման և համատարած գնողունակության

անկման հետ: Ընկերությունների 50-60%-ը գտնում է, որ հասույթը

կրճատվել է պետական աջակցության քիչ լինելու հանգամանքով,

իսկ աջակցությունը կարող էր ինչ-որ չափով կանխարգելել անկումը:

Անկման գործոններից 3-րդ խոշոր խումբը պայմանավորված է

մրցակցության սրացմամբ և ընկերությունների 40-50%-ը բախվել է

ուժեղ մրցակիցների հետ, որոնք, նմանատիպ ապրանքներ առա-

ջարկելով, կրճատում էին շուկայում մյուսների մասնաբաժինը և

թուլացնում դիրքերը: Հարաբերականորեն թույլ ազդող գործոնների

թվին հարցվողները դասել են մաքսային արժեքի, հարկային դրույ-

քաչափերի, միգրացիայի, հարկային օրենսդրության փոփոխություն-

ների ազդեցությունները: Սակայն հանրագումարային արդյուն-

քում հասույթը նվազեցնող ամեն մի գործոն իր հետևանքը թողնում

է, և այդ գործոնների սիներգետիկ ազդեցությունը մեծանում է:

Համախառն հասույթի աճը, շատ դեպքերում գործոնային

վերլուծության արդյունքներից ելնելով, կարելի է կապել հաճա-

խորդների հավատարմության հետ, որն ավելի շատ մարդկային

31

գործոնով է պայմանավորված, և հարցվողների մեծ մասը վեր-

ջինիս արդյունքում են կարողացել դիմագրավել ճգնաժամին, իսկ

այլ գործոններից կարելի է նշել, որ ներդրումներն են օգնել, բան-

կերից կամ վարկային կազմակերպություններից վերցրած վարկերը

կամ պարզապես մրցակից ընկերությունները, չդիմանալով դժվա-

րություններին, փակվել են, և դրանով իսկ շուկայի իրենց մասնա-

բաժինն անցել է տվյալ ընկերությանը: Ընդհանուր առմամբ կարելի

է նշել, որ ռազմավարական մտածելակերպը կամ գործելաոճն իր

դրական արդյունքն ապահովել է, սակայն մյուս կողմից մրցակից-

ների սխալները, նրանց գործունեության դադարեցումը ևս օգնել

են մյուսներին պահպանել իրենց դիրքերը:

Հարցված ընկերություններում մարման ենթակա վարկի

առկայության, ինչպես նաև հասույթի կրճատման կամ աճի փաս-

տերի համադրական վերլուծությունը ցույց է տալիս, որ առևտրի

ոլորտում զբաղվածների մոտ 1/3-ը 2009թ. ունեցել է մարման

ենթակա վարկեր, այլ ոլորտներում դրանք կազմել են մոտ 20%,

այսինքն` հարցվողների մոտ 1/4-ն ունեցել է մարման ենթակա

վարկ: Հետաքրքիր է նաև այն, որ առավել մեծ չափով մոտ 28%

մարման ենթակա վարկեր են ունեցել այն ընկերությունները,

որտեղ նկատվել է հասույթի կրճատում, այսինքն` նրանք ճիշտ չեն

կարողացել պլանավորել իրենց ֆինանսական քաղաքականու-

թյունը, իսկ վերջինս հանգեցրել է և′ վարկային պորտֆելի ընդլայն-

ման, և′ հասույթի ծավալների անկման: Հակառակ կամ որոշ

առումով դրական վիճակում են գտնվել համախառն հասույթի աճ

կամ նույն մակարդակը պահպանած ընկերությունները, քանի որ

այստեղ վարկերը կազմել են մոտ 16%, այսինքն ունենալով

հասույթ` նրանց հաջողվել է կրճատել մարման ենթակա վարկերի

տեսակարար կշիռը և քիչ կախվածության մեջ գտնվել բանկերին

և վարկային կազմակերպություններին վճարվելիք տոկոսներից:

Կարևոր է նաև բացահայտել այն հանգամանքը, թե արդյոք

ընկերություններին անհրաժե՞շտ էին լրացուցիչ ֆինանսական

ռեսուրսներ, և ինչպես էին նրանք փորձում լուծել այդ խնդիրը, և

պարզվում է, որ ամեն 4-րդ ընկերությունը 2009թ. դիմել է վարկ

ստանալու համար և ի տարբերություն առևտրի ոլորտի, այլ ոլորտ-

32

ների ընկերություններն ավելի շատ են դիմել վարկ ստանալու

համար: Վերջինս կարելի է բացատրել նրանով, որ ճգնաժամից

առևտրի ոլորտն ավելի շատ էր տուժել և տուժում, և վարկեր

վերցնելու և ներդրումներ կատարելու պարագայում կորուստներն

անխուսափելի կլինեին, իսկ այլ ոլորտներ, ավելի մեծ ներուժ

ունենալով, դիմել են ռիսկի և փորձել ներգրավել լրացուցիչ

ռեսուրսներ: Հետաքրքիր պատկեր է տիրում նաև այն առումով, որ

ընկերությունները, որոնք վարկ են ունեցել, կրկին դիմել են` վարկ

ստանալու համար, և բավականին մեծ տեսակարար կշիռ են

կազմում այսպիսի ընկերությունները` 60-70%` կախված ոլորտից:

Ստացվում է, որ դեռ մի վարկը չմարած` նրանք փորձել են այլ

վարկ ձեռք բերել. վերջինս կամ պետք է ծառայեցնեին գործունեու-

թյան ընդլայնմանը կամ նախորդ վարկերի տոկոսները մարելուն,

որը շատ վտանգավոր և սնանկացման տանող կամ ժամանակ

շահելուն ուղղված քայլ է: Այս ամենը հաշվի առնելով պետք է նշել,

որ վարկային ռեսուրսների օգտագործումը նպատակային եղել է

միայն կիսով չափ, քանի որ հիմնականում վարկերը նպատակային

օգտագործել են ընկերությունների մի մասը:

Վարկերի տրամադրման հետ կապված կան նաև մերժման

դեպքեր, քանզի ընկերությունների մի մասը վստահելի չի եղել

պարզապես, ունեցել է առկա չմարված վարկ, գրավի հետ կապ-

ված խնդիրներ և այլն:

Այսպիսով, բավականին դժվարին կացության մեջ էին հայտնվել

ՀՀ ընկերությունները 2009թ. ընթացքում, և կարելի է ասել դրան-

ցից շատերը պատրաստ չին դիմակայել նման դժվարությունների,

որի արդյունքում էլ նկատվեցին նման բարձր մակարդակի հասնող

անկման միտումներ, իսկ վերջինս էլ անդրադարձավ նաև ՀՀ

ամբողջ տնտեսության և ՀՆԱ-ի անկման վրա, որը կազմեց 14.1%:

Սակայն այդ միտումներն իրենց շարունակությունը ստացան նաև

2010թ.: Այս համատեքստում կարևոր նշանակություն է ստանում

նաև 2010թ. միտումների բացահայտումը, որը բավականին ահա-

զանգող է այն պարզ պատճառով, որ 2010թ. ոչ միայն չէին

պահպանվում 2009թ. հավասար տեմպերը, այլև գրանցվում էր

անկում 2009թ. ֆոնի վրա, որը նշանակում էր իրավիճակի խիստ

33

վատացում: Եվ եթե 2009թ. ձեռնարկությունները դեռևս որոշ ռեսուրս-

ներ ունեին` դիմագրավելու համար ճգնաժամին, ապա 2010թ. այդ

ռեսուրսների մեծ մասը սպառել էին:

Ուսումնասիրելով հարցված ընկերությունների 2010թ. համա-

խառն հասույթի անկման միտումները` նկատում ենք` համախառն

հասույթը գրեթե նույն չափով, ինչքան որ 2009թ., կրճատվել է նաև

2010թ., այսինքն` խելացի առևտրային քաղաքականություն ունե-

ցող ընկերություններն իրենց դրական են դրսևորել նաև 2010թ.,

իսկ ահա այլ ոլորտներում նկատվել է համախառն հասույթ ապա-

հովողների ավելացում մինչև 30%: 2010թ. փոփոխության են

ենթարկվել համախառն հասույթի անկման չափերը, քանի որ 65

կազմակերպություններից մոտ 25%-ի մոտ անկումը կազմել է

35%-ից ավելի, մոտ 35%-ի մոտ անկում է գրանցվել 15-34%-ի

չափով, 30%-ի մոտ անկումը կազմել է 5-15%, իսկ մինչև 5%

անկում է ունեցել ընկերությունների մոտ 10%-ը: Համախառն հասույթ

են ապահովել 15 ընկերություններ, այսինքն` նախորդ տարվա

համեմատությամբ այս թիվն ավելացել է մեկով, սակայն կրճատվել

են հասույթի չափերը, և կրկին առաջատար դիրքեր են ունեցել այլ

ոլորտներում ընդգրկված 11 ԱՁ-ներ կամ ՓՁ-ներ: Առևտրի ոլոր-

տում հասույթի աճի տեմպերը չեն գերազանցել 15%-ի մակարդակը,

իսկ այլ ոլորտներում նկատվել են ավելի բարձր և անգամ 35%-ից

բարձր հասույթի ավելացման միտումներ:

2010թ. համախառն հասույթի անկման պատճառներ են եղել

հիմնականում բնակչության եկամուտների անկումը, որին գրեթե

բոլոր հարցվողներն առաջնային տեղ են հատկացրել, այնուհետև

պետական աջակցության բացակայությունը` 50-60%, ապրանքների

գների թանկացումը, իսկ այնուհետև մրցակիցների կողմից վարվող

գնային քաղաքականությունը: Ավելի փոքր ազդեցություն ունեցող

գործոններն են մաքսային արժեքի բարձրացումը, բանկերից վարկ

ստանալու դժվարությունները, անբարենպաստ կլիմայական պայման-

ները և այլն: Վերջինս նաև իր բացասական ազդեցությունը թողեց

2010թ. գյուղատնտեսության համախառն արտադրանքի ծավալների

կրճատման առումով:

34

Համախառն հասույթի աճ ապահովող ընկերությունների

համար առաջնային են եղել կրկին հաճախորդների հավատարմու-

թյունը, ինչպես նաև սեփական միջոցներից կատարված ներդրում-

ները: Մյուս գործոններից էական են եղել տվյալ բնակավայրում

գործունեություն ծավալած մրցակից ընկերությունների փակվելը և

ներգրաված վարկերը:

2010թ. 37-42%-ով ավելացել է նախորդ տարվա համեմա-

տությամբ վարկ ստանալու համար դիմած ընկերությունների

տեսակարար կշիռը, ստացվում է, որ դժվարություններին դիմագրա-

վելու համար ընկերություններն իրենց փրկությունը պատկերացրել

են վարկեր վերցնելու մեջ: Հարցն այն է, որ գրեթե բոլոր առևտրով

զբաղվողները, որոնք ունեին համախառն հասույթի անկում, դիմել

են վարկ ստանալու, մի քիչ ավելի պասիվ են գտնվել այլ ոլորտ-

ներում գործունեություն իրականացնող տնտեսվարող սուբյեկտ-

ները, որոնց միայն 77%-ն է դիմել` վարկ ստանալու համար: Առևտրի

ոլորտում ստացված վարկերը հետապնդել են 3 հիմնական նպա-

տակ, այն է` սկսել նոր գործ` մոտ 72%-ը, վճարել կրեդիտորական

պարտքերը` մոտ 43% և այլն: Այսինքն` նախորդ տարվա համեմա-

տությամբ տնտեսվարող սուբյեկտները հայտնվել են ծանր

պարտքերի մարման խնդրի առաջ և վարկերի հաշվին փորձել

դուրս գալ դրանից: Ինչպես նախորդ տարի, 2009թ. վարկերի մեր-

ժումները կազմում են հարցվածների փոքր տեսակարար կշիռը,

սակայն փոխվել են մերժման հիմքերը, և դրանք կապվում են

գործարար ծրագրի ոչ գրավիչ լինելու, ֆինանսական անվստա-

հության և գրավի հետ կապված խնդիրների հետ: Սակայն հարցն

այն է, թե տրամադրված վարկերի իսկական նպատակայնությունը

պատկերացնելո՞վ են այդ վարկերը տրամադրվել, թե՞ դրանք

վարկավորող բանկերը և վարկային կազմակերպությունները

պատկերացրել են, որ դրանք նպատակաուղղվելու են գործարար

ծրագրերին: Այսինքն` ստացվում է աչք փակել գոյություն ունեցող

ռիսկերի նկատմամբ և վարկ տրամադրել` վատ վիճակից տնտես-

վարող սուբյեկտներին հանելու համար և մյուս կողմից` ապա-

հովված լինելով գրավով` վստահ լինել, որ վարկի վերադարձե-

լիության ռիսկը ձգտում է նվազագույնի:

35

Հաշվի առնելով այն դժվարին իրավիճակը, որում հայտնվել

էին ՓՄՁ-ները 2009-2010թթ. ընթացքում, անհրաժեշտ էր,

որպեսզի նրանց ցուցաբերվեր աջակցություն: Եվ ինչպես տեսնում

ենք համաշխարհային փորձի ուսումնասիրությունից, աշխարհում

այդ տարիներին ՓՄՁ-ները բավականին մեծ աջակցություն ստա-

ցան: Իհարկե, Հայաստանում աջակցություն ստացած ձեռնարկու-

թյունները բավականին քիչ են եղել, և հարցված ձեռնարկություն-

ներից աջակցություն է ստացել միայն 11-14%-ը, ընդ որում աջակ-

ցությունն ունեցել է հիմնականում ֆինանսական և խորհրդատվա-

կան բնույթ: Այդ աջակցությունը դրական ազդեցություն է ունեցել

հատկապես մարքեթինգային և գովազդային քաղաքականության

առումով, որոշ դեպքերում ապահովել է անհրաժեշտ տեղեկատ-

վություն գործընկերության ընդլայնման առումով և այլն:

ՓՁ-ներն ունեն նաև մի շարք մտահոգություններ և դժգոհու-

թյուններ, քանի որ շատ ձեռնարկությունների համար տնտեսական

իրավիճակի բարելավումը առայժմ նկատելի չէ, և դեռևս ճգնաժամի

խորացման վտանգ կա: Այդ իսկ պատճառով ձեռնարկություններն

ակնկալում են, որ տնտեսական քաղաքականությունը կփոփոխվի,

և իրենց համար առավել նպաստավոր պայմաններ ստեղծելու

համար առաջարկում են իրականացնել վարկերի տոկոսադրույք-

ների իջեցման քաղաքականություն և տրամադրել ցածր տոկո-

սադրույքով երկարաժամկետ վարկեր, մյուս կողմից թեթևացնել

հարկային բեռը և ավելի պարզեցնել հարկային դաշտը: Իհարկե,

առաջարկություններն այսքանով չեն սահմանափակվում, սակայն

հիմնականներն այս երկուսն են:

Գործող ՓՁ-ները ճգնաժամից քաղել են նաև մի շարք

դասեր.

Ճգնաժամը ստիպեց բախվել այնպիսի խնդիրների, ինչպիսին

է` բիզնեսի և առանձին գործընթացների ճիշտ կազմակեր-

պումը, որն ընդգրկում է մարքեթինգային միջոցառումների

իրականացումը, սպասարկման որակի բարձրացումը, գների

իջեցումը հնարավորության դեպքում և որակյալ աշխատա-

կիցների ներգրավումը, ծախսերի կրճատումն ու էժան

տեսականու ձեռքբերումը և այլն:

36

Տեսականու և մատուցվող ծառայությունների ընդլայնումը,

ինչպես նաև գործունեության ոլորտային դիվերսիֆիկացիայի

ապահովումը` հնարավոր ռիսկերից խուսափելու համար:

Ներդրումային նախագծերի իրագործումն ինչպես սեփական,

այնպես էլ ձեռքբերված միջոցների հաշվին, հնարավորու-

թյան դեպքում խնայողությունների ավելացումը և ներդրու-

մային նպատակներով դրանց օգտագործումը:

Ձեռնարկություններից մոտ 13%-ը գտնում է, որ չի դիմանա

նման պայմաններին և կդադարեցնի իր գործունեությունը:

Մոտ 10%-ի է հասնում այն հարցվող ընկերությունների թիվը,

որոնք գտնում են, որ պետք է ամեն գնով խուսափել վարկեր

վերցնելուց, քանի որ վարկերը չեն նպաստում գործունեու-

թյան ընդլայնմանը և զարգացմանը:

Որոշ ընկերություններ գտնում են, որ ապրանքները պարտ-

քով չվաճառելու պարագայում նման իրավիճակում չէին

հայտնվի: Եվ հնարավոր կլիներ սեփական ուժերով ճգնա-

ժամը հաղթահարել:

Որոշ ընկերություններ պատրաստվում են նման միտումների

պարագայում գործունեությունը դադարեցնել և արտերկրում

գործունեություն ծավալել և այլն:

Այսպիսով, կան և′ վատատեսական, և′ լավատեսական, ինչ-

պես նաև իրատեսական և չնահանջելով հաղթահարելու մոտե-

ցումներ ունեցող ընկերություններ: Եվ այս պարագայում շատ

կարևոր է, որ պետությունը լինի այդ ձեռնարկությունների կողքին,

քանի որ փոքր ձեռնարկությունների և դրանց միջին ձեռնարկության

վերածվելու գաղափարի ներքո պետք է թաքնված լինի տնտեսա-

կան զարգացումը, իսկ չդիմանալով ճգնաժամի դժվարություններին

և դադարեցնելով իրենց գործունեությունը` պետության համար

հետագա քաղաքականությունը վերածվելու է ոչ թե գործողներին

աջակցություն ցուցաբերելու քաղաքականության, որն ավելի հեշտ

է, այլ նորերի ստեղծման խնդիր է դառնալու, որն իսկապես ավելի

բարդ է և ռիսկային:

37

Գործազրկություն, աշխատավարձեր10

և զբաղվածություն

Ճգնաժամի սոցիալական ազդեցության առաջին փոխանց-

ման ուղին կարելի է ասել յուրաքանչյուր երկրում դիտարկվում է

աշխատանքի շուկան, և շատ երկրներ, 2008թ վերջից սկսած,

բախվել են և դեռևս բախվում են այս ոլորտի խնդիրների լուծման

դժվարություններին: Եվ անգամ այնպիսի երկիր, ինչպիսին Ճապո-

նիան է, որի ընկերությունների քաղաքականությունն աշխատանքի

ցմահ ընդունման գաղափարի վրա է հիմնված և երբեք աշխա-

տանքից չազատելու սկզբունքի` ստիպված էր մասսայական

կրճատումներով զբաղվել: Հայաստանում զբաղվածության և

գործազրկության բնագավառներում կան մի շարք նուրբ հարցեր,

որոնք առնչվում են հասկացությունների ձևակերպումից մինչև

վիճակագրական առանձին տվյալների վերաբերյալ թերահավատ

մոտեցումները: Սակայն ոչ ֆորմալ գործազրկության հարցերը

շրջանցելով և հիմք ընդունելով փաստացի վիճակագրական տվյալ-

ները` փորձենք ներկայացնել այն պատկերը, որը կար մինչև

ճգնաժամային իրավիճակը և արդեն 2008թ. վերջից հետո ընկած

ժամանակահատվածում:

ՀՀ տնտեսության մեջ զբաղվածության ցուցանիշի եռամսյա-

կային կտրվածքով ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ սեզո-

նայնությունը 2006-2010թթ. ընթացքում պահպանվել է, և զբաղ-

վածության անկում նկատվում է յուրաքանչյուր տարվա 1-ին և

4-րդ եռամսյակներում: ՀՀ տնտեսության մեջ, ինչպես մյուս ցուցա-

նիշների, այնպես էլ զբաղվածության առումով առավելագույն ակտի-

վությունն արձանագրվել է 2008թ. 3-րդ եռամսյակում և կազմել է

1141.6 հազար զբաղված, իսկ ամենացածր կետը զբաղվածության

գրանցվել է 2009թ. 1-ին եռամսյակում` 1062 հազար զբաղված, որն

ավելի ցածր է, քան 2006թ. 1-ին եռամսյակում գրանցված 1065.3

հազար զբաղված ցուցանիշը: Այսինքն` զբաղվածության առումով

ՀՀ տնտեսության մեջ ամենավատ վիճակն արձանագրվեց հենց

10

Աշխատավարձերին առնչվող հարցերն ուսումնասիրվել են մրցունակության հիմնա-հարցերի շրջանակներում, այդ իսկ պատճառով, չնայած որպես փոխանցման ուղի աշխատավարձերն ունեն մեծ կարևորություն, այնուամենայնիվ դրանք կդիտարկվեն հետագայում:

38

ճգնաժամի առաջին հարվածի փուլում: Իսկ եթե հաշվի ենք առնում

այն տարբերությունը, որը կա առավելագույն և նվազագույն զբաղ-

վածության մեջ և կազմում է 80 հազար մարդ, դա արդեն խոսում է

բավականին մեծ բացասական ազդեցության մասին: Չնայած 2009թ.

2-րդ եռամսյակում արդեն իսկ միտումները վերականգնվել են, և

զբաղվածությունը հասել է մինչև 1104.9 հազար մարդու: Այստեղ

դրական միտումն այն է, որ ռեցեսիա չնկատվեց զբաղվածության

ոլորտում, քանի որ 3 եռամսյակ անընդմեջ անկում չգրանցվեց, այլ

ընդամենը 2 եռամսյակ, սակայն դա ևս իր բացասական սոցիա-

լական ազդեցությունը թողեց ՀՀ ազգաբնակչության վրա: Գրեթե

նույն սեզոնային բաշխվածության վիճակն է տիրել նաև 2010թ., և

կրկին ամենացածրը եղել է 1-ին եռամսյակը` 1074.6 հազար զբաղ-

ված: Պետք է նշել նաև, որ դեռևս 2010թ. 2008թ.-ի 3-րդ եռամսյակի

զբաղվածության մակարդակը չի վերականգնվել, այսինքն` 20-25

հազար մարդով ավելի զբաղվածություն ունենալու պարագայում

կարելի է հասնել նախկին մակարդակին:

Զբաղվածության հիմնախնդիրները կարևորվում են երեք

ենթահարցերի շրջանակներում` զբաղվածների մարզային բաշխվա-

ծության, ըստ տնտեսության առանձին ճյուղերի և սեռատարի-

քային բաշխվածության:

Զբաղվածության մարզային բաշխվածության ուսումնասի-

րությունը ցույց է տալիս, որ Երևան քաղաքին հաջորդում են

Արմավիրի և Արարատի մարզերը, իսկ վերջին հորիզոնականը`

Վայոց Ձորի մարզը: Հետաքրքիրն այն է, որ ՀՀ ամբողջ տարած-

քում զբաղվածությունը չունի համաչափ դինամիկա, և ստացվում է

այնպես, որ ամենաշատ զբաղված ունեցող տարիներն ըստ մարզերի

2006թ.-ից սկսած եղել են տարբեր: Եվ չնայած այն հանգամանքին,

որ 2008թ. է համարվում ՀՀ տնտեսության ամենազարգացած տարին,

այնուամենայնիվ որոշ մարզերում զբաղվածության առավելագույն

ցուցանիշը ողջ դիտարկվող ժամանակահատվածի համար 2006թ.

գրանցվել է Արմավիրում (121.4 հազ. մարդ), Լոռում (92.8 հազ.

մարդ), Կոտայքում (78.4 հազ. մարդ) և Վայոց Ձորում (27 հազ. մարդ),

2007թ.` Շիրակում (87.4 հազ. մարդ) և Գեղարքունիքում (103.5 հազ.

մարդ), 2008թ.` Երևանում (328 հազ. մարդ), Արարատում (118 հազ.

մարդ), Արագածոտնում (65.8 հազ. մարդ), Սյունիքում (53.3 հազ.

39

մարդ) և Տավուշում (50.5 հազ. մարդ): Այս ցուցանիշներից կարելի

է եզրակացնել, որ մարզերի համար արդյունք ստեղծելու կամ

համախառն արտադրանք թողարկելու առումով զբաղվածների

թվաքանակը եղել է տարբեր, և դեռևս մինչև 2008թ. շատ մարզերում

զբաղվածության մակարդակը սկսել է անկում ապրել, իսկ արդեն

2009թ. այն ունեցել է համատարած բնույթ և ամբողջ Հայաս-

տանում տարեկան կտրվածքով զբաղված է եղել 1089.0 հազար

մարդ, որը 3 հազարով պակաս է 2006թ. ցուցանիշից: Սա նշանա-

կում է, որ համակարգված մարզային զբաղվածություն գոյություն

չունի, որի արդյունքում լուծումներն իրավիճակային են ստացվում,

և լուծումները կամ քաղաքականությունը, որը ենթադրվում է,

պետք է արդյունավետ գործի ամբողջ հանրապետության տարած-

քով, իրականում ունի խիստ անհամաչափ և անկանոն բաշխվածու-

թյուն, կամ էլ լուծումները տրվում են տեղային կտրվածքով, այլ ոչ

թե բոլորին նույն սկզբունքով աջակցելով: Իհարկե, այս խնդիրը չի

կարելի դիտարկել` առանց հաշվի առնելու ճյուղային զբաղվածու-

թյան խնդիրները, քանի որ տնտեսության մեջ առանձին ճյուղերում

տեղի ունեցող փոփոխությունները նաև մարզային կտրվածքով

իրենց ազդեցությունն են թողնում, սակայն վերջնական արդյուն-

քում դրանք սոցիալական սուր արտահայտված խնդիրների են

հանգեցնում: Այսինքն` կարելի է մշակել կոնկրետ մարզի կտրված-

քով կոնկրետ զբաղվածության քաղաքականություն, որը կարծեք

թե գրված կամ իրագործվող որևէ փաստաթղթի կամ կյանքի կոչված

միջոցառումների տեսքով չկա:

Զբաղվածության ճյուղային բաշխվածությունն ուսումնա-

սիրելով` նկատում ենք, որ տնտեսության մեջ ամենամեծ զբաղ-

վածություն ունեցող ճյուղը գյուղատնտեսության, որսորդության և

անտառային տնտեսության ճյուղն է, որտեղ 2006թ.-ից սկսած

զբաղված են եղել զբաղվածների ընդհանուր թվաքանակի 44.1-

46.2%-ը` 493-506.7 հազար մարդ: Մյուս երկու խոշոր ոլորտներն

են առևտրի ոլորտը` 9.6-10.1% տեսակարար կշռով, և կրթության

ոլորտը` 9-9.2% տեսակարար կշռով, որը վերջին երկու տարիներին

է կարողացել գերազանցել մշակող արդյունաբերության ոլորտի

զբաղվածությունը, որը կազմել է 7.7-10.1%, այսինքն` հարաբե-

րականորեն կայուն կրթության ոլորտը և մյուս կողմից իր դիրքերը

40

թուլացնող մշակող արդյունաբերությունը հայտնվել են 4-րդ

զբաղվածություն ապահովող ոլորտի դիրքում: Տնտեսության մյուս

ոլորտներն առանձին-առանձին վերցրած չեն գերազանցում

զբաղվածության 5%-ի շրջանակը, բացառություն է կազմում շինա-

րարության ոլորտը, որտեղ զբաղվածությունը 2008թ. կազմել է

ընդհանուրի 5.4%-ը, սակայն հետաքրքիրն այն է, որ այս ոլորտը

ՀՆԱ-ի մեջ կազմել է ամենամեծ մասնաբաժինը: Այսինքն` զուտ

զբաղվածության տեսանկյունից ՀՀ տնտեսության մեջ դիվերսիֆի-

կացիա կարելի է ասել գրեթե չկա, և տնտեսության մեջ զբաղվա-

ծության արդյունավետ դիվերսիֆիկացիոն քաղաքականություն չի

տարվում: Իսկ եթե դա փորձենք զուգակցել նաև արդյունավե-

տության կատեգորիայի և արտադրողականության հիմնահարցերի

հետ, որը պետք է ապահովեն տնտեսության առանձին ոլորտներ,

ապա պատկերն ավելի խայտաբղետ կլինի:

Զբաղվածության գենդերային հիմնահարցերի կամ սեռային

բաշխվածության ուսումնասիրությունից ակնհայտ է դառնում, որ

օրինակ` 2006թ. տղամարդ և կին զբաղվածների միջև հարաբե-

րակցությունը եղել է հօգուտ տղամարդկանց` 54.3% և 45.7%

հարաբերակցությամբ, սակայն 2009թ. արդեն հարաբերակցության

փոփոխության դինամիկան տարել է նրան, որ այն կազմել է 50.7%

և 49.3%, այսինքն` հարաբերակցությունը փոխվում է հօգուտ

կանանց, և չի բացառվում, որ կգա ժամանակ, երբ տղամարդկանց

և կանանց զբաղվածության հարաբերակցությունը կհավասարվի:

Իսկ եթե հաշվի առնենք նաև ուսումնառության և կրթական համա-

կարգում կանանց մեծ տեսակարար կշիռ կազմելու հանգամանքը,

ապա որոշ ժամանակ անց կանայք կլինեն զբաղվածների ավելի

մեծ տեսակարար կշիռ կազմող սեռը: Այսինքն` պետք է նաև ուշադրու-

թյուն դարձնել այս հիմնահարցերին, որոնք սոցիալական ազդեցու-

թյան տեսանկյունից կարող են ունենալ ևս մի շարք բացասական

հետևանքներ, հատկապես տղամարդու և կնոջ դերերի փոփոխու-

թյան առումով:

Տնտեսության մեջ ամենամեծ խնդիրներից մեկը գործազրկու-

թյունն է, քանի որ գործազրկության ավելացումը, հատկապես

ճգնաժամային պայմաններում նվազեցնում է ՀՆԱ-ի արտադրության

գործընթացը` Ա. Օուքենի օրենքի համաձայն, որի պարագայում

41

տնտեսությունը հայտնվում է ավելի վատ պայմաններում: Ելնելով

այս ամենից, կարևոր նշանակություն է ստանում գործազրկության

տոկոսային փոփոխությունների ուսումնասիրությունը:

Եռամսյակային կտրվածքով 2006-2010թթ. ընթացքում գոր-

ծազրկության մակարդակի միջին միտումների ուսումնասիրու-

թյունից ակնհայտ է դառնում, որ գործազրկության ամենաբարձր

մակարդակը ՀՀ-ում եղել է 2006թ.` 7.5%, իսկ ամենացածր մակար-

դակը գրանցվել է 2008թ.` 6.3%, այնուհետև ճգնաժամային 2009թ.

արձանագրվել է 0.7%-ային կետով աճ և արդեն 2009թ. 4-րդ եռամ-

սյակի դրությամբ հասել է 7%-ի, իսկ 2010թ. 1-ին եռամսյակում`

7.3%-ի: Ստացվում է այնպես, որ 2009թ. 2010թ.-ի համեմատու-

թյամբ ավելի մեղմ է եղել, և գործազուրկները կամ աշխատանքը

կորցնողները շատացել են 2010թ.:

Առավել մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում գործազրկու-

թյան բաշխվածությունը Երևան քաղաքի և առանձին մարզերի

միջև: Գործազրկության ամենաբարձր մակարդակ ունեցող երեք

մարզերը 2006-2010թթ. տարբեր եռամսյակների եղել են Լոռին,

Սյունիքը և Շիրակը, քանի որ այս մարզերում գործազրկությունը

գերազանցել է 10%-ի մակարդակը: Առավելագույն գործազրկու-

թյան մակարդակ եղել է Լոռում 2006թ.` 17.5%, սակայն հարցն այն է,

որ այս մարզերը մինչև 2010թ. 2006թ. 15-17% գործազրկության

մակարդակի փոխարեն արդեն ունեին 10%-ին մոտ գործազրկու-

թյուն, որը նշանակում է` գործազրկության հաղթահարման լուրջ

միտումներ են նկատվել: Գործազրկության մակարդակով ամենա-

լավ վիճակում Արագածոտնի մարզը, որտեղ գործազրկությունը

կազմել է 2006-2010թթ. տարբեր եռամսյակներում` 1.9-2.4%: Պետք

է նշել նաև, որ այստեղ ևս ընդհանուր միտումները բացակայում են,

քանի որ կան մարզեր, որտեղ գործազրկության մակարդակը

յուրաքանչյուր տարի նվազում է կամ գոնե կայուն է, իսկ որոշ

մարզերում այն աճում է: Ինչ վերաբերում է Երևան քաղաքին, ապա

այստեղ գործազրկության ստորին կետը գտնվել է 2008թ. 2-րդ

եռամսյակում 5.4%, իսկ առավելագույնը 2010թ. 2-րդ եռամսյա-

կում` 8.2%: Դրական միտումներից է այն, որ տարբեր մարզերի

միջև գոյություն ունեցող գործազրկության մակարդակների էական

տարբերությունն է նվազել, քանի որ եթե 2006թ. կային 17.5% և

42

1.9% ցուցանիշներ արձանագրած մարզեր, ապա 2010թ. ամենամեծ

շեղումը 11% և 2.1% արձանագրված գործազրկության մակար-

դակների միջև է: Սա կարելի է ասել համահարթեցման նման մի

երևույթ է, որի պարագայում սոցիալական այս ոլորտում խիստ

էական տարբերություններ և խնդիրների սրության ավելի բարձր

մակարդակ ունեցող մարզերը նվազել են:

Նպատակային քաղաքականություն է հարկավոր մշակել և

իրագործել այս ասպարեզում, այսինքն` այն, ինչ կար զբաղվածության

պարագայում, հակառակ տեսանկյունից կիրառելի է գործազրկու-

թյան առումով, քանի որ եթե տեղի չունենա ըստ մարզերի

գործազրկության մակարդակով ըստ առաջնայնության բաժանում

և մարզ առ մարզ ամենաբարձր գործազրկություն ունեցողից մինչև

ամենացածրը մշակված նպատակայն քաղաքականություն, ապա

խնդիրը մնալու է շատ դանդաղ լուծվող խնդիրների շարքում:

Մյուս խնդիրը, որը կապված է գործազրկության հաղթա-

հարման հետ, դիտարկվում է աշխատանք փնտրող մարդկանց

համատեքստում: 2006-2010թթ. ընթացքում Հայաստանի աշխա-

տաշուկայում մոտ 100 հազար մարդ աշխատանք է փնտրել, որից

77-91 հազարը եղել են չզբաղվածներ, իսկ առաջին անգամ աշխա-

տանք փնտրողները կազմել են 4-15 հազար մարդ: Հետաքրքիրն

այն է, որ աճի միտում է նկատվում առաջին անգամ աշխատանք

փնտրողների շրջանակում: Դա նշանակում է, որ եթե միտումը

շարունակվի, ապա կաճեն նոր աշխատանք ունենալ ցանկացող-

ները, քանի որ շուկան համալրվում է նոր մասնագետներով, և այդ

արագացող տեմպերին տնտեսությունը համարժեք չի արձագանքում,

սա ևս մտահոգության տեղիք է տալիս, և հարցը տեղափոխվում է

կրթության ոլորտ, ու ըստ առանձին մասնագիտությունների` տնտե-

սության համար մասնագետներ պատրաստելու խնդիր է առաջա-

նում, որն, ի դեպ, ՀՀ կրթական համակարգում բավականին սուր է

արտահայտված մասնագիտությունների չդիվերսիֆիկացվածության

պատճառով:

Գործազրկության մյուս նեղ հիմնախնդիրը պայմանավորված

է կրթական մակարդակի գործազրկությամբ և սեռատարիքային

բաշխվածությամբ հետ: Այստեղ նպատակային քաղաքականու-

թյունը պետք է ուղղորդվի յուրաքանչյուր տարիքային խմբի համար,

43

քանի որ չունենալ յուրաքանչյուր սեռատարիքային խմբի համար

նպատակային քաղաքականություն, նշանակում է խնդրի կարգա-

վորումը թողնել միայն շուկայի վրա, իսկ շուկան որպես այդպիսին

չի կարող կատարյալ կարգավորել նմանատիպ հիմնահարցերը:

Փոխանցման ուղի 2. Գներ

Սպառողական գների ինդեքս

Ճգնաժամի սոցիալ-տնտեսական ազդեցությունների ամենա-

խոցելի ոլորտներից մեկը գնագոյացման և ընդհանրապես գների

ու սակագների համակարգն է, որն իր բացասական ազդեցությունն

է թողնում գրեթե ողջ բնակչության վրա: Իսկ այդ բացասական

ազդեցությունն ավելի ծանր են զգում բնակչության աղքատ խա-

վերը, որոնք իրենց պարենային ապրանքների գնման համակար-

գում գրեթե այլընտրանք չունեն:

ՀՀ-ում սպառողական գների ինդեքսը (ՍԳԻ) վերջին տարի-

ներին կապված ճգնաժամի հետ ունեցել է տարբեր միտումներ,

ամենաբարձրը եղել է 2008թ. և կազմել է 109.0%, կարելի է նաև

այդ տարին` որպես ճգնաժամի սկիզբ, համարել նաև ՙինֆլյացիոն

տարի՚, քանի որ կրճատվող ապրանքների վաճառքի պարագայում

ձեռնարկատերերի առաջին արձագանքը եղել է ոչ թե արտադրության

ծավալների ընդլայնումը, այլ գների բարձրացումը: Այնուհետև

2009թ. պայմանականորեն կարելի է անվանել ՙդեֆլյացիոն տարի՚,

արդեն 2009թ. բնակչության գնողունակության անկման պարագայում

ապրանքների գներն իջնում էին, իսկ պետությունը, ելնելով 2008թ.

արձանագրված ինֆլյացիայի բարձր տեմպերից, տնտեսության

մեջ փողի քանակությունը չէր ավելացնում, որի պարագայում

ՍԳԻ-ն կազմեց 103.4%, իսկ արդեն 2010թ. տնտեսության աշխու-

ժացման, ինչպես նաև տնտեսության մեջ առկա փողի քանա-

կության աստիճանական ավելացման համատեքստում ՍԳԻ-ի աճը

կազմեց 108.2%: Այս հիմնահարցն առկա է նաև աշխարհի մի շարք

երկրներում, սակայն հայաստանյան իրականությունն ավելի լավ

հասկանալու համար ուսումնասիրենք ՍԳԻ-ի կառուցվածքն ըստ

44

պարենային ապրանքների (ներառյալ ոգելից խմիչքը և ծխախոտը),

ոչ պարենային ապրանքների, ինչպես նաև ծառայությունների:

Դիտարկելով այս երեք խմբերի վիճակագրական տվյալները

սկսած 2006թ.` նկատում ենք, որ այս խմբերից որևէ մեկը հստակ

առավելություն մյուսների նկատմամբ չունի, կան տարիներ, երբ

գերակշռում է պարենային ապրանքների գների աճը օրինակ`

2008թ.` 110.0%, նույն ցուցանիշն այս երեք խմբում ամենացածրն է

եղել 2009թ.` կազմելով 99.3%, իսկ ոչ պարենային ապրանքներն

իրենց աճի տեմպերով ամենաբարձրն են եղել 2010թ.` 109.6%

ցուցանիշով, իսկ ամենացածրը` 2007թ.` 99.5%: Ծառայությունների

ոլորտում ամենաբարձր գների աճի միտում նկատվել է 2009թ.`

110.4%, իսկ ամենացածրը` 2006թ.` 104.0% մակարդակով:

Պարենային ապրանքների գների կառուցվածքի վերլուծու-

թյունից երևում է, որ ոգելից խմիչքը և ծխախոտը գների աճի մեջ

մեծ տեսակարար կշիռ չունեն, բացառություն է կազմում 2009թ.,

երբ պարենային ապրանքների գների անկում է գրանցվել` 99.1%,

իսկ ոգելից խմիչքի և ծխախոտի գների աճ` 101.4%, որից կարելի է

եզրակացնել, որ ճգնաժամային տարում մարդիկ չարաշահել են

առողջությանը վնասող այս երկու ապրանքատեսակները:

Պարենային ապրանքների առանձին տեսակների ապրան-

քախմբերի ինդեքսների ուսումնասիրությունից ակնհայտ է դառ-

նում, որ 2008թ. 128.1% աճել են հացամթերքի գները, իսկ 2009թ.

դրանք անկում են ապրել` կազմելով 94.4%, հետաքրքիրն այն է,

որ ճգնաժամային տարվա սկզբում այդ ապրանքատեսակի գները

պարենային ապրանքներից ամենաշատն են աճել, իսկ 2010թ. այս

ապրանքատեսակի գների ինդեքսը կազմել է 104.7%, որը կրկին

փաստում է սոցիալական լարվածության խորացման մասին: Այս

խմբին պատկանող առանձին ապրանքատեսակների գնային

փոփոխությունները դիտարկելով, նկատում ենք, որ 1-ին տեսակի

հացի 1 կգ-ի գները 2006թ. կազմել են 248 դրամ, իսկ արդեն 2010թ.

վերջին դրանք հասել են 362 դրամի: Գրեթե նույնն է տեղի ունեցել

նաև բարձր տեսակի հացի հետ, 2006-2010թթ. գներն աճել են 297-

417 դրամի, իսկ 2008թ. 2-րդ եռամսյակում դրանք եղել են 428

դրամ: Բարձր տեսակի ալյուրի գները 2009թ. հասել են 329 դրամի,

և կրկին ռեկորդային է եղել 2008թ. 2-րդ եռամսյակը` 345 դրամ:

45

Ինչ վերաբերում է այս բնագավառի հիմքը կազմող գյուղա-

ցիական տնտեսությունների կողմից իրացվող ցորենի գներին, ապա

դրանք 2006թ. կազմել են 88 դրամ, իսկ 2010թ. հասել են 121 դրամի,

իսկ առավելագույն գինը 2008թ. 2-րդ եռամսյակում գրանցվել է 145

դրամ: Կարելի է ասել, որ 2008թ. գնային առումով հացամթերքի

համար եղել է բեկումնային, և ամենաբարձր գների ժամանակա-

շրջանն է արձանագրվել, որը կարելի է կապել Վրաստանում տեղի

ունեցած պատերազմական իրադարձությունների և ներմուծվող

ապրանքների ժամանակավոր դադարեցման գործընթացի հետ:

Ինչ վերաբերում է մակարոնեղենի գների աճին, ապա այն 2006թ.

կազմել է 379 դրամ, իսկ 2010թ. հասել է 428 դրամի: Հատիկ լոբու

գները 2006թ. կազմել են 662 դրամ, իսկ 2010թ. 4-րդ եռամսյակում`

1037 դրամ, բրնձի գները 2006թ. կազմել են 354 դրամ, իսկ 2010թ.`

648 դրամ, այսինքն` այստեղ կարելի է արձանագրել, որ 30-45%

գնային բարձրացում է տեղի ունեցել վերջին 5 տարիների ընթաց-

քում, որը ևս բացասաբար է ազդել բնակչության սննդակարգի վրա:

Մսամթերքի գների ինդեքսը 2006-2010թթ. տարբեր եռամ-

սյակների ընթացքում տատանվել է 98.7-116.9%-ի սահմաններում,

դրանք ամենաշատն աճել են 2010թ. 4-րդ եռամսյակում, սա ևս

խոսում է այն մասին, որ լուրջ դժվարություններ կան անասնապա-

հության բնագավառում, որի արդյունքում այս ապրանքատեսակի

գներն աճում են: Մսամթերքի գներն ուսումնասիրելով միջին ման-

րածախ գների և գյուղացիական տնտեսությունների կողմից բոլոր

ուղիներով իրացված գների հիման վրա` նկատում ենք, որ

տավարի մսի միջին մանրածախ գինը 2006թ. կազմել է 1534 դրամ,

իսկ 2010թ.` 2067 դրամ, ռեկորդային է եղել 2010թ. 4-րդ եռամսյակը`

2197 դրամ: Գյուղացիական տնտեսություններն այն իրացրել են

2006թ.` 1200 դրամով, իսկ 2010թ. 4-րդ եռամսյակում` 1953 դրամով:

Այսինքն` վերջին 5 տարիներին մսամթերքի այս տեսակը դինամիկ

կերպով գնային աճ է արձանագրել: Ոչխարի մսի մանրածախ գները

2006թ. 1-ին եռամսյակում եղել են 1258 դրամ, իսկ 2010թ. 4-րդ

եռամսյակում կազմել են 3112 դրամ, իսկ ռեկորդային աճը գրան-

ցվել է 2010թ. 2-րդ եռամսյակում` 3271 դրամ: Գյուղացիական տնտե-

սությունների կողմից այն 2006թ. սկզբում վաճառվել է 1205 դրամով,

46

իսկ 2010թ. 4-րդ եռամսյակում` 2177 դրամով: Այստեղից կարելի է

եզրակացնել, որ տավարի մսի միջնորդային շուկան ավելի թույլ է

քան ոչխարի մսի միջնորդային շուկան, քանի որ գյուղացու կողմից

վաճառվող և մանրածախ գների միջև տարբերությունը ոչխարի

մսի շուկայում ավելի մեծ է, այն էլ այն պարագայում, որ արտա-

հանման պատճառով ՀՀ-ում դրանց գլխաքանակը բավականին

կրճատվել է, և լուրջ մտահոգություններ կան ոլորտի զարգացումն

ապահովելու և գների հետագա աճը կանխելու առումներով: Խոզի

մսի գները 2006թ. կազմել են 1816 դրամ, իսկ 2010թ.` 2350 դրամ:

Գյուղացիական տնտեսություններն այն 2006թ. վաճառել են 1288

դրամով, իսկ 2010թ. տարեվերջին` 1932 դրամով, ստացվում է, որ

ոչխարի մսի գների աճի տեմպերը եղել են ավելի արագ և անգամ

2010թ. 2-րդ եռամսյակում մոտ 500 դրամով գերազանցել են խոզի

մսի գներին, և դա այն պարագայում, որ այս երկու մսամթերքի`

2006թ. սկզբնական գներն իրար գրեթե հավասար են եղել: Խոզի

մսի գների գագաթնակետը եղել է 2008թ. 4-րդ եռամսյակում` 2952

դրամ: Որը կարելի է բացատրել Նոր տարվա գործոնով, խոզի

ժանտախտով, ինչպես նաև արդեն 2008թ. 4-րդ եռամսյակում ի հայտ

եկած ճգնաժամային երևույթներով, որոնց գյուղացին փորձել է

արձագանքել գների բարձրացմամբ, այսինքն` այստեղ բազմագործո-

նային է ազդեցությունը: Թռչնի մսի գները 2006թ. եղել են 1 կգ-ի

համար 1232 դրամ, իսկ 2010թ. 4-րդ եռամսյակում կազմել են 1446

դրամ, կարելի է փաստել, որ մյուս երեք մսատեսակների համե-

մատ թռչնի մսի գներն էական փոփոխությունների չեն ենթարկվել:

Ի տարբերություն վերջինիս` գյուղացիական տնտեսությունների

կողմից թռչնի մսի 1 կգ-ն իրացվել է ավելի բարձր գնով, այն 2010թ.

միջին հաշվով կազմել է 1707 դրամ, իսկ 2010թ. 4-րդ եռամսյա-

կում` 2072 դրամ: Վերջինս կարելի է բացատրել գյուղացիների

կողմից վաճառվող թռչնի մսի ավելի բարձր որակական հատկա-

նիշներով և, ըստ այդմ, էլ գների բարձր լինելով:

Ձկնամթերքի գների ինդեքսը 2006-2010թթ. տարբեր եռամ-

սյակների ընթացքում տատանվել է 64.9-207.3%-ի շրջանակնե-

րում. 5 տարիների եռամսյակային միտումներն ունեն անկանոն

բաշխվածություն, քանի որ ամենացածր միտումները նկատվում

47

են 2008թ. վերջում և 2009թ. սկզբում, իսկ ամենաբարձրը` 2007թ.

վերջում: Կարելի է ասել` գների անկման պատճառներից մեկն այն

է, որ մարդիկ իրենց սննդակարգում բավականին կրճատել են այս

սննդատեսակը:

Կաթնամթերքի գների ինդեքսը 2006-2010թթ. տարբեր եռամ-

սյակների ընթացքում տատանվել է 99.8-115.2%-ի շրջանակներում,

գների անկման ստորին կետը գտնվում է 2010թ. 2-րդ եռամսյա-

կում, իսկ աճի գագաթնակետը` 2010թ. 4-րդ եռամսյակում, իսկ

2009թ. ընթացքում գների հավելաճը տատանվել է 1.6-4.2%-ի

միջակայքում: Այստեղ կարելի է ասել կա հարաբերական կայու-

նություն, և տատանման միջակայքն այնքան էլ մեծ չէ, ինչպես

օրինակ` ձկնամթերքի շուկայի պարագայում էր: Կաթի մանրածախ

գները 2006-2010թթ. տարբեր եռամսյակներում տատանվել են

286-332 դրամի շրջանակներում, և ամենաբարձրն էլ արձանա-

գրվել է 2010թ. վերջում: Մեծածախ գները կամ գյուղացիական

տնտեսությունների կողմից իրացվող գները տատանվել են 1 լիտրի

դիմաց 100-135 դրամի շրջանակներում: Գյուղացիական տնտեսու-

թյունների կողմից առաջարկվող պանրի գները տատանվել են

880-1347 դրամի շրջանակներում, և կրկին դրանք ամենաբարձրն

են եղել 2010թ. վերջին եռամսյակում: Ստացվում է այնպես, որ

2010թ. վերջին եռամսյակը սոցիալական լարվածության առումով

կարող է բեկումնային լինել, իսկ եթե միտումները նույն կերպ

շարունակվեն նաև 2011թ. վերջում բնակչության բարեկեցությունը

կարող է խիստ անկում ապրել: Չանախ պանրի գինը տատանվել է

1330-1866 դրամի շրջանակներում, այստեղ ևս ամենաբարձրը

2010թ. վերջին եռամսյակն է: Տնական պանրի գները տատանվել

են 1074-1380 դրամի շրջանակներում, և կրկին նկատվում են նույն

միտումները:

Ձվի գների ինդեքսը 2006-2010թթ. տարբեր եռամսյակների

ընթացքում տատանվել է 84.4-119.4%-ի շրջանակներում, հետաքրքիրն

այն է, որ դրանք թռիչքաձև աճել են 2007թ. 2-րդ եռամսյակում`

119.4%, ինչպես նաև 2010թ. 4-րդ եռամսյակում` 116.1%, իսկ ամբողջ

2009թ. ընթացքում դրանք անկում են ապրել` գտնվելով 89.3-96%-ի

միջակայքում: Ձվի մեկ տասնյակի գինը 2006թ. եղել է 543 դրամ,

48

այն իր առավելագույնին է հասել 2007թ. առաջին եռամսյակում`

616 դրամ, իսկ նվազագույն կետում է գտնվել 2010թ. 3-րդ

եռամսյակում` 399 դրամ, որը բացատրվում է նաև որոշ սպեկու-

լյատիվ և դեմպինգային գործոններով: Իսկ 2010թ. 4-րդ եռամսյակում

այն կրկին բարձրացավ մինչև 561 դրամ, այս տատանումների

բացատրության հիմքում ընկած է նաև անառողջ մրցակցային դաշտի

առկայությունը:

Կենդանական և բուսական յուղի գների ինդեքսը սկսել է

կտրուկ բարձրանալ 2007թ. 4-րդ եռամսյակից մինչև 2008թ. 3-րդ

եռամսյակը` իր առավելագույնին հասնելով 2008թ. 2-րդ եռամսյակում`

140.5%, աճի տեմպերը դանդաղել են 2009թ. 2-րդ եռամսյակից,

սակայն մոտ 30-40% այդ թանկացումը էականորեն հարվածել է

աղքատ բնակչության գրպանին, և կարելի է ասել` ճգնաժամային

տարին մարդիկ ստիպված են եղել բավականին բարձր գներով

ձեռք բերել այս ապրանքատեսակը: Կենդանական յուղի (կարագի)

գները 1 կգ-ի համար 2006-2010թթ. տարբեր եռամսյակներում

տատանվել են 1568-2812 դրամի շրջանակներում, և կրկին ամե-

նաբարձրը դրանք եղել են 2010թ. վերջին եռամսյակում, իսկ

թռիչքաձև աճ արձանագրվել է 2007թ. 4-րդ եռամսյակում` մոտ 600

դրամի սահմաններում: Մարգարինի գները տատանվել են 724-

1017 դրամի շրջանակներում, իսկ ամենաբարձրը դրանք եղել են

2009թ. 1-ին եռամսյակում: Բուսական յուղի (արևածաղկի) մեկ

լիտրի գինը տատանվել է 607-969 դրամի շրջանակներում, և պիկը

նկատվել է 2007թ. վերջում և ամբողջ 2008թ., այնուհետև մինչև

2010թ. վերջը այն իջել է մինչև 769 դրամ:

Մրգերի գների ինդեքսն իր առավելագույն աճի տեմպն է

դրսևորել 2007թ. 1-ին եռամսյակում, որից հետո 2008թ. դրանք

գտնվել են 91.7-107.0%-ի շրջանակներում, 2009թ. դրանք միայն

ցածր են եղել 1-ին եռամսյակում` 91.3%, իսկ այնուհետև աճել են

տարեվերջին` կազմելով 108.2%: Բավականին ծանր են եղել

2010թ. 3-րդ և 4-րդ եռամսյակները` քանի որ մրգի գներն աճել են

126.1% և 125.5% համապատասխանաբար: Ձմերուկի մեծածախ

գները տատանվել են 36-105 դրամի շրջանակներում, իսկ դրանց

մանրածախ գները գտնվել են 126-674 դրամի շրջանակներում,

49

իհարկե այստեղ կա սեզոնայնության խնդիր և դրանով ճիշտ

որոշել միտումները բավականին դժվար է: Նույնը կարելի է ասել

նաև սեխի շուկայի համար. այստեղ մանրածախ գները տատան-

վել են 244-1520 դրամի շրջանակներում, և ամենաբարձրն էլ եղել

են 2010թ. 2-րդ եռամսյակում: Խնձորի մեծածախ գները տատանվել

են 120-290 դրամի շրջանակներում, իսկ մանրածախ գները` 360-

630 դրամի շրջանակներում: Ավելի թանկ մանրածախ գներ են եղել

տանձի շուկայում. դրանք տատանվել են 477-1167 դրամի շրջա-

նակներում: Պատկերը գրեթե նույնն է խաղողի շուկայում. այստեղ

գներն առանձին եռամսյակներում տատանվել են 381-1107 դրամի

շրջանակներում: Վերջինս նշանակում է, որ հասարակության մի

ամբողջ ստվար հատված հնարավորություն չի ունեցել ձեռք

բերելու այդքան բարձր գներով մրգեր:

Բանջարեղենի և կարտոֆիլի գների ինդեքսի փոփոխու-

թյունը 2006-2010թթ. տարբեր եռամսյակներում տատանվել է 77.5-

168.4% միջակայքում, որը հսկայական մեծ միջակայք է, և նշանա-

կում է` շուկայում առկա է խիստ անհամաչափ զարգացածություն:

Իհարկե, նախաճգնաժամային 2008թ. և ճգնաժամային 2009թ.

դրանք եղել են ամենացածր մակարդակի վրա, իսկ ռեկորդային և

թռիչքաձև աճ է գրանցվել 2010թ. 3-րդ եռամսյակում` 164.8%, որը

պայմանավորված է գյուղատնտեսական ոչ ճիշտ քաղաքականու-

թյան իրականացմամբ և կարտոֆիլի մշակման ծավալների կրճատ-

մամբ: Կարտոֆիլի գյուղացիական տնտեսությունների կողմից

իրացված գները տատանվել են 113-172 դրամի շրջանակներում,

ամենաբարձրը դրանք եղել են 2007թ. 1-ին և 2010թ. 3-րդ եռամ-

սյակներում, իսկ միջին մանրածախ գները տատանվել են 155-258

դրամի շրջանակներում, կրկին առավելագույն արդյունքները

գրանցվել են նույն եռամսյակներում: Կաղամբի միջին մանրածախ

գները գտնվել են 105-243 դրամի շրջանակներում, կրկին ամենա-

բարձրը` 2010թ. 3-րդ եռամսյակում: Գլուխ սոխի գները տատանվել

են 210-425 դրամի շրջանակներում, իսկ ամենաբարձրն է եղել

2010թ. առաջին եռամսյակում: Այստեղ, իսկապես, հստակ մշակ-

ված հաշվարկների իրականացման և առանձին մշակաբույսերի

գծով տարվող գյուղատնտեսական խթանման քաղաքականություն

50

է հարկավոր իրագործել` նման գնային տատանումներից խուսա-

փելու, ինչպես նաև ավելորդ սոցիալական լարվածություն չառա-

ջացնելու համար:

Շաքարավազի գների ինդեքսի փոփոխությունը 2006-2010թթ.

տարբեր եռամսյակներում տատանվել է 79.1-132.9%-ի միջակայ-

քում, որը ևս խոսում է ոլորտում առկա մրցակցային հիմնախնդիր-

ների մասին, 2008թ. վերջում այս ապրանքատեսակի գներն անկում

են ապրել, որը կազմել է 90.8%, իսկ արդեն 2009թ. վերջին 4-րդ

եռամսյակում գների ինդեքսի աճը կազմել է 132.9%: Սա աննա-

խադեպ աճ է այն էլ ճգնաժամային տարում, այսինքն` տարեց-

տարի մենք գործ ունենք այս ապրանքատեսակի վաճառքի գների

կտրուկ ավելացման խնդրի հետ: Դա բացատրվում է նաև համաշ-

խարհային շուկայում շաքարավազի գների բարձրացմամբ, որն

արտադրության ծավալների կրճատման էր հանգեցրել: Շաքարա-

վազի մանրածախ գները 2006-2010թթ. տարբեր եռամսյակներում

1 կգ-ի համար տատանվել են 274-362 դրամի շրջանակներում,

իսկ ամենաբարձրը դրանք եղել են 2010թ. 2-րդ եռամսյակում և դա

այն պարագայում, երբ Հայաստանում կառուցվել և գործարկվել է

շաքարավազի պատրաստման գործարան:

Սուրճի, թեյի և կակաոյի գների ինդեքսը մեծ էական տատա-

նումների չի ենթարկվել և 2006-2010թթ. տարբեր եռամսյակներում

գտնվել է 101.9-120.6%-ի միջակայքում, այն ամենաբարձրն է եղել

2008թ. վերջում` 120.6%, իսկ ամենացածրը` 2010թ. 4-րդ եռամ-

սյակում` 101.9%:

Առավել կայուն գների ինդեքսի միտում է ունեցել հրուշա-

կեղենի ոլորտը, որտեղ միտումները գտնվում են 100.5-108.2%-ի

միջակայքում, իսկ ճգնաժամային տարում դրանք 1-2% միջակայ-

քում են տատանվել: Նույնը կարելի է ասել նաև ոչ ոգելից խմիչք-

ների համար, որտեղ ամենաբարձր աճի ինդեքսը գրանցվել է 2008թ.

3-րդ եռամսյակում` 116.6%, իսկ ամենացածրը 2010թ. 3-րդ

եռամսյակում` 99.5%:

Վառելիքի գների ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ

2006-2010թթ. տարբեր եռամսյակներում բենզինի գները տատան-

վել են 301-411 դրամի շրջանակներում, և առավելագույն գին

51

գրանցվել է 2008թ. 3-րդ եռամսյակում, որը պայմանավորված է

եղել ռուս-վրացական հարաբերությունների սրացմամբ, այստեղից

կարելի է եզրակացնել, որ գնային ոչ ճիշտ և կայուն քաղաքա-

կանության արդյունքում, ինչպես նաև համապատասխան պա-

հուստներ չունենալու պատճառով գներն ունեցել են թռիչքաձև աճ:

Սա խոսում է այն մասին, որ պետք է ձևավորել նաև պետական և

մասնավոր վառելիքաէներգետիկ ռեսուրսների պահուստներ` նման

խնդիրներից խուսափելու համար: Այս երևույթն առկա էր նաև

դիզվառելիքի բնագավառում, որտեղ գները տատանվել են 281-

423 դրամի շրջանակներում, այսինքն` գրեթե բենզինին հավասար,

դեռ ավելի բարձր գներ են ձևավորվել նույն 2008թ. 3-րդ եռամ-

սյակում, քանի որ կա նաև գյուղատնտեսական աշխատանքների

խնդիրը:

Էլեկտրաէներգիայի գների փոփոխությունը տեղի է ունեցել

2009թ., ցերեկային սակագինը 25-ից հասել է 30 դրամի, իսկ գիշե-

րայինը` 15-ից 20 դրամի, որը ևս ունեցավ սոցիալական բացասա-

կան ազդեցություն:

Ծառայությունների հիմնական տեսակների սակագների փո-

փոխությունների ուսումնասիրությունից ակնհայտ է դառնում, որ

դրանք սկսած 2006թ. ունեցել են դինամիկ աճի միտում, քանի որ

104.0%-ից 2009թ. հասել են 110.4%-ի: Կենցաղային բնույթի ծառա-

յությունների գներն ամենաշատը աճել են 2010թ.` կազմելով 113.7%,

դրանք բարձր են եղել նաև 2008թ.` 110.0%, իսկ 2009թ.` 108.6%:

Բնակարանային-կոմունալ ծառայություններն առավելագույն աճ են

արձանագրել 2009թ.` 117.1%, իսկ ամենացածրն են եղել 2007թ.`

99.6%, այսինքն` գներն անկում են ապրել: Բուժսպասարկման

գների աճ գրանցվել է դիտարկվող ողջ ժամանակահատվածում,

հատկապես աճը բարձր է եղել 2008թ.` 116.3% և 2009թ.` 111.6,

իսկ 2010թ. դրանք իջել են` կազմելով 106.4%: Այսինքն` ճգնա-

ժամային տարում մարդիկ ստիպված են եղել ավելի թանկ վճարել

բուժսպասարկման համար: Տրանսպորտային ծառայությունների

սակագները 2009թ. աճել են 109.6%, իսկ 2008թ.` 107.1%,

ստացվում է, որ և´ նախաճգնաժամային, և´ ճգնաժամային տարում

ունեցել են տրանսպորտային ծառայությունների գների աճ, որը

52

կարելի է կապել նաև թանկացող բենզինի գների հետ: Տրանս-

պորտին առնչվող գներից մետրոպոլիտենի գները 2006-2010թթ.

մնացել են անփոփոխ` 50 դրամ, և դրանք վերանայվել են 2011թ.`

դառնալով 100 դրամ: Ներքաղաքային ավտոբուսների գները

տատանվել են 60-81 դրամի շրջանակներում: Կապի ոլորտի

սակագներն ունեն անկման միտում, այս ոլորտը դինամիկ զար-

գացող է, և անընդհատ առաջարկվում են նոր ծառայություններ, և

վերանայվում են նաև սակագները, որի պատճառով 2009թ. սակա-

գների անկումը կազմել է 97.2%, իսկ 2010թ.` 98.9%: Կրթական

համակարգի ծառայությունների սակագներն ունեցել են աճի միտում,

անգամ ճգնաժամային 2009թ. դրանք աճել են 105.4%, իսկ արդեն

2010թ.` 106.5%: Այսինքն` գնային առումով կրթական ծառայու-

թյունները թանկանում են, քանի որ դրանք բավականին հետ են

միջազգային գներից, և աճի միտում բնականաբար պետք է նկատվի:

Հանգստի կազմակերպման սակագները 2006թ. մնացել են նախորդ

տարվա համեմատությամբ անփոփոխ, դրանք բարձր աճ են

արձանագրել 2009թ.` 107.5%, աճի բարձր տեմպերը շարունակվել

են նաև 2010թ.` 107.9%, ստացվում է այնպես, որ Հայաստանում

տարեցտարի ավելի է թանկանում հանգստի կազմակերպումը,

որը պայմանավորված է տուրիստների հոսքի աճով, իսկ վերջինս

ավելի է դժվարացնում Հայաստանում ապրող սոցիալական թույլ

խավերի` հանգստի ծառայություններից օգտվելու հնարավորու-

թյունները, քանի որ նրանց եկամուտների մեջ հանգստին հատ-

կացվող մասնաբաժինն այնքան էլ մեծ չէ, և մյուս կողմից եկա-

մուտների աճն այդ հնարավորությունը չի ընձեռում:

Այսպիսով, եթե ՀՀ կառավարությունը որդեգրում է ինֆլյա-

ցիայի ցածր մակարդակի ապահովման քաղաքականություն, այն

պետք է իրագործի` ելնելով յուրաքանչյուր ապրանքատեսակի

գների փոփոխության հետ կապված տարվող լուրջ քաղաքակա-

նությամբ և խթաններ ստեղծելու գնաճի մեջ մեծ մասնաբաժին

ունեցող ապրանքների արտադրությունն ապահովելու և գների

բարձրացում թույլ չտալու համար, այլ ոչ թե կախված լինելով

արտաքին շուկաներից` միշտ սպասի արտաքին տնտեսական

ցնցումների արդյունքում ի հայտ եկող գնային փոփոխություններին:

53

Փոխանցման ուղի 3. Ակտիվներ

Բնակարանների և առանձնատների հետ կապված

գործարքներ և դրանց գները

Անշարժ գույքի շուկայում տեղի ունեցած գործարքների

փոփոխության, վաճառվող բնակելի տների, բազմաբնակարան

շենքերի բնակարանների և գյուղատնտեսական նշանակության

հողերի վաճառքի խնդիրները, դրանց` առանձին մարզերում

տարածաշրջանային գնային փոփոխությունները մնում են տարբեր

մասնագետների ուշադրության կենտրոնում:

Մյուս կողմից այն վարկածը, թե արդյոք տեղի՞ է ունեցել

ՙակտիվների փուչիկի՚ պայթյուն ՀՀ անշարժ գույքի շուկայում,

դեռ պետք է բացահայտել: Ինչպես նաև կարևոր նշանակություն

ունի հետևյալ հարցի պարզաբանումը. արդյոք Հայաստանում

անշարժ գույքի գները ճկո՞ւն են, թե՞ ոչ, որոնք վիճակագրական

տվյալների հիման վրա անգամ շեղվում են առաջարկի և պահան-

ջարկի դասական օրենքներից: Կարևոր հարցադրումներից է նաև

բանկերի ներգրավվածությունն անշարժ գույքի շուկայում, ինչպես

նաև այդ շուկայի փոխկապվածության խնդիրը բանկային ճգնաժամի

առաջացման հետ: Սրանք կարևոր հարցադրումներ են, որոնք

փորձենք վերլուծել ՀՀ ԱՎԾ անշարժ գույքի շուկային առնչվող

տվյալների բազայի հիման վրա:

Բազմաբնակարան շենքերի բնակարանների վաճառքի գների

և կատարված գործարքների քանակին առնչվող ՀՀ ԱՎԾ տվյալ-

ների ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ 2006-2010թթ. ընթաց-

քում դրանց գները կայուն կերպով աճել են, իսկ գնային անկում

նկատվել է 2009 և 2010թթ., այն էլ միայն որոշ մարզերում և Երևան

քաղաքում: Բազմաբնակարան շենքերի բնակարանների 1 քառ.

մետրի գինը գրեթե բոլոր մարզերում 2006-2010թթ. ընթացքում

կրկնակի և անգամ որոշ դեպքերում եռակի աճ է արձանագրել:

Մարզերից ամենացածր գնով 1 քառ. մետրը 2006-2010թթ. ընթաց-

քում վաճառվել է Լոռու մարզում` 21313-40800 դրամ, իսկ ամենա-

բարձր գները եղել են Արմավիրի մարզում` 60467-124300 դրամ:

54

Հարկ ենք համարում նշել, որ Երևանում բազմաբնակարան շեն-

քերի բնակարանների գները եղել են ամենաբարձրը, դրանք 2006-

2010թթ. ընթացքում, տատանվել են 196700-296300 դրամի շրջա-

նակներում: Երևանում բազմաբնակարան շենքերի բնակարանների

գների անկումը սկսել է 2009թ. 1-ին եռամսյակից և շարունակվել

ամբողջ 2009թ. ընթացքում, և անկումը կազմել է ընդամենը 30500

դրամ, որի պարագայում արձանագրվել է 10.29% գների անկում,

միջազգային պրակտիկայում այն անվանում են ՙակտիվների

փուչիկի՚ պայթյուն, եթե այն գերազանցում է 10% անկման

մակարդակը, և 3 եռամսյակ շարունակ տեղի է ունենում գների

անկում: Կոնկրետ բազմաբնակարան շենքերի վերաբերյալ առկա

ՀՀ ԱՎԾ փաստացի տվյալներից կարելի է եզրակացնել, որ

Երևանում 4 եռամսյակ այս շուկայում անընդհատ գներն անկում են

ապրել, այսինքն` տեղի է ունեցել ռեցեսիա, ինչպես նաև 10%-ից

ավելի էլ կազմել է գների անկումը, այսինքն` կոնկրետ շուկայի այս

սեգմենտում եղել է նաև ՙակտիվների փուչիկի՚ պայթյուն: Սակայն

հարցը կարող է մեղմվել, եթե մենք խնդիրը դիտարկենք բնակելի

տների և բազմաբնակարան շենքերի բնակարանների շուկան

միասնականացնելով: Հարկ ենք համարում նշել, որ բնակելի տների

գների ռեցեսիան շարունակվել է 8 եռամսյակ` սկսած 2009թ. 1-ին

եռամսյակից մինչև 2010թ. 4-րդ եռամսյակ` 318200 դրամից հաս-

նելով 286100 դրամի, իսկ տոկոսային անկումը կազմել է -5.42%,

կարելի է եզրակացնել, որ Երևանում մոտ 8%-անոց բնակարան-

ների բոլոր տեսակների գների անկում է արձանագրվել` սկսած

2009թ. առաջին եռամսյակից:

Եվ չնայած այն հանգամանքին, որ բազմաբնակարան շեն-

քերի գների կայունացում է տեղի ունեցել ու աճ 2010թ., այնուհան-

դերձ առանձնատների շուկան դեռ ուշքի չի գալիս, որը մտահո-

գության տեղիք է տալիս: Իհարկե, խնդիրը մենք դիտարկում ենք

ամենամեծ բնակարանային ֆոնդ ունեցող Երևան քաղաքի օրինա-

կով, սակայն հանրապետական միջին ցուցանիշներն այլ են, և

պատկերն այնքան էլ մտահոգիչ չէ:

Փորձենք հարցը դիտարկել բնակարանների գների և

կատարված գործարքների քանակական փոփոխության համա-

55

տեքստում: 2006թ. կատարվել է առանձնատների 5474 վաճառք,

2007թ. այն ավելացել է և հասել 6759-ի, իսկ 2008թ. կրկին անկում

է ապրել և կազմել է 5774, այսինքն` առանձնատների վաճառքի

բումը եղել է 2007թ., իսկ 2009թ. անկումը խորացել է` 4268 գործարք,

իսկ 2010թ.` 5174 գործարք: 2009թ. ճգնաժամային տարում գրանցվել

են առանձնատների ամենաբարձր գները, իսկ գործարքների

ամենացածր քանակը, այսինքն` տեղի է ունենում ճգնաժամ, իսկ

մարդիկ չեն կարողանում առանձնատներ գնել, որի պատճառով

գործարքները նվազում են, իսկ այդ պարագայում հարց է առաջա-

նում` ինչու չեն իջնում գները: Այստեղ կա մի քանի պատասխան,

նախ` այն, որ մարդիկ անտարբեր են գների փոփոխության

նկատմամբ, և իրենք չեն ցանկանում հրաժարվել իրենց առանձ-

նատան բարձր գնից, և մյուս կողմից նրանք պոտենցիալ վաճառող

չեն, և շուտ վաճառվելու ժամկետները նրանց չեն հետաքրքրում,

մյուս կողմից գործարքները հնարավոր է անկում են ապրել այն

պարզ պատճառով, որ որոշ բանկեր անշարժ գույքի գրավի դիմաց

որոշ ժամանակահատվածում 2009թ. հրաժարվել էին վարկեր

տրամադրելուց, որն էլ գործարքների անկման հիմք է հանդիսացել:

Գրեթե նույն պատկերն է տիրում նաև բազմաբնակարան

շենքերի բնակարանների հետ կապված առք ու վաճառքի գոր-

ծարքների բնագավառում, քանի որ 2006թ. դրանք կազմել են

16083-ը, 2007թ. գրանցվել է ամենաբարձր նիշը` 16478 գործարք,

իսկ 2008թ. կտրուկ անկում` մինչև 12886 գործարք, այս միտումը

շարունակվում է նաև 2009թ.` 11257 գործարք և վերջապես 2010թ.`

12635 գործարք: Ստացվում է, որ լավագույն և վատագույն տարի-

ների գործարքների տարբերությունը մոտ 5200 է, իսկ մի՞թե շուկա-

յում գործարքների քանակի մոտ 30% անկումը չէր հանգեցնի

գների կտրուկ անկման, սակայն այդ ընթացքում ոչ միայն գները

չեն իջել, այլ հասել են իրենց գագաթնակետին: Այս միտումներն

ավելի խոր են եղել հատկապես Երևանում, քանի որ 2007թ.

իրականացվել է բազմաբնակարան շենքերի բնակարանների 10330

գործարք, իսկ 2008թ.` 7903, այսինքն` տեղի է ունեցել մոտ 2400

գործարքի անկում, 2009թ. միտումը չնչին է տատանվել և կազմել

է 7648 գործարք, իսկ 2010թ. արդեն շուկան ակտիվացել է`

56

կատարելով 8630 գործարք: Իհարկե, բավականին դժվար հաշ-

վարկ է պարունակում այն, թե ընդհանուր բազմաբնակարան շենքերի

բնակարանների և բնակելի տների շուկաների կորուստն ինչքան է

կազմել ՀՀ-ում, սակայն մի բան պարզ է, որ այս շուկայում

գործարքների կրճատումը զգալի տեղաշարժեր է բերել, իսկ եթե

հնարավոր լիներ վաճառված մակերեսների ընդհանուր ծավալի,

գների և գործարքների արտադրյալը կազմել և շուկայի տարողու-

թյունը գնահատել ու դրա անկման միտումները, ապա տոկոսային

ցուցանիշով կարելի էր ցույց տալ անկման իրական սահմանները:

Օրինակ` Երևանում 2007-2008թթ. ընթացքում եթե գործարքները

կրճատվել են մոտ 2400-ով, իսկ գործարքների գներն աճել են

15.25%-ով, ապա պարզ թվաբանական հաշվարկներով կարելի է

ստանալ, որ շուկայի տարողությունը կրճատվել է մոտ 10%-ով11

:

Բանկերն այս ոլորտում այնքան էլ ներգրավված չէին, որի

պատճառով հիփոթեքային ճգնաժամը Հայաստանում բանկային

ճգնաժամի չվերածվեց, այսինքն` հնարավոր էր նաև, որ ավելի

բացասական զարգացումներ լինեին, սակայն բացասական երևույթ-

ներից էր նաև այն, որ 2009թ. կային ավելի մեծ, դժվարին և

հրատապ խնդիրներ, և այս խնդիրը կարծեք թե մնաց ստվերում,

սակայն իր բացասական ազդեցությունը, թեկուզ չբարձրաձայնված,

ունեցավ:

Տնային տնտեսությունների ավանդներ

Տնտեսության մեջ կարևոր նշանակություն ունեն վարկերը և

ավանդները, որոնք կարող են, հատկապես, ճգնաժամային

իրավիճակներում սոցիալական խնդիրների լուծման հիմնական

ֆինանսական միջոց հանդիսանալ: Այս համատեքստում փորձենք

վերլուծել 2006-2010թթ. ընթացքում ՀՀ տնտեսության մեջ ավանդ-

11

Ենթադրենք` կատարվել է 10 գործարք` 100 միավոր արժողությամբ, և շուկայի տարո-ղությունը կազմում է 1000 միավոր: Մյուս կողմից` գործարքներն այս պարագայում կրճատվել են 22%-ով (10330-ից իջել են մինչև 7903), իսկ գներն աճել են 15%-ով: Վերջինս նշանակում է, որ շուկայի տարողությունը կրճատվել է մոտ 100 միավորով (7.8 * 115 = 897), այսինքն` 10%-ով, որը տեղի է ունեցել հենց Երևան քաղաքում 2007-2008թթ.:

57

ների ունեցած միտումները, ինչպես նաև պարզել` արդյոք տեղի՞ է

ունեցել երկրորդ սերնդի ՙարտարժութային ճգնաժամ՚ կամ կարելի

է ասել նաև սպեկուլյատիվ արժութային ճգնաժամ` պայմանավոր-

ված ավանդների կազմի փոփոխության հանգամանքով:

Նախ և առաջ` փորձենք ներկայացնել ավանդների տոկո-

սադրույքները, որոնք 2006-2010թթ. ընթացքում տատանվել են

5.17-9.64%-ի շրջանակներում, դրանք բավականին ցածր են եղել

2006-2008թթ. ընթացքում, իսկ ամենաբարձր ցուցանիշն արձա-

նագրվել է 2009թ. մարտին, այսինքն` 1-ին եռամսյակում` 9.64%:

Ավանդների տոկոսադրույքների բարձրացումը ձեռնտու է ավանդ-

ներ ունեցող տնային տնտեսություններին, սակայն խանգարող

հանգամանքն այստեղ ինֆլյացիան է, որն իջեցնում է ավանդների

իրական տոկոսադրույքը, և բարձր է երևում միայն անվանականը:

Մյուս կողմից` խնդրահարույց է նաև առևտրային բանկերի կողմից

միջոցների ներգրավման առումով, այսինքն` մարդիկ չունեն դրա-

մական ազատ միջոցներ, որի պարագայում բանկերն առաջարկում

են ավելի բարձր տոկոսադրույքներ, որպեսզի ներգրավեն միջոց-

ներ: Վերջինս ներքևից համամասնական ճնշում է գործադրում

նաև վարկերի տոկոսադրույքների բարձրացման վրա, իսկ դա

հանգեցնում է տնտեսության իրական հատված միջոցների հոս-

քերի նվազեցմանը և բանկային համակարգ ավանդների մուտք

գործելու ընդլայնմանը: Ինչքան բարձր են ավանդների տոկոսա-

դրույքները, այնքան գործարարության միջոցով փող վաստակելու

ցանկությունը պակասում է:

Կարևոր նշանակություն ունեն նաև ներգրավվող ավանդների

դրամային և արտարժութային տոկոսադրույքները և դրանց միջև

առկա տարբերությունը, ինչպես նաև, ըստ ժամկետայնության,

տոկոսադրույքների փոփոխությունը, քանի որ այդ ցուցանիշների

միջոցով հնարավոր է պատկերացնել նաև բանկային համակարգում

դրամական միջոցների փոփոխության հարաբերակցության, ինչպես

նաև արտարժույթի կամ դրամի պահանջարկի մասին:

2006-2010թթ. ընթացքում ՀՀ բանկային համակարգում

անընդհատ ավանդներն աճել են` 2006թ. կազմելով 306.8 մլրդ

դրամ, իսկ 2010թ. դեկտեմբերին` 702.3 մլրդ դրամ, իսկ ճգնաժա-

58

մային 2009թ.` 656.9 մլրդ դրամ: Այսինքն` կարելի է եզրակացնել,

որ ավանդների տոկոսադրույքներին համահունչ աճում է նաև

ավանդների մեծությունը ՀՀ բանկային համակարգում: Ընդհանուր

ավանդների մեջ կարևոր նշանակություն ունեն նաև դրամով և

արտարժույթով ավանդների տեսակարար կշիռը, ինչպես նաև

ավանդների ցպահանջ և ժամկետային լինելու հանգամանքը:

2006թ. տնային տնտեսությունների կողմից տրված բոլոր

տեսակի ավանդները կազմել են 114.1 մլրդ դրամ, իսկ 2008թ.`

201.8 մլրդ դրամ, որից 97.3 մլրդ-ը` դրամով, իսկ 104.5 մլրդ-ը`

արտարժույթով: Այնուհետև, 2009թ. ճգնաժամի ժամանակ տնային

տնտեսություններն ունեցել են 67.1 մլրդ դրամի ավանդ, որը

նախորդ տարվա համեմատ պակաս է մոտ 30.2 մլրդ դրամով, իսկ

արտարժույթով ունեցել են 224.5 մլրդ դրամի ավանդներ, այսինքն`

124%-ից ավելի արտարժութային ավանդների աճ է գրանցվել:

Վերջինս նշանակում է, որ կամ ՀՀ տնային տնտեսությունները մեկ

տարվա մեջ կտրուկ հարստացել են ու կարողացել են կուտակել

հսկայական արտարժութային ավանդներ, կամ տեղի է ունեցել

զուտ սպեկուլյատիվ խաղ, որի արդյունքում արտարժութային

ավանդները կրկնապատկվել են, իսկ դրամով ավանդները`

30%-ով նվազել: 2010թ. տնային տնտեսությունների դրամով

ավանդները կազմել են 92.7 մլրդ դրամ, որը պայմանավորված է

նաև դրամով ավանդներին տրվող բարձր տոկոսադրույքով, իսկ

արտարժութային ավանդները կազմել են 263.5 մլրդ դրամ:

Այնուհանդերձ ցանկանում ենք բարձրաձայնել մի կարևո-

րագույն խնդրի վերաբերյալ, որը պայմանավորված է ավանդների

հոսքերի ցուցանիշով, այսինքն` զուտ ավանդներով, որոնք ձևա-

վորվում են դրված և վերցված ավանդների տարբերությամբ: Եվ

այս խնդիրը ցանկանում ենք դիտարկել եռամսյակային կտրվածքով,

չնայած ճգնաժամային 2009թ. տեղի ունեցած իրադարձություն-

ներն անգամ ամսական, շաբաթական և օրական կտրվածքով են

աննախադեպ այս բնագավառում:

Տնային տնտեսությունների ավանդների զուտ հոսքերի

եռամսյակային ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ սկսած

2006թ.` դրամով ժամկետային ավանդների ամենամեծ հոսք գրանց-

59

վել է 2007թ. 4-րդ եռամսյակում` 15.5 մլրդ դրամ, իսկ ամենաշատ

ժամկետային ավանդ հետ են վերցրել 2008թ. 4-րդ եռամսյակում

-13.1 մլրդ դրամ և 2009թ. 1-ին եռամսյակում` -34.3 մլրդ դրամ:

Դիտարկելով արտարժութային ժամկետային ավանդների միտում-

ները` նկատում ենք, որ 2008թ. նույն 4-րդ եռամսյակում 15.7 մլրդ

դրամի արտարժութային ավանդներ են դրվել, իսկ 2009թ. 1-ին

եռամսյակում գրանցվել է արտարժույթով ավանդների ռեկորդային

աճ` 54.4 մլրդ դրամ, դա էլ այն պարագայում, երբ դրամն արժե-

զրկվեց մոտ 22.3%-ով: Բավականին մեծ է եղել նաև արտարժույ-

թով ավանդների աճը 2009թ. 3-րդ եռամսյակում` 19.7 մլրդ դրամ:

Ելնելով ավանդ դնելու և ավանդ վերցնելու դրամից արտար-

ժույթի անցնելու միտումներից` կարելի է եզրակացնել, որ կամ ՀՀ

տնային տնտեսությունները հստակ կանխատեսել են, թե ինչ է

սպասվելու 2009թ. մարտին, և արդեն 2008թ. 4-րդ եռամսյակից

սկսել են նախապատրաստական աշխատանքներ տանել, այն է`

հանել են բանկերից իրենց դրամով պահվող ավանդները, դրանք

վերածել արտարժույթի և կրկին պահ տվել բանկերին, իսկ 2009թ.

արդեն դիտվում է մի այնպիսի երևույթ, որ ավելի շուտ նման է

սպեկուլյատիվ խաղի, որը տեղի է ունեցել արտարժույթ-դրամ

հարաբերակցության փոփոխության առումով:

Ստացվում է այնպես, որ 2009թ. 1-ին եռամսյակում դրա-

մային ավանդների 50%-ից ավելին տնային տնտեսությունները

հանել են և փոխարկել արտարժութային ավանդների, որոնք ավելի

են մեծացրել մոտ 54.4 մլրդ դրամի չափով արտարժութային

ավանդները` դրանք հասցնելով 224.5 մլրդ-ի:

Այս երևույթն իսկապես Հայաստանում տեղի ունեցած

արտարժութային ճգնաժամը բացասական սոցիալական ազդեցու-

թյուն ունեցող երևույթներից մեկն է, որը ստիպել է տնային տնտե-

սություններին վերանայել իրենց վարքագիծը, սակայն այդքան

խելամիտ վարքագիծ ավանդներ ունեցողների կողմից դժվար էր

ակնկալել, այստեղ ավելի շուտ ապագա հնարավոր զարգացում-

ների և նախատեսվող քաղաքականության վերաբերյալ եղել է

տեղեկատվության արտահոսք, որն էլ հասցրել է նմանատիպ

վարքագծի, հակառակ պարագայում այդքան մեծ տեղաշարժեր և

60

դրամից արտարժույթի անցման գործընթացներ դժվար թե տեղի

ունենային, քանի որ հակառակ պարագայում տոկոսադրույքների

կրճատման միջոցով բանկերի կողմից դա կկանխվեր:

Ապագա քաղաքականությունն այս բնագավառում պետք է

լինի այնպիսին, որ թույլ չտա նման սպեկուլյատիվ վարքագիծ,

ինչպես նաև բանկերի կողմից պետք է լինի համարժեք արձա-

գանք` կանխելու համար նման բացասական ազդեցությունների

լայն շրջանակը:

Փոխանցման ուղի 4. Վարկեր

Տնտեսության մեջ ամենակարևոր ազդեցություն ունեցող

տարրերը ֆինանսական շուկայական տոկոսադրույքներն են և

պետության կողմից այդ ոլորտում վարվող ՙթանկ՚ կամ ՙէժան՚

փողերի քաղաքականությունը, որի միջոցով տեղի է ունենում

տնտեսության ակտիվացում կամ սառեցում:

Վարկերի և ավանդների տոկոսադրույքներից են մեծամա-

սամբ կախված նաև տնտեսության մեջ տեղի ունեցող հիմնական

զարգացումները, իսկ այդ համատեքստում կամ դրա հիմքում

ընկած են նաև ՀՀ ԿԲ-ի ռեպո գործառնությունների տոկոսադրույք-

ները, որոնք 2006-2010թթ. ընթացքում տատանվել են 4.00-7.75%-ի

միջակայքում, դրանք շատ ցածր են եղել 2006թ. առաջին կիսամ-

յակում, իսկ իրենց գագաթնակետին են հասել 2008թ. տարեվերջին

և 2009թ. առաջին եռամսյակում` 7.75%: Դրանք բավականին

բարձր են եղել նաև 2010թ. տարեվերջին և կազմել են 7.25%:

Այսինքն` ՀՀ ԿԲ-ն նախընտրում է իրականացնել թանկ փողերի

քաղաքականությունը` ազդելով տնտեսության ակտիվության

թուլացման կամ սառեցման վրա: Որի արդյունքում բարձրանում

են և′ վարկերի, և′ ավանդների տոկոսադրույքները, իսկ դրա

արդյունքում էլ տուժում են տնային տնտեսությունները, ձեռնար-

կությունները և ընդհանրապես տնտեսությունն ամբողջությամբ:

2006-2010թթ. ընթացքում վարկերի տոկոսադրույքները, որոնք

սահմանվել են առևտրային բանկերի կողմից, տատանվել են

15.56-19.22%-ի միջակայքում, որը նշանակում է` վարկեր ունեցող

61

տնային տնտեսությունները և ձեռնարկությունները դժվարին

վիճակում են հայտնվել, սա լուրջ սոցիալական մտահոգության

հիմքեր կարող է ստեղծել, ինչպես նաև առաջացնել տնտեսական

ոչ համաչափ զարգացումներ:

ՀՀ առևտրային բանկերի և վարկային կազմակերպություն-

ների կողմից տրված վարկերի հանրագումարը 2006թ. կազմել է

մոտ 260.0 մլրդ դրամ, որից տնային տնտեսություններին վարկ է

տրամադրվել 129.4 մլրդ դրամը, այսինքն` համարյա կեսը: 2007թ.

ընդհանուր վարկերը կազմել են 464.8 մլրդ դրամ, որից տնային

տնտեսություններին12

է հատկացվել 247.7 մլրդ դրամը, այսինքն`

կեսից էլ ավելին: 2008թ. նախաճգնաժամային տարում ընդհանուր

բանկերի և վարկային կազմակերպությունների կողմից տրամա-

դրված վարկերը կազմել են 692.9 մլրդ դրամ, որից տնային

տնտեսություններին է տրվել 367.8 մլրդ դրամը: Ճգնաժամային

2009թ. ընդհանուր վարկերը կազմել են 785.5 մլրդ դրամ, իսկ

տնային տնտեսությունների մասնաբաժինը եղել է 341.0 մլրդ

դրամ, այսինքն` արդեն 2009թ. տնային տնտեսությունների վարկեր

վերցնելու տեսակարար կշիռը կեսից ավելի քիչ է եղել ամբող-

ջական վարկերի կազմում: 2010թ. վարկերը հատեցին ընդամենը

մեկ տրիլիոն դրամի սահմանագիծը և կազմեցին 1009.4 մլրդ

դրամ, որից տնային տնտեսությունների մասնաբաժինը կազմում է

411.9 մլրդ դրամ:

2006թ. ՀՀ տնտեսությունում բանկերի կողմից տրվող վար-

կերը կազմել են 243.6 մլրդ դրամ, որոնք 2010թ. հասել են 941.5

մլրդ դրամի, դա բավականին մեծ առաջընթաց է, 2008թ. դրանք

կազմել են 635.8 մլրդ դրամ, իսկ ճգնաժամային 2009թ.` 746.8 մլրդ

դրամ: Միջին հաշվով դրանք յուրաքանչյուր տարի, սկսած 2006թ.,

աճել են 200.0 մլրդ դրամով, բացառություն է կազմում 2008-

2009թթ. ընկած ժամանակահատվածը, երբ վարկերի աճը կազմել

է 100 մլրդ դրամ, որը մոտ 100 մլրդ դրամով քիչ է նախորդ տարի-

ների դրամական արտահայտությամբ աճի տեմպերից, այսինքն`

մոտ 50% վարկերի տրամադրման կրճատման հետ գործ ունենք:

12

Առևտրային բանկերի կողմից տրված դրամային և արտարժութային վարկեր, դրանց ավելացրած վարկային կազմակերպությունների կողմից դրամային և արտարժու-թային վարկեր:

62

Հետաքրքրություն է ներկայացնում նաև տրամադրվող վար-

կերի` տարադրամով և դրամով տրված հարաբերակցությունը:

2006թ. 50.12% վարկերը տրվում էին տարադրամով, իսկ 47.31%-ը`

դրամով: 2007թ. հարաբերակցությունը փոխվում է հօգուտ դրամի`

39.11%-ը տարադրամով վարկեր, իսկ 59.70%-ը` դրամով, այսինքն`

2007թ. կարելի է համարել դրամի կայունացման կամ դիրքերի

ուժեղացման ժամանակաշրջան: Այս միտումը շարունակվել է նաև

2008թ.` 38.04% տարադրամով տրամադրվող վարկեր և 60.84%

դրամով տրամադրվող վարկեր: Կտրուկ փոփոխություն է տեղի

ունեցել ճգնաժամային 2009թ., տարադրամով վարկերը կազմել են

49.78%, իսկ դրամով վարկերը` 47.28%, դա նշանակում է, որ մոտ

10%-ով արտարժույթով տրամադրվող վարկերի տեսակարար

կշիռն ավելացել է, իսկ դրամով տրամադրվող վարկերի տեսա-

կարար կշիռը մոտ 13%-ով նվազել: Բացասական միտումները

շարունակվել են 2010թ., տարադրամով վարկերը կազմել են

54.00%, իսկ դրամով վարկերը` 40.72%, այս պարագայում պետք է

նշել, որ բանկային համակարգում արտարժույթն իր վարկային

դիրքերն ամրապնդել է մոտ 15%-ով, իսկ դրամն իր դիրքերը

կորցրել է մոտ 20%-ով:

Կարճաժամկետ և երկարաժամկետ վարկերի հարաբերակ-

ցության հետ կապված հարցերի ուսումնասիրությունից ակնհայտ է

դառնում, որ բոլոր դեպքերում աճել են երկարաժամկետ վարկերը,

որը բացատրվում է կարճաժամկետ վարկերի բարձր տոկոսա-

դրույքներով և ավելի մեծ ռիսկայնությամբ: Փորձելով խուսափել

նման իրավիճակներից` մարդիկ ռիսկերը բաշխել են ավելի երկար

ժամանակահատվածի վրա: Բանկերի երկարաձգված և ժամկե-

տանց վարկերի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ 2006թ.

երկարաժամկետ երկարաձգված և ժամկետանց վարկեր գրեթե

չեն եղել, իսկ երկարաձգված կարճաժամկետ վարկերը` կազմել են

1.89%, իսկ կարճաժամկետ ժամկետանց վարկերը` 0.67%: 2007թ.

այս ցուցանիշների վիճակը որոշ բարելավում է արձանագրել:

2008թ. երկարաժամկետ երկարաձգված և ժամկետանց վարկերը

կազմել են 0.02 և 0.03% համապատասխանաբար, իսկ երկա-

րաձգված կարճաժամկետ վարկերը կազմել են` 0.57%, իսկ կար-

63

ճաժամկետ ժամկետանց վարկերը` 0.50%: 2009թ. բանկերի երկա-

րաձգված վարկերը կազմել են 2.26%, իսկ ժամկետանց վարկերը`

0.69%: Վիճակն ավելի է վատացել երկարաձգված վարկերի առու-

մով. 2010թ. այն կազմել է 4.87%, իսկ ժամկետանց վարկերը չնչին

բարելավում են արձանագրել` 0.40%, սա կարելի է համարել

2006թ. սկսած ամենավատ ժամանակահատվածը ՀՀ բանկերի

վարկերի տրամադրման առումով, քանի որ այդքան մեծ տեսա-

կարար կշռի վարկային երկարաձգումներ չեն եղել, այսինքն`

աճում է բանկերի վարկային պորտֆելը, միաժամանակ աճում են

նաև երկարաձգված վարկերը և դա այն պարագայում, որ չեն

իջնում վարկերի տոկոսադրույքները: Ստացվում է այնպես, որ

վարկերն ավելանում են, երկարաձգում են դրանց մարումը, տոկո-

սադրույքները մնում են բարձր մակարդակի վրա, և դրանք չվճա-

րելու ռիսկերն անընդհատ ավելանում են, իսկ դրա հետևանքները

կարող են լինել շատ վատ և անկանխատեսելի:

Տնային տնտեսությունների կողմից ստացված վարկերի

վերլուծությունը կարող ենք տանել երկու ուղղությամբ, առաջին

ուղղությունը պայմանավորված է առևտրային բանկերի կողմից

տնային տնտեսություններին տրամադրված դրամով և տարադրա-

մով վարկերով, իսկ մյուս ուղղությունը վարկային կազմակերպու-

թյունների կողմից տրամադրված վարկերով: 2006թ. տնային

տնտեսություններին տրամադրված դրամով վարկերը կազմել են

55.7 մլրդ դրամ, իսկ 2010թ.` 237.3 մլրդ դրամ, այսինքն` դրանք

աճել են մոտ 4 անգամ, իսկ տարադրամով տրված վարկերը

2006թ. կազմել են 62.5 մլրդ դրամ, իսկ 2010թ. դրանք հասել են

131.9 մլրդ դրամի, այսինքն` մոտ 2 անգամ: Հանգում ենք այն

եզրակացության, որ տնային տնտեսություններն ավելի հակված

են դրամով վարկ վերցնել, այլ ոչ թե արտարժույթով: Հարկ ենք

համարում նշել, որ դրամով վարկավորման պիկը տնային

տնտեսությունների համար եղել է 2008թ.` 261.2 մլրդ դրամ, որն

անգամ գերազանցում է 2010թ. ցուցանիշը, իսկ 2009թ. այն անկում

է ապրել մոտ 50.0 մլրդ դրամով, որը հսկայական կորուստ է ՀՀ

տնտեսության համար: Տնային տնտեսությունների կողմից ամենա-

քիչ արտարժույթով վարկեր վերցվել են 2007թ.` 52.5 մլրդ դրամ,

64

իսկ այդ անկումից հետո արտարժույթով վարկերը յուրաքանչյուր

տարի աճել են` 2008թ. նախաճգնաժամային տարում կազմելով

71 մլրդ դրամ, իսկ 2009թ.` 96.4 մլրդ դրամ, այսինքն` տնային

տնտեսությունների վարկային միջոցների կազմը մոտ 25 մլրդ

դրամով փոխվել է հօգուտ արտարժութային վարկերի:

Վարկային կազմակերպությունների մասնակցությունը տնային

տնտեսությունների վարկավորմանը 2006-2010թթ. ընթացքում

բավականին աճել է: Սակայն այս դրական միտումը նպաստել է

նրան, որ այս կազմակերպություններն իրենց կողմն են կարողացել

գրավել տնային տնտեսություններին և ինչ-որ չափով վար-

կավորման մեջ փորձել լրացնել բանկերի կողմից տրվող վարկերի

մի մասը: Վարկային կազմակերպությունների` դրամով տրվող

վարկերը տնային տնտեսություններին 2006թ. կազմել են 7.0 մլրդ

դրամ, իսկ արդեն 2010թ.` 29.9 մլրդ դրամ, ճգնաժամային 2009թ.

դրանք կազմել են 21.2 մլրդ դրամ և մոտ 3.0 մլրդ դրամով պակաս

են եղել 2008թ.-ից: Արտարժույթով վարկային կազմակերպություն-

ների տրամադրած վարկերը տնային տնտեսություններին 2006թ.

կազմել են 4.3 մլրդ դրամ, իսկ 2010թ.` 12.9 մլրդ դրամ: 2009թ.

ճգնաժամի ժամանակ դրանք հասել են մինչև 11.8 մլրդ դրամի,

թռիչքաձև աճել են 2008թ. 2007թ. 5.9 մլրդ դրամից հասնելով 11.0

մլրդ դրամի:

Փոխանցման ուղի 5. Պետական եկամուտներ

Պետական բյուջեի եկամուտներ

Հարկ ենք համարում նշել, որ ՀՀ պետական բյուջեի եկա-

մուտները 2008-2010թթ. ընթացքում ամենաբարձրն են եղել 2008թ.`

կազմելով 759.2 մլրդ դրամ, որից հետո սկսված ճգնաժամի

արդյունքում դրանք նվազել են` կազմելով 676.4 մլրդ դրամ, իսկ

արդեն 2010թ. դրանք վերականգնվել են` հասնելով 755.8 մլրդ դրամի,

սակայն 3.4 մլրդ դրամով պակաս են եղել 2008թ. ցուցանիշից:

Արդյունքում` նախաճգնաժամային ցուցանիշներին պետական եկա-

մուտների բնագավառում ՀՀ տնտեսությունը կհասնի միայն 2011թ.:

65

2009թ. պետական բյուջեի եկամուտների տոկոսային միտումներն

ուսումնասիրելիս նկատում ենք, որ դրանք 2008թ. նկատմամբ

կրճատվել են մոտ 10.9%-ով, իսկ վատագույն եռամսյակն է եղել

2009թ. 3-րդ եռամսյակը` 86.5% անկման ցուցանիշով: Եկամուտների

առավելագույն աճի եռամսյակն է եղել 2010թ. 2-րդ եռամսյակը`

121.9% ցուցանիշով, այսինքն` կարելի է դրանից ելնելով 2009թ.

ընդունել որպես ստորին կետ բյուջեի եկամուտների ձևավորման

առումով, իսկ 2010թ. 2-րդ եռամսյակը` վերականգնման գագաթ-

նակետ: Հետաքրքիր է նաև, որ ՀՆԱ-ի մեջ պետական բյուջեի

եկամուտները տոկոսային առումով ունեն նվազման միտում` ըստ

եռամսյակների, քանի որ սովորաբար ամենաբարձրը դրանք լինում

են 1-ին եռամսյակում, իսկ ամենացածրը` 4-րդ եռամսյակում, առա-

վելագույն տեսակարար կշիռ արձանագրվել է 2008թ. 1-ին եռամ-

սյակում` 31.8%, իսկ նվազագույն` 2008թ. 4-րդ եռամսյակում` 20.8%:

ՀՆԱ-ն ևս ունի սեզոնային բնույթ, և այն առաջին եռամսյակում

ձևավորվում է տարեկան ՀՆԱ-ի 10-12%-ի սահմաններում, որի

պարագայում համամասնական եկամտային ձևավորում կամ

բաշխվածություն ունենալու գործոնով կարող են բացատրվել ըստ

եռամսյակների ՀՆԱ և պետական բյուջեի եկամուտներ հարաբե-

րակցության տարբերությունները: 2009թ. վերջում այս ցուցանիշը

կազմել է 21.8%, որը խոսում է ՀՆԱ-ի մեջ բյուջեի եկամուտների

զգալի անկման մասին:

Հարկերի և տուրքերի ուսումնասիրությունը ցույց է տալիս, որ

2008թ. դրանք կազմել են 621.0 մլրդ դրամ, 2009թ.` 522.4 մլրդ

դրամ, իսկ 2010թ.` 594.1 մլրդ դրամ, այսինքն` ճգնաժամային 2009թ.

դրանք կրճատվել են մոտ 100 մլրդ դրամով, որը հսկայական

գումարային մուտքերի անկում է ՀՀ պետական բյուջեի համար, իսկ

2010թ. վերականգնում դեռևս տեղի չի ունեցել, քանի որ 2008թ.

համեմատությամբ այն 27 մլրդ դրամով պակաս է: Հարկերի և

տուրքերի տոկոսային անկումը 2009թ. կազմել է 84.1%, իսկ

ամենաստորին կետում այն գտնվել է 2009թ. 2-րդ եռամսյակում`

81.8% ցուցանիշով: Հետագայում արդեն 2010թ. տնտեսության

առողջացման հետ մեկտեղ նկատվում է 13.7-22.8% հավելաճ, որը

66

բավականին դրական է ազդել տնտեսության վերականգնման

տեմպերի վրա, իսկ աճի գագաթնակետը կրկին 2010թ. 2-րդ

եռամսյակն է` 122.8% աճի ցուցանիշով: Հարկերի և տուրքերի

տեսակարար կշիռը ՀՆԱ-ում տարբեր եռամսյակներում ունեցել է

տատանողական բնույթ և գտնվել է 16.8-22.4%-ի միջակայքում:

Ամենացածր ցուցանիշը եղել է 2009թ. տարեվերջին` 16.8%, իսկ

ամենաբարձրը 2010թ. տարեսկզբին` 22.4%: Այս ցուցանիշի

տեսակարար կշիռն ընդհանուր բյուջետային եկամուտներում

տատանվել է 76.3-82.6%-ի միջակայքում, և ընդհանրապես ճգնա-

ժամի ազդեցությունը եղել է այնպիսին, որ խիստ մեծ շեղումներ են

առաջացել ցուցանիշների միտումներում, որը տնտեսական անկա-

յունության գնահատականներից է: Առանձին վերցրած պետական

տուրքերի ուսումնասիրությունից ակնհայտ է դառնում, որ 2008թ.

այն կազմել է 22.3 մլրդ դրամ, 2009թ.` 19.0 մլրդ դրամ, իսկ 2010թ.`

20.0 մլրդ դրամ: Ի տարբերություն հարկային եկամուտների` տուր-

քերն ընդհանուր բյուջետային եկամուտների մեջ ունեն շատ փոքր

տեսակարար կշիռ և կազմում են 2.1-3.1%: Իսկ ճգնաժամային

տարում բնակչության կողմից տուրքերի մուծմամբ պայմանա-

վորված գործարքների թիվը նվազում է, որի պատճառով էլ դրանք

անկում են ապրել: Տուրքերի ամենամեծ անկումը գրանցվել է

2009թ. 3-րդ եռամսյակում և կազմել է 81.8%: Իսկ առավելագույն

աճ նկատվել է 2010թ. 3-րդ եռամսյակում` 106.6%: Հարկային եկա-

մուտները 2008թ. կազմել են 598.8 մլրդ դրամ, իսկ 2009թ. դրանք

նվազել են` 503.3 մլրդ դրամ, իսկ 2010թ. ավելացել են նախորդ

տարվա համեմատությամբ և կազմել 574.1 մլրդ դրամ: 2009թ. եղել

է հարկային եկամուտների կրճատման ստորին կետը և

տոկոսային առումով կազմել է 84.1%, իսկ այդ նույն տարվա 2-րդ

եռամսյակում` կազմել է 81.8%: Ստացվում է այնպես, որ մոտ 18

տոկոսանոց անկումը կարող էր խիստ բացասական ուղենիշ

հանդիսանալ ողջ բյուջեի եկամտային քաղաքականության համար:

Հարկային եկամուտների աճի գագաթնակետը եղել է 2010թ. 2-րդ

եռամսյակում` 123.4% մակարդակով, իսկ ընդհանուր տարեկան

աճը կազմել է 114.1%: Հարկային եկամուտների տեսակարար

67

կշիռը ՀՆԱ-ում տատանվել է 16.2-25.3%-ի միջակայքում, անկման

ստորին կետում գտնվել է 2009թ. 4-րդ եռամսյակում` 16.2%, իսկ

առավելագույն մակարդակ գրանցվել է 2008թ. առաջին եռամ-

սյակում` 25.3%: Հարկային եկամուտների տեսակարար կշիռն

ընդհանուր պետական բյուջեի եկամուտներում ամենամեծն է և

տարբեր եռամսյակներին կազմել է 73.4-79.8%, ընդ որում` 73.4%-

անոց արդյունքը գրանցվել է 2009թ. 1-ին եռամսյակում: Հարկա-

տեսակներից ամենամեծ տեսակարար կշիռը հարկային եկամուտ-

ներում ունի ԱԱՀ-ն, որը 2008թ. կազմել է 318.3 մլրդ դրամ, 2009թ.

այն կրճատվել է` կազմելով 254.1 մլրդ դրամ, իսկ 2010թ.` 301.7

մլրդ դրամ: Այսինքն` ճգնաժամային տարում ԱԱՀ-ն կրճատվել է

մոտ 63 մլրդ դրամով, որը հսկայական կորուստ է ՀՀ պետական

բյուջեի համար, սա նշանակում է, որ այդ գումարի հնգապատիկի

չափով արտադրանք և ծառայություններ ՀՀ տնտեսությունն ավելի

քիչ է ստեղծել կամ ներմուծել 2009թ.: ԱԱՀ-ի անկման ամենա-

ստորին կետը տոկոսային արտահայտությամբ գտնվել է 2009թ.

2-րդ եռամսյակում` 74%, իսկ հետագայում` 2010թ. 2-րդ եռամսյա-

կում, այդ նույն հարկատեսակի աճի տեմպերը ռեկորդային էին և

կազմել են 136.1%: ԱԱՀ-ի տեսակարար կշիռը ՀՆԱ-ում կազմել է

8.3-13.1%, իսկ ճգնաժամի ժամանակահատվածում ամենացածր

մակարդակի վրա է գտնվել 2009թ. 3-րդ եռամսյակում:

Հաջորդ հարկատեսակը, որն իր տեսակարար կշռով ամե-

նամեծն է, շահութահարկն է, այն 2008թ. կազմել է 86.2 մլրդ դրամ,

2009թ. նվազել է մինչև 80.8 մլրդ դրամ, իսկ 2010թ. անկման միտումը

շարունակվել է և կազմել 77.8 մլրդ դրամ: Այսինքն` կարելի է

եզրակացնել, որ ՀՀ-ում շահութաբերության անկումը խիստ բացա-

սաբար է ազդել այս հարկատեսակի գծով կատարվող հավաքա-

գրումների վրա: Շահութահարկի գծով տոկոսային անկումը բարձր

է եղել 2009թ. 1-ին եռամսյակում` 79.2%, այնուհետև հավաքա-

գրումները վերականգնվել են և տարեվերջին մոտեցել 94.9%

մակարդակի, իսկ 2010թ. աննախադեպ աճ է նկատվել 1-ին

եռամսյակում` 118.0%, որը կարելի է ասել պայմանավորված էր

նախորդ տարվա նույն եռամսյակի կտրուկ անկման ֆոնով: ՀՆԱ-ի

68

մեջ շահութահարկի տեսակարար կշիռը տատանվել է 2.2-4.1%-ի

միջակայքում, իսկ ամենացածրը եղել է 2010թ. 4-րդ եռամսյակում`

2.2%, այսինքն` գնալով այն անկում է ապրում և խիստ մտահոգիչ

պետք է լինի կառավարության համար, թե ինչով է պայմանա-

վորված շարունակական շահութաբերության անկումը, քանի որ

առանց շահույթի մակարդակ ապահովելու մեկ ճգնաժամը չհաղ-

թահարած կազմակերպությունները կհայտնվեն մյուսի մեջ:

Եկամտահարկն այն հարկատեսակներից է, որ և´ նախաճգնաժա-

մային, և´ հետճգնաժամային, ինչպես նաև բուն ճգնաժամի ժամա-

նակահատվածում չի կրճատվել: 2008թ. այն կազմել է 53.7 մլրդ

դրամ, 2009թ.` 60.2 մլրդ դրամ, իսկ արդեն 2010թ.` 73.9 մլրդ դրամ:

Համադրելով շահութաբերության և եկամտաբերության ցուցա-

նիշները, ինչպես նաև ֆիզիկական և իրավաբանական անձանց

գործունեությունը` կարելի է եզրակացնել, որ իրավաբանական

անձինք, որոնք շահույթով են հարկվում, ավելի շատ են տուժել,

քան ֆիզիկական անձինք, որոնք եկամտահարկի հարկման

տիրույթում են: Այս երևույթը նկատելի էր նաև խոշոր ու միջին և

մյուս կողմից փոքր կազմակերպությունների տվյալների ուսումնա-

սիրության ժամանակ: Եկամտահարկի աճի միտումներից նկատելի

է դառնում, որ այն 2009թ. գրեթե բոլոր եռամսյակներում ունեցել է

10% հավելաճ, իսկ առավելագույն աճ է գրանցվել 2-րդ եռամսյակում`

112.6%: Այս միտումները շարունակվել են նաև 2010թ., և 1-ին

եռամսյակում արձանագրվել է 135.4% աճ, իսկ տարին ամփոփվել

է 122.8%-անոց աճով: Այս հարկատեսակի տեսակարար կշիռը

ՀՆԱ-ում տատանվել է 1.5-2.9%-ի միջակայքում, և ստորին կետում

է գտնվել 2008թ. 3-րդ և 4-րդ եռամսյակներում, իսկ ընդամենը

պետական բյուջեի եկամուտներում դրա տեսակարար կշիռը

տատանվել է 6.9-9.9%-ի միջակայքում:

Ակցիզային հարկը նախաճգնաժամային 2008թ. կազմել է 45.9

մլրդ դրամ, իսկ 2009թ. այն նվազել է` կազմելով 42.8 մլրդ դրամ,

իսկ 2010թ. վերականգնվել և գերազանցել է 2008թ. մակարդակը`

հասնելով 48.1 մլրդ դրամի: Ակցիզային հարկի նվազման ստորին

կետը եղել է 2009թ. 3-րդ եռամսյակը, իսկ անկումը կազմել է

69

89.6%, 2010թ. սկսած` սկսել են նկատվել աճի միտումներ`

տարեսկզբին` 103.4%, իսկ տարեվերջին` 112.6%: ՀՆԱ-ում այս

հարկատեսակի տեսակարար կշիռը տատանվել է 1.3-2.1%-ի

միջակայքում և ամենաբարձրն է եղել 2008թ. 1-ին եռամսյակում:

Առանձին ուղղակի և անուղղակի հարկատեսակների ուսումնասի-

րությունից կարելի է եզրակացնել, որ անուղղակի հարկերի (ԱԱՀ,

ակցիզային հարկ) դիրքի թուլացում է տեղի ունեցել ճգնաժամի

արդյունքում, իսկ շահութահարկը և եկամտահարկը հատկապես

ամրապնդել են իրենց դիրքերը, այսինքն` դրական կառուցված-

քային տեղաշարժ է նկատվել հարկատեսակների մեջ: Իսկ այն

հանգամանքը, որ տնտեսության վրա առավել մեծ ազդեցություն

ունեն ուղղակի հարկերը ընդունված է ամբողջ աշխարհում,

սակայն Հայաստանում հակառակ երևույթն է, որի բացասական

արդյունքներն էլ նկատելի դարձան ճգնաժամի արդյունքում:

Հաջորդ խոշոր եկամտային խումբը մաքսատուրքերն են,

որոնք 2008թ. կազմել են 37.3 մլրդ դրամ, 2009թ. դրանք նվազել են`

հասնելով 25.1 մլրդ դրամի, իսկ 2010թ. կազմել են 29.4 մլրդ դրամ:

Մաքսատուրքերի մեծ լինելու դեպքում տուժում է երկրի արտաքին

առևտուրը, իսկ քանի որ ՀՀ-ում ներմուծվող ապրանքների տեսա-

կարար կշիռը 3-4 անգամ գերազանցում է արտահանվող ապրանք-

ները, վճարված մաքսատուրքերին և ներմուծման հարկերին

համամասնական աճում են նաև ներմուծվող ապրանքների գները,

որոնք մոտավոր հաշվարկներով կազմում են 32-33%: ՀՀ-ում

ապրանքները վաճառվում են միջազգային ապրանքների գներից

բավականին բարձր գներով, այստեղ պետությունը կարող է սահ-

մանել ցածր մաքսատուրքեր և ունենալ բյուջեի եկամուտների

կորուստ, իսկ մյուս կողմից` կշահի բնակչությունը` ունենալով ցածր

գներով ներմուծված ապրանքներ: Մաքսատուրքերի անկման

ստորին կետը 2009թ. տարեվերջն է` 67.3% մակարդակով, իսկ

աճի գագաթնակետը` 2010թ. երկրորդ եռամսյակը` 128.8% աճի

մակարդակով: ՀՆԱ-ի մեջ մաքսատուրքերի տեսակարար կշիռը

տարբեր եռամսյակներում կազմել է 0.8-1.3%, ամենաբարձրը եղել

է նախաճգնաժամային 2008թ. առաջին եռամսյակում, իսկ ամենա-

70

ցածրը` 2009թ. 3-րդ և 4-րդ եռամսյակներում: Այստեղից կարելի է

հետևություն անել, որ արտաքին առևտրաշրջանառության գագաթ-

նակետը ՀՀ տնտեսության համար 2008թ. 1-ին եռամսյակն է:

Հաստատագրված վճարների ուսումնասիրությունը ցույց է

տալիս, որ 2008թ. դրանք կազմել են 20.3 մլրդ դրամ, 2009թ. աճել

են և հասել 23.8 մլրդ դրամի, իսկ 2010թ.` 21.9 մլրդ դրամի:

Ստացվում է, որ ճգնաժամային տարում հաստատագրված վճա-

րով աշխատող կազմակերպությունների թիվն ավելի մեծ է եղել,

քանի որ անորոշության պայմաններում հաստատագրված վճար-

ները կարող են որոշակի հստակություն մտցնել գործունեության

իրականացման դաշտում: Հաստատագրված վճարների աճի

գագաթնակետը եղել է 2009թ. 1-ին եռամսյակում` 124.5%, իսկ

անկման ստորին կետը 2010թ. վերջում` 92.3%: ՀՆԱ-ի մեջ դրանց

տեսակարար կշիռը կազմել է 0.6-1.1%: Այստեղ ևս նկատվում, որ

կան տատանման լայն միջակայք և բավականին մեծ շեղումներ:

Հարկային մյուս եկամտատեսակները նպատակահարմար չենք

գտնում ուսումնասիրել ՀՀ պետական բյուջեի եկամուտներում

դրանց ունեցած փոքր տեսակարար կշռի պատճառով:

Պետական բյուջեի սոցիալական ուղղվածության ծախսեր

2008-2010թթ. ընթացքում ՀՀ կառավարությունը նախընտրել

է իրագործել բյուջեի ծախսերի ընդլայնման քաղաքականություն,

որի արդյունքում 2008թ. 760.6 մլրդ դրամ ընդհանուր ծախսերը

2010թ. կազմում էին արդեն 856.8 մլրդ դրամ: Ուսումնասիրվող

ժամանակահատվածում պետական բյուջեի ընդհանուր ծախսերի

ամենաբարձր աճի միտումը նկատվել է 2009թ. 1-ին եռամսյակում`

110.4% և 2010թ. առաջին և երկրորդ եռամսյակներում` 110.9% և

110.3% համապատասխանաբար: Այս ցուցանիշը ՀՆԱ-ի մեջ ամե-

նամեծ տեսակարար կշիռն է ունեցել 2009թ. 1-ին եռամսյակում`

կազմելով 31.4%, այսինքն` տնտեսական անկման ամենախոր

կետում պետության բյուջետային ծախսերը կազմել են ՀՆԱ-ի մոտ

71

1/3-ը, իսկ արդեն 2010թ. վերջում դրանք մոտեցել են 24.4%

մակարդակի: Այս համատեքստում կարևոր նշանակություն ունի

սոցիալական ուղղվածություն ունեցող ծախսերի խոշորացված

խմբերի ուսումնասիրությունը, համապատասխան արժեքային

ցուցանիշների, աճի միտումների, ընդհանուր բյուջետային ծախսերի

մեջ դրանց տեսակարար կշիռների և ՀՆԱ-ի մեջ դրանց ունեցած

մասնաբաժինների հիման վրա:

Դիտարկվող 3 տարիների ընթացքում ՀՀ պետական բյուջեի

ծախսային հոդվածներից ամենամեծ մասնաբաժինն ունեցել են

սոցիալական պաշտպանությանն ուղղված ծախսերը, որոնք 2008թ.

կազմել են 212.1 մլրդ դրամ, 2010թ. դրանք հասել են 244.1 մլրդ

դրամի, իսկ հետաքրքրականն այն է, որ դրանք ընդամենը 1 մլրդ

դրամով են ավելացել 2009թ. համեմատությամբ: Այս ցուցանիշի

համամասնական աճի միտումների ուսումնասիրությունն ըստ

եռամսյակների ցույց է տալիս, որ դրանք ամենաշատը աճել են

2009թ. 2-րդ եռամսյակում` 116.3%, իսկ այնուհետև աճի բարձր

տեմպեր չեն նկատվել 2010թ. ընթացքում, քանի որ դրանք

տատանվել են 100.3-104.1%-ի միջակայքում: Այսինքն` կարելի է

հետևություն անել, որ պետության կողմից սոցիալական քաղաքա-

կանության ակտիվության գագաթնակետը գտնվում է 2009թ. 3-րդ

եռամսյակում: Այս ցուցանիշի տեսակարար կշիռը ՀՆԱ-ում դի-

տարկվող ժամանակահատվածում տատանվել է 5.8-11.5%-ի

միջակայքում, առավելագույնը եղել է 2009թ. 1-ին եռամսյակում,

ամենացածրը` 2008թ. 4-րդ եռամսյակում: Իսկ ընդհանուր բյուջե-

տային ծախսերում դրանք ամենամեծ տեսակարար կշիռն են ունեցել

2008թ. 1-ին եռամսյակում:

Ընդհանուր բնույթի հանրային ծառայությունները 2008-2010թթ.

ընթացքում դինամիկ աճել են` 103.2 մլրդ դրամից հասնելով 141.8

մլրդ դրամի: Այս ծախսերի ամենացածր անկման տեմպեր են

նկատվել 2008թ. համապատասխան եռամսյակների նկատմամբ

2009թ. 2-րդ և 3-րդ եռամսյակներում` կազմելով 98.2% և 95.8%,

իսկ առավելագույն աճի տեմպեր են եղել 2010թ. 2-րդ և 3-րդ

եռամսյակներում` կազմելով 139.8% և 133.3% համապատասխա-

նաբար: Ընդհանուր բնույթի հանրային ծառայությունների տեսա-

72

կարար կշիռը 2008-2010թթ. ընթացքում տարբեր եռամսյակներում

ՀՆԱ-ի մեջ ունեցել է 2.8-5.3% մասնաբաժին, ամենաբարձրը`

2010թ. 1-ին եռամսյակում և ամենացածրը` 2008թ. 4-րդ եռամսյա-

կում: Նույն ցուցանիշի տեսակարար կշիռն ընդհանուր ծախսերում

տատանվել է 12.8-17.6%-ի միջակայքում, ամենաբարձր մակար-

դակը կրկին գրանցվել է 2010թ. առաջին եռամսյակում, ամենա-

ցածրը` 2009թ. 3-րդ եռամսյակում: Հետաքրքիրն այն է, որ այդքան

մեծ տատանման միջակայքը ծախսային ոչ արդյունավետ քաղա-

քականության կամ ֆինանսական անկայունության փաստարկ

կարող է հանդիսանալ: Այսինքն` հստակ ծախսային քաղաքակա-

նության միտումները ոչ միշտ են նկատելի:

Կրթության ոլորտում 2008թ. պետական ծախսերը կազմել են

մոտ 100.0 մլրդ դրամ, որոնք ճգնաժամային 2009թ. ավելացել են`

կազմելով 105.8 մլրդ դրամ, իսկ 2010թ. դրանք կրճատվել են`

կազմելով 95.3 մլրդ դրամ: Կրթական ծախսերի աճի գագաթ-

նակետը եղել է 2008թ. 1-ին եռամսյակում` 131.0%, իսկ արդեն

2010թ. կրթության ոլորտում արված ծախսերի կտրուկ անկում է

սկսվել. դրանք կրճատվել են 10-13%-ով: Կրթական ծախսերի

տեսակարար կշիռը ՀՆԱ-ում 2008թ. վերջի դրությամբ կազմել է

2.7%, իսկ 2009թ. 3-րդ եռամսյակում` 4.3%, որը համընկնում է

ճգնաժամի անկման ստորին կետի հետ, իսկ արդեն 2010թ.

վերջում այն մոտեցել է նախկին 2.7% մակարդակին: Կառավա-

րությունն այստեղ իրականացրել է լուրջ պետական աջակցություն,

քանի որ կրթության ոլորտը` որպես սոցիալական ոլորտ, ճգնա-

ժամի ընթացքում հայտնվել է խոցելի դիրքում, սակայն 2010թ.

միտումները փաստում են, որ աջակցությունն այս ոլորտին պետք

է շարունակել:

Առողջապահության ոլորտում կատարվող ծախսերը 2008թ.

կազմել են 48.4 մլրդ դրամ, իսկ 2009 և 2010թթ.` մոտ 52.6 մլրդ

դրամ: Այս ոլորտում ծախսերի աճի տեմպերն ավելի բարձր են

եղել 2009թ., իսկ 2010թ. դրանք հարաբերականորեն իջել են: ՀՆԱ-ի

մեջ այս ծախսերի տեսակարար կշիռը տատանվել է 1.2-1.8%-ի

շրջանակներում, և հիմնականում բարձր են եղել ծախսերը 2009թ.

73

առաջինից մինչև 2010թ. 2-րդ եռամսյակ ընկած ժամանակահատ-

վածում` գտնվելով 1.6-1.8%-ի միջակայքում:

Հանգստի, մշակույթի և կրոնի բնագավառներում կատարվող

ծախսերը գրեթե անփոփոխ են մնացել 2008-2010թթ. ընթացքում

տատանվելով 16.0-16.3 մլրդ դրամի շրջանակներում. չնչին աճ է

նկատվել միայն ճգնաժամի տարում: ՀՆԱ-ի մեջ այն ունեցել է 0.4-

0.7%, իսկ ընդհանուր ծախսերի մեջ` 1.9-2.1% տեսակարար կշիռ:

Հետաքրքիրն այն է, որ այս ոլորտում ևս ծախսերն ընդլայնվել են և

ՀՆԱ-ի մեջ իրենց մասնաբաժնով 2009թ. 1-ին եռամսյակում եղել

են բավականին բարձր: Այսինքն` ճգնաժամին տարվա սկզբում

դեռ ճգնաժամի հետևանքները չէին երևում, և խնայողական

ծախսային քաղաքականություն դեռևս չէր իրականացվում:

Բնակարանային շինարարության և կոմունալ ծառայությունների

բնագավառում գրանցվել է աննախադեպ ծախսերի աճ: 2008թ. այն

կազմել է 8.7 մլրդ դրամ, 2009թ.` 10.6 մլրդ դրամ, իսկ արդեն 2010թ.`

31.2 մլրդ դրամ: Անկման տեմպերից ամենացածր եռամսյակը եղել

է 2009թ. 1-ին եռամսյակը` 59.8% մակարդակով, իսկ ամենաբարձր

աճի տեմպը` 2010թ. 1-ին եռամսյակը` 819.7% մակարդակով, իսկ

2010թ. ընթացքում գրանցվել է նաև 2-րդ եռամսյակում` 508.2%,

3-րդում` 410.9% և վերջին եռամսյակում` 294.1% աճ: Այս ոլորտում

կատարված ծախսերն ուղղված են եղել սոցիալապես թույլ խավե-

րին բնակարաններով ապահովմանը, ինչպես նաև առանձին ենթա-

կառուցվածքների զարգացմանն ուղղված ծախսերի ավելացմանը և

ծառայությունների որակի բարձրացմանը, որի շնորհիվ դրանց

տեսակարար կշիռը ՀՆԱ-ում 0.2%-ից հասել է 1.6%-ի: Սա նշանա-

կում է` ճգնաժամի սոցիալական ծախսերի ավելացման տեսան-

կյունից գերապատվությունը տրվել է այս ծախսերի խմբին:

Բավականին մեծ հետաքրքրություն է ներկայացնում նաև

պետական բյուջեի ծախսերի տնտեսագիտական առանձին հոդ-

վածների ուսումնասիրությունը: Ընթացիկ ծախսերի ուսումնասի-

րությունը ցույց է տալիս, որ դրանց մեջ ամենամեծ տեսակարար

կշիռն ունեն սոցիալական նպաստները և կենսաթոշակները, որոնք

2008թ. կազմել են 208.0 մլրդ դրամ, իսկ ճգնաժամային տարում

դրանք աճել են` հասնելով 240.2 մլրդ դրամի, իսկ 2010թ.` 244.0

74

մլրդ դրամի, այսինքն` 2009թ. 32.2 մլրդ դրամի աճի միտումը պահ-

պանել 2010թ. չի հաջողվել, իսկ 2009թ. դա արվել է ճգնաժամի

բացասական ազդեցությունները մեղմելու համար: 2009թ. սոցիա-

լական նպաստների և կենսաթոշակների ցուցանիշն ամենաբարձր

աճի տեմպեր է ունեցել 2009թ. 3-րդ եռամսյակում, որը կազմել է

116.4%, իսկ ՀՆԱ-ի մեջ այս ցուցանիշի տեսակարար կշիռը

տատանվել է 5.7-11.4%-ի միջակայքում, իսկ 2009թ. առաջին

եռամսյակից սկսած` դրանց տեսակարար կշռի ավելացումն ամբողջ

2009թ. ընթացքում նախանշում է, որ ՀՀ կառավարության կողմից

այս բնագավառում իրականացվել է ուժեղ սոցիալական աջակցու-

թյան քաղաքականություն:

Հաջորդ խոշոր ծախսային ուղղությունը ծառայությունների և

ապրանքների ձեռքբերման վրա կատարված ծախսերն են, որոնք

2008թ. կազմել են 134.5 մլրդ դրամ, 2009թ. ավելացել են` հասնելով

152.7 մլրդ դրամի, իսկ 2010թ. կազմել են 160.0 մլրդ դրամ: Ստաց-

վում է այնպես, որ 2009թ. ճգնաժամային տարում կառավարության

կողմից իրականացված քաղաքականությունն ունեցել է պետական

գնումների ընդլայնման ուղղվածություն` դրանով իսկ խթանելով

ամբողջական պահանջարկը մոտ 28 մլրդ դրամով, այստեղ կա

նաև սոցիալական ցանցերով արդյունավետ քաղաքականության

իրականացման ուղղվածություն, որը հնարավոր է բացահայտել

միայն այս ծախսերի առանձին հատվածների և ուղղությունների

արդյունքում: Այս ցուցանիշը 2009թ. տարբեր եռամսյակներում

աճել է 112.1-114.3%-ի շրջանակներում, 2010թ. եռամսյակային աճի

միտումները տատանվել են 100.8-104.8%-ի շրջանակներում, իսկ

ՀՆԱ-ի մեջ դրանց տեսակարար կշիռը տարբեր եռամսյակներում

կազմել է 3.7-5.8%: Այսինքն` այսպիսի քաղաքականությունն ունի

ինֆլյացիոն ռիսկեր, որոնցից խուսափելու համար 2010թ. իրակա-

նացվել է առավել զսպված պետական գնումների քաղաքակա-

նություն:

Դրամաշնորհների ցուցանիշի ուսումնասիրությունից պարզ է

դառնում, որ դրանք 2008թ. կազմել են 82.9 մլրդ դրամ, 2009թ.

նվազել են` հասնելով 79.7 մլրդ դրամի, իսկ արդեն 2010թ. կազմել

են 94.5 մլրդ դրամ: 2009թ. դրանց տոկոսային անկումը կազմել է

75

96%, իսկ արդեն 2010թ. արձանագրվել է տոկոսային աճ 118.6%-ի

շրջանակներում: Կարելի է ասել նաև, որ կառավարության համար

2009թ. եղել է նպատակների հստակեցման ժամանակահատված,

իսկ 2010թ.` դրանց քաղաքականության վերածելու և իրագործման:

Տարբեր եռամսյակներում 2008թ. սկսած դրամաշնորհների տեսա-

կարար կշիռը ՀՆԱ-ում տատանվել է 2.3-3.6%-ի շրջանակներում:

Դրանք ամենաբարձրն են եղել 2010թ. 1-ին եռամսյակում` կազմելով

3.6%, իսկ ամենացածրը` 2008թ. 3-րդ եռամսյակում, այսինքն`

ճգնաժամի հենց սկզբնական փուլում դրամաշնորհների պակաս

զգացվել է:

Պետական բյուջեի ընթացիկ ծախսերում ընդգրկված դրա-

մաշնորհներից բացի, պետական բյուջեի ցուցանիշների մեջ կա

նաև պաշտոնական դրամաշնորհներ հոդվածը, որն ավելի փոքր է

իր տեսակարար կշռով, այն 2008թ. կազմել է 3.8 մլրդ դրամ, 2009թ.`

8.1 մլրդ դրամ, իսկ 2010թ`. 6.1 մլրդ դրամ: Այսպիսով, պետության

կողմից պաշտոնական դրամաշնորհները ճգնաժամի տարում, ի

տարբերություն մյուս դրամաշնորհների, աճել են: 2009թ. դրանց աճը

կազմում է 210.4%, իսկ 2010թ.` 103.9%, որը վկայում է կառավա-

րության կողմից դրամաշնորհների միջոցով ճգնաժամի հաղթահար-

ման հստակ ուղղվածություն ունեցող քաղաքականության մասին:

Չնայած դրանք կազմում են ՀՆԱ-ի 0.1-0.3%-ը, այնուհանդերձ

դրանց ճիշտ օգտագործելու նպատակայնությունը զգացվում է:

Պետական բյուջեի շրջանակներում տրվող աշխատավար-

ձերը 2008թ. կազմել են 59.2 մլրդ դրամ, ճգնաժամային տարում

աճել և հասել են 70.8 մլրդ դրամի, իսկ 2010թ. դրանք հասել են 73.1

մլրդ դրամի: Այստեղ նկատելի է, որ աշխատավարձերի բնագա-

վառում պետական քաղաքականությունը չի ունեցել ՙգոտիներ

ձգելու՚ ուղղվածություն, այլ ընդհակառակը` այստեղ ևս փորձ է

արվել ամբողջական պահանջարկ խթանող քաղաքականություն

իրականացնել: 2009թ. աշխատավարձերի աճը կազմել է 119.5%,

որը նշանակում է նաև պետության կողմից հստակ խրախուսում իր

ծառայողներին, սակայն այդ հանգամանքը կապելով արտադրո-

ղականության, ՀՆԱ-ի աճի կամ տնտեսական և ֆինանսական

իրավիճակը բնութագրող ցուցանիշների հետ` կարծում ենք, որ

76

աշխատավարձերի նման աճը տնտեսապես հիմնավորված չէ: Սա

շատ նման է ամերիկյան սնանկացող բանկերի կառավարիչների

վարքագծին, որոնք ճգնաժամի ամենախոր անկման փուլում հսկա-

յական պարգևատրումներ (bonus) էին տալիս իրենք իրենց, որի

դեմ էր ուղղված 90%-անոց բոնուսների հարկման քաղաքականու-

թյունը: Հետաքրքիր է նաև այն, որ պետական աշխատավարձերի

տեսակարար կշիռը ՀՆԱ-ում տատանվել է 1.5-2.8%-ի շրջանակ-

ներում և իր առավելագույն մակարդակին է հասել 2009թ. 1-ին

եռամսյակում` 2.8%:

Սուբսիդիաները 2008թ. կազմել են 22.1 մլրդ դրամ, 2009թ.

դրանք կրճատվել են` կազմելով 19.0 մլրդ դրամ, իսկ 2010թ.` 17.8

մլրդ դրամ, որն արդյունք է նպատակային հատկացվող դրամական

միջոցների կրճատման, այսինքն` բացակայում են հստակ նախա-

գծերը, որոնք կարելի է սուբսիդավորել, իսկ միջոցների բացակա-

յության կամ ճգնաժամային երևույթների առկայության պարագայում

դրանց ֆինանսավորման նկատմամբ պայմանները խստացվում են,

ակնկալվող արդյունքների հավաստիությունը` բարձրացվում, որն էլ

պատճառ է հանդիսացել դրանց նվազման: Սուբսիդիաների

եռամսյակային աճի միտումների ուսումնասիրությունը ցույց է

տալիս, որ 2009թ. սկսած դրանք ունեցել են 100%-ից ցածր մակար-

դակ, բացառությամբ 2010թ. 1-ին եռամսյակի` 104.2%, նվազագույն

անկման մակարդակ նկատվել է 2009թ. 3-րդ եռամսյակում` 79.3%,

որը կարելի է ասել ճգնաժամի անկման մեծ տիրույթում է գտնվում:

Փոխանցման ուղի 6. Աշխատանքի

օտարերկրյա շուկաներ

ՀՀ տնտեսության մեջ տրանսֆերտներն ու դրսից ներհոսող

դրամական միջոցներն արտարժույթի տեսքով ունեն կարևոր

տնտեսական խթանիչ նշանակություն: Եվ մյուս կողմից դրանք

աղքատության կրճատման գործում ունեն շատ մեծ կարևորություն:

Ուսումնասիրելով տրանսֆերտների և դրամական միջոցների

հոսքերը Հայաստանում` նկատում ենք, որ դրանք սովորաբար

77

ունեն սեզոնային բաշխվածություն և ամենափոքրն են 1-ին

եռամսյակներում, իսկ գագաթնակետին են հասնում տարվա 3-րդ,

որոշ դեպքերում էլ 4-րդ եռամսյակներում: Վերլուծելով ընդհանուր

դրամական հոսքերի ցուցանիշը, որի մեջ պայմանականորեն

ներառել ենք աշխատողների (ներառյալ սահմանային, սեզոնային

և այլն) եկամուտները, աշխատողների դրամական փոխանցում-

ները, այլ տրանսֆերտները (սփյուռքից ստացված միջոցները),

նկատում ենք, որ դրանք 2006թ. կազմել են 1.286 մլրդ ԱՄՆ դոլար,

2007թ. դրանք ավելացել են մոտ 380 մլն ԱՄՆ դոլարով, այս

միտումները շարունակվել են նաև 2008թ. և հասել 2.090 մլրդ ԱՄՆ

դոլարի: 2009թ. դրանք անկում են` ապրել մոտ 600 մլն ԱՄՆ դոլարով,

2010թ. ավելացել են` կազմելով 1.613 մլն ԱՄՆ դոլար:

2006-2010թթ. ընդհանուր տրանսֆերտների և դրամական

միջոցների ներհոսքի եռամսյակային միտումների ուսումնասիրու-

թյունը ցույց է տալիս, որ դրանք ամենացածրն են եղել 2006թ. 1-ին

եռամսյակում` 226.0 մլն ԱՄՆ դոլար, իսկ ամենաբարձր ցուցանիշ

գրանցվել է 2008թ. 3-րդ եռամսյակում, որը պայմանականորեն

համարում ենք նաև ՀՀ տնտեսության գագաթնակետ, և կազմել է

650.7 մլն ԱՄՆ դոլար: 2008թ. 4-րդ եռամսյակում ընդհանուր ներ-

հոսքը կազմել է 578.5 մլն ԱՄՆ դոլար, որից հետո 2009թ. 1-ին

եռամսյակում նկատվում է ամենակտրուկ անկումը` մոտ 480 մլն

ԱՄՆ դոլար, հետագայում, իհարկե, աճի տեմպերը վերականգնվում

են, սակայն 2009թ. տարեվերջի 448.7 մլն ԱՄՆ դոլար մուտքերը

Հայաստան նախորդ տարվա համեմատությամբ մոտ 200 մլն ԱՄՆ

դոլարով քիչ են:

Դիտարկելով 2006թ.-ից աշխատողների (ներառյալ սահմա-

նային, սեզոնային և այլն) եկամուտները` նկատում ենք, որ 2006թ.

դրանք ամենաբարձրն են եղել 3-րդ եռամսյակում` 168.2 մլն ԱՄՆ

դոլար, իսկ 2007թ. աճել և վերջին 4-րդ եռամսյակում հասել են

233.9 մլն ԱՄՆ դոլարի: Այս ցուցանիշն աճ է արձանագրել նաև

նախաճգնաժամային 2008թ. և 3-րդ եռամսյակում կազմել է 291.4

մլն ԱՄՆ դոլար, իհարկե նախաճգնաժամային Հայաստանի համար:

Օրինակ` ՌԴ-ում բավականին ծանր է եղել նաև 2008թ., իսկ ՀՀ-ում

78

տրանսֆերտներ հիմնականում ուղարկվում են ՌԴ-ից: 2009թ.

անկման տեմպերը խիստ ակնհայտ են` պայմանավորված համաշ-

խարհային ֆինանսատնտեսական ճգնաժամի բացասական ազդե-

ցություններով, քանի որ արդեն 2009թ. 1-ին եռամսյակում այս

ցուցանիշը կազմել է 119.7 մլն ԱՄՆ դոլար, որը 2006թ.-ից սկսած

ամենացածր մակարդակն է, իսկ 2009թ. 4-րդ եռամսյակում այն

կազմել է 202.9 մլն ԱՄՆ դոլար, որը նախորդ տարվա նույն

եռամսյակից ցածր է 52 մլն ԱՄՆ դոլարով: 2010թ. այս ցուցանիշի

աճի տեմպերը սկսել են վերականգնվել:

Հայաստանից դուրս աշխատողների դրամական փոխան-

ցումները 2006-2010թթ. ընթացքում տատանվել են 11.5-40.6 մլն

ԱՄՆ դոլարի շրջանակներում, իսկ ամենաբարձրը եղել են 2008թ.

3-րդ եռամսյակում: Այլ տրանսֆերտներ ՀՀ տնտեսություն 2006-

2010թթ. ընթացքում ամենաշատ մուտք գործող միջոցներն են,

որոնք ամենացածրը եղել են 2006թ. 1-ին եռամսյակում` 80.2 մլն

ԱՄՆ դոլար, դրանք իրենց առավելագույն կետին են հասել 2008թ.

3-րդ եռամսյակում` 318.8 մլն ԱՄՆ դոլար: Ճգնաժամային 2009թ.

դրանք ամենաբարձրն են եղել 2009թ. 4-րդ եռամսյակում` 219.9

մլն ԱՄՆ դոլար, իսկ ամենացածրը 2009թ. 1-ին եռամսյակում`

124.5 մլն ԱՄՆ դոլար: Ինչ վերաբերում է 2010թ., ապա նվազման

միտումները ևս շարունակվում են: Կարևոր ենք համարում նշել, որ

ՌԴ տնտեսության մեջ նկատված անկման պատճառով են հիմնա-

կանում ՀՀ տնտեսություն ուղարկվող դրամական միջոցները

նվազել, և քանի որ հայ միգրանտները հիմնականում զբաղված են

ՌԴ շինարարության և առևտրի ոլորտներում, այդ իսկ պատճառով

փորձենք ներկայացնել այդ ոլորտների զարգացման կամ անկման

հիմնական միտումները:

ՌԴ ՀՆԱ-ն, սկսած 2006թ., յուրաքանչյուր եռամսյակ նախորդ

եռամսյակի համեմատ աճ է արձանագրել և իր ամենաբարձր

կետին է հասել 2008թ. 3-րդ եռամսյակում` 5,036.9 մլրդ ռուբլի,

որից հետո անկում է ապրել, իսկ 2009թ. 1-ին եռամսյակում այն

գրեթե հավասարվել էր 2006թ. 2-րդ եռամսյակի ցուցանիշին, և

անգամ 2010թ. վերջին 4-րդ եռամսյակի դրությամբ դեռ ՌԴ տնտե-

79

սությունը չէր վերադարձել 2008թ. 3-րդ եռամսյակի մակարդակին:

Այս պայմաններում կարևոր է նշել, որ ՌԴ տնտեսության մեջ

շինարարության ոլորտն իր իներցիոն աճի տեմպերը շարունակել է

նաև 2008թ. 4-րդ եռամսյակում ևս, իսկ արդեն սկսած 2009թ. 1-ին

եռամսյակից` շինարարության ոլորտը կտրուկ անկում է ապրել, և

չնայած եռամսյակային աճի տեմպերին` յուրաքանչյուր նախորդ

եռամսյակի նկատմամբ, այնուամենայնիվ նախորդ տարվա նույն

եռամսյակների նկատմամբ անկման տեմպերն ակնհայտ են: Հարկ

ենք համարում նաև նշել, որ ի տարբերություն 2009թ. 2010թ.

շինարարության ոլորտի անկման տեմպերը խորացել են, այսինքն`

ավելի բարենպաստ էր շինարարության համար 2009թ., քան 2010թ.:

Համաշխարհային բանկի փորձագետ Էրսադոյի (2010)

կողմից կատարված հետազոտության համաձայն` ՀՀ միգրանտ-

ների զբաղվածությունն արտասահմանում 2009թ. ունեցել է այն-

պիսի պատկեր, որ շինարարության ոլորտում զբաղված է եղել

միգրանտների 79%-ը, իսկ դա նշանակում է, որ ՀՀ տնտեսության

արտասահմանյան շինարարական ընկերություններում և հատկա-

պես ՌԴ-ում աշխատող հայ միգրանտները զրկվել են միջոցներ

ուղարկելու հնարավորությունից կամ կորցրել են իրենց աշխա-

տանքը: Էրսադոյի վերլուծություններից կրկին ակնհայտ է դառ-

նում, որ հայ միգրանտների շարժը դեպի Ռուսաստան 2008թ.

կազմել է ամբողջ հայ միգրանտների 83%-ը, իսկ արդեն 2009թ.

այն իջել է մինչև 72%: Իսկ եթե հաշվի առնենք ՌԴ տնտեսության

մեջ տեղի ունեցած անկումը և շինարարության ոլորտում հայ

միգրանտների զբաղվածության տեսակարար կշիռը, ապա

միանգամից ակնհայտ է դառնում, թե ինչու ՀՀ տնտեսության մեջ

2009թ. նկատվեց այդքան մեծ դրամական հոսքերի անկում:

Կարելի է նաև ենթադրել, որ, չնայած տվյալների բացակայությանը,

ՌԴ շինարարության ոլորտում 2010թ. անկման պատճառով դրա-

մական մուտքերը Հայաստան այս ոլորտից շարունակ կրճատվել

են, իսկ 2009թ. համեմատությամբ 2010թ. 125 մլն ԱՄՆ դոլարի

ներհոսքի ավելացումն ապահովվել է այլ ոլորտների հաշվին:

80

ՌԴ-ի առևտրի ոլորտում, որն ընդգրկում է մանրածախ

առևտուրը, ավտոմեքենաների վերանորոգումը և այլն, 2009թ. առաջին

3 եռամսյակներում անկման տեմպերը եղել են բավականին մեծ,

վերականգնում սկսել է միայն 2009թ. 4-րդ եռամսյակից, անկման

միտումներ են նկատվել նաև 2010թ. 2-րդ եռամսյակում, այնուհետև

աճի տեմպերն ընդլայնվել են և իրենց առավելագույնին հասել

2010թ. 4-րդ եռամսյակում: Հարկ ենք համարում նշել, որ արտերկրում

հայ միգրանտների 8%-ը զբաղված է առևտրի ոլորտում, վերջինս

նշանակում է, որ այս ոլորտի դրամական միջոցների ներհոսքի

կրճատման ժամանակահատվածը եղել են 2009թ. երեք եռամ-

սյակները, որից հետո նկատվել է ակտիվություն:

2008 և 2009թթ. ընթացքում փոխվել է նաև միգրացիոն հոս-

քերի աշխարհագրությունը մարզերի և Երևան քաղաքի միջև:

2009թ. միգրացիոն հոսքերը ավելացել են և′ Երևանում, և′ մար-

զերում, Երևանում դրանք 2009թ. աճել են` 6%-ից հասնելով մինչև

11%-ի, այսինքն` մարդիկ փորձել են մայրաքաղաքում հաղթահարել

ճգնաժամը, իսկ մարզերում 3%-ից հասել է 9%-ի, այսինքն` կարելի

է նաև ասել, որ ՌԴ-ում միգրանտները, որոնք չեն մեկնել 2009թ.,

գրեթե նույն կրճատման համամասնությամբ բաշխվել են Երևանի և

մարզերի միջև:

Արտասահմանից դրամական փոխանցումների և տրանս-

ֆերտների ազդեցությունն աղքատության կրճատման գործում

բավականին մեծ է եղել, քանի որ տարբեր տարիների, սկսած

2004թ., այն 4-7% է եղել: Այսպիսով, եթե 2006թ. փաստացի աղքա-

տությունը կազմել է 27% այն մարդկանց մոտ, ովքեր դրսից

ունեցել են փոխանցումներ կամ ընթացիկ տրանսֆերտներ, ապա

այն մարդկանց մոտ, ովքեր զրկված են եղել այդ հնարավորու-

թյունից, աղքատությունը կազմել է 31%: 2009թ. տրանսֆերտներ

չստացողների մոտ աղքատությունը հասել է 34%-ի, իսկ ստացող-

ների մոտ եղել է 27% մակարդակի վրա, այսինքն` սոցիալական

դրական ազդեցությունը տրանսֆերտների կամ դրամական

փոխանցումների կազմում է 7%-ային կետ: 2008թ., այն է` նախա-

ճգնաժամային տարում իրավիճակը փոքր-ինչ ավելի դրական էր,

81

և աղքատությունը փաստացի 24% մակարդակի վրա էր այն

մարդկանց մոտ, ովքեր դրսից աջակցություն ունեին, իսկ մյուս

խմբի մոտ` 30%, այսինքն` կար մոտ 6 միավորի տարբերություն:

Սա խոսում է այն մասին, որ աղքատության ընդգրկվածության

մակարդակի նվազման գործում տրանսֆերտները և միգրանտ

հայերի կողմից ուղարկվող դրամական միջոցները բավականին

մեծ դրական սոցիալական ազդեցություն ունեն: Եվ հետաքրքիրն

այն է, որ թեկուզ ճգնաժամի առկայությանը, Համաշխարհային

բանկի փորձագետ Էրսադոն հանգում է այն եզրակացության, որ

աղքատությունը շարունակում է նվազել, որից կարելի է հետևու-

թյուն անել, որ հայերն ունեն ճգնաժամային իրավիճակներին

դիմակայելու մեծ ունակություն: Հետաքրքիր է նաև այն, որ այն

տնային տնտեսությունները, որոնք դրսից դրամական միջոցներ են

ստանում, ավելի մեծ հակվածություն ունեն խնայելու, որն էլ

նրանց օգնում է նաև դուրս գալ ավելի բարդ տնտեսական իրա-

վիճակներից, անգամ դրամական հոսքերը պակասելու իրավի-

ճակում: Մյուս կողմից` նրանք հակված են այդ միջոցները ծախսել

կրթական, առողջապահական և այլ ծառայությունների վրա, որն էլ

ուղղված է նրանց բարեկեցության բարձրացմանը և սոցիալական

վիճակի լավացմանը:

82

ԲԱԺԻՆ II

ՃԳՆԱԺԱՄԻ ՈՒՂՂԱԿԻ (ԱՆՄԻՋԱԿԱՆ)

ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏՈՒՄԸ

Եկամուտներ (դրամական և ոչ դրամական)

Դրամական եկամուտներ

Ընդհանուր առմամբ ՀՀ բնակչության մեկ շնչի դրամական

եկամուտների կառուցվածքում 2009թ. նախորդ տարվա համեմատ

կենսաթոշակներից և նպաստներից, վարձու աշխատանքից, ինչ-

պես նաև այլ եկամուտներից մասնաբաժինների աճ է արձա-

նագրվել, մինչդեռ ՀՀ-ից դուրս գտնվող բարեկամներից ստացվող

տրանսֆերտները հիմնականում պահպանել են իրենց մասնա-

բաժինը, իսկ մեծ գումարներ ստացողները սկսել են ավելի շատ

ստանալ: Տնային տնտեսությունների մեկ շնչի հաշվով իրական

դրամական եկամուտները13

(միջին ամսական) 2009թ. աճել են

0.9.%-ով` կազմելով 23,172 դրամ14

(տե′ս հավելված Դ, աղյուսակ 1):

Գյուղական բնակավայրերում մեկ շնչի հաշվով իրական դրամական

եկամուտների (միջին ամսական) աճը կազմել է 2.74%, իսկ քաղա-

քայինում` -0.06%, սակայն քաղաքային բնակավայրերում մեկ շնչի

հաշվով եկամուտները գերազանցում էին գյուղականին 1.41

անգամ (25,775 դրամը 18,238 դրամի համեմատ): 2009թ. եկա-

մուտների իրական աճ է արձանագրվել կենսաթոշակներից և

նպաստներից (10.3%), այլ եկամուտներից (46.4%) և վարձու աշ-

խատանքից ստացվող (2.2%), որոնց մասնաբաժինն ընդհանուր

եկամուտների կառուցվածքում աճեց: Իսկ ՀՀ-ից դուրս ապրող

13

Իրական դրամական եկամուտների հաշվարկի հիմքում ընկած է ՍԳԻ-ին (2005=100):

14 Նշում` հետայսու եկամուտ ասելով նկատի ունենք տնային տնտեսության մեկ շնչի հաշվով միջին ամսական դրամական եկամուտը, եթե այլ բան չի նշվում:

83

բարեկամներից ստացվող տրանսֆերտների իրական դրամային

արտահայտությամբ արժեքի անկում է արձանագրվել` -0.2%, սա-

կայն այս աղբյուրի մասնաբաժինն ընդհանուր եկամուտների մեջ

մնացել է նույնը` 8.3%, իսկ ՀՀ-ում ապրող բարեկամներից ստաց-

վող տրանսֆերտների ծավալների իրական կրճատումը կազմել է

-31.1%, մասնաբաժինը` 1.3% (տե′ս գծապատկեր 2): Տրանսֆերտ-

ները դեպի ՀՀ 2009թ. նախորդ տարվա համեմատ (աշխատող-

ների դրամական փոխանցումներ, սփյուռքից տրանսֆերտներ,

աշխատողների (ներառյալ սահմանային, սեզոնային և այլ) եկա-

մուտներ) կրճատվեցին 29.8%-ով` ԱՄՆ դոլարով արտահայտված:

Վերջինս պայմանավորված է նրանով, որ բավականին բարձր գու-

մարներ ստացողները սկսել են ավելի շատ գումարներ ստանալ,

իսկ փոքր գումարներ ստացողները տուժել են 2009թ. նախորդ

տարվա համեմատ15

: Հետաքրքրական է նշել, որ 2007թ.-ից սկսած

վարձու աշխատանքից մասնաբաժինն էական փոփոխության չի

ենթարկվել (54.7% 2009թ., իսկ դրամական արտահայտությամբ

իրական աճը կազմել է 11.2%): Ինքնազբաղվածության մասնաբա-

ժինը 2006թ.-ից նվազել է և 2009թ. կազմել է 5.5% (2006թ. 14.4%-ի

փոխարեն, այնինչ գումարային արտահայտությամբ իրական անկումը

կազմել է մոտ 51%), ինչը փաստում է այն մասին, որ նախքան

ճգնաժամը (2007-2008թթ.) աճել է եկամտի այլ աղբյուրների դերը:

Եթե կախվածությունն եկամտի այլ աղբյուրներից (պարտք, խնայո-

ղությունների օգտագործում և այլն) 2006թ.-ից սկսել է նվազել, ապա

15

2009թ. նախորդ տարվա համեմատ միջին տարեկան ՀՀ դրամն ԱՄՆ դոլարի նկատմամբ արժեզրկվել է մոտ 18.7%-ով, իսկ տրանսֆերտները (աշխատողների դրամական փոխանցումներ և սփյուռքից տրանսֆերտներ, աշխատողների (ներառյալ սահմանային, սեզոնային և այլ) եկամուտներ) դոլարային արտահայտությամբ նվազել էին 29.8%-ով, ապա հնարավոր էր, որ դրամական արտահայտությամբ (անվանա-կան) նույնիսկ աճ է արձանագրվել նախորդ տարվա համեմատ: Օրինակ, եթե մեկ տնային տնտեսությունը ստանում էր 100 ԱՄՆ դոլար, որը 2008թ. միջինում կազմել էր 30,597 (1 ԱՄՆ դոլար = 305.97) դրամ, ապա գումարի կրճատման ժամանակ` 70.2 ԱՄՆ դոլար ստանալու պարագայում, այն 2009թ. միջինում կկազմեր 25,502 (1 ԱՄՆ դոլար = 363.28 դրամ) դրամ: Իսկ քանի որ նկատվել է դրամական արտա-հայտությամբ աճ, նշանակում է` տնային տնտեսությունները, որոնք ստանում էին բավականին մեծ գումար, սկսել են ավելի շատ ստանալ, իսկ կրճատումը տեղի է ունեցել այն տնային տնտեսություններում, որոնց փոխանցումները մեծ գումարներ չեն կազմել:

84

2009թ. նախորդ տարվա համեմատությամբ այս աղբյուրի մասնա-

բաժինը եկամուտների կառուցվածքում աճել է (2.3%-ից 4.3%,

մինչդեռ դրամական արտահայտությամբ աճը եղել է 46.4%), ինչը

խոսում է այն մասին, որ այլ եկամուտների աղբյուրներից ստացվող

իրական եկամուտների կրճատմանը զուգընթաց տնային տնտե-

սություններն արտաքին աղբյուրներից ստացվող եկամուտներով և

սեփական խնայողությունների օգտագործմամբ կկարողանային

հաղթահարել ճգնաժամը: 2006թ.-ից ի վեր աճել է կենսաթոշակ-

ների և նպաստների դերը դրամական եկամուտների կառուցված-

քում, իսկ 2008թ. համեմատ 2009թ. այս աղբյուրից ստացվող եկա-

մուտների իրական աճը կազմել է 10.3%: Այս եկամտի խումբը

կազմել է դրամական եկամուտների 20%-ը 2009թ. ընդհանուր կա-

ռուցվածքի մեջ (2006թ. 13.9%-ի փոխարեն), ինչը փաստում է այս

եկամտի տեսակի կարևորությունը տնային տնտեսությունների

դրամական եկամուտների մեջ, ինչպես նաև կառավարության

սոցիալական ապահովության/աջակցության համակարգի դերը

ճգնաժամի հաղթահարման գործում:

Գծապատկեր 2

Դրամական եկամուտների կառուցվածքը տնային տնտեսությունների մեկ շնչի հաշվով (միջին ամսական), 2009թ.

Աղբյուրը` ՀՀ ԱՎԾ, տարբեր տարիների հրապարակումներ:

85

Դրամական եկամուտները քաղաքային բնակավայրերում

Քաղաքային բնակավայրերում աշխատավարձերի դերն աճեց

որպես հիմնական եկամուտ, որին հետևեց նպաստներ և կենսա-

թոշակներ եկամտի խումբը, որոնք իրական աճ արձանագրեցին

ճգնաժամի տարում: 2009թ. նախորդ տարվա համեմատ քաղա-

քային բնակավայրերում տնային տնտեսությունների մեկ շնչի հաշվով

առաջնային համարվող վճարովի աշխատանքից եկամուտների,

ինչպես նաև կենսաթոշակներից և նպաստներից իրական աճ

արձանագրվեց (համապատասխանաբար` 4.6 և 7.2%` կազմելով

16,188 և 4,612 դրամ: Իսկ այս երկու աղբյուրների համապատաս-

խան մասնաբաժինները կազմեցին 62.8 և 17.9% (եկամուտների

80.7%-ը, իսկ ՀՀ-ից դուրս ստացվող տրանսֆերտների հետ միասին`

89.0%-ը): Այլ եկամուտներից ստացվող եկամուտների իրական

աճը կտրուկ չէր` 25.6%, համեմատած գյուղական բնակավայրերի

67.5%-ի հետ, իսկ մասնաբաժինը եկամուտների կառուցվածքում`

3.0% (գյուղական բնակավայրերի 7.7%-ի համեմատ): Նշենք նաև,

որ Հայաստանից դուրս ապրող բարեկամներից ստացվող տրանս-

ֆերտների` դրամով արտահայտված եկամուտների իրական աճը

կազմեց 0.05%:

Դրամական եկամուտները գյուղական բնակավայրերում

Գյուղական համայնքներում կախվածությունը կենսաթոշակ-

ներից և նպաստներից, ինչպես նաև եկամտի այլ աղբյուրներից

ավելի մեծացավ ճգնաժամի տարում, այնինչ գյուղմթերքի վաճառքից

ստացվող իրական գնողունակությամբ եկամուտների կրճատում

արձանագրվեց: 2009թ. նախորդ տարվա համեմատ երկու աղբյուր-

ներից ստացվող եկամուտների իրական աճ է արձանագրվել` կեն-

սաթոշակների և նպաստների` 15.9% և այլ եկամուտների` 67.5%,

որոնց մասնաբաժինը եկամուտների կառուցվածքում համապա-

տասխանաբար կազմել է` 25.7 և 7.7%: ՀՀ տարածքից դուրս

ապրող բարեկամներից ստացվող տրանսֆերտներից դրամային

86

եկամուտների մասնաբաժինը եկամուտների մեջ 8.1% էր, իսկ

իրական աճը դրամական արտահայտությամբ բացասական էր

(-1.6%): Գյուղմթերքի և գյուղատնտեսական կենդանիների վաճառքից

ստացվող եկամուտների մասնաբաժինն ընդհանուր եկամուտների

մեջ մեկ շնչի հաշվող 2006թ.-ից սկսած սկսեց նվազել (29.0%-ից

դառնալով 20.9%` 2009թ.), իսկ 2009թ. նախորդ տարվա համեմատ,

եկամուտների այս աղբյուրի իրական գնողունակության աճը

բացասական էր` -4.8%: Նմանատիպ միտում է արձանագրվել նաև

ինքնազբաղվածությունից ստացվող եկամուտների մասնաբաժնում

ընդհանուր եկամուտների մեջ` 12.6%-ից դառնալով 3.9% (2009թ.

2006թ.-ի համեմատությամբ), իսկ իրական եկամուտների աճը

նախորդ տարվա համեմատ բացասական էր` -31.5%: Վարձու

աշխատանքից ստացվող եկամուտների մասնաբաժինը ևս 2009թ.

կրճատվեց նախորդ տարվա համեմատ` 38.0%-ից դառնալով

32.9%, իսկ իրական աճը բացասական էր` -12.3%: 2009թ. կենսա-

թոշակներից և նպաստներից եկամտի մասնաբաժինը գերազան-

ցեց գյուղմթերքի և գյուղատնտեսական կենդանիների վաճառքից

ստացվող եկամուտների մասնաբաժինը:

Դրամական եկամուտներն ըստ դեցիլային խմբերի16

IV-IX դեցիլային խմբերում տնային տնտեսության մեկ շնչի

հաշվով դրամական իրական եկամուտների աճ է արձանագրվել

2009թ. նախորդ տարվա համեմատ, իսկ I-III և X խմբերում`

կրճատում: Տարբեր դեցիլային խմբերում, որտեղ մեկ շնչի հաշվով

միջին ամսական իրական եկամուտներում աճ էր արձանագրվել,

պայմանավորված է եղել տարբեր հանգամանքներով, հատկապես

16

Բնակչության դեցիլային խմբերը, 10%-անոց հավասարաչափ բաժանված խմբեր են, որից առաջին խմբում ընդգրկվում է բնակչության ամենաաղքատ 10%-ը և հերթականությամբ, ըստ կենսամակարդակի, փոխվում է յուրաքանչյուր դեցիլը, իսկ 10-րդ դեցիլում ընդգրկվում է բնակչության ամենահարուստ 10%-ը: Այս բաժանումը հնարավորություն է տալիս կատարելու համադրություններ, ինչպես նաև ծախսային և եկամտային բաշխումներ, որոնք կարևորություն ունեն յուրա-քանչյուր դեցիլի համար մշակվող քաղաքականություն իրականացնելու տեսան-կյունից:

87

սոցիալական ազդեցությունը փոխանցող ուղիներով (տարբեր

ուղիները տարբեր կերպ են ազդել տարբեր դեցիլային խմբերի

տնային տնտեսությունների վրա) (տե′ս հավելված Դ, աղյուսակ 2):

Ամենամեծ աճն արձանագրվել է VIII դեցիլային խմբում` 5.1%, իսկ

ամենամեծ անկումը` II դեցիլային խմբում` -4.6%:

«Աշխատանքի տեղական (ներքին) շուկա» փոխանցման ուղի

«Աշխատանքի տեղական շուկա» փոխանցման ուղին բացա-

սաբար է ազդել աղքատության գծից ներքև գտնվող դեցիլային

(I-III), ինչպես նաև IX-X խմբերի վրա ճգնաժամի տարում նախորդ

տարվա համեմատ, իսկ IV-VI դեցիլային խմբերում իրական

եկամուտների աճ է արձանագրվել: «Եկամուտներ աշխատանքից»

եկամտի աղբյուրի պարագայում իրական աճ է արձանագրվել IV-VI

խմբերում, համապատասխանաբար` 8.4, 7.6 և 5.0%, որտեղ նաև

աճել է այս աղբյուրից ստացվող եկամուտների մասնաբաժինը, IV

խումբ` 50.4%-ից 53.6%, V խումբ` 52.4%-ից 54.8%, VI խումբ`

57.6%-ից 59.1%, մինչդեռ VII-VIII խմբերում անկումը չի գերազանցել

0.5%-ը (-0.5 և -0.1%): 2009թ. նախորդ տարվա համեմատ I-III

դեցիլային խմբերի պարագայում այս աղբյուրից ստացվող իրա-

կան եկամուտների անկում են գրանցել, I խումբ` -36.5%, II խումբ`

-22.7, III խումբ` -12.7%, որտեղ նաև նվազել է այս աղբյուրի մաս-

նաբաժինն ընդհանուր եկամուտների մեջ նախորդ տարվա

համեմատ, I խումբ` 13.0%-ից 8.5%, II խումբ` 30.8%-ից 25.0%, III

խումբ` 46.7%-ից 41.7%: Իրական եկամուտների անկում է

գրանցվել նաև IX-X դեցիլային խմբերում` -4.3 և -8.9%, իսկ

մասնաբաժինն ընդհանուր դրամական եկամուտների մեջ նվազել

է IX խումբ` 72.4%-ից 67.3%, X խումբ` 72.7%-ից 68.4%: IV-VI դեցի-

լային խմբերում նախորդ տարվա համեմատ եկամտի այս աղբյու-

րից ստացվող եկամուտների իրական աճը շեշտադրում է այս

աղբյուրի դերը ճգնաժամի հաղթահարման գործում: Մյուս կողմից

ստացվում է, որ «ներքին շուկա» սոցիալական ազդեցություն փո-

խանցման ուղին բացասաբար է ազդել I-III դեցիլային խմբերի

88

տնային տնտեսությունների վրա, որոնք աշխատանքի շուկայում

տեղի ունեցող փոփոխությունների պարագայում միգուցե նախ-

ընտրել են աշխատանք չորոնել, կամ էլ նոր աշխատանքի անցնել,

քանի որ այն գտնելու դեպքում կզրկվեին սոցիալական ծրագրերի

ընձեռած հնարավորություններից` հաշվի առնելով այն հան-

գամանքը, որ գտած աշխատանքը կարող էր ժամանակավոր

բնույթ կրել (UNWFP, 2009թ.):

Հնարավոր է նաև, որ գործազուրկների թվի աճը տեղի է

ունեցել այս դեցիլային խմբերում, և այդ խմբերի տնային տնտե-

սությունների անդամները չեն կարողացել նոր զբաղմունք գտնել,

կամ էլ աշխատավարձերի կրճատումը տեղի է ունեցել այս խմբերի

աշխատողների մոտ (եթե հաշվի առնենք այն հանգամանքը, որ

միգուցե այս դեցիլային խմբերի տնային տնտեսությունների հիմ-

նական զբաղվածության աղբյուրը շինարարությունն է եղել):

2009թ. ապրիլին շինարարության ոլորտում զբաղվածների (որա-

կավորում ունեցող, չունեցող, ինչպես նաև անկանոն կերպով աշխա-

տող) հետ անցկացված ֆոկուս խմբի մասնակիցների (ք. Երևան և

ք. Վանաձոր) մտահոգությունները (UN WFP, 2009թ. Էջ 25-28) եղել

են հետևյալը. «Ամեն օր 10-30 մարդ գալիս են շինհրապարակ`

աշխատանք խնդրելու նպատակով: Նրանք պատրաստ են ավելի

ցածր վարձատրությամբ աշխատել, եթե նույնիսկ վճարվեն կիսով

չափ, նրանք պարզապես ցանկանում են աշխատել» (ք. Երևանում

անցկացրած ֆոկուս խմբի մասնակից): Երևանի ֆոկուս խմբի

մասնակիցները մտահոգված էին նաև նրանով, որ ՙ...ներկայիս

աշխատանքները դադարեցնելու պարագայում նրանք միգուցե

չկարողանային նոր աշխատանք գտնել ունեցած գործը վերջա-

նալուց հետո… Մասնավորապես վատ վիճակում կհայտնվեն

ցածր որակավորում ունեցող անկանոն կերպով աշխատողները՚:

Վանաձորում մասնակից ֆոկուս խմբի տնային տնտեսությունների

շինարարության ոլորտում աշխատողները նախքան ճգնաժամը`

հարցման պահին, աշխատանքի խնդրի առաջ էին կանգնած (միայն

մեկ հոգի էր աշխատում, որն էլ մտահոգված էր ապագա աշխա-

89

տանքով): Իսկ անվանական վարձատրությունը նախորդ տարվա

մարտի համեմատ կրճատվել էր: 2010թ. փետրվար-մարտ ամիս-

ներին նույն քաղաքներում անցկացրած շինարարության ոլորտում

զբաղված ֆոկուս խմբերի մասնակիցները ևս նույն մտահոգու-

թյուններն ունեին (UNWFP, 2010թ. Էջ 29)` անցած ժամանակա-

շրջանում աշխատատեղերի կորուստ, վարձատրության/աշխա-

տավարձի կրճատում և դժվարություններ նոր զբաղմունք/աշխա-

տանք գտնելու հետ կապված: Նմանատիպ մտահոգություններ և

պատկեր էին արձանագրել հանքագործական արդյունաբերու-

թյունում աշխատող ֆոկուս խմբի մասնակիցները (Սյունիքի մարզի

գյուղ Լեռնաձոր և ք. Մասիս): Ինչ վերաբերում է առևտրի ոլորտին,

ապա 2009թ. ապրիլին, UNWFP-ի զեկույցի համաձայն (2009թ., էջ 33),

առևտրականները երկրորդ ալիքն էին ակնկալում ՙ… և շատ

փոքր ձեռնարկություններ արդեն փակվել էին՚: Ըստ նույն զեկույցի

(2009թ., էջ 33)` նրանց վրա ազդում էին պահանջարկի կրճա-

տումը, բանկից վարկ ստանալու խստացող պահանջները, ավելի

խիստ հարկային ռեժիմը, և այդ գործոնների պատճառով նրանք

շահույթ չէին ապահովում: Այս ամենին գումարվում էր այն

հանգամանքը, որ հատկապես գյուղական համայնքներում ավելի

շատ էին սկսել պարտքով ապրանք գնել: Ըստ UNWFP-ի (2010թ.,

էջ 13)` 2010թ. փետրվար-մարտին մանր առևտրով զբաղվողներից.

ՙորոշները ստիպված էին փակվել սպառողների կողմից պահան-

ջարկի կրճատման և բանկերի կողմից վարկի տրամադրման

համար խստացվող պայմանների պատճառով՚:

Ճգնաժամի տարում նախորդ տարվա համեմատ միջին

ամսական անվանական աշխատավարձերի աճ է արձանագրվել

տնտեսության բոլոր ոլորտներում, բացառությամբ հանքագործա-

կան արդյունաբերության (-3%), որտեղ աշխատողների քանակը

կրճատվել է 1000-ով` -12%: 2009թ. միջին ամսական իրական

աշխատավարձերի կրճատում է արձանագրվել հանքագործական

արդյունաբերությունում` -6.2%, ֆինանսական գործունեության ոլոր-

տում` -3.0%, շինարարության մեջ` -0.8%: Ֆինանսական ոլորտում

90

2009թ. նախորդ տարվա նակատմամբ աշխատողների թիվն աճել

էր մոտ 400 հոգով` 3.8%, ինչը նշանակում է, որ ընդունվածների

աշխատավարձերը եղել են համեմատաբար ցածր (հիմնականում

սպասարկող անձնակազմ, որը շատ բարձր որակավորում չի

պահանջում) համեմատած այլ աշխատողների հետ, քանի որ

անվանական աճը կազմել է 0.8%: Ինչ վերաբերում է շինարա-

րությանը, ապա այստեղ ոլորտի աշխատողների թվի 18% կրճա-

տումը` 10.9 հազար, բերել է անվանական միջին ամսական

աշխատավարձերի 3% աճին, որը պայմանավորված է այն հանգա-

մանքով, որ աշխատակիցների թվի կրճատումը տեղի է ունեցել

ցածր որակավորում ունեցողների հաշվին: 2009թ. իրական աշխա-

տավարձերի 10%-ը գերազանցող աճ նախորդ տարվա համեմատ

տեղի է ունեցել ձկնորսության, ձկնաբուծության` 25.2%, էլեկտրա-

էներգիայի, գազի, ջրի արտադրության և բաշխման` 11.4%, առևտրի,

ավտոմեքենաների, կենցաղային արտադրատեսակների և անձնա-

կան օգտագործման իրերի նորոգման` 13.2%, կրթության` 15.3%,

առողջապահության և սոցիալական ծառայությունների մատուցման`

12.1% և կոմունալ, սոցիալական և անհատական ծառայություն-

ների մատուցման` 10.5% ոլորտներում, որտեղ նաև արձանագրվել

է աշխատողների թվի կրճատում բացառությամբ առողջապահու-

թյան և սոցիալական ծառայությունների մատուցման ոլորտի (տե′ս

հավելված Է, աղյուսակ 3): Այստեղից կարելի է ենթադրել, որ

հիմնականում կրճատումը պայմանավորված է եղել ոչ բարձր

որակավորում ունեցողների հաշվին17

: Իսկ եթե համեմատենք

արտադրողականության տվյալների հետ18

(բաժին IV), ապա հիմ-

նականում բոլոր ոլորտներում19

արտադրողականության աճի

17

Առողջապահության և սոցիալական ծառայությունների մատուցման ոլորտում դժվար է տարանջատել, թե դրանցից որտեղ է աճ եղել:

18 Համապատասխան ոլորտի ավելացված արժեքը բաժանած ոլորտում զբաղ-վածների քանակին:

19 ՀՀ ԱՎԾ ոլորտների իրական ավելացված արժեքները հրապարակում են ոչ բոլոր տնտեսական գործունեության ոլորտների (NACE 1.1) որպես մեկ ոլորտ` գյուղատնտեսություն, որսորդություն և անտառային տնտեսություն, ձկնորսություն, ձկնաբուծություն, իսկ պետական կառավարումից հետո մնացած ճյուղերի ստեղ-ծած ավելացված արժեքը միասնական թվով:

91

տեմպերը զիջել են աշխատավարձի աճի տեմպերին` բացառու-

թյամբ երկու ոլորտի` հյուրանոցներ և ռեստորաններ և անշարժ

գույքի հետ կապված գործառնությունների, վարձակալման և

սպառողներին ծառայությունների մատուցման ոլորտներում, իսկ

վերջինում հնարավոր է, որ պայմանավորված է եղել տեղեկատ-

վական տեխնոլոգիաներով և խորհրդատվական ընկերություններով

(բարձր որակավորում ունեցողներ), ինչպես նաև հանքագործա-

կան արդյունաբերությունում, որտեղ իրական աշխատավարձերի

աճի տեմպը բացասական էր: Եթե արտադրողականության աճով

չի պայմանավորած իրական աշխատավարձերի աճը, ապա այն

կարող է բեռ լինել գործատուների համար, ինչը նաև կարող է

փաստել կադրերի խնդրի մասին: Իսկ արդեն 2010թ. իրական

աշխատավարձերի աճ է արձանագրվել 4 ոլորտներում` հանքա-

գործական արդյունաբերություն` 14%, մշակող արդյունաբերու-

թյուն` 1.7%, շինարարություն` 3.3%, տրանսպորտ և կապ` 0.8%,

իսկ արտադրողականության աճը գերազանցել է աշխատավարձերի

աճին միայն մշակող արդյունաբերությունում: Կադրերի խնդրի

առկայության պարագայում, հիմնականում. կշահեն բարձր որակա-

վորում ունեցողները, քանի որ համեմատաբար ցածր որակավո-

րում ունեցողները չեն օգտվի իրական աշխատավարձերի աճից:

Ճգնաժամի տարում X դեցիլային խմբում տնային տնտեսու-

թյան մեկ շնչի հաշվով միջին ամսական աշխատանքից իրական

եկամուտները կազմում էին 43,246 դրամ` գերազանցելով I դեցի-

լային եկամուտներին մոտ 117 անգամ (370 դրամ), II դեցիլային

խմբի եկամուտին` մոտ 21 անգամ (2,037 դրամ), III դեցիլային

խմբին` մոտ 9 անգամ (4,731 դրամ), իսկ արդեն IX դեցիլային

խմբի եկամուտին` 1.7 անգամ (25,426 դրամ):

«Աշխատանքի օտարերկրյա շուկաներ» փոխանցման ուղի

«Աշխատանքի օտարերկրյա շուկաներ» փոխանցման ուղին

դրական ազդեցություն է ունեցել III և VII-VIII դեցիլային խմբերում:

Հայաստանից դուրս ապրող բարեկամներից ստացվող եկամուտ-

92

ների դրամական արտահայտությամբ իրական աճ (գնողունակու-

թյամբ արտահայտված) է արձանագրվել 2009թ. նախորդ տարվա

համեմատ III և VII-VII դեցիլային խմբերում, որտեղ աճը համապա-

տասխանաբար կազմել է` 20.2, 23.30 և 31.9, ինչպես նաև աճել է

այս աղբյուրից ստացվող եկամուտների մասնաբաժինը (4.8-ից

5.9%, 7.0-ից 8.3%, 7.2-ից 9.1%): X դեցիլային խմբում իրական աճը

2009թ. կազմել է 0.5%, իսկ 2008թ. նախարդ տարվա համեմատ աճը

բացասական էր` -9.8%, իսկ այս աղբյուրի մասնաբաժինը 2008թ.

10.7%-ից 11.1%: 2008թ. իրական եկամուտների անկումից հետո

աճ է արձանագրվել 2009թ. երկու դեցիլային խմբերում (VIII-ում

8.8% և X-ում 9.8%), բացառություն են կազմում VII և III դեցիլային

խմբերը, 2008թ. աճից հետո 2009թ. անկում է արձանագրվել

մնացած դեցիլային խմբերում: Հաշվի առնելով ՀՀ դրամի դոլարի

նկատմամբ միջին տարեկան փոխարժեքի փոփոխությունը (18.7%),

ապա իրական դրամական արտահայտությամբ գումարները,

որոնք ստանում էին VII-VIII և III դեցիլային խմբերն ավելի շատ են

դոլարային արտահայտությամբ գումարներ ստացել: Իսկ I-II, IV-VI,

ինչպես նաև IX դեցիլային խմբերում դոլարային արտահայտությամբ

դրսից ստացվող գումարները կտրուկ նվազել էին: Դրամային

արտահայտությամբ իրական գումարների ամենամեծ անկումն

արձանագրվել է I դեցիլային խմբում` -45.4%: Իսկ ինչ վերաբերում

է տրանսֆերտների դրամական արտահայտությամբ իրական

չափերին, 2009թ. ամենամեծ չափն արձանագրվել է 7,039 դրամ X

դեցիլային խմբում, իսկ I-ում` 179 դրամ տնային տնտեսության մեկ

շնչի հաշվով` 39.3 անգամ պակաս X դեցիլային խմբի գումար-

ներից: X դեցիլային խմբի գումարը գերազանցում էր II դեցիլային

խմբի գումարին մոտ 22.8 անգամ (309 դրամ), VIII դեցիլային

խմբին` մոտ 2.6 անգամ (2,729 դրամ), իսկ IX-ին` մոտ 2.2 (3,265

դրամ) անգամ:

93

«Կառավարության եկամուտներ» փոխանցման ուղի

Պետական եկամուտների կրճատմամբ պայմանավորված

պետական պարտքի ավելացումը20

հնարավորություն տվեց I-III

դեցիլային խմբերին հաղթահարել ճգնաժամը, հատկապես I-II դեցի-

լային խմբերի պարագայում, աղքատության ընտանեկան նպաստի

համակարգում ոչ շատ բարձր ընդգրկվածության պարագայում, իսկ

նպաստների և կենսաթոշակների ավելացումից շահել են նաև IX-X

խմբերը: 2009թ. սոցիալական պաշտպանությանն ուղղված ծախսերը

նախորդ տարվա համեմատ աճեցին մոտ 31 մլրդ (2008թ. այն

կազմում էր` 212.1 մլրդ) դրամ: Սոցիալական պաշտպանությանն

ուղղված ծախսերի ավելացումը պայմանավորված էր նպաստների

և կենսաթոշակների աճով, այն պարագայում, երբ նպաստա-

ռուների և կենսաթոշակառուների խմբերում նկատվել է կրճատում

2009թ. նախորդ տարվա համեմատ21

: Իսկ սա նշանակում էր, որ

բոլոր խմբերում կակնկալվեր եկամուտների աճ` «կենսաթոշակներ

և նպաստներ» աղբյուրից, սակայն այս աղբյուրի մասնաբաժնի

փոփոխությունը կախված կլիներ նրանից, թե ինչպիսի փոփոխու-

թյուններ կգրանցվեին մնացած աղբյուրներից ստացվող եկամուտ-

ներում: Հետաքրքրական է նշել, որ տնային տնտեսությունների

հաշվով միջին ամսական եկամուտները, որոնք ստացվել են այս

աղբյուրից, ամենամեծ իրական աճն են արձանագրել IX-X

20

31.12.2008թ. նկատմամբ 30.12.2009թ. պետական ներքին պարտքի կուտակային աճը կազմել էր 48.8%, իսկ արտաքին պետական պարտքինը` 88.1%: Աղբյուրը` ՀՀ ԱՎԾ, տարբեր տարիների հրապարակումներ և հեղինակների սեփական հաշ-վարկներ:

21 2009թ. նախորդ տարվա նկատմամբ կրճատվեց ապահովագրական կենսաթոշա-կառուների թվաքանակը` մոտ 0.5%-ով կազմելով 467,555 կենսաթոշակառու, իսկ սոցիալական կենսաթոշակառուների թվաքանակն աճեց մոտ 3.8%-ով` կազմելով 50470: Իսկ ինչ վերաբերում է hաշմանդամների թվաքանակին, ապա 2009թ. նախորդ տարվա նկատմամբ աճել է մոտ 4.9%-ով` կազմելով 179,257 հաշմանդամ, իսկ կենսաթոշակի միջին ամսական չափը կազմեց 24,520 դրամ (անվանական աճը նախորդ տարվա նկատմամբ կազմեց 14.7%): Աղքատության ընտանեկան նպաստի համակարգում ընդգրկված ընտանիքների մոտ -4.7% կրճատման պարագայում (123,293 ընտանիք 2009թ.), մեկ ընտանիքի նպաստի միջին ամսական չափի անվանական աճը կազմեց 11.7% (23,560 դրամ): Ինչ վերաբերում է նպաստառու գործազուրկներին, ապա 2009թ. հոկտեմբերին այն ամենամեծն էր` 26.6 հազար մարդ, նախորդ տարվա նույն ժամանակահատվածում գրանցված թվաքանակին գերազանցելով 9,8 հազարով, իսկ գործազրկության նպաստի միջին չափը կազմեց 17,014 դրամ (անվանական աճը նախորդ տարվա նկատմամբ` 21.5%):

94

դեցիլային խմբերում (համապատասխանաբար` 50.5 և 18.8%),

ինչպես նաև դրամական արտահայտությամբ ամենամեծ չափեր

են արձանագրվել այստեղ (համապատասխանաբար` 5,988 և

6,357 դրամ), որի բացատրություններից կարող են լինել հետևյալը,

որ այս դեցիլային խմբերում թոշակի նոր անցածները բարձր կեն-

սաթոշակի չափով են անցել, նախկինում անցածների կենսա-

թոշակի չափը եղել է բարձր, և վերահաշվարկ կատարելուց հետո

ներկայիս թոշակառուները սկսել են ավելի շատ ստանալ, ինչպես

նաև նվազագույն կենսաթոշակների աճը կամ տնային տնտեսու-

թյունների անդամների քանակն ավելի փոքր է եղել, քան այլ

խմբերում: Մյուս կողմից, ճգնաժամի տարում բացասական աճ է

գրանցվել VIII դեցիլային խմբում` -8.2%, նախորդ տարվա համե-

մատ, իսկ IV դեցիլային խմբում աճը ճգնաժամի տարում 2008թ.

համեմատ կազմել է -0.6%, սակայն այս աղբյուրներից ստացվող

եկամուտներն ավելի արագ են աճել: Նշված դեցիլային խմբերում

ընդհանուր դրամական իրական եկամուտների աճը պայմանա-

վորված է եղել այն հանգամանքով, որ այլ աղբյուրներից ստացվող

եկամուտներն ավելի արագ են աճել: Այս աղբյուրից ստացվող

եկամուտների բավականին մեծ մասնաբաժին է կազմել

(ընդհանուր եկամուտների մեջ) I-III դեցիլային խմբերում (համա-

պատասխանաբար` 51.5, 48.0 և 33.1%)22

, իսկ մասնաբաժինն

աճել է գրեթե բոլոր դեցիլային խմբերում` բացառությամբ IV և VIII

դեցիլային խմբերի, որտեղ այս աղբյուրից ստացվող իրական

եկամուտների կրճատում է արձանագրվել: I-II դեցիլային խմբե-

րում առավել կարևորվեց կառավարության սոցիալական պաշտ-

պանությանն ուղղված ծրագրերը, ինչպես նաև սոցիալական

պաշտպանության ծախսերի ավելացումը կանխեց աղքատության

էլ ավելի խորացումը (Էրսադո, 2010թ.): 2009թ. աղքատության ըն-

տանեկան նպաստի համակարգում ընդգրկված մեկ ընտանիքի

հաշվով միջին ամսական անվանական նպաստի չափի աճ է

արձանագրվել, և սոցիալական աջակցությանն ուղղվող ծախսերի

22

II դեցիլային խմբում մասնաբաժինը 40.9%-ից դարձավ 48.0% 2009թ. նախորդ տարվա նկատմամբ:

95

ավելի քան 55%-ը ուղղվում էր աղքատության ընտանեկան նպաս-

տի համակարգին, այնուամենայնիվ տնային տնտեսությունների

ամենաաղքատ քվինտիլային խումբը 35%-ով է ընդգրկված եղել

համակարգում (Միտրա/CGI, 2010թ.): Այս պարագայում կարևոր-

վում է ավելի շատ ընտանիքներ այս դեցիլային խմբից համակար-

գում ընդգրկելը, կամ էլ այլ սոցիալական ապահովության ծրագրերի

մշակումը, հատկապես այն մարզերում, որտեղ աղքատությունը

շատ բարձր է: 2009թ. X դեցիլային խմբի գումարը գերազանցում

էր I դեցիլային խմբի գումարին մոտ 2.83 անգամ (2,243 դրամ), II

խմբի գումարին` 1,62 անգամ (3,918 դրամ), իսկ IX-ին` մոտ 1.06

անգամ (5,988 դրամ):

«Գյուղմթերքի և գյուղատնտեսական կենդանիների վաճառք»

եկամտի աղբյուր

Միայն VIII և X դեցիլային խմբերն են «գյուղմթերքի և գյուղա-

տնտեսական կենդանիների վաճառք» եկամտի աղբյուրից ստաց-

վող իրական եկամուտների աճ արձանագրել` որոշ գյուղատնտե-

սական մթերքի գների անկման և բերքի քանակի կրճատման

պարագայում: 2009թ. գյուղատնտեսական մթերք արտադրողների

իրացման գների ինդեքսը նվազել էր 22.2%-ային կետով` կազ-

մելով 87.8% նախորդ տարվա համեմատ, սակայն գյուղմթերքի ոչ

բոլոր ապրանքատեսակներ են կտրուկ գների անկում արձանա-

գրել: Մյուս կողմից գների անկման պարագայում կարևորվում է

բերքատվությունը կամ էլ կենդանիների գլխաքանակի ավելա-

ցումը23

` ծավալների մեծացման պարագայում հասույթի նույն

23

Համախառն բերքի փոփոխությունը 2009թ. նախորդ տարվա նկատմամբ (հազար տոննա)` կարտոֆիլ (648.6-ից 593.6, իսկ 2010թ.` 481.9), բանջարանոցային մշակա-բույսեր (825.3-ից 819.8, իսկ 2010թ.` 707.7), բոստանային մշակաբույսեր (182.2-ից 216.1, իսկ 2010թ.` 132.5), պտուղ և հատապտուղ (317.8-ից 332.2, իսկ 2010թ.` 128.5), խաղող (185.8-ից 208.5 իսկ 2010թ.` 222.9), ցորեն (225.7-ից 198.1 իսկ 183.5): Խոշոր եղջերավոր անասունների գլխաքանակը հունվարի 1-ի դրությամբ 2010թ. փոփոխու-թյունը նախորդ տարվա նկատմամբ (584779-ից 570633, մինչդեռ 2008թ. 629146), կովերինը` (283048-ից, 273854 մինչդեռ 2008թ. 310610), խոզերինը (84801-ից, 112608 մինչդեռ 2008թ. 86710), ոչխարներ և այծեր` (559218-ից, 511029 մինչդեռ 2008թ. 637101): Կենդանական ծագման գյուղատնտեսական մթերքի արտադրու-թյուն` իրացվել է անասուն և թռչուն սպանդի համար (կենդանի քաշով, հազ. տոննա)` (125.9-ից 126.2), կաթ (հազ. տոննա` 661.9-ից 615.7), ձու (մլն. հատ 576.1 630.1):

96

մակարդակի պահպանման տեսանկյունից (այնինչ` կենդանիների

պարագայում արագ քանակի ավելացում հնարավոր չէ): Հակա-

ռակ դեպքում, գյուղատնտեսական մթերք արտադրողները նույն

քանակի վաճառքի դեպքում ավելի քիչ եկամուտներ կստանային:

Ստեղծված վիճակը հաղթահարելու համար պետք էր լինելու

ավելի շատ գյուղատնտեսական մթերք վաճառել` հաշվի առնելով

տնտեսական ճգնաժամի առկայությունը: Բուսական ծագմամբ

գյուղմթերքի ծավալների մեծացումը լավ բերքի պարագայում

կարող էր փոխհատուցել գների անկումը իսկ կենդանական

ծագման գյուղմթերքի գների անկումը կհանգեցներ կենդանիների

գլխաքանակի կրճատման, որը հետագա տարիներին կզրկեր գյու-

ղաբնակ տնային տնտեսություններին ապրուստի կամ եկամտի

միջոցից: Մյուս կողմից դեցիլային խմբերով դիտարկելիս 2009թ.

նախորդ տարվա համեմատ այս աղբյուրից ստացվող իրական

եկամուտների աճ են արձանագրել հիմնականում VIII և X դեցիլային

խմբերը (համապատասխանաբար` 34.2%, 37.2%), իսկ այս աղբյուրի

մասնաբաժինն աճել է միայն VIII և X դեցիլային խմբերում, չնայած

նրան, որ այս աղբյուրն առաջնային/հիմնական եկամտի աղբյուր

չի հանդիսացել (ընդհանուր դրամական եկամուտների համապա-

տասխանաբար 5.7 և 6.4%): I-V դեցիլային խմբերում, որտեղ այս

աղբյուրն ապահովում էր եկամուտների 10%-ից ավելին 2008թ.

(I` 15.0%, II` 16.6%, III` 12.1%, IV` 11.7%, V` 10.4%), ապա 2009թ.

միայն I և III դեցիլային խմբերում էր միջինում այս եկամտից ստաց-

ված եկամուտն ապահովում ընդհանուր եկամուտների համապա-

տասխանաբար 14.5 և 10.4%: Ամենամեծ անկումն արձանագրվել

էր II դեցիլային խմբում` իրական եկամուտների անկումը կազմել

էր 48.9% (մասնաբաժինը` 8.9%), իսկ IV` -40.1% և IV` -35.1%:

2006թ. համեմատ ճգնաժամի տարում այս եկամտից ստացվող

եկամուտների մասնաբաժինը բոլոր դեցիլային խմբերում նվազել

էր: 2009թ. X դեցիլային խմբի գումարը (4,073 դրամ) գերազանցում

էր I դեցիլային խմբի գումարին մոտ 6.44 անգամ (632 դրամ), II

խմբի գումարին` 5.62 անգամ (3,918 դրամ), իսկ IX-ին` մոտ 2.84

անգամ (1,433 դրամ):

97

Բուսական ծագման գյուղմթերք

Պտուղ, հատապտուղ, բոստանային մշակաբույսեր աճեցնող-

ներն ավելի շահեկան վիճակում էին հայտնվել, քան կարտոֆիլ և

ցորեն աճեցնողները: 2009թ. նախորդ տարվա համեմատ կար-

տոֆիլի միջին գինը նվազել էր 38 դրամով (24.5% կազմելով 117

դրամ), իսկ համախառն բերքն այդ նույն ժամանակահատվածում

կրճատվեց 55.5 հազար տոննայով (8.6%` կազմելով 593.6 հազար

տոննա): Սա նշանակում է, որ առավելապես կտուժեին այն մարզերը,

որոնք շատ էին աճեցնում կարտոֆիլ, Գեղարքունիքի մարզում

բերքը նվազեց 23.7 հազար տոննայով (8.5% անկում` կազմելով

254.3 հազար տոննա), իսկ գումարային կորուստը 2009թ.` մոտ

2.77 մլրդ դրամ, Շիրակում` 15.2 հազար տոննա (14.5% անկում`

կազմելով 89.7 հազար տոննա)` գումարային կորուստը` 1.78 մլրդ

դրամ, իսկ ամենամեծ տոկոսային անկումը գրանցվել է Արմավիրի

մարզում` 10.3 հազար տոննա (16.2% անկում կազմելով` 53.2

հազար տոննա)` մոտ 2.6 մլրդ դրամ և Վայոց Ձորում` (17.1%`

կազմելով 2.9 հազար տոննա), գումարային` 70.2 մլն դրամ:

Ցորենի տեսակետից Գեղարքունիքի և Շիրակի մարզերը ևս անկում

արձանագրեցին (համապատասխանաբար` 6.8 տոննա կամ 13.4%

անկում, 8.4 տոննա կամ 15.9%), իսկ Լոռվա մարզում ամենամեծ

տոկոսային անկումն է գրանցվել` 2.9 հազար տոննա կամ 19.7%,

իսկ ալյուրի (բարձր տեսակի) գինն իջել էր 35 դրամով (10.8%

կազմելով 289 դրամ): Ինչ վերաբերում է բոստանային մշակա-

բույսերին, ապա այստեղ այն մարզերում, որոնք այս տեսակի

մշակաբույսեր են աճեցնում (Արմավիր, Արարատ) համախառն

բերքի աճ է արձանագրվել, իսկ սեխի և ձմերուկի 2009թ. միջին

տարեկան գների բարձրացումը նախորդ տարվա համեմատ չէր

կարող մեղմել իրավիճակն այն մարզերում, որոնք տուժել էին

կարտոֆիլի և ցորենի բերքի ու այլուր գների անկումից, քանի որ

ո′չ Գեղարքունիքի և ո′չ էլ Շիրակի մարզերում չեն աճում

բոստանային մշակաբույսեր: Խաղողի պարագայում միայն Լոռվա

98

մարզում է համախառն բերքի կրճատում նկատվել (0.2 հազար

տոննայից դառնալով 0.1), իսկ խաղողի գները նախորդ տարվա

համեմատ աճել էին: Պտղի և հատապտղի համախառն բերքի

անկում է արձանագրվել Գեղարքունիքի (1.1 հազար տոննա կամ

մոտ 5%), Լոռվա (0.3 հազար տոննա կամ 4.8%), Կոտայքի (4.2

հազար տոննա կամ 15.9%), Սյունիքի (6.2 հազար տոննա կամ

31%) և Վայոց Ձորի մազերում (1.5 հազար տոննա կամ մոտ 26.8%):

Ինչ վերաբերում է բանջարանոցային մշակաբույսերի համախառն

բերքին, ապա այստեղ ևս տուժել է Գեղարքունիքի մարզը (5.2

հազար տոննա կամ 9.2% կազմելով 51.3 հազար տոննա) և Կոտայքը

(2.8 հազար տոննա 9.2% կազմելով 27.6 հազար տոննա), իսկ

Արագածոտնի և Սյունիքի մարզերում համախառն բերքը 0.4 հազար

տոննա է կազմել (1.6% և 2.2%): Մյուս կողմից մրգի (ներառյալ`

ընկուզապտուղներ) արտահանումն ավելացել էր ճգնաժամի տա-

րում 2008թ. համեմատ 4,834.6 տոննայով, մոտ 39.5%, որից

խաղողինը` 871.9 տոննայով կամ մոտ 30.4%: Վերը նշվածից

կարելի է եզրակացնել, որ բուսական ծագման գյուղմթերքի որոշ տե-

սակների բերքի կրճատման և գների անկման պարագայում

մարզերի տնային տնտեսությունների բուսական ծագման «գյուղ-

մթերքի և վաճառք» եկամտի աղբյուրից ստացվող եկամուտների

անկում կարձանագրեին, ինչն էլ կարող էր ազդել աղքատության

վրա, հատկապես այն գյուղաբնակ տնային տնտեսությունների

պարագայում, որոնք միայն բուսական ծագման գյուղմթերքից էին

կախված` որպես եկամտի աղբյուր: Մյուս կողմից 2010թ. համախառն

բերքի կտրուկ կրճատումը (կարտոֆիլ, բանջարանոցային մշակա-

բույսեր, բոստանային մշակաբույսեր և ցորեն) նախորդ տարվա

համեմատ նպաստեց 2010թ. գնաճի բարձր տեմպերին, ինչը լրա-

ցուցիչ սոցիալական լարվածության պատճառ էր ցածր եկամուտներ

ունեցող տնային տնտեսությունների համար, որն էլ աղքատության

մակարդակի աճի պատճառ էր հանդիսանալու:

99

Կենդանական ծագման գյուղմթերք

Կենդանիների գլխաքանակի կրճատման պարագայում (խոշոր

եղջերավոր, այծ և ոչխար) ձվի արտադրությունը (մլն. հատ) աճել է

ճգնաժամի տարում` կազմելով 630.1 մլն ձու` նախորդ տարվա

576.1 մլնի համեմատ, իսկ 2006թ. այն կազմել էր 463.7 մլն, սակայն

2008թ. համեմատ 2009թ. ձվի գինը (հատ) նվազել էր 4.3 դրամով

կամ 7.7%: Ձվի արտադրության ծավալների աճին զուգընթաց,

աճել էր նաև թռչնի մսի արտադրությունը 2.2 հազար տոննայով`

դառնալով 8.9 հազար տոննա 2009թ. նախորդ տարվա համեմատ:

Իսկ թռչնի մսի գինն աճել էր 105 դրամով` դառնալով 1336 դրամ:

Խոշոր եղջերավոր անասունների գլխաքանակը 2010թ. հունվարի

1-ի դրությամբ, բացառությամբ Արարատի, Շիրակի և Տավուշի

մարզերում, կրճատվել էր: Այս երեք նշված մարզերում 2009թ.

հունվարի 1-ի դրությամբ նախորդ տարվա համեմատ գլխաքանակի

կրճատում էր արձանագրվել (-7.2%, 10.4%, 11.7%), իսկ 2010թ.

հունվարի 1-ի դրությամբ գլխաքանակի աճն այս մարզերում նշա-

նակում էր, որ այստեղ հնարավոր է փորձել հետագա գլխաքա-

նակի ավելացման հարցն ապահովել` եկամուտների ստացման

նպատակով: Իսկ ճգնաժամի տարում ամենամեծ տոկոսային

անկումը գլխաքանակի մեջ արձանագրվել էր Կոտայքի մարզում`

7.8% (2008թ. հունվարի մեկից ի վեր -10778 գլխաքանակի

համախմբված կրճատում` 18.2%): Ինչ վերաբերում է կովերի

գլխաքանակին, ապա 2010թ. հունվարի 1-ի դրությամբ ևս գլխա-

քանակի ավելացում է արձանագրվել Շիրակի և Տավուշի մարզերում

(1.9%, 2.9%), իսկ ամենամեծ տոկոսային անկումը եղել է Կոտայքի

մարզում` 6.8% (1764 կով): Ինչ վերաբերում է տավարի մսի

արտադրությանը, ապա ճգնաժամի տարում աճը կազմել է 0.3 հա-

զար տոննա` 49.3-ից դառնալով 49.6: Այս պարագայում ապագա

գնաճի միտում պետք էր ակնկալել` հաշվի առնելով այն, որ 2008թ.

հունվարի 1-ից մինչև 2010թ. հունվարի 1-ը գրանցվել է խոշոր

եղջերավոր անասունների գլխաքանակի 58,513 (9.3%) կրճատում

(կովերինը` 36,756 կամ 11.8%): 2010թ. նախորդ տարվա համեմատ

100

տավարի մսի գինը աճեց 28.1%` դառնալով 2067 դրամ: Իսկ ինչ

վերաբերում է ոչխարների և այծերի գլխաքանակին, ապա 2010թ.

հունվարի 1-ի դրությամբ 2009թ. հունվարի 1-ի համեմատ (ինչպես

նաև նախորդ ժամանակահատվածի համեմատ) գլխաքանակի

կրճատում է նկատվել ՀՀ բոլոր մարզերում` 1.6-18.2% սահման-

ներում (ամենամեծը Լոռիում), իսկ 2008թ. հունվարի 1-ի համեմատ

ընդհանուր գլխաքանակի կրճատումը կազմել էր 126072 կամ

19.8%: Խոզերի գլխաքանակը 2009թ. հունվարի 1 համեմատ 2010թ.

հունվարի 1-ին բոլոր մարզերում աճել էր (չնայած այն, որ 2010թ.

հունվարի 1-ի դրությամբ արձանագրված գլխաքանակը զիջում էր

2007թ. գրանցած ցուցանիշին 40183-ով կամ 26.3%):

Այլ եկամուտներից ստացվող եկամուտների աղբյուր

Բացառությամբ VI դեցիլային խմբի, բոլոր դեցիլային խմբե-

րում այլ եկամուտների աղբյուրից ստացվող իրական եկամուտների

դերը կարևորվեց: 2008թ. նախորդ տարվա համեմատ, բացա-

ռությամբ VI և IX-X դեցիլային խմբերի, նվազել էին այս աղբյուրից

ստացվող իրական դրամական եկամուտները, իսկ ճգնաժամի

տարում, բացառությամբ VI դեցիլային խմբի, աճ արձանագրվեց

բոլոր դեցիլային խմբերում, ինչպես նաև աճեց այս աղբյուրից

ստացվող եկամուտների մասնաբաժինը (տե′ս հավելված Դ,

աղյուսակ 2): Ճգնաժամային տարում ամենամեծ տոկոսային աճն

արձանագրվել է VIII դեցիլային խմբում (247.9%), իսկ 100% գերա-

զանցող աճը գրանցվել է II-IV դեցիլային խմբերում (համապա-

տասխանաբար` 130.1, 113.2 և 122.2%), VI դեցիլային խմբում աճը

կազմել էր 84.1%, VII-ում` 81.2%, իսկ IX-ում` 95.4%: Ինչ վերաբե-

րում է ամենաաղքատ դեցիլային խմբին, ապա այստեղ ճգնաժամի

տարում աճը կազմել էր 49.2%, ամենահարուստ դեցիլային խմբում`

32.4%: Այս աղբյուրն ապահովել է իրական եկամուտների` 19.6% I

դեցիլային խմբում, II-ում` 13.2%, III-ում` 6.9%, IV-ում` 7.5%, X-ում`

2.6%, իսկ V-IX դեցիլային խմբերի մոտ այն չի գերազանցել 5%-ը: X

դեցիլային խմբի գումարը (1,633 դրամ) գերազանցում էր I դեցիլային

101

խմբի գումարին մոտ 1.92 անգամ (852 դրամ), II խմբի գումարին`

1.52 անգամ (1,078 դրամ), իսկ IX-ին` մոտ 1.35 անգամ (1,206

դրամ), մինչդեռ VIII խմբի գումարին` 1.17 անգամ (1,392 դրամ):

Ոչ դրամական եկամուտներ

(սննդամթերքի սպառում սեփական տնտեսությունից) 24

Գյուղական բնակավայրերում դրամական արտահայտությամբ

սննդամթերքի սպառումը սեփական տնտեսությունից (ներառյալ`

օգնություն) կրճատվեց ճգնաժամի տարում (իրական սպառման

մակարդակի կրճատում), իսկ քաղաքային բնակավայրերում իրա-

կան սպառման մակարդակի աճ արձանագրվեց: Եթե քաղաքային

բնակավայրերում իրական սննդամթերքի սպառումը կրճատվել էր

-25.9% (տնային տնտեսության մեկ անդամի հաշվով 571 դրամ)

2008թ. նախորդ տարվա համեմատ, իսկ գյուղականում` մոտ -25.1%

(տնային տնտեսության մեկ անդամի հաշվով 4,698 դրամ), ապա

ճգնաժամի տարում գյուղաբնակ բնակավայրերում գրանցվեց սպառ-

ման մակարդակի անկում նախորդ տարվա համեմատ, իսկ քաղա-

քայինում աճ արձանագրվեց (տե′ս հավելված Դ, աղյուսակ 5):

Քաղաքային բնակավայրերում այն աճել էր մոտ 0.5%, իսկ

գյուղականում անկումը կազմեց մոտ 8%, սակայն մեկ շնչի հաշ-

վով ամսական սպառումը դրամական արտահայտությամբ գյուղա-

կանում գերազանցել է քաղաքայինին 7.53 անգամ (մոտ 4323

դրամ 574 դրամի համեմատ): Մյուս կողմից որոշ եկամուտների

աղբյուրներից ստացվող եկամուտների կրճատման պարագայում

որոշ ընտանիքներում կարձանագրվեր սեփական սպառման

համար պարենի արտադրության ավելացում:

24

Ներառյալ օգնությունը: Այստեղ չեն դիտարկվում անվճար ոչ պարենային ապրանք-ները և ծառայությունները, այլ միայն սննդամթերքի սպառումը սեփական տնտեսու-թյունից: Իրական արժեքները ստանալու համար անվանական արժեքները ճշգրտվել են պարենի գների ինդեքսով (2005=100), պարենային ապրանքների ինդեքսը ներառում է ոգելից խմիչք և ծխախոտ:

102

Եզրակացություններ

Կառավարության սոցիալական պաշտպանությանն ուղղված

ծախսերի ավելացումը 2009թ. դրական ազդեցություն ունեցավ

բոլոր դեցիլային խմբերի վրա, քանի որ աճել էին նպաստները և

կենսաթոշակները (իրական աճ էր արձանագրվել 8 դեցիլային

խմբերում), ինչը գյուղական բնակավայրերում կարող էր մեղմել

«գյուղմթերքի և գյուղատնտեսական կենդանիների վաճառք»

եկամտի աղբյուրից ստացվող իրական եկամուտների անկումը:

Մյուս կողմից I-III դեցիլային խմբերում ստացվող եկամուտների

(«եկամուտներ աշխատանքից») կրճատման պարագայում պետք

է մեծանար կախումն այլ եկամտի աղբյուրներից (I-III խումբ) կամ

պետք է ապավինեին ՀՀ-ից դուրս և ՀՀ-ում ապրող բարեկամներից

ստացվող տրանսֆերտներին (III դեցիլային խմբեր): I-II դեցիլային

խմբերում կարող էր իրավիճակը մեղմվել, եթե ընդգրկվածությունն

Աղքատության ընտանեկան նպաստի համակարգում ավելի

բարձր լիներ: Մյուս կողմից «եկամուտներ աշխատանքից» ստաց-

վող իրական եկամուտների աճը IV-VI դեցիլային խմբերում, ՀՀ

միջին ամսական իրական աշխատավարձի աճի պարագայում ճգնա-

ժամի տարում մատնանշում է զբաղվածության դերն, ինչպես նաև

կադրերի խնդրի առկայությունը: Այս դեցիլային խմբերի տնային

տնտեսությունների անդամները հանդիսացել են կազմակերպու-

թյունների համար այն կադրերը, որոնք կազմակերպությունների

շահույթի ապահովման աղբյուրն էին, քանի որ հիմնականում

իրենք են նպաստել կազմակերպության եկամուտների ապահով-

մանը: I-III դեցիլային խմբերում «եկամուտներ աշխատանքից»

աղբյուրից ստացվող իրական եկամուտների կրճատումը շեշտա-

դրում է բարձր որակավորում, կարողություններ և հմտություններ

ունենալու խնդիրը, քանի որ ճգնաժամի պարագայում ավելի ցածր

որակավորում ունեցողներն աշխատանքը կորցնելու վտանգի

առաջ են կանգնել: Եթե նախքան ճգնաժամը 2007-2008թթ. ՀՀ

կազմակերպությունների հասույթի աճը կարող էր ապահովել

103

իրական աշխատավարձի աճ, ապա ճգնաժամի տարում բարձր

որակավորում ունեցող աշխատողների կորուստը կարող էր շատ

ավելի բացասական հետևանքներ ունենալ կազմակերպությունների

վրա, իսկ դրանից խուսափելու միակ եղանակը կլիներ աշխատա-

վարձերի աճը, սակայն այս միտումը երկար չի կարող շարունակվել:

Բարձր որակավորում ունեցող աշխատակիցների խնդրի էլ ավելի

սրանալը ՀՀ տնտեսության մրցունակության համար լրջագույն

խոչընդոտ կհանդիսանա: Ինչ վերաբերում է «գյուղմթերքի և գյու-

ղատնտեսական կենդանիների վաճառքից» ստացվող եկամուտ-

ներին, ապա այստեղ հիմնականում շահել են այն խմբերը, որոնց

համար այս աղբյուրն առաջնային եկամտի աղբյուր չի հանդիսա-

ցել (VIII և X դեցիլային խմբերը), գյուղական համայնքներում այս

աղբյուրից ստացվող եկամուտների աճի բացակայության պարա-

գայում կավելանա կախումն այլ եկամտի աղբյուրներից (նպաստ-

ներ և կենսաթոշակներ և այլ եկամուտների խումբ), ինչն էլ թե′

ներքին, և թե′ արտաքին միգրացիայի պատճառ կարող է դառնալ:

Այլ եկամտի աղբյուրներից ստացվող եկամուտների մասնաբաժնի

ավելացումը դրվել է տնային տնտեսությունների կողմից ճգնա-

ժամի հաղթահարման ռազմավարության հիմքում: Իսկ իրական

եկամուտների տեսանկյունից 2006-2009թթ. I և X դեցիլային խմբերի

միջև եկամուտների տարբերությունը խորացել է: Եթե 2006թ. X

դեցիլային խմբի տնային տնտեսության մեկ շնչի միջին ամսական

եկամուտները գերազանցում էին I դեցիլային խմբի եկամուտներին

13.9 անգամ, ապա 2009թ.` 14.5 անգամ, մինչդեռ 2007թ. այն մոտ

15.1 անգամ էր գերազանցում, իսկ 2008թ.` 14.6 անգամ:

Սպառողական ծախսերի կառուցվածքը

Ճգնաժամի տարում իրական ծախսերը սննդամթերքի վրա

կրճատվեցին, մասնաբաժինը սպառողական ծախսերի մեջ

ավելացավ` պայմանավորած ծառայությունների և ոչ պարենային

ապրանքների վրա կատարվող ծախսերի իրական կրճատմամբ,

104

չնայած ալկոհոլային խմիչքի և ծխախոտի վրա իրական ծախսերն

աճեցին25

: Ճգնաժամի տարում նախորդ տարվա համեմատ ՀՀ-ում

տնային տնտեսությունների մեկ շնչի հաշվով միջին ամսական

իրական սպառողական ծախսերի -7.4% կրճատում է արձա-

նագրվել, իսկ 2008թ.` աճը նախորդ տարվա համեմատ կազմել էր

0.8% (տե′ս հավելված Դ, աղյուսակ 3): Եթե 2006թ. սննդամթերքի

մասնաբաժինն իրական սպառողական ծախսերի 56.5%-ն էր

կազմում, 2008թ.` 49.8%, ապա 2009թ. այն կազմեց` 51.1% (տե′ս

գծապատկեր 3), իսկ սննդամթերքի վրա կատարվող իրական

ծախսերը կրճատվեցին 2008թ. և 2009թ. համապատասխանաբար`

-4.2 և 4.7% (տե′ս հավելված Դ, աղյուսակ 3): Ինչ վերաբերում է

2007թ., ապա ՀՀ-ում սննդամթերքի սպառման աճը (իրական

ծախսերի աճ` 0.3%) պայմանավորված է եղել քաղաքաբնակ

տնային տնտեսությունների սպառման աճով (իրական ծախսերի

աճ` 1.4%), իսկ գյուղաբնակ տնային տնտեսությունները կրճատել

էին սպառումը (իրական ծախսերի կրճատում` -1.7%): Իրական

ծախսերի կրճատումը սննդամթերքի վրա կարող է թերսնուցման

խնդիր առաջացնել: Ալկոհոլային խմիչքի վրա կատարվող իրա-

կան ծախսերի աճը 2009թ. կազմեց 2.7%26

2008թ. համեմատ,

ծխախոտի վրա կատարվող ծախսերինը` 0.3%, ինչպես նաև աճեց

այս երկու խմբի մասնաբաժինը ծախսերի կառուցվածքում (համա-

պատասխանաբար 0.9%-ից դառնալով 1%, և 4.2%-ից 4.5% 2008թ.

համեմատ): ՀՀ-ում տնային տնտեսության մեկ անդամի հաշվով

ալկոհոլի վրա կատարվող միջին իրական ծախսերի աճը

փաստում է սպառման ծավալների աճի մասին, որը հիմնականում

պայմանավորված է եղել գյուղաբնակ տնային տնտեսությունների

սպառման ավելացմամբ, իսկ քաղաքաբնակ տնային տնտեսու-

թյունները կրճատել էին սպառումը: Հակառակ պատկերն էր

25

Հետայսու` տնային տնտեսությունների մեկ շնչի (առկա) հաշվով միջին ամսական իրական սպառողական ծախսեր, այլ բան չնշելու դեպքում: Յուրաքանչյուր ծախսային տարր ճշգրտվել է իր համապատասխան գների ինդեքսով:

26 Այստեղ միջին արժեքն է ներկայցված, ալկոհոլի, ծխախոտի, այլ ապրանքների և ծառայությունների պարագայում դժվար է տարանջատել, թե սպառման մակար-դակի աճը կամ կրճատումը պայմանավորված է եղել նույն տնային տնտեսու-թյունների ծավալների փոփոխությամբ, թե նոր տնային տնտեսություններում փոփոխություններ արձանագրելով, որոնք նախկինում չեն օգտագործել տվյալ ապրանքը կամ օգտվել տվյալ ծառայությունից:

105

արձանագրվել ծխախոտի սպառման գծով: Այստեղ, 2009թ. քաղա-

քաբնակ տնային տնտեսությունները միջինում ավելացրել էին

սպառումը, իսկ գյուղաբնակ տնային տնտեսությունները կրճատել

էին 2008թ. համեմատ: Եթե ոչ պարենային ապրանքների վրա

կատարվող ծախսերը ՀՀ-ում միջինում կրճատվեցին -13.25%,

ապա գյուղաբնակ տնային տնտեսություններում` -3.7%, իսկ քաղա-

քաբնակ տնային տնտեսություններում` -17.5%: Ինչ վերաբերում է

անձնական ծառայությունների վճարների իրական անկմանը,

ապա այստեղ հակառակ պատկերն էր արձանագրվել: Գյուղաբնակ

տնային տնտեսությունների մեկ շնչի հաշվով անկումը -11.2% է

կազմել, իսկ քաղաքաբնակ տնային տնտեսությունների մոտ` -8.6%:

Գծապատկեր 3

Իրական սպառողական ծախսերը տնային տնտեսության մեկ առկա շնչի հաշվով (միջին ամսական), 2009թ.

Աղբյուրը` ՀՀ ԱՎԾ, 2010թ. նշում` սննդամթերքի մեջ նաև ներառված է չգնված կամ որպես օգնություն ստացած սննդամթերքը, հեղինակների սեփական հաշվարկներ, իրական արժեքների հիմքում ընկած են համապատասխան ծախսային տարրի գների ինդեքսը, սննդամթերք կատեգորիայի համար կիրառվել է պարենային ապրանքների գների ինդեքսը:

Ճգնաժամի տարում քաղաքաբնակ տնային տնտեսություն-

ներն ավելի շատ կրճատեցին ծախսերը հագուստի, կոշիկի և կտորի

վրա, քան գյուղաբնակ տնային տնտեսությունները, իսկ գյուղա-

բնակ տնտեսությունները, միջինում ավելացրեցին դեղամիջոցների

սպառումը: 2009թ. նախորդ տարվա համեմատ քաղաքաբնակ

106

տնային տնտեսություններում մեկ շնչի հաշվով, միջինում, հա-

գուստի, կոշիկի, կտորի վրա ծախսերը կրճատվեցին -21.2%, իսկ

գյուղաբնակ տնային տնտեսություններում կրճատումը կազմեց

մոտ -3%, իսկ մասնաբաժինը ոչ պարենային ապրանքների վրա

կատարվող ծախսերի մեջ աճեց, քանի որ այդ ծախսերն ավելի քիչ

կրճատվեցին, քան քաղաքաբնակ տնային տնտեսություններում:

Գյուղաբնակ տնտեսությունները նաև ավելացրել էին դեղորայքի և

բուժ. պարագաների սպառումը (իրական ծախսերի ավելացում

մոտ 4%), իսկ քաղաքաբնակ տնային տնտեսությունները գրեթե

պահպանել էին նույն մակարդակի վրա (իրական ծախսերի կրճա-

տում -0.6%): Տնային տնտեսությունների 36.4%-ը նշել էր, որ նվա-

զեցրել է կամ դադարեցրել դեղորայք գնելը, որից էլ կարելի է

ենթադրել, որ այս տնային տնտեսությունները հիմնականում քաղա-

քային բնակավայրերից էին: Իսկ ինչ վերաբերում է վառելիքի վրա

կատարվող ծախսերին, ապա քաղաքաբնակ և գյուղաբնակ տնային

տնտեսությունների մոտ, միջինում մեկ շնչի հաշվով ավելացվել

էին ծախսերը համապատասխանաբար` 22.5 և 26.8%:

Ինչպես քաղաքաբնակ այնպես էլ գյուղաբնակ տնային

տնտեսությունները ճգնաժամի բացասական ազդեցության հաղթա-

հարման նպատակով կրճատեցին ուսման, բուժօգնության վճարները,

ինչպես նաև կապի ծառայություններից օգտվելու վճարները:

Ճգնաժամի հաղթահարման նպատակով թե′ քաղաքաբնակ, և թե′

գյուղաբնակ տնային տնտեսությունները կրճատեցին անձնական

ծառայությունների սպառումը, սակայն որոշ ծառայությունների գծով

սպառման մակարդակն այլ է եղել գյուղաբնակ տնային տնտեսու-

թյուններում: Քաղաքաբնակ տնային տնտեսություններում անձնա-

կան ծառայությունների վճարների իրական -8.6% կրճատումը

պայմանավորված է եղել ուսման -29.2%, բուժօգնության -17.8%,

կապի ծառայությունների -5.2%, տրանսպորտային ծառայություն-

ների -1.9% և բնակ-կոմունալ ծառայությունների վճարի -11.1%

վրա կատարվող ծախսերի կրճատմամբ27

(տե′ս հավելված Դ,

27

Այս ծախսային խմբերի գումարը 2009թ. կազմում էր անձնական ծառայություն-ների վճարի 91% քաղաքաբնակ տնային տնտեսություններում, իսկ գյուղաբնակ տնային տնտեսություններում` մոտ 95% (իսկ 2008թ. համապատասխանաբար 95 և 95.8%):

107

աղյուսակ 3): Իսկ գյուղաբնակ տնային տնտեսություններում

անձնական ծառայությունների վճարների իրական -11.2% կրճա-

տումը պայմանավորված է եղել, ինչպես և քաղաքաբնակ տնային

տնտեսություններում վերը նշված ծախսային խմբերի, բացառու-

թյամբ վերջին երկուսի իրական սպառման կրճատմամբ: Գյուղաբնակ

տնային տնտեսություններում անձնական ուսման, բուժօգնության,

կապի ծառայությունների վճարների իրական կրճատումը համա-

պատասխանաբար կազմել է -57.5%, -33.2% և -8.2% 2009թ.

նախորդ տարվա համեմատ: Ինչ վերաբերում է բնակ-կոմունալ

ծառայությունների վրա կատարվող իրական ծախսերի աճին 2.9%

գյուղաբնակ տնային տնտեսություններում, ապա այդ հանգամանքը

հնարավոր է բացատրել մի քանի գործոնով` ավելացել է որևէ

կոմունալ ծառայությունից օգտվող տնային տնտեսությունների

քանակը, կամ էլ ի տարբերություն քաղաքային բնակավայրերի,

ձմեռը որոշ գյուղական համայնքներում շատ ավելի խիստ է եղել:

Գյուղաբնակ տնային տնտեսությունների կողմից տրանսպորտային

ծառայությունների վրա կատարվող ծախսերի իրական աճը կազմել

է 25.9% 2008թ. համեմատ:

Սպառողական ծախսերն ըստ դեցիլային խմբերի

Ճգնաժամի տարում բոլոր դեցիլային խմբերում արձանագրվեց

իրական սպառողական ծախսերի կրճատում: 2008թ. համեմատ

ճգնաժամի տարում բոլոր դեցիլային խմբերում իրական սպառո-

ղական ծախսերի կրճատում է արձանագրվել` նվազագույնը

-3.4% (I դեցիլային խումբ), իսկ առավելագույնը` -9.5 (IX դեցիլային

խումբ): Սպառողական ծախսերի մեջ բոլոր դեցիլային խմբերում

արձանագրվել է սննդամթերքի վրա կատարող իրական ծախսերի

կրճատում (սպառման մակարդակի կրճատում), այնինչ` այլ ծախ-

սային խմբերի կտրվածքով, որոշ խմբերում իրական սպառողա-

կան ծախսերի աճ է արձանագրվել, իսկ որոշներում` կրճատում

(տե′ս հավելված Դ, աղյուսակ 4):

108

Սննդամթերքի սպառում

Սննդամթերքի իրական սպառումը ճգնաժամի տարում բոլոր

դեցիլային խմբերում կրճատվեց, իսկ մասնաբաժինը որոշ դեցիլային

խմբերում աճեց, որոշներում` նվազեց կախված այն հանգամանքից,

թե այլ ծախսային խմբերն ինչպես են փոխվել: Բոլոր դեցիլային

խմբերում 2009թ. նախորդ տարվա համեմատ գրանցվել է

սննդամթերքի իրական սպառման կրճատում: Իրական ծախսերի

ամենամեծ տոկոսային անկումը սպառողական ծախսերի մեջ

արձանագրվել է VI դեցիլային խմբում` -7.6%, իսկ ամենափոքրը`

IX դեցիլային խմբում` -1.7%: I և II դեցիլային խմբերում անկումը

կազմեց համապատասխանաբար` 6.3% և 6.7% (տե′ս հավելված Դ,

աղյուսակ 4): Հարկ է նշել, որ 2008թ. նախորդ տարվա համեմատ

ևս արձանագրվել էլ սննդամթերքի իրական սպառման կրճատում

բոլոր դեցիլային խմբերում, ինչպես և 2007թ. բացառությամբ VII-X

դեցիլային խմբերի, որի հետևանքով ՀՀ-ում սպառման մակար-

դակի աճ էր արձանագրվել այդ տարի նախորդի համեմատ: Իսկ

ինչ վերաբերում է սննդամթերքի վրա կատարվող իրական ծախ-

սերի մասնաբաժնին` սպառողական ծախսերի մեջ 2009թ., ապա

չնայած բոլոր դեցիլային խմբերում ծախսերի տոկոսային կրճատ-

մանը, նախորդ տարվա համեմատ մասնաբաժնի աճ է արձա-

նագրվել յոթ դեցիլային խմբերում, սակայն I, II և VI դեցիլային

խմբերում` նվազում (համապատասխանաբար` -1.9 -1.3 և -0.1%):

Սննդամթերքի սպառման կրճատման մասին է նաև փաստում

օրական ստացվող կիլոկալորիաների մեդիանայի և միջին արժեք-

ների կրճատումը 2007-2009թթ. ընկած ժամանակահատվածում

(տե′ս հավելված Ե, աղյուսակ 1):

Ոչ պարենային ապրանքների սպառում

Ոչ պարենային ապրանքների իրական սպառումը կրճատվեց

ճգնաժամի տարում, բոլոր դեցիլային խմբերում` բացառությամբ

II-III դեցիլային խմբերի: 2009թ. նախորդ տարվա համեմատ ոչ

պարենային ապրանքների իրական ծախսերի ամենամեծ տոկո-

սային անկումն արձանագրվել էր IX և X դեցիլային խմբերում (համա-

109

պատասխանաբար` -19.4 և -17.5%), իսկ ամենափոքրը` I դեցիլային

խմբում` -0.9%: Նույն ժամանակահատվածում II-III դեցիլային

խմբերի մոտ արձանագրվել էր իրական ծախսերի աճ համապա-

տասխանաբար` 3 և 5%: Վերը նշվածից կարելի է եզրակացնել, որ

ոչ պարենային ապրանքների սպառման մակարդակի կրճատում է

արձանագրվել համեմատաբար ավելի բարձր եկամուտներ ունեցող

տնային տնտեսությունների մոտ (I-III դեցիլային խմբերի տնային

տնտեսությունների համեմատ)` պայմանավորված հիմնականում

ոչ առաջին անհրաժեշտություն համարվող ապրանքների սպառման

մակարդակի փոփոխությամբ (հագուստ, կոշիկ, կտոր, ինչպես

նաև կահույք և կուլտուր-կենցաղային ապրանքներ) 28

, հատկապես

պայմանավորված քաղաքաբնակ տնային տնտեսությունների

սպառման կրճատմամբ (տե′ս հավելված Դ, աղյուսակ 4):

Ծառայությունների սպառում

Ծառայությունների իրական սպառման կրճատում է արձա-

նագրվել ճգնաժամի տարում բոլոր դեցիլային խմբերում` բացառու-

թյամբ I դեցիլային խմբի: Եթե 2008թ. նախորդ տարվա համեմատ

բոլոր դեցիլային խմբերում արձանագրվել էր 9%-ը գերազանցող

իրական ծառայությունների վրա կատարվող ծախսերի աճ, ապա

ճգնաժամի տարում բացառությամբ I դեցիլային խմբի, բոլոր

խմբերում արձանագրվեց ծառայություններից օգտվելու մակար-

դակի կրճատում նախորդ տարվա համեմատ: Ամենամեծ իրական

ծախսերի կրճատումը 2009թ. նախորդ տարվա համեմատ արձա-

նագրվել է V և IX դեցիլային խմբերում (համապատասխանաբար`

-17.1 և -16.3%), II և X դեցիլային խմբերում. (համապատասխա-

նաբար` -2.8 և -2.9%), իսկ I դեցիլային խմբում աճը կազմել է 2.0%:

Ճգնաժամի տարում առանձին վերցված գրեթե բոլոր դեցիլային

խմբերում արձանագրվել էր ծառայությունների վրա կատարվող

իրական ծախսերի կրճատում, սակայն անկումը պայմանավորված

28

Կահույք և կուլտուր-կենցաղային ապրանքների խմբերի վրա կատարվող ծախ-սերի անվանական անկումը 2009թ. նախորդ տարվա նկատմամբ կազմել է -56.4% (քաղաքաբնակ տնային տնտեսություններում` -62.3%, իսկ գյուղաբնակ տնային տնտեսություններում` 41.9%):

110

է եղել առանձին վերցված ծառայությունների սպառման մակար-

դակի փոփոխությունից և բնակավայրից:

Եզրակացություն

Ճգնաժամի տարում արձանագրվել է սննդամթերքի իրական

սպառման կրճատում նախորդ տարվա համեմատ, որը պայմանա-

վորված կարող էր լիներ տնային տնտեսությունների որդեգրած

ճգնաժամի հաղթահարման ռազմավարություններով: Նրանց 57.8%-ը

փոխարինել է թանկ սննդամթերքի սպառումն ավելի էժանով, իսկ

34.5%-ը պակասեցրել է սննդի սպառումը: Մյուս կողմից օրական

ստացվող կիլոկալորիաների մեդիանայի և միջին արժեքների

կրճատումը թերսնուցման պատճառ կարող էր հանդիսանալ:

Նկատվեց նաև ոչ պարենային ապրանքերի իրական սպառման

կրճատում, սակայն տարբեր դեցիլային խմբեր տարբեր կերպ

արձագանքեցին: Աղքատ դեցիլային խմբերում (բացառությամբ`

ամենաաղքատ դեցիլային խմբի), նկատվեց այս ծախսերի աճ, իսկ

համեմատաբար ավելի բարձ եկամուտներ ունեցող դեցիլային

խմբերում տնային տնեսություններն արձանագրեցին իրական

ծախսերի կրճատում` պայմանավորված ոչ առաջին անհրաժեշ-

տության ոչ պարենային ապրանքների սպառման մակարդակի

փոփոխությամբ: Ինչ վերաբերում է տնային տնտեսությունների

ծառայությունների սպառմանը, ապա ծառայությունների վրա

կատարվող իրական ծախսերի կրճատում է արձանագրվել բոլոր

բնակավայրերում և բոլոր դեցիլային խմբերում (բացառությամբ`

ամենաաղքատ դեցիլային խմբի): Սակայն, կախված բնակա-

վայրից, տարբեր ծառայությունների գծով տարբեր կերպ է փոխվել

դրանց սպառումը, և երկու ծառայությունների գծով անկախ

իրական ծախսերի կրճատում է արձանագրվել բոլոր բնակավայ-

րերում` բուժօգնության և ուսման վճարների գծով, ինչը նշա-

նակում է, որ այս ոլորտների իրական աճը պետք է որ պայմանա-

վորված լիներ կառավարության դեպի այս ոլորտ ուղղվող ծախ-

սերի ավելացմամբ: Մյուս կողմից, ճգնաժամի տարում, իրական

սպառողական ծախսերի փոփոխությունն ավելին է եղել, քան

111

իրական դրամական եկամուտների փոփոխությունը բոլոր դեցի-

լային խմբերում, ինչը կարող է փաստել պարտքերի, վարկերի և

այլ եկամուտների կարևորման մասին որպես ճգնաժամի հաղթա-

հարման ռազմավարություններ, որոնք որդեգրել էին տնային տնտե-

սությունները 2009թ.:

Աղքատություն

Աղքատությունն29

աճեց, սակայն կտրուկ աճ չնկատվեց

ճգնաժամի ժամանակ` կառավարության սոցիալական ապահո-

վության ծախսերի ավելացման շնորհիվ, չնայած աղքատության

ընտանեկան նպատակների համակարգը բավարար ընդգրկվա-

ծություն չէր ապահովում: Ըստ Էրսադոյի (2010թ.) աղքատության

կտրուկ աճը կանխելու գործում պետական տրանսֆերտներն են

կարևոր դեր խաղացել: Ինչպես ներկայացվել է այս բաժնի առա-

ջին մասում, միջինում, բոլոր դեցիլային խմբերը (բացառությամբ`

IV և VIII խմբերի)` տնային տնտեսության մեկ շնչի հաշվով

դրամային եկամուտներում (միջին ամսական) «կենսաթոշակների

և նպաստների» աղբյուրից ստացվող իրական եկամուտները

նախորդ տարվա համեմատ աճ են արձանագրել, սակայն ամե-

նաաղքատ 1-ին քվինտիլային խմբում մոտ 35%-ը ներգրավված

են եղել ընտանեկան նպաստների համակարգում (Միտրա/CGI,

2010թ.), իսկ այս պարագայում կարելի էր ակնկալել ծայրահեղ

աղքատների թվի աճ: 2009թ. աղքատների թիվը ՀՀ-ում ավելացել

է 214 հազարով, իսկ ընդհանուր թիվը կազմել է մոտ 1.1 միլիոն,

ինչը նշանակում է, որ գրեթե յուրաքանչյուր երրորդը Հայաս-

տանում աղքատ է եղել, իսկ աղքատության մակարդակը դարձել է

34.1% 2008թ. 27.6%-ի փոխարեն, կամ էլ 6.5% տոկոսային կետով

(տե′ս գծապատկեր 4): Միևնույն ժամանակ 245 հազարով

29

Քանի որ աղքատության մակարդակի հաշվարկի մեթոդաբանության փոփոխման պատճառով, նոր մեթոդաբանությամբ ՀՀ ԱՎԾ-ն հրապարակել է 2008-2009 թթ. տվյալները, ինչպես նաև վերահաշվարկած 2004թ. տվյալները, այդ իսկ պատճառով ոչ մի համեմատություն չի կատարվում 2006-2007թթ. ժամանակահատվածի հետ:

112

ավելացել է շատ աղքատների թիվը` գերազանցելով 650 հազարը,

իսկ ծայրահեղ աղքատներն աճել են մոտ 65 հազար մարդով`

հասնելով մոտ 117 հազարի: Սա նշանակում է, որ բնակչության

յուրաքանչյուր հինգերորդը եղել է շատ աղքատ, իսկ աղքատների

մոտ 70%-ը եղել է շատ և ծայրահեղ աղքատ:

Գծապատկեր 4

Աղքատության ցուցանիշները 2008-2009թթ. (%)

Աղբյուրը` ՀՀ ԱՎԾ, 2010թ.:

Ծայրահեղ աղքատության մակարդակն աճել է 2.0%-ային

կետով և 2009թ. կազմել է 3.6%, ընդհանուր աղքատության մակար-

դակը` 6.5%-ային կետով, իսկ շատ աղքատներինը` 7.5%:

Չնայած այլ քաղաքներում ամենամեծն է եղել աղքատության

մակարդակը ճգնաժամի տարում, սակայն ամենամեծ տոկոսային

աճը եղել է գյուղական բնակավայրերում: Երևանում աղքատների

թիվը ևս աճել է: Ծայրահեղ աղքատության մակարդակն ամենաշատ

աճել է և ամենաբարձ մակարդակ արձանագրել այլ քաղաքաբնակ

բնակավայրերում (4.6%-ային կետից դառնալով 7.4%): Այլ քաղաք-

ների բնակիչների 41.5%-ը եղել են աղքատ (տե′ս գծապատկեր 4),

իսկ ամենամեծ մակարդակի փոփոխությունն արձանագրվել էր

գյուղական բնակավայրերում` 7.4%-ային կետ (27.5%-ից դառնա-

լով 34.9%): Չնայած աղքատության մակարդակի ամենամեծ աճը

113

գրանցվել է Վայոց Ձորի մարզում (9.2%-ային կետ` կազմելով`

30.3%), սակայն ծայրահեղ աղքատության մակարդակը նվազել է

0.3%-ային կետով (տե′ս գծապատկեր 5):

Գծապատկեր 5

Աղքատության ցուցանիշներն ըստ մարզերի 2008- 2009թթ. (%)

Աղբյուրը` ՀՀ ԱՎԾ, 2010թ.:

Կոտայքի մարզում աղքատության մակարդակի աճը կազմել

է 3.5%-ային կետ` կազմելով 43%, ՀՀ միջին աղքատության մա-

կարդակի աճից ցածր աճ է արձանագրվել, ընդամենը 4 մարզում`

Սյունիքում` 3.1%, Կոտայքում` 3.5%, Շիրակում` 4.8% և Արագա-

ծոտնում` 5.1%, իսկ ամենամեծ տոկոսային աճը ծայրահեղ աղքա-

տության արձանագրվել է Լոռիում (4.9%-ային կետով` դառնալով

7.7%): Ինչպես և նախորդ տարի, 2009թ. աղքատության ամենա-

մեծ մակարդակն արձանագրվել է Շիրակում` 47.2%, ինչը նշանա-

կում է, որ բնակչության մոտ կեսն աղքատ են:

114

ԲԱԺԻՆ III

ՏՆԱՅԻՆ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԿՈՂՄԻՑ

ՃԳՆԱԺԱՄԻ ՀԱՂԹԱՀԱՐՄԱՆ

ՌԱԶՄԱՎԱՐՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԸ

Սովորությունների կամ առօրյա վարքագծում

կատարված փոփոխություններ

Ճգնաժամի պայմաններում ժամանցի, զվարճանքի ծախսերի

կրճատումն ուղեկցվել է սննդամթերքի սպառման մեջ փոփոխու-

թյուններ մտցնելով, ինչպես նաև ծառայությունների և այլ ապրանք-

ների սպառման կրճատմամբ:

Գծապատկեր 6

Տնային տնտեսությունների հաղթահարման ռազմավարությունները 2009թ.

Աղբյուրը` ՏՏԿԱՀ 2009թ. Հայաստանի սոցիալական պատկերը և աղքատությունը

2010, 2011թթ. 59 էջ:

115

Ճգնաժամի պայմաններում հարցվող տնային տեսություն-

ների 60%-ից ավելին սկսել էր ավելի քիչ օգտվել զվարճանքներից

և ավելի քիչ հանդիպել ընկերների հետ: Ինչ վերաբերում է

սննդամթերքի սպառմանը, ապա տնային տնտեսությունների մոտ

58%-ն անցել է էժան ապրանքներ գնելուն, 34.5%-ը պակասեցրել է

սննդի սպառումը, իսկ 14%-ն ավելացրել է սեփական սպառման

համար պարենի արտադրությունը: ՀՀ-ում 2100 կկալ/օր պակաս

ստացող բնակչության մասնաբաժինը 2009թ. նախորդ տարվա

համեմատ աճել է 8.2%-ային կետով` կազմելով 52.7%, չնայած

բնակչության մասնաբաժինը, որոնց սննդակարգի 70%-ից ավելին

բաժին է ընկնում հացամթերքին և կարտոֆիլին, կտրուկ աճ չի

արձանագրել` 0.4%-ային կետ աճ (17.7%): Տնային տնտե-

սությունների 42.6%-ը նշել էր, որ նվազեցրել կամ դադարեցրել է

այցելություններն առողջապահական կենտրոններ, իսկ 36.4%-ը`

դեղորայք գնելը: 2009թ. միևնույն ժամանակ պոլիկլինիկաներ-

ամբուլատոր հաստատությունների հաճախումների թիվը 7.7%-ով

աճ է արձանագրել նախորդ տարվա համեմատ: Մյուս կողմից

տնային տնտեսությունները նաև սկսել են օգտագործված իրեր

գնել` 10.4%, տրանսպորտային միջոցների թանկ տեսակներից

էժանին են անցել` 28.1%:

Եկամուտների աղբյուրներից որևէ մեկի դերի ավելացում,

կախման մեծացում և սեփական ուժերով ուղիների որոնում

Կառավարության սոցիալական ապահովության համակարգի

դերի կարևորման պարագայում կախումը պարտքի և խնայողու-

թյունների նկատմամբ նկատվեց, մինչդեռ տնային տնտեսություն-

ների որոշ մասը փորձեց սեփական ուժերով այլ եկամտի աղբյուր

ապահովել` պատահական գործ կատարելու և այլ բնակավայրում

սեզոնային աշխատանքների մեկնելու միջոցով: Տնային տնտեսու-

թյունների 89.2%-ի մոտ սոցիալական օգնություն համարվող

աղբյուրից ստացվող եկամուտների աճ է նկատվել, քանի որ

116

2009թ. կենսաթոշակների և նպաստների միջին չափերի ավելա-

ցում է արձանագրվել: Իսկ փոխհատուցում կամ գործազրկության

նպաստ համարվող աղբյուրից ստացվող եկամուտների աճ է

արձանագրվել տնային տնտեսությունների 54.7%-ի մոտ այդ նույն

ժամանակահատվածում: Ճգնաժամի տարում նախորդ տարվա

համեմատ պաշտոնապես գրանցված գործազուրկների թիվն ավե-

լացավ 6.5 հազարով` կազմելով 81.4 հազար30

, իսկ նպաստառու

գործազուրկների թվաքանակը 2009թ. hունվարի համեմատ

դեկտեմբերին աճեց 9 հազարով` կազմելով 25.7 հազար (թեպետ

նոյեմբերի համեմատ 300 հոգով կրճատվել է), ինչը նշանակում է,

որ ավելի շատ մարդիկ էին դիմում այդ նպաստը ստանալու

համար: Վերը նշվածից կարելի է ենթադրել, որ գործազրկության

նպաստը ստանալու համար դիմել են նաև այն մարդիկ, որոնք

իրականում գործազուրկ են եղել նախքան 2009թ., սակայն պաշ-

տոնապես որպես այդպիսին գրանցված չեն եղել և դիմել են

նպաստ ստանալու համար: Սա նշանակում է, որ կառավարու-

թյունից ստացվող փոխհատուցումը, ինչպես նաև կենսաթոշակ-

ները և նպաստները տնային տնտեսությունների հաղթահարման

ռազմավարությունում կարևոր դերակատարում են ունեցել` շեշ-

տադրելով սոցիալական ապահովության համակարգի դերը ճգնա-

ժամի պարագայում: Իսկ ըստ Էրսադոյի (2010թ.) «Ավելի վատ

հետևանքներից խուսափելու համար մեկ պատճառը եղել է ճգնա-

ժամի հետևանքները մեղմելուն ուղղված պետական միջոցա-

ռումները», քանի որ ըստ նրա ավելի շատ տնային տնտեսու-

թյունների կողմից հույսը դրվել է կառավարության աջակցության,

քան որևէ այլ հաղթահարման ռազմավարության վրա: Մյուս

կողմից տնային տնտեսությունների 46.3%-ի մոտ ավելացել էր

պարտք աղբյուրից եկամուտների ստացումը, իսկ կրճատում է

նկատվել տնային տնտեսությունների 28.0%-ի պարագայում:

30

Ըստ տնային տնտեսությունների հետազոտության արդյունքների գործազրկության մակարդակը 2009թ. կազմել է 18.7%: ՙՀայաստանի Հանրապետության սոցիալ-տնտեսական վիճակը 2011թ. հունվար-ապրիլին՚, էջ 41:

117

Գծապատկեր 7

Եկամտի փոփոխությունն ըստ աղբյուրների (վերջին 12 ամիսների ընթացքում), 2009թ.

Աղբյուրը` ՏՏԿԱՀ 2009թ. Հայաստանի սոցիալական պատկերը և աղքատությունը

2010, 2011թթ. 60 էջ:

2009թ. բանկերից կամ վարկային կազմակերպություններից

վարկեր ստանալը ոչ մատչելի էր դարձել, ինչն ակնկալելի էր

ճգնաժամի տարում, որն էլ իր հերթին ճգնաժամի սոցիալական

ազդեցության փոխանցման ուղի է և տնային տնտեսությունների

համար այլ եկամտի աղբյուր այլ աղբյուրներից ստացվող

եկամուտների կրճատման պարագայում: Մյուս կողմից տնային

տնտեսությունների 58.4%-ի մոտ խնայողությունների օգտագործումը,

որպես հաղթահարման ռազմավարություններ և հետագայում

խնայողությունների բացակայությունը և վատթարացող տնտեսա-

կան վիճակը կհանգեցներ նրան, որ նրանք կսկսեն ավելի շատ

պարտք կուտակվել այլ աղբյուրներից ստացվող եկամուտների

չավելանալու պատճառով: Որպես ճգնաժամի հաղթահարման

ռազմավարություն է դիտվել նաև պատահական աշխատանք

կատարելը: Հարցված տնային տնտեսությունների 12.6%-ը այդպիսի

ռազմավարություն է որդեգրել, իսկ 10.3% տնային տնտեսության

անդամը մեկնել են այլ բնակավայր որպես սեզոնային աշխատող:

118

ԲԱԺԻՆ IV

ՈՒՂՂԱԿԻ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԻՑ

ԲԽՈՂ ՀԵՏԵՎԱՆՔՆԵՐ` ԱԾԱՆՑՅԱԼ

ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆ

Ճգնաժամի ածանցյալ սոցիալական ազդեցությունները

դիտարկելիս թերսնուցման դեպքերի աճ է արձանագրվել, իսկ

կրթության ոլորտում լուրջ փոփոխություններ չեն արձանագրվել, և

ճգնաժամի ազդեցությունն առողջության վրա դժվար է եղել

գնահատել, քանի որ այն պետք է գնահատել երկարաժամկետ

հատվածում: Միջինում միայն Երևան քաղաքում է թերսնուցում

արձանագրվել` ընդունած կալորիաների տեսանկյունից (հաշվի

առնելով մեդիանան և միջին արժեքները): Ինչ վերաբերում է

կրթությանը, ապա բարձրագույն կրթության տեսանկյունից նյութա-

կանի վատթարացման պատճառով, 2008թ. համեմատ 2009թ.

դուրս մնացողների կտրուկ աճ չի արձանագրվել, իսկ վճարովի

համակարգում ընդգրկվածների թիվն աճել է: Տնային տնտեսու-

թյունների պատասխաններից երևում է, որ հանրակրթական դպրոց-

ներից տնային տնտեսությունների չնչին տոկոսն է հանել երեխա-

ներին: Առողջապահական ծախսերի կրճատման պարագայում

պոլիկլինիկաներ կամ ամբուլատոր հաստատություններ հաճա-

խումների թիվն աճել է, իսկ այլ հիվանդությունների, ինչպես նաև

մահացության դեպքերի աճի ֆոնի վրա, որը նկատվել է նախքան

ճգնաժամն ընկած Ժամանակահատվածում, ինչպես նաև ալկոհոլի

և ծխախոտի իրական սպառման ծավալների պարագայում անհրա-

ժեշտ կլինի ճգնաժամի ազդեցությունը բնակչության առողջության

վրա դիտարկել երկարաժամկետ ժամանակահատվածում, որի

համար լուրջ հետազոտություն է անհրաժեշտ:

119

Սննդամթերքի սպառում (սնուցում)

ՀՀ բնակչության կեսից ավելին 2009թ. անհրաժեշտ 2100

կկալ/օր չէր ընդունում: Երևանում այդ մասնաբաժինը մոտ 2/3-ն է

կազմել, իսկ բնակչության մասնաբաժինը, որոնց սննդակարգի

70%-ից ավելին բաժին էր ընկնում հացամթերքին և կարտոֆիլին,

1/5-ից էլ պակաս էր: Չնայած ՀՀ-ում մեկ բնակչի հաշվով ստացվող

կալորիաները միջինում պակասեցին 107-ով, այնուամենայնիվ 100

կալորիան31

գերազանցող նվազում է տեղի ունեցել երեք բնակա-

վայրերում` Լոռիում (206 կկալ/օր), որտեղ ամենամեծն է եղել

ծայրահեղ աղքատության մակարդակի աճը, Վայոց Ձորում (195

կկալ/օր), որտեղ աղքատության մակարդակի աճն ամենամեծն է

եղել և Երևանում (106 կկալ/օր): Եթե առաջին երկու բնակա-

վայրերի դեպքում, մեկ բնակչի հաշվով միջին օրական կալորիա-

ները 2100-ից բարձր է եղել, ապա միայն Երևանում է ստացվող

կալորիաների թիվը (ինչպես մեդիանան այնպես էլ միջինը)

պակաս եղել 2100-ից (1897, 1996): Քաղաքային բնակավայրերում

կալորիաների չստացման հետևանքով, միջինում տնային տնտե-

սության մեկ շնչի հաշվով ստացվող կալորիաները 2100 կկալ/օր

պակաս էր (2066 կկալ/օր, անկումը` 113 կկալ/օր), իսկ գյուղական

բնակավայրերում այն բարձր էր (2339 կկալ/օր): Իսկ ըստ

քվինտիլային խմբերի դիտարկելիս, բոլոր խմբերում միջին օրական

ստացվող կալորիաների նվազման պարագայում, I և II խմբերում

ինչպես և նախքան ճգնաժամը 2100 կկա/օր-ից պակաս էր (համա-

պատասխանաբար` 1563 և 1904 կկալ/օր), մինչդեռ V խմբում` այն

կազմել էր միջինում 3332 կկալ/օր, իսկ IV խմբում` 2559 կկալ/օր:

2100 կկալ/օր պակաս ստացող բնակչության մասնաբաժինը ՀՀ-ում

աճել է 8.2%-ային կետով` դառնալով 52.7%: 10%-ային կետը գերա-

զանցող աճ է արձանագրվել Վայոց Ձորում (15.9%), Լոռիում`

(17.4%-ային կետով աճ) և քաղաք Երևանում է միայն, որ բնակ-

31

Հաշվի առնելով այն հանգամանքը, որ համաշխարհային պրակտիկայում 2000-2500 կկալ/օր ստացումը մարդու կողմից համարվում է նորմալ սնուցում, զեկույցում հիմք է ընդունվում 2100 կկալ/օր:

120

չության մոտ 2/3-ն էր օրական 2100 կկալ/օր քիչ է ստացել 2009թ.

նախորդ տարվա նկատմամբ: Քվինտիլային խմբերի պարագայում

I, II խմբերի 100% և III խմբի 16.6% նշված քանակը չէր ստանում

օրական 2100 կկալ/օր:

Գծապատկեր 8

Սնուցումը ՀՀ-ում 2009թ.

Աղբյուրը` ՀՀ ԱՎԾ, 2010թ.:

Ինչ վերաբերում է սննդակարգի փոփոխությանը, ապա այստեղ

կտրուկ աճ չգրանցվեց բնակչության այն մասնաբաժնի մոտ,

որոնց սննդակարգի 70%-ից ավելին բաժին է ընկնում հացամթեր-

քին և կարտոֆիլին (0.4%-ային կետով դառնալով 17.7%): Երկու

մարզում է (Կոտայք և Լոռի, որտեղ աճն ամենամեծն է եղել` 7.5%-

ային կետ) միայն բնակաչության մասնաբաժինը գերազանցել է

30%-ը, որոնց սննդակարգում այս ապրանքները գերակշիռ դեր են

խաղացել: Ինչ վերաբերում է սննդակարգի հիմնական խմբերի

սպառման փոփոխությանը, ապա այստեղ մեկ շնչի սպառումը

միջինում ավելացել է երեք խմբերի գծով` կարտոֆիլ, միրգ,

հատապտուղներ և ձու (2009թ. ձվի, կարտոֆիլի գների անկման

պարագայում)` գյուղմթերք արտադրողների իրացման գների

ինդեքսի 87.8% պարագայում:

121

Կրթություն

Ֆորմալ կրթության համակարգը ոչ միայն կարողացավ հաղ-

թահարել ճգնաժամի ազդեցությունը, այլ նաև աճ արձանագրեց

ճգնաժամի տարում:

Գծապատկեր 9

Կրթության իրական ծավալի ինդեքսը նախորդ տարվա նկատմամբ (2006-2010 թթ.)

Աղբյուրը` ՀՀ ԱՎԾ, տարբեր տարիների հրապարակումներ:

2009թ. նախորդ տարվա համեմատ կրթության ոլորտի աճը

կազմեց 2.7%, ինչից հետևում է, որ ֆորմալ կրթական գործընթացը

ճգնաժամի տարում կտրուկ անկում չի արձանագրել: Տնային

տնտեսությունների ճգնաժամի հաղթահարման ռազմավարությունից

երևում է, որ նրանց միայն 0.5%-ն է մեկ կամ ավելի երեխաների

հանել դպրոցից, իսկ 1.2%-ն է որոշում կայացրել ետ վերցրել կամ

հետաձգել դպրոցի, քոլեջի կամ մանկապարտեզի վճարը:

Ոչ ֆորմալ կրթական (մասնավոր դասեր) գործընթացը էա-

պես անկում է արձանագրել ճգնաժամի ժամանակ: 2009թ. նախորդ

տարվա համեմատ տնային տնտեսության մեկ շնչին ընկնող միջին

ամսական կրթության վրա կատարվող իրական ծախսերի անկումը

(ուսման վճար) 35.2%32

է կազմել, չնայած ֆորմալ կրթությունը

32

Քաղաքային բնակավայրերում` -29.2%, իսկ գյուղական բնակավայրերում` -57.5%:

122

(կրթական համակարգը) ճգնաժամի ազդեցությունն իր վրա չի

զգացել, քանի որ կրթության ավելացված արժեքի իրական աճը

մոտ 2.7% է կազմել, իսկ այդ ոլորտի զուտ շահույթն աճել է 736.6

մլն դրամով կամ 99.8% (738.2-ից դառնալով 1474.8): Այս երևույթի

ամենահավանական բացատրությունը մասնավոր դասերն են,

որոնց ծնողներն ուղարկում են իրենց երեխաներին ուսման

առաջադիմությունը բարձրացնելու նպատակով: Իսկ դա նշանա-

կում է, որ այն անձինք ովքեր մասնավոր դասեր էին տալիս, եկա-

մուտների կրճատում են արձանագրել: Այս անկումը կարող է

փաստել, որ կրթության որակն է տուժել ճգնաժամի տարում, և ոչ

թե ֆորմալ կրթական գործընթացը, ինչը հետագայում իր ազդեցու-

թյունը կթողնի ՀՀ մրցունակության վրա` մրցունակ և բարձր պատ-

րաստվածություն ունեցող մասնագետների պակասի տեսքով:

Բարձրագույն կրթությունը չեզոք մնաց ճգնաժամի ազդե-

ցությունից և նույնիսկ աճ արձանագրեց,33

հատկապես 2009/2010

ուս. տարվա առաջին կեսի շնորհիվ: 2007/2008-2009/2010 ուս.

տարիների ընթացքում վճարովի հիմունքներով սովորող դուրս

մնացածների և վերականգնվողների մասնաբաժինն ընդհանուր

դուրս մնացածների թվաքանակի մեջ էապես չեն տարբերվել (հա-

նած զորակոչիկներին), սակայն ինչ վերաբերում է վճարովի

համակարգում սովորող դուրս մնացածներին նյութական անկարո-

ղության պատճառով ընդհանուրի մեջ, ապա այստեղ հետաքրքիր

միտում է արձանագրվել (տե′ս գծապատկեր 10):

33

Բարձրագույն կրթության վրա ճգնաժամի ազդեցությունը գնահատելիս հիմնական ցուցանիշը, որն այստեղ դիտարկվում է նյութական դժվարությունների պատճառով ՀՀ ԲՈՒՀ-երից դուրս եկած վճարովի համակարգում սովորող ուսանողների թվաքանակն է ընդհանուր վճարովի հիմունքներով դուրս մնացածների թվաքանակի մեջ հանած բանակի պատճառով դուրս եկածներին վճարովի համակարգից: Այստեղ դիտարկվում է ճգնաժամի ազդեցությունը միայն բարձրագույն կրթության վրա, որը երկրի ապագա մրցունակության հենասյուներից մեկն է, ինչն էլ հնարավորություն կտա ավելի բարձ կենսամակարդակ ապահովել:

123

Գծապատկեր 10

Վճարովի հիմունքներով դուրս մնացած կամ ուսումը թողածները, վերականգնվածները և ֆինանսական դժվարությունների

պատճառով ուսումը թողածները (%, ընդհանուրի մեջ)

Աղբյուրը` ՀՀ ԱՎԾ, տարբեր տարիների հրապարակումներ:

Պետական ԲՈՒՀ-երում այս ուսանողների մասնաբաժինը

տարեցտարի կրճատվել է (369-ից հասնելով 159 ուսանողի), իսկ

մասնավոր ԲՈՒՀ-երում այս աճը պայմանավորված է եղել հիմնա-

կանում նրանով, որ 2007/2008 ուս. տարվա համեմատ հետագա

տարիներին նկատվել է վճարովի համակարգից դուրս մնացած-

ների քանակի կրճատում: Այնինչ` նյութական միջոցների պակասի

պատճառով դուրս մնացածների թիվը էական տատանում չի

արձանագրել (369, 401 և 382 համապատասխանաբար այս 3 ուս.

տարիների ընթացքում): Մյուս կողմից պետական ԲՈՒՀ-երի ուսա-

նողների թվաքանակի կրճատումը 2008/2009 ուս. տարում

նախորդի համեմատ, փոխհատուցվեց հաջորդ տարի ավելի շատ

վճարովի համակարգում ընդգրկվածների ուսանողների շնորհիվ`

Երևանի ԲՈՒՀ-երում ավելի բարձր ուսման վարձի սանդղակում

ընդգրկվածների հաշվին, իսկ մասնավոր ԲՈՒՀ-երում սովորող-

ների թվաքանակն այդ երեք տարիների ընթացքում կրճատվում

124

էր` Երևանի և մարզերի ԲՈՒՀ-երում բացառությամբ մեկ ուսման

վարձի սանդղակի նվազեց 2009/2010 ուս. տարվա մնացած

վճարման սանդղակում ընդգրկված ուսանողների քանակն ինչպես

Երևանում, այնպես էլ մարզերում (տե′ս հավելված Զ):

Երևանի պետական ԲՈՒՀ-երի դերակատարումը ՀՀ բարձրա-

գույն կրթական համակարգում 2009/2010 ուս. տարում բարձրացավ:

Գծապատկեր 11

ԲՈՒՀ-երի անվճար և վճարովի համարգերում ընդգրկված ուսանողների բաշխվածությունը (2007/2008-2009/2010

ուսումնական տարիներին)

Աղբյուրը` ՀՀ ԱՎԾ, տարբեր տարիների հրապարակումներ: Նշում` ուսանողների ընդհանուր թվաքանակը չի համընկնում նրանց ըստ ուսման վճարաչափերի բաշխվածության հանրագումարի հետ, քանզի առկա են ուսման վճարներից ազատվածներ, այդ իսկ պատճառով այտեղ մեր նպատակն է ուղղակի պարզել թե ինչ միտում է արձանագրվել վճարովի համակարգում տեղերի ավելաց-ման գծով:

ՀՀ պետական բարձրագույն կրթական վճարովի համակար-

գում ընդգրկվածների թվաքանակի աճը վերը դիտարկվող երեք

ուսման տարիների ընթացքում, ինչպես նաև 2009/2010 ուս. տա-

րում ավելի բարձր ուսման վճարով տեղերի աճը` հատկապես

125

Երևանի ԲՈՒՀ-երում և մասնավոր ԲՈՒՀ-երում ընդգրկվածների

թվաքանակի կրճատումը, փաստում է պետական և, հատկապես,

Երևանի ԲՈՒՀ-երը նախընտրելու (ինչպես բակալավրիատում,

այնպես էլ մագիստրատուրայում) և կրթության ավելի անմատչելի

դառնալու մասին: Իսկ կրթության ոչ մատչելի լինելու պարագայում

ավելի շատ պետական ԲՈՒՀ-երում վճարովի համակարգում

ընդգրկվածների թվաքանակի աճը կարելի է բացատրել բարձ-

րագույն կրթության նկատմամբ ձևավորված արժեքի և որպես լավ

աշխատանքի գրավականի կարևորմամբ: Մյուս կողմից ավելի

շատ Երևանի պետական ԲՈՒՀ-երը նախընտրելու հանգամանքը

կարող է փաստել ավելի բարձր վարկանիշ ունեցող հաստատու-

թյանը նախապատվության տալով: Հետագայում այս միտումը

շարունակվելու պարագայում մարզերի և Երևանի միջև անջրպետի

մեծացման պատճառ կդառնա, քանի որ տնային տնտեսություն-

ների եկամուտների աճը և ընդունելության ոչ բարձր սահմանները

կհանգեցնեն ուսանողության կենտրոնացմանը Երևանում, որոնք

կրթություն ստանալու դեպքում կարող են փորձել գտնել աշխա-

տանք մայրաքաղաքում, ինչն էլ ավելի կխորացնի սոցիալական

լարվածությունը Երևանի և մարզերի միջև:

Առողջություն

«Տնտեսական անկումները (ռեցեսիաները) կարող են բացա-

սաբար ազդեցություն ունենալ այն մարդկանց վրա, ովքեր կորցնում

են իրենց աշխատանքը, և որոշակիորեն դրական ազդեցություն

այն մարդկանց վրա, որոնք պահպանում են իրենց աշխատանքը:

Այս ամենը չեզոք ազդեցություն կունենա բնակչության վրա…»

(Ստաքլեր և այլոք, 2009թ., էջ 143):

Ստաքլերը և ուրիշ հետազոտողներ հիմնվելով մի շարք

հետազոտությունների վրա, որոնց հիմնական ուշադրությունը եղել

է տնտեսական ճգնաժամի ազդեցությունն առողջության վրա կար-

ճաժամկետ ժամանակահատվածում, նշում են, որ մարդկանց

126

վարքագծում արձանագրված փոփոխությունները կարող են առող-

ջական խնդիրներ առաջացնել մի քանի տարի անց. «Գործա-

զրկությունը հաճախ նույնացում է օրվա ընթացքում ավելի շատ

ալկոհոլ օգտագործելու հետ, ինչն ակնհայտորեն երկարաժամկետ

հետևանքներ կունենա առողջության վրա: Տնօրինվող եկամտի

կրճատումը կարող է հանգեցնել նրան, որ մարդիկ այնպիսի

սննդակարգի կացնեն, որն այդքան էլ առողջարար չլինի»: Նրանք

նաև նշում են, որ եկամտի անկումը կազդի ծխելու վրա (ծխողների

քանակ), իսկ առողջության վրա տնտեսական ճգնաժամի ազդե-

ցության չափը կախված է 3 հանգամանքից, որոնցից են սոցիա-

լական ապահովությունը և ոչ ֆորմալ բարեկեցությունը: Ֆրիդմանը

և այլոք (2007թ.) պարզել էին, որ Ինդոնեզիայում ճգնաժամը

բացասաբար է ազդել բնակչության հոգեբանական բարեկեցության

վրա` դիտարկելով նախքան ճգնաժամը, ճգնաժամի ընթացքում և

դրանից հետո արձանագրված արդյունքները: Ըստ UN WHO-ի

(2009թ., էջ 5) տնտեսական անկումների ժամանակ մարդկանց

ֆինանսական վիճակը վատթարանում է, և նրանք «խուսափում են

գումար ծախսելուց կամ էլ ավելի շատ են օգտվում պետության

կողմից մատուցվող առողջապահական ծառայություններից»,

ինչպես նաև նախկին ճգնաժամերի փորձը ցույց է տվել, որ որոշ

երկրներում արձանագրվում է մահացության դեպքերի աճ:

Ելնելով վերը նշվածից հնարավոր կլինի պարզել կարճա-

ժամկետ ժամանակահատվածում բնակչության առողջության հետ

կապված ճգնաժամի պատճառով ինչ երևույթներ/միտումներ են ի

հայտ եկել, իսկ երկարաժամկետ ազդեցությունը գնահատելու

համար անհրաժեշտ կլինի մի քանի տարվա տվյալների առկա-

յություն, ինչպես նաև տնային տնտեսությունների մակարդակով

լուրջ և խոր հետազոտություն: Սակայն կարճաժամկետ ժամանա-

կահատվածում բացահայտված միտումները հնարավորություն

կտան պարզելու ապագայում ինչ է սպասվելու համապատասխան

քաղաքականություն մշակողների կողմից միջոցառումներ ձեռնար-

կելու տեսանկյունից: Ստորև անդրադարձ է կատարվել առողջա-

127

պահության վրա պետության կողմից ծախսերի ավելացման պարա-

գայում ինչպես են փոխվել ամբուլատոր-պոլիկլինիկա հաճախում-

ների թիվը, հիվանդանոցների կողմից ընդունվող հիվանդների

թիվը, մեկ հիվանդի անցկացրած օրերի միջին թիվը: Դիտարկվում

են նաև մահացության դեպքերը և ալկոհոլի ու ծխախոտի վրա

կատարվող ծախսերի փոփոխությունը: Այստեղ անդրադարձ չի

կատարվում ՀՀ բնակչության հոգեբանական բարեկեցությանը,

քանի որ նախքան ճգնաժամը և ճգնաժամի տարում այսպիսի

տվյալները բացակայում են, որը հիմնականում ստացվում է

տնային տնտեսությունների հարցման արդյունքում:

ՀՀ-ում ճգնաժամի կարճաժամկետ ազդեցությունը

բնակչության առողջության վրա

Ճգնաժամի տարում պետական բյուջեից առողջապահության

վրա կատարվող ծախսերի աճի պարագայում ավելացել է

ամբուլատոր-պոլիկլինիկական հաճախումների քանակը, մինչդեռ

նվազել է մահճակալի վրա մեկ հիվանդի անցկացրած օրերի միջին

թիվը գրանցված հիվանդությունների քանակի աճի պարագայում:

2009թ. նախորդ տարվա համեմատ առողջապահությանն ուղղվող

պետական ծախսերն աճեցին 4.2 մլրդ դրամով` կազմելով մոտ

52.6 մլրդ դրամ: Ամբուլատոր-պոլիկլինիկական օգնություն ստա-

նալու համար հաճախումների քանակը ՀՀ-ում 2009թ., նախորդ

տարվա համեմատ աճել է, բացառությամբ` Գեղարքունիքի մարզի:

Մեկ բնակչի հաշվով ամենամեծ հաճախումները գրանցվել են

Սյունիքի մարզում34

և Երևանում, իսկ ամենամեծ տոկոսային աճը

գրանցվել է Արարատի և Տավուշի մարզերում, որին հետևել է

Երևանը: Մյուս կողմից տնային տնտեսությունների մեկ շնչի հաշվով

միջինում առողջության պահպանման վրա կատարվող ծախսերի

իրական կրճատում էր արձանագրվել, ինչից կարելի էր ենթադրել,

34

Հատկապես պայմանավորված է Սիսիան քաղաքով (7.3 հաճախում մեկ բնակչի հաշվով) և Կապանով (4.5):

128

որ բնակիչները կնախընտրեին օգտվել պետության կողմից առա-

ջարկվող առողջապահական ծառայություններից: Մյուս կողմից

հաճախումների քանակը փաստում է այն մասին, որ եղել են մեկ

անգամից ավելի հաճախումներ, իսկ կրկնակի այցելությունները

հիմնականում կանխարգելիչ դեր են խաղացել և/կամ էլ այդ

հիվանդները համարվել են դիսպանսերային հսկողության տակ

գտնվողներ (2009թ. տարեվերջին այդպիսի հիվանդերի թիվը

կազմել է 478943` նախորդ տարվա համեմատ աճելով 14060

հիվանդով, իսկ հիվանդների թվի աճ սկսել է արձանագրվել 2005թ.

ի վեր): Իսկ ամբուլատոր օգնությունից հետո մարդիկ կարող է

ավելի քիչ դիմած լինեին համապատասխան մասնագիտացված

բուժ. հաստատություն ստացիոնար բուժում ստանալու համար

(ճգնաժամի տարում դեռահասների և մեծահասակների մոտ

գրանցված հիվանդությունները 2009թ. նախորդ տարվա համեմատ

աճել էին 77569 դեպքով, որից առաջին անգամ գրանցվածների

դեպքերը կազմել է 56735) կամ էլ ավելի քիչ ժամանակ

անցկացրած լինեին բուժ. հաստատությունում: Եթե մինչև 2009թ.

նախորդ երեք տարիների ընթացքում 2006-2008թթ. հիվանդանոց-

ների կողմից ընդունված հիվանդների քանակը նախորդ տարվա

համեմատ աճը կազմել էր 9755, 8149, 8854 հիվանդ35

, ապա

2009թ. ընդամենը 3305 հիվանդով է քանակն ավելացել, մինչդեռ

դրան զուգահեռ այդ նույն ժամանակահատվածում նվազել է մահ-

ճակալի վրա մեկ հիվանդի անցկացրած օրերի միջին թիվը`

կազմելով 2009թ. 6.9 oր 2006թ. 7.6 օրի դիմաց (2007թ.` 7.3,

2008թ.` 7.2): Բուժման համար համապատասխան քայլեր չձեռ-

նարկելու պարագայում, ինչպես նաև դեղորայքի վրա կատարվող

ծախսերի կրճատումը (տնային տնտեսությունների 36.4%-ի

պարագայում) և, հատկապես, քաղաքաբնակ տնային տնտեսու-

թյունների պարագայում36

, հետագա բուժումը կարող է որոշ դեպ-

35

2006թ. ընդունվել է 96209 հիվանդ, 2007թ.` 104358, 2008թ.` 113212, 2009թ.` 116517: 36

Տնային տնտեսությունների 42.6%-ը նվազեցրել կամ դադարեցրել է այցելությունն առողջապահական կենտրոններ, իսկ 36.4%-ը` նվազեցրել կամ դադարեցրել է դեղորայք գնելը: Իսկ ՀՀ-ում տնային տնտեսությունների մեկ շնչի հաշվով միջին

129

քերում միայն որոշ ժամանակով երկարաձգել հիվանդի կյանքը:

Այս միտումը շարունակվելու պարագայում հնարավոր է բախվել

երկրի մրցունակության համար անհրաժեշտ համարվող առողջ

աշխատուժ ունենալու հետ, ինչը նաև կխոչընդոտի ապագա

տնտեսական աճին:

Գծապատկեր 12

Բնակչությանը ցույց տրվող ամբուլատոր-պոլիկլինիկական

օգնությունը` հաճախումների միջին թիվը 1 բնակչի հաշվով,

2007-2009թթ.

Աղբյուր` ԱՎԾ, տարբեր տարիների հրապարակումներ: Նշում` սկսած 2006թ.-ից հաճախումների ընդհանուր թվի մեջ ներառվում է նաև մասնավոր բուժական կաբինետների գործունեությունը, առանց մասնավոր ատամ-նաբուժական կաբինետների տվյալների:

ամսական իրական ծախսերը դեղորայքի և բուժ. պարագաների վրա կրճատվեց -0.86%: Գյուղաբնակ տնային տնտեսությունները նաև ավելացրել էին դեղորայքի և բուժ. պարագաների սպառումը (իրական ծախսերի ավելացում մոտ 4%), իսկ քաղաքաբնակ տնային տնտեսությունները գրեթե պահպանել էին նույն մակարդակը (իրական ծախսերի կրճատում -0.6%):

130

Մահացություն

Մահացության դեպքերի չնչին աճ արձանագրվեց:

Գծապատկեր 13

2009թ. արձանագրված մահացության կառուցվածք (100000 բնակչի հաշվով)

Աղբյուրը` ՀՀ ԱՎԾ, 2010թ.:

Մահացության (1000 բնակչի հաշվով մահացածների թվա-

քանակ) ընդհանուր գործակիցն աճեց 0.02 պրոմիլային կետով`

կազմելով 8.5 պրոմիլ: Մահացության աճը հիմնականում պայմա-

նավորված է եղել գյուղական բնակավայրերում մահացության

դեպքերի աճով (ԱՎԾ, 2010թ.): Իսկ այս ցուցանիշը ՀՀ-ում սկսել է

աճել 2006թ. (11.5 պրոմիլ) ի վեր: Չնայած ճգնաժամի տարում

աճեցին մահացության դեպքերը, սակայն այդ միտումը կարելի էր

ակնկալել, քանի որ նախորդ տարիների ընթացքում աճ էր արձա-

նագրվում: 2009թ. 100000 բնակչի հաշվով արձանագրված 850

մահացության դեպքերի մեջ առաջին տեղում էր արյան շրջա-

նառության համակարգի հետ կապված հիվանդություններ խումբը,

ինչպես և 2008թ. (423 դեպք), որին հաջորդել է չարորակ նորա-

131

գոյացություններից արձանագրված մահվան դեպքերը (167 դեպք,

2008թ. 170 դեպքի համեմատ): Իսկ 2008թ. համեմատ ճգնաժամի

տարում աճել էր մարսողական օրգանների և էնդոկրին համա-

կարգի հիվանդություններից մահացության դեպքերը (50 և 44

դեպք համապատասխանաբար 47-ի և 42-ի համեմատ): Իհարկե,

մենք ընդունում ենք, որ կարևոր է պարզել մահացության դեպքերի

տարիքային բաշխվածությունը հետագա առողջապահական քաղա-

քականության մշակման համար, սակայն այստեղ հեղինակները

նպատակ են հետապնդել պարզելու միայն միտումները:

Ծխախոտի և ոգելից խմիչքների վրա կատարվող ծախսեր

Տնային տնտեսության մեկ շնչի հաշվով միջին ամսական

իրական սպառողական ծախսերը ծխախոտի և ալկոհոլի վրա

ճգնաժամի տարում աճեցին: Ալկոհոլային խմիչքի վրա կատարվող

իրական ծախսերի աճը 2009թ. կազմեց 2.7%` 2008թ. համեմատ,

ծխախոտի վրա կատարվող ծախսերինը` 0.3%: ՀՀ-ում տնային

տնտեսության մեկ անդամի հաշվով միջինում ալկոհոլի վրա

կատարվող իրական ծախսերի աճը փաստում է սպառման ծա-

վալների աճի մասին, որը հիմնականում պայմանավորված է եղել

գյուղաբնակ տնային տնտեսությունների սպառման ավելացմամբ,

իսկ քաղաքաբնակ տնային տնտեսությունները կրճատել էին սպա-

ռումը: 2009թ. քաղաքաբնակ տնային տնտեսությունները, միջի-

նում, ավելացրել էին ծխախոտի սպառումը, մինչդեռ գյուղաբնակ

տնային տնտեսությունները կրճատել էին 2008թ. համեմատ:

Առողջության վրա ճգնաժամի ազդեցությունը երկարաժամկետ

ժամանակահատվածում գյուղական համայնքներում կարելի է

ակնկալել ալկոհոլի չարաշահման հետ կապված հիվանդու-

թյունների աճով, իսկ քաղաքային վայրերում` ծխախոտի չարա-

շահման հետ կապված: Սակայն այստեղ բարդ է տարանջատել,

թե սպառման ծավալների աճը պայմանավորված է արդեն իսկ այս

ապրանքները սպառող բնակչության սպառման ծավալների մեծաց-

մամբ, թե այն չօգտագործողներն են միացել այս ապրանքների

132

սպառողների շարքին: Այստեղ մի բան պարզ է, որ այս երկու

ապրանքների սպառման ծավալների աճի պարագայում ապագայում

դրանց սպառման չարաշահման պատճառով որոշակի հիվանդու-

թյունների աճ կարձանագրվի, որն էլ ճգնաժամի` առողջության

վրա երկարաժամկետ ազդեցությունն է:

Եզրակացություն

Ճգնաժամի երկարաժամկետ ազդեցությունն առողջության

վրա պարզելու համար անհրաժեշտ կլինի դիտարկել այն հիվան-

դությունների աճը, որոնք պայմանավորված կլինեն թերսնուցման,

սննդակարգի ոչ առողջարար լինելու, ալկոհոլի և ծխախոտի

սպառման ծավալների աճի, ինչպես նաև հոգեբանական բարեկե-

ցության վատթարացման պատճառներով, և որոնք սկիզբ են առել

կամ սուր բնույթ են ստացել ճգնաժամի պատճառով: Իսկ սա

միայն հնարավոր է պարզել լայնածավալ հետազոտությամբ տնային

տնտեսությունների մակարդակով, քանի որ մյուս կողմից գրանցվող

հիվանդությունների աճի միտում է նկատվել վերջին տարիների

ընթացքում` առողջապահության քաղաքականությունն էլ ավելի

բարելավելու նպատակով, ինչը կնպաստի բնակչության առողջա-

պահական վիճակի բարելավմանը:

133

ԲԱԺԻՆ V

ՀՀ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅԱՆ ՄՐՑՈՒՆԱԿՈՒԹՅԱՆ

ՀԻՄՆԱԿԱՆ ՑՈՒՑԱՆԻՇՆԵՐԻ

ՎԵՐԼՈՒԾՈՒԹՅՈՒՆԸ

Արտադրողականություն

Ճգնաժամի ժամանակ արտադրողականության անկման

պարագայում իրական աշխատավարձերի աճը փաստում է լուրջ

կադրային խնդիրների առկայության մասին: ՀՆԱ-ի իրական

ծավալների կրճատումը կարող էր ուղեկցվել արտադրողականու-

թյան փոփոխությամբ` կախված նրանից, թե ինչպես կփոխվեր

զբաղվածների թիվը: ՀՀ-ում 2007թ. հետո ՀՆԱ-ի աճի տեմպերի

նվազումն ուղեկցվել է արտադրողականության տեմպերի կրճատ-

մամբ (տե′ս գծապատկեր 14): Այս երևույթը կարող է փաստել այն

մասին, որ ՀՀ-ում 2009թ. չի արձանագրվել գործազրկության

մակարդակի կտրուկ աճ` 2009թ. զբաղվածների թիվը նախորդ

տարվա համեմատ կրճատվեց 28.2 հազարով (տե′ս հավելված Է,

աղյուսակ 3), իսկ գործազրկության մակարդակը` 0.7 տոկոսային

կետով` ՀՆԱ-ի -14.1% կրճատման պարագայում, ինչի բացատ-

րությունը կարող էր լինել աշխատավարձերի ճկունությունը զբաղ-

վածության խնդիրը մեղմելու տեսանկյունից (Ռեյնհարթ և Ռոգոֆֆ,

2009թ.): Սակայն ՀՀ-ում 2007-2009թթ. իրական աշխատավարձի

աճի տեմպերը գերազանցում էին արտադրողականության աճի

տեմպերին, հատկապես 2009թ., երբ մոտ 12% արտադրողականու-

թյան անկման պարագայում իրական աշխատավարձերի 6.22%

աճ է արձանագրվել: Այս երևույթը կարող էր փաստել մի քանի

հանգամանքների մասին` որակյալ կադրերի, չգրանցված աշխա-

տակիցների, ճգնաժամի պարագայում միայն բարձր որակավորում

ունեցողներին պահելու, ինչպես նաև տնտեսական գործունեու-

թյան որոշակի ծավալների չգրանցված լինելու հանգամանքով:

134

Առաջինի դեպքում գործատուներն իրենց աշխատակիցներին

պահելու համար բարձրացնում են աշխատավարձերը, քանի որ

նորին գտնելը կամ վերապատրաստելը շատ ժամանակ կպահանջեր,

իսկ երկրորդի դեպքում չգրանցված աշխատակիցներն են ազատ-

վում աշխատանքից, որն ուղեկցվում է որակյալ աշխատակիցների

աշխատավարձերի բարձրացմամբ, իսկ երրորդի դեպքում` մնում

են միայն որակյալ աշխատակիցները, մինչդեռ ազատվում են

համապատասխանաբար ցածր որակավորում ունեցողները: Սակայն

մի բան ակնհայտ է դառնում` կադրերի խնդիրը: Կադրերի խնդրի

առկայությունն ընկերությունների համար լրացուցիչ բեռ կհանդի-

սանա, որը մյուս կողմից նրանց համար մարտահրավեր կլինի

ավելի լուրջ խորհել իրենց մրցակցային առավելությունը կառու-

ցելու շուրջ, ինչն էլ կբարձրացնի ամբողջ երկրի մրցունակությունը:

Հակառակ դեպքում` աշխատակիցներին պահելը, որպես բեռ

բացասաբար կանդրադառնա տնային տնտեսությունների վրա`

տեղական ընկերությունների կողմից առաջարկվող ապրանքների

և ծառայությունների դիմաց ավելի բարձր գին վճարելով: 2010թ.

արտադրողականության աճի տեմպը (0.68%) գերազանցեց իրա-

կան աշխատավարձի աճի տեմպին37

2009թ. համեմատ` մատնա-

նշելով բարձր աշխատավարձ վճարելու բեռը, իսկ իրական աշխա-

տավարձերի բացասական աճը չի կարող բարձր կենսամակարդակ

ապահովել:

2007-2010թթ. արտադրողականության աճի տեմպը ճգնա-

ժամից առաջ և հետո զիջել են ՀՆԱ-ի աճի տեմպերին, մինչդեռ

ճգնաժամի տարում հակառակ պատկեր է արձանագրվել: Քանի

որ արտադրանքի հարկերի աճի տեմպը նախքան ճգնաժամը գերա-

զանցել է համախառն ավելացված արժեքի և ՀՆԱ-ի աճի տեմ-

պերին, ապա հարկերի աճի տեմպով պայմանավորված կլիներ

արտադրողականության փոփոխությունը ճգնաժամի տարում և

դրանից հետո (տե′ս գծապատկերներ 14 և 15):

37

Տեմպն արդեն բացասական էր, իսկ նոմինալ աճի տեմպը 2009թ. նկատմամբ 6.9% էր կազմել:

135

Գծապատկեր 14

Արտադրողականության և իրական աշխատավարձերի աճի տեմպերը

2007-2010 թթ.

Աղբյուրը` ՀՀ ԱՎԾ-ի տարբեր տարիների հրապարա-կումներ և հեղինակների սեփական հաշվարկ, աշխա-տավարձը` միջին ամսական: (2005=100)

Գծապատկեր 15

ՀՆԱ-ի, արտադրական հարկերի և ավելացված արժեքի աճի տեմպը

2007-2010 թթ.

Աղբյուր` ՀՀ ԱՎԾ, 2011թ.:

Արտադրանքի հարկերի 22.5% և համախառն ավելացված

արժեքի 13.1% անկման պարագայում 2009թ. արտադրողականու-

թյան ցուցանիշի աճի տեմպի անկումն ավելի քիչ էր լինելու, քան

վերջինիս կրճատման չափը` զբաղվածների թվի ոչ շատ մեծ քա-

նակի հասնող (28,2 հազար) կրճատվելու պարագայում (2.52%):

Իսկ արդեն 2010թ. ՀՆԱ/զբաղվածների թիվ հարաբերության

0.68% աճը պայմանավորված է արտադրանքի հարկերի 9.2%

աճով նախորդ տարվա համեմատ, մինչդեռ համախառն ավելաց-

ված արժեքի փոփոխությունը 1.3% է կազմել` զբաղվածների թվի

9.4 հազարի ավելացման պարագայում (0.85%): Հարկ է նշել, որ

նույն ժամանակահատվածում իրական աշխատավարձերի աճը

կազմել է -1.18%: Այստեղից կարելի է նկատել, որ արտադրողա-

կանության բացասական կամ բավականին ցածր տեմպերի պարա-

գայում, գործատուների համար լրացուցիչ բեռ է իրական աշխա-

տավարձերի բարձր տեմպերի ապահովումը և, հետևաբար, ավելի

բարձր կենսամակարդակի ապահովումը, որը միայն հնարավոր

կլինի մատուցվող ապրանքների և ծառայությունների գների բարձ-

րացման պարագայում` աշխատակիցների ավելի բարձր աշխա-

տավարձ վճարելու նպատակով, կամ էլ աշխատակիցների թվի

կրճատման պարագայում, ինչը կբարձրացնի գործազրկության

մակարդակը:

136

Արտադրողականությունը, աշխատավարձերը և

զբաղվածությունն ըստ ոլորտների

Ճգնաժամի տարին ի հայտ բերեց այն ճյուղերը, որոնք

կարողացան ոչ միայն պահպանել իրենց արտադրողականության

մակարդը, այլ նաև էլ ավելի արտադրողական դառնալ, անկախ

նրանից, թե տվյալ ոլորտում արձանագրվել է իրական ծավալների

և զբաղվածների թվի կրճատում թե ոչ, որն էլ ուղեկցվել է իրական

միջին աշխատավարձերի աճով:

Գծապատկեր 16

Իրական արտադրողականությունն ըստ NACE 1.1 տնտեսական գործունեության ոլորտների 2006-2010 թթ.

(հազ. դրամ)

Աղբյուր` ՀՀ ԱՎԾ, տարբեր տարիների հրապարակումներ և հեղինակների սեփա-կան հաշվարկներ: Նշում` մնացած ճյուղերը չեն ներկայացված, քանի որ ՀՀ ԱՎԾ-ն չունի հաշվարկած այլ ճյուղերի ավելացված արժեքը 2005թ. միջին տարեկան գներով, իսկ գյուղա-տնտեսությունը ներկայացված է որպես մեկ ճյուղ:

137

2009թ. տնտեսության դիվերսիֆիկացիայի հիմքերը դրվեցին`

ի հայտ բերելով երկրի ապագա մրցունակության համար այն ճյու-

ղերը, որոնց արտադրողականության աճը երկրի բնակչության

կենսամակարդակի ապահովման հիմք կհանդիսանա:

Մարդկային ռեսուրսների օգտագործում

Աշխատունակ տարիքի բնակչության թվի աճին զուգահեռ

աշխատուժի մասնակցության մակարդակի կրճատումը մատնա-

նշում է աշխատուժի օգտագործման ոչ բարձր արդյունավետության

մասին: Աշխատունակ տարիքի բնակչության աճին զուգահեռ,

2009թ. նախորդ տարվա համեմատ աշխատուժի մասնակցության

մակարդակը (labor force participation rate)38

կրճատվել է 1.79%-

ային կետով` կազմելով 52.45%, իսկ զբաղվածության մակարդակը

(employment rate)39

այդ նույն ժամանակահատվածում կրճատվեց

2.02%-ային կետով` կազմելով 48.81%:

Գծապատկեր 17

Աշխատուժի օգտագործում

Աղբյուրը` ՀՀ ԱՎԾ, տարբեր տարիների հրապարակումներ և հեղինակների

սեփական հաշվարկներ:

38

Աշխատուժի մասնակցության մակարդակն աշխատուժի մասնաբաժինն է աշխա-տունակ տարիքի բնակչության մեջ:

39 Զբաղվածության մակարդակը զբաղվածների մասնաբաժինն է աշխատունակ տա-րիքի բնակչության մեջ:

138

2006թ. ի վեր այս երկու ցուցանիշները նվազել են, իսկ դա

նշանակում է, որ աշխատունակ տարիքի բնակչության թվի աճին

զուգահեռ, ՀՀ աշխատուժը (labor force) ավելի դանդաղ է աճել,

քան աշխատունակ տարիքի բնակչության թիվը: Հիմնվելով պաշ-

տոնական տվյալների վրա` ստացվում է, որ աշխատունակ

տարիքի միայն 52.45%-ը կարող էր աշխատել գործատուների մոտ,

կամ էլ որպես գործատու հանդիսանալ 2009թ. գործազրկության

բացակայության դեպքում: Իսկ եթե այս միտումը շարունակվի,

ապա տնտեսական աճը կուղեկցվի իրական աշխատավարձերի

աճով, որը հնարավոր է, որ ապահովված չլինի արտադրողակա-

նության աճով, ինչն էլ լրացուցիչ բեռ կհանդիսանա գործատուների

համար: Մյուս կողմից էլ ավելի մրցունակ կազմակերպությունների

որակյալ աշխատուժի նկատմամբ աճող պահանջարկը բավարա-

րելու համար անհրաժեշտ է բարձր որակավորում ունեցող աշխա-

տակիցների առկայություն: Իսկ նրանց սահմանափակ լինելն իր

հերթին ևս կխոչընդոտի կազմակերպությունների աճին:

139

ՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ԵՎ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ

ՔԱՂԱՔԱԿԱՆՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻՆ

ՈՒՂՂՎԱԾ ԱՌԱՋԱՐԿՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐ

Տնտեսական քաղաքականությանն ուղղված

առաջարկություններ

1. Հարկավոր է մշակել ոչ միայն պետության ճգնաժամային իրա-

վիճակներին դիմակայելու ռազմավարություններ, այլ նաև շեշտը

դնել ՓՄՁ-ների կողմից ճգնաժամերին պատրաստ լինելու և

դրանց հաղթահարման համար համապատասխան գործիքներին

տիրապետելու հմտությունների զարգացման վրա:

2. ՀՀ կառավարությունը որդեգրում է գնաճի զսպման և ինֆլյա-

ցիայի ցածր մակարդակի ապահովման քաղաքականություն,

այն պետք է իրագործել ելնելով յուրաքանչյուր ապրանքա-

տեսակի գների փոփոխության հետ կապված տարվող լուրջ

քաղաքականությամբ և խթաններ ստեղծելու գնաճի մեջ մեծ

մասնաբաժին ունեցող ապրանքների արտադրությունն ապահո-

վելու ՀՀ-ում, ինչպես նաև տարբեր ապրանքատեսակների գների

բարձրացում թույլ չտալու միջոցառումներ իրականացնել:

3. Անշարժ գույքի շուկայում բնակարանների գների մոնիթորինգի

համակարգի և վերահսկողական համակարգի ուժեղացում`

անշարժ գույքի շուկայում ՙակտիվների փուչիկ՚ կոչվող երևույթի

հնարավոր բացասական զարգացումները կանխելու համար:

4. Ավանդների տոկոսադրույքների և վարկերի տոկոսադրույքների

իջեցման քաղաքականության իրագործում` խթանելու գործա-

րարությամբ զբաղվելու գործընթացը` ցածր տոկոսադրույքով

երկարաժամկետ վարկեր տրամադրելով ՓՄՁ-ներին:

5. Հարկային դրույքաչափերի նվազեցման և հարկային բազայի

ընդլայնման քաղաքականության իրագործման մեխանիզմների

140

և մոտեցումների մշակում, ինչպես նաև հարկային վարչարա-

րության մեղմ կանոնների սահմանում փոքր շրջանառություն

ունեցող ձեռնարկությունների համար:

6. Բյուջեի ծախսային քաղաքականությունը սոցիալական ծախսերի

բնագավառում տեղափոխել գիտականորեն հիմնավորված

մակարդակ` ծախսերը կատարել արդյունքների, աշխատավար-

ձերի բարձրացումները` արտադրողականության ավելացման

վրա հիմնվելով և այլն: Հաշվի առնել տնտեսության ճյուղային

դասակարգվածությունը և ծախսային քաղաքականության

միջոցով նպաստել տնտեսության դիվերսիֆիկացմանը:

7. Փորձել նվազագույնի հասցնել ՀՀ տնտեսության կախվածու-

թյունն արտաքին տրանսֆերտներից և տնտեսական աճ ապա-

հովել ներքին ռեսուրսների հաշվին, իսկ արտաքին ռեսուրսներն

օգտագործել տնտեսական համագործակցության ընդլայնման

համար:

8. Անհրաժեշտ է կազմել հետազոտողների ուժեղ խումբ բոլոր

տիպի ֆինանսատնտեսական ճգնաժամերի ծագման պատ-

ճառների, ազդեցությունների, հետևանքների, հաղթահարման

ռազմավարությունների ուսումնասիրության համար` ապագայում

սպասվող հնարավոր ճգնաժամերը կանխատեսելու (ինդիկա-

տորների համակարգ) և կրկնվելու դեպքում համապատասխան

միջոցառումներ իրականացնելու համար:

9. Տնտեսության դիմադրողականության աստիճանի բարձրացում

(resilience), տնտեսական հիմքի բազմազանության, տնտեսու-

թյան ճկունության բարձր մակարդակի ապահովում` ասիական

երկրների կողմից կիրառվող ճգնաժամերի հաղթահարման

աբսորբերների (կլանիչների) գործուն համակարգ ստեղծելու

միջոցով:

10. Մարզերում, հատկապես քաղաքային բնակավայրերում աշխա-

տատեղերի ստեղծման նախաձեռնությունների իրագործում

(կախված բնակավայրից, աշխատողների քանակից և ոլորտ-

ներից) և գործատուներին արտոնությունների տրամադրում

141

աշխատատեղերի ստեղծման պարագայում, ինչպես նաև

մարզերի զարգացման դիվերսիֆիկացիոն քաղաքականության

իրագործում:

11. Գյուղատնտեսական մթերքի ապահովագրման համակարգի

ներդրում` հանրապետությունում տնտեսապես ակտիվ բնակ-

չության մեջ մեծամասնություն կազմող գյուղատնտեսության

ոլորտում զբաղվածների գործունեության ռիսկայնության մա-

կարդակի նվազեցման համար:

Սոցիալական քաղաքականությանն ուղղված

առաջարկություններ

1. Սոցիալական քաղաքականության խնդիրների, մարզային ան-

համաչափ զարգացվածությունը կանխելու համար անհրա-

ժեշտ է մշակել ամենաթույլ զարգացած մարզերի ՓՄՁ-ների

աջակցության ծրագրեր և նպաստավոր պայմաններ ու լիարժեք

դաշտ ստեղծել նրանց արդյունավետ գործունեության համար`

դրանով իսկ հաղթահարելով մարզերի սոցիալական անհա-

մաչափ զարգացվածությունը:

2. Համակարգված մարզային զբաղվածություն և գործազրկության

քաղաքականության մշակում և իրագործում, որի արդյունքում

լուծումներն իրավիճակային մակարդակից կտեղափոխվեն

հստակ իրագործվող հանրային քաղաքականության մակարդակ:

Քաղաքականությունը պետք է գործի արդյունավետ ամբողջ

հանրապետության տարածքով և անհամաչափ ու անկանոն

բաշխվածություն չպետք է ունենա: Եվ նպատակահարմար է,

որ իրագործվի առաջնային աջակցություն` ամենաթույլ տնտե-

սական վարկանիշ ունեցող մարզի գաղափարից ելնելով:

3. Առաջին անհրաժեշտության ապրանքների և դեցիլային 1-ից

5-րդ խմբերի հիմնական սպառողական ապրանքների գների

նկատմամբ հատուկ գնային ցածր քաղաքականության մշակում

142

և իրագործում` պարենային ապահովության և անվտանգության

բարձրացման միջոցառումների իրականցման համատեքստում:

4. Ցածր տոկոսադրույքների քաղաքականության մշակում և իրա-

գործում հիփոթեքային վարկավորման համակարգում` սոցիա-

լական խնդիրների լուծման համար, թանկ փողերի քաղաքա-

կանությունից հրաժարվելու հիմքերի ստեղծում, ինչպես նաև

ՙերկար՚ փողերի ներգրավման գործուն մեխանիզմների մշակում:

5. Տնային տնտեսությունների վարկային բեռի թեթևացում` տոկո-

սադրույքների իջեցման միջոցով, քանի որ 2010թ. արդեն 1

տրիլիոն դրամի հասնող վարկերի դիմաց յուրաքանչյուր տարի

ՀՀ տնային տնտեսությունները և գործարարները ստիպված

են վճարել 150 մլրդ դրամի հասնող գումար, որը սոցիալական

լուրջ ու ծանր բեռ է:

6. Համապատասխան մեխանիզմների մշակում, որոնք թույլ

կտան հետագայում տնտեսական իրավիճակների վատթա-

րացման պարագայում բարձրացնել կառավարության սոցիա-

լական ծրագրերի շահառուների ընդգրկվածության մակարդակը:

Նախօրոք մշակել սոցիալական աջակցության փաթեթներ`

ճգնաժամային իրավիճակներում դրանք գործարկելու և դրանց

մշակման վրա ժամանակ չծախսելու համար:

7. Համապատասխան համաշխարհային փորձի ուսումնասիրու-

թյուն` սոցիալական ապահովության համակարգի ծրագրերի

գծով` հատկապես առողջապահության ոլորտում ապահովա-

գրության ներդրման և հնարավորինս որակյալ ծառայություններ

մատուցող գործուն համակարգ ունենալու համար:

8. Պարբերաբար 3-5 տարին մեկ տնային տնտեսությունների

առողջական վիճակը բացահայտող մանրակրկիտ լայնածավալ

հետազոտության անցկացում` համապատասխան սոցիալական

ուղղվածության ծրագրերի մշակման և իրականացման, ինչ-

պես նաև նպատակային խմբերին առավել մեծ աջակցություն

ցուցաբերելու համար:

143

9. Գյուղական համայնքների ուսանողների համար անվճար հեռա-

վար ուսուցման կազմակերպման հնարավորությունների ապա-

հովում` համապատասխան լսարանների վերազինում տեխնի-

կայով, որտեղ ուսանողները կայցելեն դասերի և առցանց

տարբերակով կկարողանան դասախոսություններ լսել մայրա-

քաղաքի բուհերից և բարձրացնել իրենց կրթական մակարդակը:

10. Գյուղատնտեսության նախարարության կողմից համապա-

տասխան գրասենյակի/ կառույցի ստեղծում, որն անմիջակա-

նորեն կպատասխանի գյուղացիներին հուզող հարցերին` սերմերի

ընտրության, որոշակի մշակաբույսերի և պտղատու ծառերի

աճեցման և այլնի վերաբերյալ: Նախորդ կետում ստեղծված

համակարգչային սրահները բոլոր գյուղերում կարող են նաև

այս նպատակին ծառայել` ապահովելով գիտական մեթոդների

օգտագործում գյուղատնտեսական աշխատանքների կազմա-

կերպման ընթացքում:

Մրցունակության բարձրացմանն ուղղված ծրագրեր

1. Ըստ ոլորտների ընտրել աշխատանքի ներքին շուկայում

գործող մրցունակ ձեռնարկություններ և դրանց նկատմամբ

տանել հատուկ մրցունակության բարձրացման քաղաքակա-

նություն` միջազգային ասպարեզում այդ կազմակերպությունների

արտադրանքը մրցունակ դարձնելու և նեղ չգրավված շուկա-

յական խորշեր ունենալու համար (օրինակ` հազվագյուտ մետաղ-

ների վերջնական ստացման (զտման) և արտահանման ասպա-

րեզում):

2. Տնտեսության մրցունակության բարձրացման համար անհրա-

ժեշտ է իրագործել ՀՀ տնտեսության մեջ զբաղվածության

արդյունավետ դիվերսիֆիկացիոն քաղաքականություն` ապա-

հովելու համար ճյուղային ճիշտ քլաստերային քաղաքականու-

թյուն` զբաղվածության վրա հիմնվելով, ինչպես նաև աշխա-

տուժի որակավորման բարձրացման միջոցով:

144

3. Մրցունակ և գործարարության համար նպաստավոր, հարևան

երկրների հետ համեմատած մրցունակ, հարկային դաշտ

ստեղծելու գաղափարի կյանքի կոչում` ապահովելով ՓՄՁ-ների

համար գործունեության նպաստավոր պայմաններ` քննար-

կելով և վեր հանելով ցանկացած խնդիր, որը կարող է կապի-

տալի արտահոսքի և դրսում գործունեություն ծավալելու հիմք

հանդիսանալ, ինչպես նաև կանխել նման դեպքերը` օրենսդրա-

կան լրացումների և արտոնությունների կիրառման միջոցով:

4. Տրանսֆերտների մուտք ապահովող աշխատուժի նկատմամբ

տանել հետևողական քաղաքականություն, ապահովելու համար

նրանց ավելի բարձր որակավորման աշխատանքով դրսում

զբաղվելու խնդիրը և աշխատել, որպեսզի նրանք իրենց

գործունեությունը դրսում ծավալեն ոչ միան շինարարության և

առևտրի բնագավառում, այլ ավելի բարձր մասնագիտական

գիտելիքներ ձեռք բերելով` դառնան կապող օղակ ՀՀ և

արտերկիր գործարար ու գիտական համագործակցության

բնագավառներում:

5. Ամեն մարզում հետազոտական/լաբորատոր կենտրրոնների

ստեղծում, հատկապես, գյուղատնտեսության ոլորտում, որոնք

կզբաղվեն սելեկցիայի, խաչասերման հիմնահարցերով և այլն,

ինչպես նաև փորձել ձևավորել համապատասխան բնակավայ-

րերում գյուղատնտեսության զարգացման քլաստերներ:

6. Բոլոր ոլորտների գործատուների հետ համատեղ բացահայտել

այն պահանջները և հմտությունները, որոնք կցանկանան, որ

ունենան աշխատակիցները, դրա հիման վրա անհրաժեշտ

հմտությունների և գիտելիքների կազմում` համապատասխան

կրթական ծրագրերի մշակման և կազմակերպման նպատակով:

Դասընթացները կարող են կազմակերպվել տարբեր ֆորմա-

տով` կառավարությունը կարող է հանդես գալ որպես տվյալ

ոլորտի աշխատակիցների վերապատրասման դասընթացները

համաֆինանսավորողի կամ լիովին ֆինանսավորողի դերում,

որոնք կկազմակերպվեն տեղական ԲՈՒՀ-երի կողմից (նպատակ

145

հետապնդելով բարձրացնել տեղական ԲՈՒՀ-երի մրցունա-

կությունը) կամ էլ օտարերկրյա մասնագետների/ինստիտուտ-

ների կողմից:

7. Մյուս կողմից զբաղվածության մակարդակի բարձրացման և

կադրային խնդիրները լուծելու համար` ներգրավել նախկին

տարիների շրջանավարտներին, հարակից մասնագիտությամբ

տվյալ տարվա շրջանավարտներին կամ գործազուրկներին,

որոնք համապատասխան դասընթացներից հետո կարող են

աշխատել տվյալ գործատուի մոտ: Իսկ կառավարության

միջոցներով վերապատրաստված մասնագետներին աշխա-

տանքի վերցնելու դեպքում արտոնություններ տալ գործա-

տուներին Baginski (Իսրայելի օրինակը):

146

ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ԳՐԱԿԱՆՈՒԹՅԱՆ ՑԱՆԿ

1. Bagiński, (2009) “The world economic crisis and its effects on

developing countries” Global Development Research Group

Policy Paper Nr 1/2009, Warszawa, Poland: Global Development

Research Group

http://www.gdrg.org.pl/attachments/124_POLICY_PAPERS_Nr_

%201_2009_EN.pdf (last accessed: June 6, 2011).

2. Balisacan, Arsenio; Piza, Sharon; Mapa, Dennis; Santos, Carlos;

Odra, Donna. (2010), “Social Impact of the Global Financial Crisis

in the Philippines”, Manila, Philippines: Asian Development Bank.

3. Bleaney, Michael, (2005), “The Aftermath of a Currency Collapse:

How Different are Emerging Markets?” The World Economy,

Volume 28, Issue 1, pp. 79-89.

4. Canagarajah, Sudharshan (2010), The Economic Crisis in the

Low Income CIS: Fiscal Consequences and Policy Responses,

Presentation prepared for International Workshop on the Economic

and Social Impact of Migration, Remittances, and Diaspora,

Yerevan, Armenia, June 24-25.

5. Centennial Group International, (2010). “Impact and Policy

Responses: Caucasus, Central Asia and Mongolia” Prepared for

ADB By Pradeep K. Mitra as discussion materials for the

“Regional Forum on the Impact of Global Economic and

Financial Crisis”, 4 January 2010.

6. Dabrowski, Marek (2009), “The Impact of Financial Crisis on

Emerging Markets: Transmission Channels, Vulnerabilities and

Expected Challenges” Presentation for the Working Group meeting

on Financial Markets Development and Impact of Central Banks,

OECD Initiative for Investment and Competitiveness in the South

Caucasus and Ukraine,Warsaw, Poland, November 17.

147

7. Dirk Willem te Velde with Charles Ackah, and other. (2009), “The

Global Financial Crisis and Developing Countries: Synthesis of

the Findings of 10 country case Studies”, Overseas Development

Institute Working Paper No. 306, London, UK: Overseas

Development Institute.

8. Ersado, Lire. (2010), “The Global Economic Crisis, Migration, and

Remittance Flows to Armenia: Implications for Poverty”,

Presentation prepared for International Workshop on the Economic

and Social Impact of Migration, Remittances, and Diaspora,

Yerevan, Armenia, June 24-25.

9. Friedman, Jed; Thomas, Duncan. (2008), “Psychological Health

Before, During, and After an Economic Crisis: Results from

Indonesia, 1993-2000”, the World Bank Economic Review, Vol. 2

3, No.1, pp. 57-76.

10. Gyulumyan, Gohar (2009), “ARMENIA: Social Impact of the Global

Economic Crisis”, presentation prepared for AIPRG international

Conference on Impact of the Global Crisis on Armenia: Short-

and Long-run Perspectives, Armenia: Yerevan. July 7-8.

11. http://content.undp.org/go/cms-

service/stream/asset/?asset_id=2652302 (last accessed: March

14, 2011).

12. http://documents.wfp.org/stellent/groups/public/documents/ena/w

fp220215.pdf (last accessed: June 7, 2011).

13. http://home.wfp.org/stellent/groups/public/documents/ena/wfp20

5566.pdf (last accessed: June 7, 2011).

14. http://siteresources.worldbank.org/ARMENIAEXTN/Resources/G

lobal_Economic_Crisis_Policy_2008_09.pdf (last accessed:

June 6, 2011).

15. http://siteresources.worldbank.org/INTECA/Resources/Sudharsh

an_Eng.pdf (last accessed: June 7, 2011).

16. http://www.adb.org/Documents/EDRC/Briefing_Notes/BN006.pdf

(last accessed: October 21, 2010).

148

17. http://www.adb.org/Documents/events/2010/Global-Economic-

Financial-Crisis/report-8.pdf (last accessed: August 22, 2011).

18. http://www.adb.org/Documents/Papers/ADB-Working-Paper-

Series/ADB-WP08-Global-Crisis-Impact-Poverty.pdf

(last accessed: March 13, 2011).

19. http://www.adb.org/documents/reports/social-impact-crisis-

ph/social-impact-crisis-ph.pdf (last accessed: March 13, 2011).

20. http://www.berr.gov.uk/files/file14771.pdf (last accessed: October

21, 2010).

21. http://www.econarm.com/AIPRG_2009_Conference/3rd_session

/Gohar_Gyulumyan.ppt (last accessed: March 15, 2011).

22. http://www.edrc.am/WP/migration/june25/Ersado_Eng.ppt

(last accessed: March 15, 2011).

23. http://www.odi.org.uk/resources/download/3413.pdf

(last accessed: March 13, 2011).

24. http://www.oecd.org/dataoecd/20/4/44183123.pdf (last accessed:

June 6, 2011).

25. http://www.pep-net.org/fileadmin/medias/pdf/files_events/PIDS-

DLSU-MANILA/randall.pdf (last accessed: June 6, 2011).

26. http://www.pf-

armenia.org/fileadmin/pfa_uploads/CRISIS_REPORT--

FINAL.pdf (last accessed: June 7, 2011).

27. http://www.princeton.edu/~ies/IES_Studies/S81.pdf

(last accessed: July 04, 2011).

28. http://www.smeru.or.id/report/workpaper/crisimpactkecsurv/kecs

ur1.pdf (last accessed: March 15, 2011).

29. http://www.undp.org/poverty/projects_psia_economic_crisis.shtm

l (last accessed: March 15, 2011).

30. Milesi-Ferretti, Gian Maria, Razin, Assaf, (1996). Current-Account

Sustainability (Princeton Studies in International Economics No

81), International Finance Section Princeton Unive., 86 p.

149

31. National Institute of Labour and Social Research. (2010),

“Armenia: Impact of the Global Financial Crisis on Households”,

Yerevan, Armenia: National Institute of Labour and Social

Research, 54 p.

32. Pernia, Ernesto and Knowles, James C. (1998), “Assessing the

Social Impact of the Financial Crisis in Asia”, ADB Economics

and Development Resource Center EDRC Briefing Notes

Number 6, Manila Philippines: Asian Development Bank/

33. Porter, Michael and Ketels, Christian. (2003), UK

Competitiveness: Moving to the Next Stage, DTI Economic

Paper No 3, London, UK: UK Department of Trade and Industry.

34. Public Forum Armenia (2008), Implications of the World’s

Financial Crisis for Armenia’s Economy.

35. Reinhart, Carmen, and Rogoff, Kenneth (2009). This Time is

Different: Eight Centuries of Financial Folly, Princeton University

Press, Princeton, New Jersey: United States, 463 p.

36. Spence, Randy (2009) “Financial and Economic Crisis:

Transmission Channels and Impacts”, discussion presentation

prepared for PEP Forum on the Impact of the Global Financial

Crisis, Manila, Philippines, Feb. 17.

37. Stuckler, David; Basu, Sanjay; Suhrcke, Marc; McKee, Martin.

(2009), ”The health implications of financial crisis: A review of the

evidence”, The Ulster Medical Journal, 78(3), pp.142-145.

38. Sumarto, Sudarno; Wetterberg, Anna; Pritchett Lant. (1998),

”The Social Impact of the Crisis in Indonesia: Results from a

Nationwide Kecamatan Survey”, SMERU Working Paper,

SMERU Research Institute: Jakarta, Indonesia.

39. The World Bank, (2010) ARMENIA: The 2008-09 Global

Economic Crisis, Policy, Responses, and Household Coping

Strategies, Report No. 55011-AM, Human Development Sector

Unit, Europe and Central Asia Region.

150

40. UNDP. (2010), Poverty and Social Impact Analysis of the Global

Economic Crisis: Synthesis Report of 18 Country Studies, New

York, USA: United Nations Development Program.

41. Wan, Guanghua; Francisco, Ruth. (2009), “How Is the Global

Recession Impacting on Poverty and Social Spending? An ex

ante assessment methodology with applications to developing

Asia”, ADB Sustainable Development Working Paper Series No

8, Manila, Philippines: Asian Development Bank.

42. WFP Food Security Analysis, (2009). Rapid Assessment of the

Impact of the Global Financial Crisis in Armenia, Yerevan: WFP

Armenia.

43. WFP Food Security Analysis, (2010). Effects of the Financial

Crisis on Vulnerable Households: Follow-Up Study Armenia

Yerevan: WFP Armenia.

44. WHO. (2009), “Health amid a financial crisis: a complex

diagnosis” Bulletin of the World Health Organization, 87(1): 4-5.

151

15

1

Հ Ա

Վ Ե

Լ Վ

Ա Ծ

Ն Ե

Ր

152

ՀԱՎԵԼՎԱԾ Ա

ՃԳՆԱԺԱՄԻ ՓՈԽԱՆՑՄԱՆ ՄԵԽԱՆԻԶՄՆԵՐԸ, ՈՒՂԻՆԵՐԸ ԵՎ ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅՈՒՆԸ

Աղյուսակ 1 Համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամի փոխանցման մեխանիզմները

Սպենս (2009)

Բարժինսկի (2009)

Վիլեմ թե Վելդե (2009)

Դաբրովսկի (2009)

Վան և այլոք (2009)

Միջազգային փոխանցման

մեխանիզմներ

Դեպի զարգացող երկրներ

Դեպի զարգացող երկներ (10 երկրի

օրինակի վրա)

Դեպի միջինից բարձր եկամուտներ ունեցող երկրներ

Դեպի ասիական երկրներ

Պորտֆելային ներդրումներ

Արտահանում

ՕՈՒՆ

Զբոսաշրջություն

Զարգացման օգնություն

Գիտելիք

Միջազգային առևտուր և գյուղմթերքի ու հանածոների գներ

Կապիտալի հոսքեր և ֆինանսական շուկաների վիճակ

Տրանսֆերտներ

Զարգացման օգնություն

Մասնավոր ֆինանսական հոսքեր

Առևտուր

Տրանսֆերտներ

Զարգացման օգնություն

Թույլ համաշխարհային պահանջարկ (առևտրի ուղի)

Օգտակար հանածոների և գյուղմթերքի գների անկում (վճարա-յին հաշվեկշիռ, դրամավարկային և երկրորդ փուլի ներքին պահանջարկի հետևանքներ)

Համաշխարհային իրացվելիության խնդիր (վարկի ուղի)

«Մայր» ֆինանսական հաստատու-թյունների խնդիրներ (ոչ այնքան)

Ավելի մեծ ռիսկից խուսափում

Փոխարժեքի ավելի մեծ տատանում

Ֆինանսական ռեսուրսների արտամղում դրամավարկային խթանի պատճառով

Միգրանտ աշխատողների նկատմամբ պահանջարկի կրճատում

Ծառայությունների և ապրանքների առևտուր

Տրանսֆերտներ

ՕՈՒՆ

Ֆինանսական շուկաներ և այլն

15

2

153

Աղյուսակ 2 Համաշխարհային տնտեսական ճգնաժամի փոխանցման

մեխանիզմների ազդեցությունը ՀՀ տնտեսության վրա

ՄԱԿ-ի Աղքատության և սոցիալական ազդեցու-

թյան խումբ (2010)

PFA-ի կողմից առաջարկված (2008)

Գյուլումյան (2009)

Քանագարաջահ (2010)

Երեք միաժամանակյա շոկ`

Արտահանման պահան-ջարկի կրճատում

Արտահանվող գյուղ-մթերքի և օգտակար հանածոների գների անկում

Տրանսֆերտների և մասնավոր կապիտալ հոսքերի կտրուկ կրճատում

Տրանսֆերտների կրճատում

Առևտրի և ներդրումների կրճատում (արտահանվող ապրանքների նկատմամբ պահանջարկի կրճատում, արտահանվող հիմնական ապրանքների գների անկում, ՕՈՒՆ)

Ֆինանսական հատվածից ծագող խնդիրներ

Պետական օգնություն

Աշխատանքի շուկա և միգրացիա (գործազրկություն, տրանսֆերտներ)

Ապրանքների ու ծառայություն-ների շուկաներ (աճի տեմպի կրճատում, առևտրից, զբոսա-շրջությունից ստացվող եկամուտների նվազում)

Կապիտալի շուկա (ՕՈՒՆ-ի և վարկերի կրճատում, դրամա-վարկային քաղաքականության հնարավորությունների սահմա-նափակում)

Արտաքին շոկ`

Տրանսֆերտների կրճատում

Արտահանման կրճատում

ՕՈՒՆ

15

3

154

Աղյուսակ 3 Ճգնաժամի փոխանցման ուղիները և սոցիալական ազդեցությունը

Վան և այլոք (2009) Պերնիա և Նոլզ (1998)

Ազդեցություն տնային տնտեսությունների վրա

Տնային տնտեսությունների եկամուտների և զբաղվա-ծության փոփոխությունը հանգեցնում է` o Աղքատության դեպքերի աճի o Տնային տնտեսությունների ծախսերի աճ

միջնակարգ կրթության և առողջության վրա

Կառավարության ծախսերը հանրային ծառայություն-ների ոլորտում հանգեցնում է` o հանրային ծառայությունների առաջարկի

կրճատման

Վերջնական արդյունք` Սնուցման, կրթության և առողջության հետ կապված փոփոխություններ

Սոցիալական ազդեցության տարածման և փոխանցման ուղիները

Աշխատանքի շուկաներ (ներքին և արտաքին)

Գներ

Ակտիվներ

Վարկեր

Պետական բյուջե Ազդեցություն`

Եկամուտների բաշխում և աղքատություն

Մարդկային զարգացում` o Կրթություն o Առողջություն o Վերարտադրողական առողջություն

Սոցիալական կապիտալ և շրջակա միջավայր` o Հանցագործություններ և բռնություններ o Համայնքային համագործակցություն և

մասնակցություն o Շրջակա միջավայր

15

4

155

Աղյուսակ 4 Ճգնաժամի սոցիալական ազդեցության փոխանցման ուղիները և ազդեցությունը ՀՀ-ում

Համաշխարհային Բանկ (2010)

ՀՊԾ-ի պարենային անվտանգության վերլուծություն (2009)

Ամենակարևոր փոխանցման ուղիները` Աշխատանքի շուկաներ (զբաղվածության մակար-

դակի կրճատում, աշխատավարձերի նվազում)

Միգրացիայի նվազում և տրանսֆերտների կրճատում (պայմանավորված եկամտի աղբյուր հանդիսացող երկրների տնտեսական աճի տեմպերի անկմամբ)

Գների փոփոխություն և փոխարժեքի կայունացում ճգնաժամի պարագայում

Փոխանցման ուղիները` Արտահանում/օտարերկրյա կապիտալ հոսքեր

Գների փոփոխություն և գնաճ

Աշխատանքի շուկա և զբաղվածություն

Տրանսֆերտներ և միգրացիա

Պետական ծախսեր և սոցիալական ապահովություն

Ազդեցությունը տնային տնտեսությունների վրա

Տնային տնտեսությունների եկամուտներ

Տնային տնտեսությունների սպառողական ծախսեր

Աղքատություն և բաշխման ազդեցություն

Գոյատևման ռազմավարությունների միջոցով` Պարենային ապահովություն/թերսնուցում

Կրթության և առողջության հետ կապված փոփոխություններ

Սոցիալական խնդիրների աճ

Հաղթահարման ռազմավարությունների ընտրության սահմանափակում

15

5

156

ՀԱՎԵԼՎԱԾ Բ ԿԱԶՄԱԿԵՐՊՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ՖԻՆԱՆՍԱԿԱՆ ՎԻՃԱԿԸ 2008-2009 ԹԹ.

Աղյուսակ 1 Կազմակերպությունների զուտ շահույթը (վնասը (-)) ըստ ՏԳՏՀԴ-ի բաժինների

(մլն դրամ)

Ընդամենը

որից` ըստ խոշոր և միջին կազմակերպությունների

2008 2009 2008 2009

Ընդամենը 208188.7 47352.9 121608.5 10953.6

Այդ թվում`

Գյուղատնտեսություն, որսորդություն և անտառային տնտեսություն 911.0 -269.1 728.3 -63.0

Ձկնորսություն, ձկնաբուծություն 113.6 -71.9 - -

Հանքագործական արդյունաբերություն 9116.0 -7891.4 6673.2 -8287.0

Մշակող արդյունաբերություն 53258.5 -17573.5 4416.2 -18839.0

Էլեկտրաէներգիայի, գազի, ջրի արտադրություն և բաշխում 6401.7 -45225.1 2848.7 -46572.9

Շինարարություն 11291.1 20367.4 8250.7 12625.0

Առևտուր. ավտոմեքենաների, կենցաղային արտադրատեսակների և անձնական օգտագործման իրերի նորոգում

49324.2 35567.0 28339.2 18851.9

Հյուրանոցներ և ռեստորաններ 3166.8 3496.4 3053.2 1822.7

Տրանսպորտ և կապ 57777.3 36089.0 56468.1 34791.4

Ֆինանսական գործունեություն 2673.2 5719.2 39.5 1178.0

Անշարժ գույքի հետ կապված գործառնություններ, վարձակալում և սպառողներին ծառայությունների մատուցում

8874.5 11716.2 5998.8 10113.3

Պետական կառավարում 2.2 50.5 2.2 0.3

Կրթություն 738.2 1474.8 685.8 805.2

Առողջապահություն, սոցիալական ծառայությունների մատուցում 2474.2 2625.0 2400.7 2502.2

Կոմունալ, սոցիալական և անհատական ծառայությունների մատուցում 2066.2 1278.5 1703.8 2025.5

15

6

157

Աղյուսակ 2 Կազմակերպությունների զուտ շահույթը (վնասը(-))

ըստ մարզերի և Երևանի40

(մլն դրամ)

Զուտ շահույթ (վնաս(-)) նախքան շահութահարկի գծով ծախսի նվազեցումը

Ընդամենը որից` ըստ խոշոր և միջին կազմակերպությունների

2008 2009 2008 2009

Ընդամենը 208188.7 47352.9 121608.5 10953.6

Այդ թվում`

ք. Երևան 156168.0 36561.8 104787.8 12885.1

Արագածոտն 21151.4 442.4 97.9 872.2

Արարատ 10207.1 7079.3 7699.3 5129.7

Արմավիր 302.7 -2767.5 -206.1 -794.6

Գեղարքունիք -22.5 1915.4 375.5 745.5

Լոռի 3074.6 1452.2 -422.8 -613.6

Կոտայք 11398.0 1350.9 3957.4 609.1

Շիրակ 391.6 780.3 107.4 274.9

Սյունիք 5667.7 -2765.2 4925.6 -9470.6

Վայոց Ձոր -301.9 1043.1 276.6 960.5

Տավուշ 152.1 2260.3 9.9 355.4

Աղյուսակ 3 Արտադրանքի շահութաբերության (վնասաբերության (-))

մակարդակն ըստ մարզերի և Երևանի (%)

Ընդամենը

որից` ըստ խոշոր և միջին կազմակերպությունների

2008 2009 2008 2009

Ընդամենը 13.7 10.7 11.3 9.6

Այդ թվում`

ք. Երևան 13.8 9.9 12.2 9.2

Արագածոտն 30.8 16.6 2.1 17.6

Արարատ 16.5 14.1 18.7 11.2

Արմավիր -1.7 -2.6 -4.0 -1.6

Գեղարքունիք 1.3 9.4 10.7 14.4

Լոռի 12.4 17.6 2.5 16.2

Կոտայք 11.5 6.4 9.4 5.6

Շիրակ 4.8 6.2 3.0 3.6

Սյունիք 6.4 26.7 5.7 22.0

Վայոց Ձոր 3.8 16.1 14.6 15.8

Տավուշ 2.6 22.6 3.3 12.9

40

Հայաստանի ֆինանսների վիճակագրություն 2010, ՀՀ ԱՎԾ, էջ 31:

158

ՀԱՎԵԼՎԱԾ Գ ՀԱՐՑՄԱՆ ԱՐԴՅՈՒՆՔՆԵՐ

1. Ընկերության տեսակ (N=80) 2. Գործունեության ոլորտ (N=80)

3. Համախառն հասույթի փոփոխությունը 2009թ. նախորդ տարվա նկատմամբ (N=44, 36, 80)

4. Համախառն հասույթի անկման չափը 2009թ. նախորդ տարվա նկատմամբ (N=40, 26, 66)

159

5. Համախառն հասույթի պահպանումն ու աճի չափը 2009թ. նախորդ տարվա նկատմամբ (N=14)

Ոլորտ Համախառն հասույթի պահպանումը և աճի չափը

Ընդամենը 15-34% 5-15% <5% կամ պահպանում

Առևտուր 1 2 1 4

Այլ ոլորտներ 2 4 4 10

Ընդամենը 3 6 5 14

6. Համախառն հասույթի անկման պատճառները 2009թ. նախորդ

տարվա նկատմամբ (N=40, 26, 66)

160

7. Համախառն հասույթի աճի պատճառները 2009թ. նախորդ տարվա նկատմամբ (N=4, 9, 13)

Առևտուր Այլ

ոլորտներ Ընդամենը

Մրցակիցների բացակայությունը տվյալ ոլորտում, տվյալ բնակավայրում

1 1

Մրցակից ընկերությունների փակվելը տվյալ ոլորտում, տվյալ բնակավայրում

3 2 5

Հաճախորդների հավատարմությունը 4 7 11

Կատարված ներդրումը սեփական միջոցներից

1 5 6

Կատարված ներդրումը ստացված բանկային/վարկային կազմակերպություններից (վարկ)

2 2

Շուկայի ընդլայնում 1 1

Մրցակիցների գործի սխալ վարում 1 1

Տեսականու ավելացում 1 1

8. Մարման ենթակա վարկի առկայություն 2009թ. ըստ ոլորտների, համախառն հասույթի փոփոխության (N=43, 35, 78) (N=65, 13)

9. ՓՁ-ների վարկ ստանալու համար դիմելը 2009թ. ըստ ոլորտների և մարման ենթակա վարկի առկայության (N=44, 35, 79) (N=14, 13, 20)

161

10. 2009թ. ստացված վարկի օգտագործման նպատակները (N=8, 8, 16)

Առևտուր Այլ

ոլորտներ Ընդամենը

Կրեդիտորական պարտքերի մարում 3 4 7

Նոր գործի սկսում կամ ընդլայնում / հիմնական միջոցների ձեռքբերում (նոր արտադրամասի, տարածքի, սարքավորումների ձեռքբերում,)

4 5 9

Ապրանքների/շրջանառու միջոցների ձեռքբերում

4 2 6

11. Վարկ ստանալու մերժման պատճառները (N=2, 2, 4)

Առևտուր Այլ

ոլորտներ Ընդամենը

Ֆինանսական անվստահություն 2 1 3

Վերցրած վարկի առկայություն 1 1

Վարկային սխալ քաղաքականություն 1 1

Ճգնաժամ 1 1

Գրավի հետ կապված խնդիրներ 1 1

Անվճարունակություն 1 1

Այլ 1 1

12. Համախառն հասույթի փոփոխությունը 2010թ. նախորդ տարվա նկատմամբ (N=44, 36, 80)

162

13. Համախառն հասույթի անկման չափը 2010թ. նախորդ տարվա նկատմամբ (N=40, 25, 65)

14. Համախառն հասույթի աճի չափը 2010թ. նախորդ տարվա նկատմամբ (N=4, 11, 15)

>=

35

%

15-3

4%

5-1

5%

<5% կամ նույն

մակարդակի պահպանում

Առևտուր 0 0 3 1

Այլ ոլորտներ 2 5 2 2

Ընդամենը 2 5 5 3

15. Համախառն հասույթի անկման պատճառները 2010թ. նախորդ տարվա նկատմամբ (N=37, 25, 62)

163

16. Համախառն հասույթի աճի պատճառները 2010թ. նախորդ տարվա նկատմամբ (N=4, 9, 13)

Առևտուր Այլ ոլորտներ Ընդամենը

Մրցակիցների բացակայությունը տվյալ ոլորտում տվյալ բնակավայրում

2 2

Մրցակից ընկերությունների փակվելը տվյալ ոլորտում տվյալ բնակավայրում

3 3 6

Հաճախորդների հավատարմությունը 4 8 12

Կատարված ներդրումը սեփական միջոցներից

2 6 8

Կատարված ներդրումը ստացված բանկային/ վարկային կազմակեր-պություններից (վարկ)

3 3

Տեսականու ավելացումը 1 1

Նոր եկած լավ աշխատողի առկայությունը

1 1

17. ՓՁ-ների վարկ ստանալու համար դիմելը 2010թ. ըստ ոլորտների և ըստ 2009թ. համախառն հասույթի փոփոխության (N=43, 35, 78) (N=18, 13, 31)

18. 2010թ. ստացված վարկի օգտագործման նպատակները (N=14, 12, 26)

164

19. 2010թ. վարկ ստանալու մերժման պատճառներն առևտրի ոլորտում, քանի որ այլ ոլորտներում մերժում չի եղել (N=4)

Բիզնես ծրագրի գրավիչ չլինելը 3

Ֆինանսական անվստահությունը 1

Գրավի հետ կապված խնդիրները 3

20. 2009-2010թթ. ընթացքում որևէ դոնոր կամ աջակցություն ցուցաբերող կառույցի օգնության համար (ֆինանսական, խորհրդատվական և այլն) դիմելը (N=44, 36, 80)

21. 2009-2010թթ. ընթացքում աջակցության բնույթը (N=5, 5, 10)

Ոլորտ Աջակցության բնույթ

Ֆինանսական Խորհրդատվական/դասընթացներ

Առևտուր 1 4

Այլ ոլորտներ 4 3

Ընդամենը 5 7

22. Գործունեության բարելավմանը նպաստող աջակցությունը (N=4, 5, 9)

Առևտուր Այլ ոլորտներ Ընդամենը

Դրական ազդեցություն 1 1

Բիզնեսի բնագավառի նոր գիտելիք (մարքեթինգ, գովազդ)

1 1 2

Տեղեկատվական 1 2 3

Ազդել է, սակայն ոչ ակնկալվող չափի 1 2 3

165

23. Դեռևս գործող ՓՁ-ների կողմից մտահոգությունները և դժգոհությունները (N = 42, 34, 76)

Առևտուր (N=17)

Այլ ոլորտներ (N=13)

Ընդամենը (N=30)

Տվյալ բնակավայրում / ՀՀ-ում հնարավոր չէ / ձեռնտու չէ աշխատել

1 2 3

Վիճակի վատթարացում/ճգնաժամի շարունակում կամ խորացում (կեն-սամակարդակի ցածր մակարդակի պահպանում)

16 8 24

Պետության նկատմամբ անվստահություն

0 1 1

Բիզնեսի զարգացման համար պայմանների բացակայություն

0 2 2

Դժգոհություններ/պետական վերահսկողության բացակայություն

0 1 1

24. Գործող ՓՁ-ների առաջարկությունները (N=13, 9, 22)

Առևտուր Այլ ոլորտներ Ընդամենը

Հարկային դաշտի կայունություն 1 0 1

Հարկային բեռի թեթևացում (թեթևացնել հարկերը)/ հարկային դաշտի պարզեցում

3 3 6

Վարկի տոկոսադրույքների իջեցում /տրամադրել ցածր տոկոսադրույքով վարկեր/երկարատև վարկերի տրամադրում

6 2 8

Վարկի մարման գրաֆիկի վերանայում/փոփոխում

1 0 1

Գյուղատնտեսության բարելավում 1 0 1

Միգրացիայի կանխում 0 1 1

Հաստատագրված վճարների վերացում և աշխատել միայն ՀԴՄ-ներով

0 1 1

Սահմանին ԱԱՀ չգանձել 1 0 1

Աշխատատեղերի ստեղծում 1 1 2

Բնակչությանը մատուցվող առող-ջապահական ծառայությունների որակի բարելավում

1 0 1

Մաքսային վճարների կրճատում 1 1 2

Գների մակարդակի իջեցում (գազի սակագնի իջեցում)

1 2 3

Բիզնես միջավայրի բարելավում 1 0 1

Բիզնեսի իրավունքների պաշտպանություն

0 1 1

166

25. Գործող ՓՁ-ների Ճգնաժամից քաղած դասերը (N=34, 21, 55)

167

ՀԱՎԵԼՎԱԾ Դ ՀՀ ՏՆԱՅԻՆ ՏՆՏԵՍՈՒԹՅՈՒՆՆԵՐԻ ԻՐԱԿԱՆ

ԵԿԱՄՈՒՏՆԵՐԸ ԵՎ ՍՊԱՌՈՂԱԿԱՆ ԾԱԽՍԵՐԸ Աղյուսակ 1

Իրական դրամական եկամուտները (ՍԳԻ ճշգրտված, 2005=100) տնային տնտեսության մեկ շնչի հաշվով (միջին ամսական)

Ընդամենը ՀՀ-ում

Քաղաքային բնակավայր

Գյուղական բնակավայր

2006 2007 2008 2009 2006 2007 2008 2009 2006 2007 2008 2009

Ընդամենը դրամական եկամուտներ 17926 20751 22962 23172 19332 23252 25790 25775 15467 16218 17738 18238

Այդ թվում`

վարձու աշխատանքից 8507 11391 12385 12668 10863 14396 15443 16188 4517 5943 6736 5996

ինքնազբաղվածությունից 2586 2134 2038 1268 2981 2818 2636 1562 1950 895 933 710

գյուղմթերքի և գյուղատնտեսական կենդանիների վաճառքից

1657 1510 1514 1378 115 188 172 95 4479 3908 3991 3810

սեփականությունից (վարձակալում, տոկոսներ, շահաբաժին)

85 35 30 21 127 47 42 27 9 13 9 8

կենսաթոշակներից և նպաստներից 2487 2857 4162 4640 2549 2750 4279 4612 2447 3049 3944 4693

տրանսֆերտներից 1650 2210 2301 2206 1782 2427 2644 2519 1461 1818 1667 1612

որից`

- Հայաստանում ապրող բարեկամներից

302 366 384 293 528 441 502 375 90 230 167 137

- Հայաստանից դուրս ապրող բարեկամներից

1336 1840 1917 1913 1801 1981 2143 2144 731 1582 1500 1476

այլ եկամուտներ 954 614 532 992 915 626 574 772 1053 592 458 1409

Աղբյուրը` ՀՀ ԱՎԾ, տարբեր տարիների հրապարակումներ և հեղինակների սեփական հաշվարկներ:

16

7

168

Աղյուսակ 2

Իրական դրամական եկամուտները (ՍԳԻ ճշգրտված, 2005=100) տնային տնտեսության մեկ շնչի հաշվով (միջին ամսական) ըստ դեցիլային խմբերի

Դեցիլային խումբ

Տարի Եկամուտներ

աշխա-տանքից

Գյուղմթերքի և գյուղա-տնտեսական կենդա-

նիների վաճառքից

Կենսաթոշակ-ներից և

նպաստներից

Տրանսֆերտներից

Այլ եկա-մուտներ

Ընդամենը դրամական

եկամուտներ Ընդամենը ՀՀ-ում ապրող

բարեկամներից

ՀՀ-ից դուրս ապրող բա-րեկամներից

1

2006 585 666 1650 209 60 149 502 3612

2007 599 479 1919 275 71 203 724 3995

2008 583 673 2179 469 138 328 571 4475

2009 370 632 2243 260 81 179 852 4358

2

2006 2266 805 2611 405 88 313 646 6734

2007 2520 1101 2723 470 179 291 820 7636

2008 2637 1421 3503 527 115 412 468 8557

2009 2037 726 3918 404 98 307 1078 8163

3

2006 4175 839 2829 456 91 351 703 9001

2007 4557 1536 2867 563 88 471 747 10270

2008 5383 1394 3704 675 121 555 368 11524

2009 4731 1181 3784 869 201 667 783 11348

4

2006 5592 1244 3013 634 85 542 761 11243

2007 7182 1304 3037 708 153 554 538 12769

2008 7215 1674 3771 1169 169 1001 490 14320

2009 7818 1002 3750 936 206 731 1088 14595

5

2006 7834 1172 2729 861 153 698 899 13495

2007 8784 1439 3493 1212 174 1034 583 15510

2008 9020 1789 4232 1726 273 1454 456 17222

2009 9703 1161 4529 1467 260 1204 839 17699

16

8

169

Դեցիլային

խումբ Տարի Եկամուտներ

աշխա-տանքից

Գյուղմթերքի և գյուղա-տնտեսական կենդա-

նիների վաճառքից

Կենսաթոշակ-ներից և

նպաստներից

Տրանսֆերտներից

Այլ եկա-մուտներ

Ընդամենը դրամական

եկամուտներ Ընդամենը ՀՀ-ում ապրող

բարեկամներից

ՀՀ-ից դուրս ապրող բա-րեկամներից

6

2006 8752 1978 3166 1029 170 846 1012 15937

2007 11355 1497 3431 1515 237 1269 485 18283

2008 11780 1366 4804 1827 431 1397 680 20458

2009 12369 1146 5620 1192 143 1049 613 20940

7

2006 12073 1946 2589 1214 285 923 1083 18904

2007 14565 1215 3236 1895 541 1326 719 21629

2008 15784 1207 4578 2013 332 1679 380 23962

2009 15704 788 5241 2419 348 2071 689 24841

8

2006 14842 2289 2434 1939 443 1490 1057 22561

2007 17956 1951 2751 2738 466 2268 568 25965

2008 18832 1274 5713 2465 395 2069 400 28685

2009 18818 1711 5243 2987 257 2730 1392 30150

9

2006 20191 2405 1949 2823 715 2085 1039 28408

2007 24385 1652 2582 4002 631 3368 470 33090

2008 26568 1458 3979 4073 643 3430 617 36696

2009 25426 1433 5988 3734 469 3265 1206 37788

10

2006 35144 3328 2024 7016 943 6031 2739 50250

2007 44514 3049 2779 8921 1151 7770 894 60157

2008 47487 2969 5350 8258 1250 7007 1233 65297

2009 43246 4073 6357 7921 882 7039 1633 63230

Աղբյուրը` ՀՀ ԱՎԾ, տարբեր տարիների հրապարակումներ և հեղինակների սեփական հաշվարկներ:

16

9

170

Աղյուսակ 3 Իրական սպառողական ծախսերը (գների ինդեքսներով ճշգրտված, 2005=100)

տնային տնտեսության մեկ շնչի (առկա) հաշվով (միջին ամսական)

2006 2007 2008 2009 2006 2007 2008 2009 2006 2007 2008 2009

Սպառողական ծախսեր 22540 24355 24572 22813 23949 25684 26039 23957 20074 21945 21859 20647

Սնունդ 12729 12765 12232 11652 12685 12865 12315 11714 12803 12586 12077 11535

Ոչ պարենային ապրանքների գնում

3158 4021 4396 3813 3472 4225 4723 3899 2609 3649 3791 3652

հագուստ, կոշիկ, կտոր 1119 1198 1099 935 1173 1173 1095 863 1025 1242 1105 1072

դեղորայք, բուժ. պարագաներ

267 328 590 595 313 364 699 694 187 265 390 405

վառելիք 266 394 539 667 224 357 516 632 341 460 580 736

Ալկոհոլային խմիչքի գնում 208 232 219 225 201 218 211 210 221 258 235 254

Ծխախոտի գնում 950 972 1020 1023 1013 1043 1095 1100 840 844 883 877

Անձնական ծառայու-թյունների վճար

5494 6365 6704 6100 6577 7333 7695 7035 3600 4608 4874 4328

բնակ-կոմունալ ծառայություններ

1617 2011 2413 2233 1873 2346 2795 2485 1168 1402 1708 1755

ուսման վճար 987 1016 1021 661 1152 1215 1218 862 698 654 654 278

բուժօգնության վճար 1080 1077 768 590 1209 1069 763 627 854 1089 777 519

տրանսպորտային ծառայություններ

787 767 886 920 988 930 1099 1078 438 471 494 622

կապի ծառայություն 539 865 1289 1213 721 1045 1425 1351 221 540 1036 952

Աղբյուրը` ՀՀ ԱՎԾ, տարբեր տարիների հրապարակումներ և հեղինակների սեփական հաշվարկներ: Համապատասխան ծախ-սային տարրերը ճշգրտվել են իրենց համապատասխան գների ինդեքսով (2005=100), իսկ սպառողական ծախսն իրական բոլոր մեծ ծախսային խմբերի հանրագումարն է: Նշում` սննդամթերքը ներառում է նաև օգնությունը կամ չգնված սննդամթերք:

17

0

171

Աղյուսակ 4 Իրական սպառողական ծախսերը (գների ինդեքսներով ճշգրտված, 2005=100)

տնային տնտեսության մեկ շնչի (առկա) հաշվով (միջին ամսական)

Դեցիլային խումբ

Տարի Սննդամթերք* Ալկոհոլային

խմիչք Ծխախոտ

Ոչ պարենային ապրանքներ

Ծառայու-թյուններ

Սպառողական ծախսեր

1

2006 5148 18 282 500 1141 7090

2007 5095 31 366 565 1356 7413

2008 5023 36 408 623 1578 7668

2009 4708 16 453 617 1610 7404

2

2006 7601 34 462 891 1550 10538

2007 7330 64 446 1066 1987 10893

2008 7270 48 541 1032 2395 11285

2009 6771 40 536 1062 2325 10734

3

2006 8889 61 562 1248 2064 12825

2007 8568 76 695 1196 2748 13282

2008 8367 62 722 1427 3173 13750

2009 8015 61 735 1497 2844 13152

4

2006 9873 72 781 1459 2589 14774

2007 9612 99 878 1550 3424 15563

2008 9559 117 797 2004 3908 16384

2009 9175 87 874 1947 3362 15445

5

2006 11259 113 836 2122 2686 17017

2007 10930 106 888 2047 4068 18040

2008 10585 137 1055 2534 4780 19092

2009 10300 113 1069 2309 3960 17751

6

2006 12456 130 1010 2261 3634 19491

2007 12208 144 990 2816 4662 20820

2008 12054 133 984 3352 5360 21883

2009 11141 173 1101 2813 5042 20270

17

1

172

Դեցիլային խումբ

Տարի Սննդամթերք* Ալկոհոլային

խմիչք Ծխախոտ

Ոչ պարենային ապրանքներ

Ծառայու-թյուններ

Սպառողական ծախսեր

7 2006 13619 212 1122 2851 4787 22590

2007 13881 213 1106 3387 5517 24104

2008 13364 170 1045 4387 6159 25125

2009 12839 236 1052 3873 5532 23532

8

2006 15377 256 1322 3549 6093 26597

2007 15843 304 1291 4534 7137 29109

2008 15118 307 1362 5437 7795 30020

2009 14123 280 1288 5049 6819 27558

9

2006 17845 353 1369 5187 8353 33106

2007 18111 434 1380 7173 10156 37254

2008 17047 357 1406 7819 11088 37717

2009 16760 438 1369 6306 9279 34152

10

2006 25199 834 1754 11503 22027 61318

2007 26075 850 1680 15867 22590 67062

2008 23927 821 1886 15342 20805 62781

2009 22686 814 1756 12662 20229 58146

Նշում` սննդամթերքը ներառում է նաև օգնությունը կամ չգնված սննդամթերք: Աղբյուրը` ՀՀ ԱՎԾ, տարբեր տարիների հրապարակումներ և հեղինակների սեփական հաշվարկներ: Համապատասխան ծախսային տարրերը ճշգրտվել են իրենց համապատասխան գների ինդեքսով (2005=100), իսկ սպառողական ծախսն իրական բոլոր մեծ ծախսային խմբերի հանրագումարն է:

17

2

173

Աղյուսակ 5 Իրական ոչ դրամական եկամուտները (ՍԳԻ ճշգրտված, 2005=100)

տնային տնտեսության մեկ շնչի հաշվով (միջին ամսական)

Ընդամենը ՀՀ-ում

Քաղաքային բնակավայր

Գյուղական բնակավայր

2006 2007 2008 2009 2006 2007 2008 2009 2006 2007 2008 2009

Սննդամթերքի սպառում սեփական տնտեսությունից

(ներառյալ` օգնություն) 2704 2205 2020 1869 1625 764 571 574 6132 4819 4698 4323

Աղբյուրը` ՀՀ ԱՎԾ, տարբեր տարիների հրապարակումներ և հեղինակների սեփական հաշվարկներ: Այստեղ դիտարկվում է միայն սննդամթերքի սպառումը սեփական տնտեսությունից: Իրական արժեքները ստանալու համար անվանական արժեքները ճշգրտվել են պարենի գների ինդեքսով (2005=100)` ներառյալ ոգելից խմիչքն ու ծխախոտը:

17

3

174

ՀԱՎԵԼՎԱԾ Ե ՍՊԱՌՈՒՄ

Աղյուսակ 1 Սպառված սննդամթերքի էներգետիկան մեկ շնչի հաշվով (օրական)

Մեդիանան, կկալ Միջինը, կկալ

2006 2007 2008 2009 2006 2007 2008 2009

ՀՀ միջինը 2034 2158 2171 2064 2156 2267 2223 2162

Մարզեր

ք. Երևան 1947 2013 2003 1897 2088 2119 2079 1996

Արագածոտն 2020 2445 2453 2446 2223 2531 2531 2521

Արարատ 2063 2226 2093 2070 2210 2372 2156 2145

Արմավիր 1994 2011 2149 2097 2118 2112 2204 2162

Գեղարքունիք 2057 2015 2199 2109 2243 2079 2270 2166

Լոռի 2130 2418 2281 2075 2245 2533 2431 2249

Կոտայք 1920 2167 2110 2080 2020 2258 2186 2163

Շիրակ 2101 2156 2133 2210 2141 2218 2195 2252

Սյունիք 2119 2329 2313 2220 2327 2434 2387 2376

Վայոց Ձոր 2527 2705 2376 2181 2603 2752 2474 2293

Տավուշ 2097 2586 2401 2386 2176 2703 2496 2499

Քվինտիլային խմբեր

Քվինտիլ 1 1528 1513 1601 1563 1491 1471 1557 1525

Քվինտիլ 2 1896 1940 1954 1904 1898 1942 1960 1906

Քվինտիլ 3 2167 2291 2265 2192 2170 2302 2269 2197

Քվինտիլ 4 2548 2706 2564 2545 2565 2715 2576 2559

Քվինտիլ 5 3263 3436 3185 3141 3581 3672 3413 3332

Բնակավայրի տեսակը

Քաղաք 2010 2089 2076 1963 2123 2199 2136 2066

Գյուղ 2056 2274 2281 2222 2214 2387 2378 2339

17

4

175

2100 կկալ/օր պակաս ստացող բնակչության

մասնաբաժինը, %

Բնակչության մասնաբաժինը, որոնց սննդակարգի 70%-ից ավելին բաժին

է ընկնում հացամթերքին և կարտոֆիլին

2006 2007 2008 2009 2006 2007 2008 2009

ՀՀ միջինը 56.1 46.4 44.5 52.7 17.1 18.5 17.3 17.7

ք. Երևան 60.9 55.8 53.1 66.4 13.7 11.2 11.2 11

Արագածոտն 57.8 23.7 21.6 24.4 12 15.8 3.7 7.1

Արարատ 54 41.8 50.3 51.5 12.2 14.4 11.1 10.5

Արմավիր 62.3 55.2 43.4 50.4 20.5 19.5 17.6 15.9

Գեղարքունիք 55.2 54.6 42.6 49.4 26 34.9 32 22.8

Լոռի 46.9 35.3 34.1 51.5 20.8 29.5 23.3 30.8

Կոտայք 63.6 46.7 49.8 51.8 27 23.2 28.7 30.2

Շիրակ 49.5 47.5 48.5 42.4 16.2 22.3 26.8 25.9

Սյունիք 48.5 35 26.8 36.8 9.1 14 7.2 9.4

Վայոց Ձոր 27 21.2 26.9 42.8 9.8 10 9.1 12.7

Տավուշ 50.8 19.1 23.9 27.5 20.2 21.3 18.6 19.1

Քվանտիլային խմբեր

Քվանտիլ 1 100 100 100 100 30.1 32.9 14.8 24.9

Քվանտիլ 2 100 92.9 81.9 100 15.6 20.2 21 16.1

Քվանտիլ 3 28.6 - - 16.6 15.3 15.7 18.6 19.2

Քվանտիլ 4 - - - - 8.3 9.1 16.8 14.9

Քվանտիլ 5 - - - - 7.3 5.8 13.9 7.1

Բնակավայրի տեսակը

Քաղաք 56.9 50.7 50.7 60.3 16.4 15.2 14.4 15.5

Գյուղ 54.7 38.7 33.4 38.5 18.3 24.5 22.5 21.6

17

5

176

ՀԱՎԵԼՎԱԾ Զ ՀՀ ԲՈՒՀ-ԵՐՈՒՄ ԸՆԴԳՐԿՎԱԾ ՈՒՍԱՆՈՂՆԵՐԻ ԲԱՇԽՎԱԾՈՒԹՅՈՒՆԸ

Գծապատկեր 1 Պետական ԲՈՒՀ-երում վճարովի համակարգում ընտրվածների բաշխումն ըստ ուսման վարձի չափի և

մարզային բաշխվածության 2007/2008-2009/2010 ուս. տարիներին

Աղբյուրը` ՀՀ ԱՎԾ, տարբեր տարիների հրապարակումներ:

17

6

177

Գծապատկեր 2 Մասնավոր ԲՈՒՀ-երում վճարովի համակարգում ընդգրկվածների բաշխումն ըստ ուսման վարձի չափի և

մարզային բաշխվածության 2007/2008-2009/2010 ուս. տարիներին

Աղբյուրը` ՀՀ ԱՎԾ, տարբեր տարիների հրապարակումներ:

17

7

178

ՀԱՎԵԼՎԱԾ Է

ՀՆԱ-Ի ԱՃԻ ՏԵՄՊԵՐԸ, ԻՐԱԿԱՆ ԱՇԽԱՏԱՎԱՐՁԵՐԸ ԵՎ ԶԲԱՂՎԱԾՈՒԹՅՈՒՆՆ ԸՍՏ ՈԼՈՐՏՆԵՐԻ

Աղյուսակ 1 ՀՆԱ-ի արտադրությունն ըստ NACE 1.1 տնտեսական գործունեության

դասակարգման, իրական աճի տեմպը, նախորդ տարվա նկատմամբ 2006-2010թթ.

2006 2007 2008 2009 2010

Ներքին արդյունք (համախառն, շուկայական գներով) 113.2 113.7 106.9 85.9 102.1

Արտադրանքի հարկեր (հանած սուբսիդիաներ) 114.9 135.9 117.1 77.5 109.2

Ավելացված արժեք (համախառն, հիմնական գներով) 113.0 111.7 105.8 86.9 101.3

Ֆինանսական միջնորդության անուղղակի չափվող ծառայություններ (ՖՄԱՉԾ) 101.7 153.4 109.1 89.8 103.5

A Գյուղատնտեսություն, որսորդություն և անտառային տնտեսություն 100.5 110.3 103.0 105.9 84.2

B Ձկնորսություն, ձկնաբուծություն 119.5 127.5 212.9 109.7 92.8

C Հանքագործական արդյունաբերություն 101.2 103.6 103.8 106.3 119.1

D Մշակող արդյունաբերություն 99.5 101.6 100.9 92.9 113.6

E Էլեկտրաէներգիայի, գազի, ջրի արտադրություն և բաշխում 89.6 105.8 104.6 86.7 96.9

F Շինարարություն 137.7 118.2 111.3 58.4 103.0

G Առևտուր, ավտոմեքենաների, կենցաղային արտադրատեսակների և անձական օգտագործման իրերի նորոգում

112.4 108.8 108.0 95.2 104.8

H Հյուրանոցներ և ռեստորաններ 91.9 158.1 109.6 123.5 122.3

I Տրանսպորտ և կապ 117.0 122.0 108.4 90.1 104.9

J Ֆինանսական գործունեություն 131.5 142.6 132.6 98.4 101.7

K Անշարժ գույքի հետ կապված գործառնություններ, վարձակալում և սպառողներին ծառայությունների մատուցում

132.9 116.1 98.6 99.9 108.7

L Պետական կառավարում 111.7 104.6 93.4 94.1 106.3

M Կրթություն 106.1 102.9 94.7 102.2 98.7

N Առողջապահություն և սոցիալական ծառայությունների մատուցում 112.3 105.7 93.0 96.0 101.9

O Կոմունալ, սոցիալական և անհատական ծառայությունների մատուցում 112.5 112.0 90.7 108.5 100.5

P Տնային տնտեսությունների վարման ծառայություններ - 130.3 292.7 113.4 107.0

Աղբյուրը` ՀՀ ԱՎԾ առցանց տվյալների բազա, http://www.armstat.am/file/doc/99464693.xls (վերջին այցելություն, հուլիսի 19, 2011թ.):

17

8

179

Աղյուսակ 2 Միջին ամսական իրական աշխատավարձն (ՍԳԻ 2005=100) ըստ

տնտեսական գործունեության տեսակների (ՏԳՏԴ 1.1) 2006-2010 թթ.

2006 2007 2008 2009 2010

Ընդամենը 60537 69113 74706 79355 78420

Գյուղատնտեսություն, որսորդություն և անտառային տնտեսություն 45086 55072 59134 60446 56307

Ձկնորսություն, ձկնաբուծություն 38712 40032 42151 52793 40211

Հանքագործական արդյունաբերություն 124664 149440 155106 145440 165817

Մշակող արդյունաբերություն 59757 66885 71360 75383 76642

Էլեկտրաէներգիայի, գազի, ջրի արտադրություն և բաշխում 95643 104866 100585 112031 107066

Շինարարություն 82557 90846 101933 101154 104448

Առևտուր, ավտոմեքենաների, կենցաղային արտադրատեսակների և անձական օգտագործման իրերի նորոգում

41566 48365 50500 57161 56406

Հյուրանոցներ և ռեստորաններ 50107 50848 49703 50647 50608

Տրանսպորտ և կապ 73528 81422 92548 93709 94503

Ֆինանսական գործունեություն 199664 212263 236790 229675 219014

Անշարժ գույքի հետ կապված գործառնություններ, վարձակալում և սպառողներին ծառայությունների մատուցում

64451 93254 99915 100388 93607

Պետական կառավարում 74177 82023 84776 90795 87218

Կրթություն 44690 50590 53942 62212 58139

Առողջապահություն և սոցիալական ծառայությունների մատուցում 37665 41335 48233 54063 52098

Կոմունալ, սոցիալական և անհատական ծառայությունների մատուցում 40040 45634 49431 54628 50083

Աղբյուրը` ՀՀ ԱՎԾ աշխատանքի շուկայի տարեգիրք, 2010թ.:

17

9

180

Աղյուսակ 3 Զբաղվածությունն ըստ ոլորտների

(NACE 1.1 տնտեսական գործունեության դասակարգում), 2006-2010 թթ. (հազ. մարդ)

2006 2007 2008 2009 2010

Ընդամենը 1092.4 1101.5 1117.6 1089.4 1104.8

Գյուղատնտեսություն, որսորդություն և անտառային տնտեսություն 504.3 506.7 493.0 496.2 500.7

Ձկնորսություն, ձկնաբուծություն 0.2 0.2 0.5 0.3 0.6

Հանքագործական արդյունաբերություն 7.6 8.6 8.3 7.3 7.6

Մշակող արդյունաբերություն 110.5 103.6 94.8 83.9 77.8

Էլեկտրաէներգիայի, գազի, ջրի արտադրություն և բաշխում 22.8 22.7 24.5 23.9 25.3

Շինարարություն 29.7 31.1 60.4 49.5 56.3

Առևտուր, ավտոմեքենաների, կենցաղային արտադրատեսակների և անձնական օգտագործման իրերի նորոգում

105.9 106.1 113.2 104.2 106.3

Հյուրանոցներ և ռեստորաններ 7.7 8.4 12.4 12.5 14.3

Տրանսպորտ և կապ 48.6 47.6 51.6 53.8 54.1

Ֆինանսական գործունեություն 6.6 8.9 10.6 11.0 11.7

Անշարժ գույքի հետ կապված գործառնություններ, վարձակալում և սպառողներին ծառայությունների մատուցում

23.3 26.3 26.7 26.6 27.0

Պետական կառավարում 34.9 37.9 39.7 40.4 43.9

Կրթություն 100.8 101.3 100.9 100.6 103.2

Առողջապահություն և սոցիալական ծառայությունների մատուցում 48.8 50.2 44.5 45.7 43.0

Կոմունալ, սոցիալական և անհատական ծառայությունների մատուցում 40.8 42.0 36.3 33.5 33.1

Աղբյուրը` ՀՀ ԱՎԾ աշխատանքի շուկայի տարեգիրք, 2010թ.:

18

0

181

ՕԳՏԱԳՈՐԾՎԱԾ ՀԱՊԱՎՈՒՄՆԵՐ

UN WFP (ՀՊԾ) ՄԱԿ-ի Համաշխարհային պարենի ծրագիր

UN WHO ՄԱԿ-ի Համաշխարհային առողջության ծրագիր

ԱԱՀ Ավելացված արժեքի հարկ

ՀԲ Համաշխարհային բանկ

ՀՀ ԱՎԾ ՀՀ ազգային վիճակագրական ծառայություն

ՀՀ ԿԲ ՀՀ կենտրոնական բանկ

ՀՆԱ Համախառն ներքին արդյունք

ՄԱԿ Միացյալ Ազգերի Կազմակերպություն

ՍԳԻ Սպառողական գների ինդեքս

ՓՄՁ Փոքր և միջին ձեռնարկություն

ՓՁ Փոքր ձեռնարկություն

ՕՈՒՆ Օտարերկրյա ուղղակի ներդրումներ

182

ՆՇՈՒՄՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ

183

ՆՇՈՒՄՆԵՐԻ ՀԱՄԱՐ

184

ՎԻԼԵՆ ԽԱՉԱՏՐՅԱՆ

ԱՆՆԱ ՄԱԿԱՐՅԱՆ

ՖԻՆԱՆՍԱՏՆՏԵՍԱԿԱՆ ՃԳՆԱԺԱՄԻ ԿԱՐՃԱԺԱՄԿԵՏ

ՍՈՑԻԱԼԱԿԱՆ ԱԶԴԵՑՈՒԹՅԱՆ ԳՆԱՀԱՏԱԿԱՆԸ

ՀԱՅԱՍՏԱՆՈՒՄ

Հրատարակչության խմբագիրներ` Ա. Հովակիմյան, Ա. Սահակյան

Համակարգչային ձևավորումը` Մ. Համբարձումյանի

Հրատ. պատվեր № 385

Թուղթը` ՙօֆսեթ՚: Չափսը` 6084 1/16:

Ծավալը` 11.5 տպ. մամուլ:

Տպաքանակը` 100 օրինակ:

Տպագրված է ՙԷդիթ Պրինտ՚ ՍՊԸ տպարանում: