Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits

KIBRIS TRK MUKAVEMET TEKLATI

Hasan MUTLU

Lisansst Eitim, retim ve Snav Ynetmeliinin Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Anabilim Dal in ngrd

YKSEK LSANS TEZ Olarak Hazrlanmtr

ANKARA 2007

ii

H.. Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits Mdrlne,

bu alma, jrimiz tarafndan Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Anabilim Dalnda YKSEK LSANS TEZ olarak kabul edilmitir.

Bakan : Prof.Dr.Adnan SOFUOLU

ye : Do.Dr.Ayten SEZER ARI (Danman)

ye : Do.Dr.M.Dervi KILINKAYA

ye : Yrd.DoDr.Serdar SALAM

ye : Yrd.Do.Dr.Saime Selenga GKGZ

Yukardaki imzalarn, ad geen retim yelerine ait olduunu onaylarm.

.../.../.......

Prof. Dr. Mustafa Ylmaz Enstit Mdr

i

ZET

almamzda 1958-1976 yllar arasnda Kbrs Trk toplumunun adada devam iin alan ve savaan Kbrs Trk Mukavemet Tekilat ve bu tekilata Trkiyenin verdii destek incelenmitir. Bu alma yaplrken nce adann Trkiye ve dnya asndan jeopolitik nemine deinilmitir.

Birinci blmde; Kbrsn tarihine ksaca baklm, adadaki Trk ve ngiliz hakimiyeti dnemleri incelenerek, Enosis fikrinin ortaya kmasyla; Rumlarn bu ynde yapt faaliyetlere deinilmi, ayn zamanda 1950 ylndan sonraki dnemde Kbrs Meselesinin uluslararas bir hal almas ve Trkiyenin konuya mdahil olmas konusu zerinde durulmutur.

kinci blmde; Trk halkna kar yaplan Rum tedhi hareketleri ile tekilatn kurulu amalar, kurulu aamasnda yaananlar ve Trkiyenin byle bir harekete destek verme sebepleri irdelenmitir.

nc blmde; Trkiyenin de desteini alarak kurulan tekilatn, faaliyetlerini aleni olarak yapmay tercih etmeyip, yer altnda kalmay tercih ettii 1958-1963 yllar arasndaki dnemde; ngilizlere ve Rumlara hissettirilmeden tekilatlanmas, silahlanmas, Trkiyede ve Adada eitilmesi ile dier faaliyetleri verilmeye allmtr.

Drdnc (son) blmde; 21 Aralk 1963te balayan olaylar sonras; tekilatn yer altndan karak Trk toplumunun savunmasn stlenmesi ile beraber mcadele iinde geen 11 yllk sreteki personel ve silah kaynaklarndan, tekilatlanmasndaki deiime ve dzenli orduya gidi sreci ile 1974 Bar Harekatndaki rol ve yapt dier faaliyetler sonucu yaanan devlet-tekilat btnlemesi ilenmeye allmtr.

Sonu olarak; Kbrsta Trk halknn ve siyasi liderliinin ihtiyac olan ve Trkiye Cumhuriyetinin d politikasna uygun ekilde hareket edecek silahl g, Trk Mukavemet Tekilat nn kurulmas ile salanm olup, Trkiyeden ve

ii

Adadaki Trk toplumundan ald destekle 1963 sonrasnda, 11 yl boyunca Trk halknn cann, maln ve namusunu koruma grevini baaryla yerine getirmitir.

iii

ABSTRACT

In this study, we try to study the struggle of The Turkish Resistance Organizatin for The Cyprus Turkish Societies continuity in the Island and the Turkeys support to this organization during the years between 1958-1976. While studying this, firstly, we tried to mention the geopolitical importance of the island for Turkey and World.

In the first section, there is a short look for the history of Cyprus; then by researching both the sovereignity period of Turks and British after then arising of the Enosis Idea we try to explain the acivities of the Greek Cypriots about this idea. At the same time, we try to explain that Cyprus Issue was becoming an international situation after 1950, and the Turkeys connection with this issue.

In the second section, Greek Cypriots terrorization activities against Turskish People and the establisment aim of the Organization, what was experimenting during the establisment period and the causes of Turkeys support to this kind of action were studied.

With the third section we tried to give some activities of the organization during 1958-1963, for example; the organization, which was established with the Turkeys support, not only had chosen to be not active in public, but also they had chosen to be underground resistant movement while organizing, becoming armed, training in Turkey and Island, they had not let English and Roums know about these.

In the fourth and the last section; we try to describe the events after begining on 21 December 1963; within the Organization coming out from underground and undertaked the defense of Turkish people in the 11 years period of struggling and chancing of the personnel and arm resources. Besides, the role of organization at the process of becoming armed forces and 1974 Peace Movement and becoming united in state-organization for the result of the other activities were tried to explain.

iv

Consequently, in Cyprus, the need of Turkish society and political leadership and the armed forces that behaving convenient with the Republic of Turkeysexternal politics had been provided with the establisment of The Organisation of The Turkish Resistance Organizatin, did its duty successfully in protecting the Turkish peoples life, properties and honor with the support of them during 11 years after 1963.

v

NDEKLER

ZET ........i

NDEKLER .. v

NSZ ..... vii

KISALTMALAR..........................................................................................................x

GR............................................................................................................................1

BRNC BLM

1.TARHTE KIBRIS ........... ...... ........................................................4 1.1. Osmanl Hakimiyetine Kadar Kbrs................. ..................... ............4 1.2. Kbrsta Osmanl Hakimiyeti......................................... .......... ...............4 1.3. Kbrsta ngiliz daresi.................................................... ........... .........6 1.3.1. Birinci Dnem (1878-1914).......................... ........ ................8 1.3.2. kinci Dnem (1914-1960).... .9 1.3.2.1. 1931 syan ...11 1.3.2.2. 1950 Plesibiti 12 1.3.2.3. Kbrs Sorununun Uluslararas Nitelik Almas...12

KNC BLM

2. TRK MUKAVEMET TEKLATININ KURULUU ..................16 2.1. Rum Tedhi Hareketleri ......................................................16 2.2. Taksim Tezinin Kabul..... ............ .........................................................18 2.3. Tekilatn Kurulu Amalar... ............... ..................... ..................20 2.4. Tekilatn Kuruluu ........................23

2.5. Trkiye ile Tekilat Arasndaki likisi ..26 2.5.1. Tekilata Destek Salama abalar .26 2.5.2. Tekilata Destein Verilmesi.. .30

vi

NC BLM

3. TEKLATLANMA VE YER ALTI DNEM (1958-1963)...............................39 3.1. Personel Seimi........................................................................................39 3.2. Personelin Eitilmesi........ ..............................................................43

3.2.1. Hasrete Gitmek 43 3.2.2. Kbrsta Eitim ....45

3.3. Tekilatlanma ......................................................46 3.4. kmal .. ................................................................51 3.5. stihbarat, stihbarata Kar Koyma, Muhabere ..................... ............... 63 3.6. Disiplin ve Dier Faaliyetler ...........................................71

DRDNC BLM

4. TRK MUKAVEMET TEKLATININ YER STNE IKMASI (1963 VE SONRASI) .. . .75 4.1. 1963 Olaylar ncesi Siyasi Gelimeler 75 4.2. 21 Aralk 1963 ve Tekilatn Yer stne kmas 78 4.3. Tekilatlanma 80

4.4. kmal .. ..83 4.5. Eitim . 85 4.6. Ulam, Muhabere, stihbarat . 87 4.7. Mcadele Yllar ve arpmalar ... 90 4.8. Dier Faaliyetler .. 103 4.9. 1974 Bar Harekat ve Trk Mukavemet Tekilat .. .. 107

SONU ................................................................................................................... 112

BBLYOGRAFYA ................................................................................................ 115

EKLER . .. 124

vii

NSZ

Bu almada Akdenizin en byk adalarndan biri olan Kbrstaki iki toplumdan birini oluturan Kbrs Trklerinin adadaki varlk mcadelelerinin, kanmzca son dnemlerdeki en nemli blmne damgasn vurmu olan, rgtn incelemeye altk. Bu rgt Kbrs Trklerinin efsanevi rgt Kbrs Trk Mukavemet Tekilatdr.

almamzda Kbrs Trklerinin, Kuva-y Milliyesi olarak kabul edilebilecek olan Trk Mukavemet Tekilatnn kurulmasn gerektiren sebepler, Trkiyenin adada kurulacak bir gizli yer alt rgtn destekleme sebepleri, kurulu ama ve hedefleri, tekilatn eyleme gemeyerek yer altnda kalmay tercih ettii dnem olan 1958-1963 yllar arasndaki tekilatlanma, eitim, silahlanma gibi faaliyetlerle, gerektiinde Trk halknn savunmasn stlenmek iin yapt hazrlklar, 21 Aralk 1963 tarihinde balayacak olan 11 yllk mcadele dneminde tekilatn personel ve silah kaynaklarndan eitimde yaad dnm, devletleme yolunda nemli bir adm olan dzenli ordu olma abas ve tekilat-halk, tekilat-devlet btnlemesi irdelenmeye allmtr.

u ana kadar zerine ok fazla aratrma yaplmam olan Trk Mukavemet Tekilatnn kurulu aamasndan, 1974 Bar Harekat sonras lavedilerek Kbrs Gvenlik Kuvvetlerine dnmesine kadar geen sreci inceleyen bir alma yaplmamtr. almamzla bu eksik giderilmeye allacaktr.

Bu konu hakknda yaplan almalara baklacak olursa, Aydn Akkurt un Ada daki tekilatn 1957-1958de ilk kurulu almalar ve Trkiyeden destek salanmas aamalarn inceleyen Trk Mukavemet Tekilat adl kitabyla, Ulvi Keserin Trk Mukavemet Tekilat ncesi Adadaki yer alt faaliyetleri ile Tekilatn yer altnda bulunduu 1958-1963 dnemini inceledii 1955-1963 Kbrsta Yer alt Faaliyetleri ve Trk Mukavemet Tekilat adl doktora tezi

viii

bulunmaktadr. Konu hakkndaki dier eserler hatratlar olup, kiilerin yaadklar, belirli bir zaman aral ve mekan kstlamas iinde, verilmitir.

Aratrmamz esnasnda bizi kstlayan faktrler yle sralanabilir: Dnemde tekilatn faaliyetlerinin basn yayn organlarna yansmamas, emirlerin yazl olarak verilmemesi, yazl olanlarn ise alnmasna mteakip imha edilmesi.

alma konumuz olan Trk Mukavemet Tekilatnn gizli ve silahl bir yer alt tekilat olarak kurulmas, grev alan kiilerin ketum ahsiyetlerden seilmesi, faaliyetlerin gizlice yrtlmesi gibi sebeplerle, Trk Mukavemet Tekilatnda grev alm olan personel sadece kendi grev alanlarn bilmekteydi.

Yukarda saydmz sebeplerle, almamzn temel kayna ve ana ekseni; szl tarih almasna ve dnemle ilgili tekilatn iinde grev alm kiilerin yazd hatratlara dayandrlmaya allmtr.

Bu kapsamda Kbrsta ve Ankarada Trk Mukavemet Tekilatnda grev alan mcahitlerle szl tarih almas yaplm olup, kendilerine ulaamadmz fakat dier kaynaklarda kendileriyle szl tarih almas yaplm olan mcahitlerin beyanlarndan da gerek duyulduka yararlanlmtr.

Temennimiz tekilatta grev alm bu kiilerin ilerleyen zamanda kendi kiisel arivlerini aratrmaclara amalar, ve bunlarn yaynlanmas, hatralarn yazmalar ile konu hakkndaki bilgi eksikliklerinin giderilerek, bizlerin ortaya koyamad veya eksik brakt bir ok hususun gn na karlmasdr. Bunun ise, adadaki Trk varlnn korunmasn salamak iin, zamannda hayatlarn tehlikeye atan insanlarn oluturduu tekilatn daha iyi anlalmasn salayacan ve eer ilerleyen zamanda Trk milleti byle bir kuvvete ihtiya duyacak olursa bu almalarn yol gsterici olacan ve yaplabilirlii konusunda insanlarn inanlarn tazeleyeceini dnmekteyim.

Aratrmalarm esnasnda benden kurumsal olarak yardmlarn esirgemeyen bata Kbrs Trk Mcahitler Derneine ve Kbrs Trk Mukavemet Tekilat

ix

Derneine ve benle kymetli anlarn paylaan mcahitlere teekkr bir bor bilirim.

almam esnasnda bana yol gsteren, her trl destei veren bata danmanm Do.Dr. Ayten Sezer Ar olmak zere Hacettepe niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits retim Grevlilerine teekkrlerimi sunarm.

Son olarak almalarm esnasnda bana her zaman moral veren, tezimi yazmamda ve kontrol etmemde ok nemli yardmlarn esirgemeyen eim Sebahat MUTLU ya ve kk kzm Aybike MUTLU ya teekkr ederim.

x

KISALTMALAR

A.B. : Avrupa Birlii

A.B.D : Amerika Birleik Devletleri

age. : Ad Geen Eser

agm. : Ad Geen Makale

AKEL : Progressive Party of the Working People

(Emeki Halklarn lerici Partisi)

BM : Birlemi Milletler

dr. : Doktor

EOKA : Etkniki Organosis Kibriyon Agoniston

Kbrsl Savalarn Ulusal Birlii

KK : stihbarata Kar Koyma

KATAK : Kbrs Trk Aznl Kurumu

KHO : Kara Harp Okulu

KITEMB : Kbrs Trk Mukavemet Birlii

KP : Kbrs stirtad Projesi

xi

KKTC : Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyeti

km. : Kilometre

K.T.K.F. : Kbrs Trk Kurumlar Federasyonu

MSB : Milli Savunma Bakanl

MT : Milli stihbarat Tekilat

NATO : North Atlantic Treaty Organization

(Kuzey Atlantik Savunma Pakt)

RMMO : Rum Milli Muhafz Ordusu

TBMM : Trkiye Byk Millet Meclisi

TC : Trkiye Cumhuriyeti

TMT : Trk Mukavemet Tekilat

TSK : Trk Silahl Kuvvetleri

yy. : Yzyl

1

GR

Adn, kna iei ad verilen bir iekten veya Kinirosun kznn isminden yahut ak ilahesi Kiprisden alan Kbrs1 adas, mehur ehirlerinin adlarna gre Amatusya, Pafya, ve Salaminya ad ile de anlmtr. Avrupa dillerinde bakrn ismi bu Adann isminden kmtr. Bakrn Latincesi Cuprumdur.2

Kbrs adas, Akdenizin kuzey dou blgesinde 3433 ve 3541 kuzey enlemleri ile 3217 ve 3435 dou boylamlar arasnda olup, Atinaya 800 km., Girit adasna 555 km., Msra 316 km., Beyruta 221 km., Suriyeye 96 km. ve Trkiyeye 71 km. mesafede bulunmaktadr.3 Kbrs Sicilya ve Sardunya adalarndan sonra 9283 kmlik alan ile Akdenizin nc byk adasdr.4

Kbrs iklim, yeryz ekilleri ve dier tabiat artlar bakmndan Anadolu ile benzer zelliklere sahiptir. Ada Anadolunun Taeli yarmadasnn gneyinde deniz ortasndan km bir paras konumundadr ve Toros da sisteminin iinde dnlebilir.5

1 Kbrs ve tarihi ile ilgili yaplan almalar ok eitli olup; Kbrs tarihi ve Kbrs meselesi ile ilgili

ayrntl bilgili ii baknz: Dervi Manizade, Kbrs, stanbul, 1975, Yaylack Matbaas; H.Fikret Alaysa, Tarihi Persfektiften Kbrs Meselesi, Ankara, 1992, Trk Tarih Kurumu; H.Fikret Alaysa, Tarihte Kbrs, Lefkoa, 1988, Kbrs Trk Kltr Dernei yayn; Erol Manisal, Dnden Bugne Kbrs, stanbul, 2000, Yenign Haber Ajans; Kudret zersay, Kbrs Sorunu Hukuksal Bir nceleme, Ankara, 2002, ASAM Yaynlar; Hner Tuncer, Kbrs Sarmal, Nasl Bir zm, Ankara, 2005, mit Yaynlar; Dervi Manizade, Batan Sona Kbrs Gerei, stanbul 1965, Kbrs Trk Kltr Dernei yaynlar; Erturul nalp, Gemiten Gnmze Kbrs, Ankara, 2007; Hamet Grkan, Tarih inde Kbrs, Lefkoa, 2000, Galeri Kltr yaynlar; Ahmet Gaziolu, Kbrs Tarihi, ngiliz Dnemi, 1870-1960, Lefkoa, 1998, Kbrs Aratrma ve Yayn Merkezi. 2 H.Fikret Alaysa, Tarihte Kbrs, Lefkoa, 1998, s.1.

3 Prof.Dr.Dervi Manizade, Kbrs Dn Bugn Yarn, stanbul, 1975, Yaylack Matbaas, s.66.

4 Ayrntl bilgi iin baknz: Cevat R.Grsoy, Kbrsn Corafi Durumu, Ankara, 1964, Ayyldz

Matbaas. 5 Milletleraras Birinci Kbrs Tetkikler Kongresi, 14-19 Nisan 1969, Trk Heyeti Teblileri,

Ankara, 1971, s.43.

2

Kbrs adas, Trkiyenin Hatay vilayetindeki da ve ovalarn 130 km. gneybatda yani Kbrsta deniz seviyesi zerine kmasyla oluup, derinlii birka yz metreyi gemeyen bir deniz platformu ile ana ktaya bal bulunmaktadr.6

Corafi konumunu deerlendirdiimiz Kbrsn dnya zerindeki stratejik ve jeopolitik konumuna bakacak olursak u ekilde zetleme yapmak mmkn olabilir: Ortadounun Bat ve Akdenizin Dou kanadna hkim bulunan Kbrs; byk petrol ve doalgaz rezervlerine sahip bulunan Ortadouya yaknl, buradan ve Avrasya blgesinden kan petroln ve dier kaynaklarn transferinde kullanlan limanlara ve deniz yollarna hkimiyeti ile enerji kaynaklarna hkmetmek iin blgede kabilecek bir savata stratejik bir depo vazifesi grebilecek ve hava-deniz ss olarak kullanlabilecek olan Ada; kendisini hakimiyeti altnda bulunduracak olan devlete stratejik ve taktik adan ok byk avantajlar salayacak bir konumdadr.7

Kbrsn Trkiye asndan nemine bakacak olursak; bu nem en bata Adada ayn soydan gelen, ayn kltr ve ayn dili paylat Kbrs Trk halknn yaamasndan kaynaklanr. Bundan dolaydr ki, Trkiye Adadaki Trk halknn bar, zgrlk ve gvenlik iinde yaamasn istemektedir.8

Ada, Trkiyenin Akdeniz sahillerine yaknl ve Akdeniz iindeki konumu ele alndnda Trkiyeye bu blgeden gelecek tehditlere kar bir karakol vaziyetindedir. Trkiyeye dier blgelerden gelecek tehditlerde ise ikmal yollarnn ak tutulabilmesi iinde hayati nem arz etmektedir.

Bu konuda Atatrk de Gney Anadoluda izledii bir askeri tatbikatta etrafnda bulunan subaylara:Trkiyenin yeniden igal edildiini ve Trk kuvvetlerinin sadece bu blgede mukavemet ettiini farz edelim. kmal yollarmz ve imkanlarmz nelerdir? sorusunu sormu. Subaylar birok gr ve dnceler ileri srmlerdir. Atatrk, hepsini sabrla dinlemi, sonra, elini haritaya uzatm ve Kbrs iaret ederek, Efendiler, Kbrs dman elinde bulunduu srece, bu

6 Sleyman Ouz, Kbrs Ekonomik ve Sosyal Ynleriyle, stanbul, 1975, Seda Matbaas, s.10.

7 Halil Sadrazam, Kbrsta Varolu Mcadelemiz ve Antlarmz, stanbul, 1990, s.10-12.

8 Sabahattin smail, 150 Soruda Kbrs Sorunu, stanbul, 1998, Kasta Yaynevi, s.49.

3

blgenin ikmal yollar tkanmtr. Kbrsa dikkat ediniz. Bu Ada bizim iin nemlidir. diyerek bu konunun altn izmitir.9

Ege adalarnn Yunanistann elinde olduu dnlrse Kbrsta da Enosisin10 gereklemesi durumunda, Trkiyenin dnya ile olan deniz balants (Karadenizin baka denizlere balants olmad gz nne alnrsa) Yunanistan tarafndan kontrol altna alnm olacaktr.

Yukarda saydmz sebeplerle Kbrs, tarih boyunca srekli bir atma alan olmu, birok medeniyetin ve devletin egemenlii altna girmitir. Gnmzde de, Adada bata Yunanistan ve Trkiye olmak zere A.B.D., ngiltere ve A.B.nin karlar atmaktadr ve her geen gn Ada ile ilgili yeni planlar ve istekler ortaya atlmaktadr. Kanmzca Trkiye gemite olduu gibi gelecekte de Kbrsla ilgili gelimelere mdahil olmaya devam edecektir.

9 Manizade, age., s.13, Atatrk ve Kbrs Trkleri ile ilgili daha ayrntl bilgi iin baknz: nc

Uluslar aras Atatrk Sempozyumu 3-6 Ekim, 1995-Gazi Magosa K.K.T.C., Ankara, 1998, Atatrk Aratrma Merkezi Yayn, s.349-368. 10

Enosis ifadesi 1930lu yllardan bu yana Kbrsn Yunanistana balanmasyla e anlaml olarak kullanlmtr. Kelime aslnda toprak andan bir lkeye katlma, balanma manasndadr ve Kbrsla ilgili deil, genel bir mana tamaktadr. Fakat Yunanllarn daha nce Girit iin Enosisten bahsettii hatrlanacak olursa, Kbrsta Enosis mcadelesinin kazanlmas durumunda baka yerler iinde bu talep gelebilecektir. Nazm Gven, Kbrs Sorunu Yunanistan ve Trkiye, stanbul, 1984, ada Yayn, s.60.

4

BRNC BLM

1. TARHTE KIBRIS 1.1. Osmanl Hkimiyetine Kadar Kbrs

Kbrs adasnn tarihi, milattan nce 1450 senesinden itibaren netlik kazanmaya balamtr. lk zamanlarda Kbrsn mahalli teekkller halinde bamsz bir hayat srd anlalmaktadr. Daha sonra Ada ile Msr arasnda kurulan siyasi mnasebetler, zamanla tbiiyet halini almtr.11

Msr Firavunu III. Tutmosis tarafndan M.. 1500-1450 yllarnda Msra balanan Kbrs bu tarihten sonra hakimiyet mcadelelerine sahne olmu ve srekli olarak el deitirmitir. Zaman zaman bamszln elde etse de tarih boyunca Msrllar, Fenikeliler, Asurlular, Persler, Romallar, Bizansllar, Emeviler,

Abbasiler, Templar valyeleri, ngilizler, Cenevizliler ve Memluklularn hkimiyetinde kalmtr. 12

Adann ticaretini nceden beri elinde bulunduran Venedikliler 1489 ylnda Kbrs ele geirmesi sonras Ada, Venedik soylularndan seilen bir vali ile ynetilmeye balanlm ve Kbrsn Ortodoks olan yerli halk, Venedik ynetimince Katolik olmaya zorlanarak ar vergiler altnda ezilmitir. Venedik idaresi ve Katolik etkisi Osmanllarn Aday hkimiyeti altna almasna kadar srmtr.13

1.2. Kbrsta Osmanl Hkimiyeti

Bu tarihe kadar Suriye, Lbnan, rdn, Arabistan Yarmadas, Irak ve Msr ele geiren bir imparatorluun Kbrs ele geirmeyi ihmal etmi olmas mmkn deildi. Daha da nemlisi Adada bulunan Venedik korsanlarnn Dou

11 ndal Cam, Anadolu Kokan Kbrs, Ankara, 1966, Ankara Yaynevi, s.14.

12 Ylmaz Bekta, Kbrs Sorunu 1960-1974, Malatya, 2003, nn niversitesi Sosyal Bilimler

Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, s.10. Emeviler ve Abbasiler dneminde Kbrs, nisbi bir muhtariyeti korumu ve bu devletlere sadece vergi ile balanmtr. 13

Bekta, age., s.8-11, Kbrs tarihi ile ilgili daha ayrntl bilgi iin baknz: Sir G.Fracis Hill, A History of Cyprus, 1952, Cambridge University Press ve kr Grel, Kbrs Tarihi, stanbul, 1984

5

Akdenizdeki ulam sk sk vurmalar Osmanl Ticaret gemilerinin bu sularda gvenle dolamasn engelliyordu. Bu da gc dorua km olan Trk Devletini olduka rahatsz ediyordu. Adann fethi Trk mparatorluu iin adeta bir zaruret halini almt. Ancak Adann fethiyle Akdeniz dousundaki Osmanl egemenliinin tamamlanmas ve btnlemesi mmkn olabilecekti.14

Lala Mustafa Paa komutasndaki Kbrs Harekt sonrasnda Austos 1571 tarihinde Kbrs Osmanl hkimiyetine girmitir.15

Kbrs Beylerbeylii Dou Akdenize tamamen hkim bir mevkide bulunmakta idi. Bu sebeple Adann askeri bakmdan kuvvetlendirilmesi yannda nfus olarak da Trk isknna ihtiya duyuluyordu. Bylece Padiah II. Selim, Adada kalan 20.000 civarnda askerin yan sra 10.000 civarnda sanatkr ailenin de Kbrsa gnderilmesini kararlatrd.16 Karaman, Darende, Nide, Kayseri, el, Bozok, Alaiye, Manavgat, Zlkadiriye, Teke blgelerinden baz Trkmen topluluklar mecburi iskna tabi tutularak Kbrsa yerletirildi17 ve yl vergiden muaf tutuldu.18 Bunu izleyen yzyllarda, durum gerektirdike, rf ve adetleri bozan kiilerle, huzursuzluk karan Trkmen airetleri de Kbrsa srgn edildi.19 Fakat bu srgnler Kbrsta bir Trk ounluk kurmaya ynelik olmamtr.20

Adada Osmanlnn kendine zg millet sisteminin uygulanmas, Kbrsn yerli halkna zerklik getirmiti. Venediklilerin Katolik banazlndan kurtulan Ortodoks Rumlar, Osmanlya itaat etmede tereddt gstermi, kendi kiliselerine sahip karak gerek anlamda ibadet zgrlne sahip olmulardr.21 Bu dorultuda

14 Kbrsn Fethi (1570-1571), Genel Kurmay Askeri Tarih ve Stratejik Ett Bakanl, s.9-13.

15 age., s.80.

16 smail, age., s.2.

17 ay, age., s.10.

18 Osmanl daresinde Kbrs, T.C.Babakanlk Devlet Arivleri Genel Mdrl Osmanl Arivleri

Dairesi Yayn No:43, Ankara, 2000, s.17.; Osmanl mparatorluunda Bir skan ve Kolonizasyon Metodu Olarak Srgn, stanbul ktisat Fakltesi, stanbul, 1949-50, Cilt 11, s.525-561. 19

Pierre Oberling, Bellapaise Giden Yol, Ankara, 1987, Genelkurmay Basmevi, s.5. 20

Halil nalck, Fetihten Sonra Kbrsta Osmanl Politikas ve Ynetimi, Ankara, 1969, s.7. 21

Hikmet zdemir, Akdenizin En Uzun Krizi, Yeni Trkiye Dergisi, Say 3, Mart-Nisan, s.248-258.

6

Ortodoks Bapiskoposu srgnden geri getirilerek makamna oturtulmu ve 1754 ylnda karlan bir fermanla yerli halkn temsilcisi saylmtr.22

Kbrsta 19uncu yy.n balarnda siyasi alkantlar ba gstermeye balamtr. Bunlarn en nemlisi 9 Temmuz 1821de Mora ayaklanmas ile ezamanl olarak Rum kilisesinin nderliinde balayan kalkmadr. Vali Kk Mehmet Paa kilise nde gelenlerini cezalandrarak bu hareketi bastrmtr. Fakat bu kalkmadan sonra kap kurtulan baz papazlar Romada bir araya gelerek 6 Aralk 1821de bir Enosis manifestosu yaynlamlardr.23

Bu kalkmalarda Ortodoks Kilisesinin gc, Rum ticaret burjuvazisinin gittike artan gc, Balkanlarda balayan Yunan milliyetiliinin Kbrs da etki altna almas24 ve Ortodoks gcnn bu dnemde tek simgesi olan Rusyadan gelen basklar ve yardmlar nemli rol oynamtr.25

Bu ayaklanmadan yaklak elli yl sonra, Osmanl ynetiminden kan Adada bu tarihten sonra kargaa ve belirsizlik bitmeyecektir.

1.3. Kbrsta ngiliz daresi

ngiltere 20. yy.la girerken dnyann o gne kadar grd en byk imparatorlua sahiptir. ngiliz mparatorluu yaklak on iki milyon mil karelik

toprak ve dnya nfusunun belki de drtte biri, ayn zamanda dnya deniz ticaret filolarnn te birine sahiptir.26 Kbrs ise Svey Kanalna olan yaknl ve Akdeniz ticaretini kontrol eden konumuyla ngilterenin ilgisini ekmektedir. ngiltereye27 arad frsat Osmanl-Rus Harbi verecektir.

22 Yakup Akgn, Rauf R.Denktan Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinin Oluumundaki Rol,

Sakarya, 2001, Sakarya niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, s.4. 23

Sirmeni Gazetesi, 5 Mays 1991 24

zdemir, age., s.249. 25

Richard Colgc, Modern Yunanistan Tarihi, stanbul, 1997, letiim Yaynlar, s.34. 26

Paul Kennedy, Byk glerin Ykseli ve kleri, Ankara, 1996, Trkiye Bankas Kltr Yaynlar, s.262-267. 27

Kbrs Adasnn ngiliz idaresine gemesi ve Adada kurulan ngiliz idaresi ile ilgili ayrntl bilgi iin baknz: Nasim Zia, Kbrsn ngiltereye geii ve Adada Kurulun ngiliz daresi, Ankara,

7

Osmanl-Rus Savandan yenik kan Osmanl Devleti 3 Mart 1878 tarihinde Ayastefanos (Yeilky) Antlamasn imzalamtr.28 Avrupa g dengesini bozan bu savatan sonra ngiltere, Rusyann ilerlemesi karsnda kendi menfaati asndan Osmanlnn toprak btnln koruma siyaseti izlemek zorunda kalmtr. Bu kapsamda ngiltere; Dou Anadoludaki Kars, Ardahan ve Batuma giren Rus ordularnn geri ekilmesinin salanmas vaadi ile ok ynl artlara bal olarak Kbrs adasn kiralk almtr.29

Kbrs Ynetiminin ngilizlere devredilmesini ngren ve 4 Haziran 1878 tarihinde imzalanan ngiliz Savunma Konvansiyonu iki maddeden olumaktayd. Buna gre; Osmanl Devleti, Kbrs kaytsz artsz ngilizlere teslim etmi deildir. Her eyden nce, ngiliz igali ve ynetimi altnda bile Kbrsn egemenlik hakknn Osmanlya ait olduu, Adann Osmanl mparatorluunun bir paras olduu aka belirtilmitir.30

ngilizlerin kolonilerdeki egemenliini srekli klmay, byk lde klasik bl ve ynet stratejisine dayandrd sylenebilir. Bu stratejinin gerei olarak, ngiliz ynetimi, kolonilerinde karlat geleneksel toplumlar arasndaki her trl etnik, dinsel, dile dayal veya benzeri farkllklar belirginletirerek sz konusu toplumlar snflandrm; guruplara ayrm ve her bir gruba farkl davranarak aralarndaki potansiyel kartlk unsurlarn n plana karmtr.31 Sonu olarak ngilizler, smrgelerindeki yerel g odaklarn aynen koruyarak, gerektiinde bunlar birbirine kar kullanm ve uzun yllar en az asker ve mal klfetle

1975, Ayyldz Matbaas; Ercment Kuran, Kbrs daresinin ngiltereye Terki, Ankara, 1964, Ayyldz Matbaas; Rfat Uarol, 1878 Sorunu ve Osmanl ngiliz Anlamas, stanbul, 1978, stanbul niversitesi Edebiyat Fakltesi Yayn; Ahmet Gaziolu, Kbrs Tarihi, ngiliz Dnemi, 1878-1960, Lefkoa, 1998, Kbrs Aratrma ve Yayn Merkezi. 28

Osmanl paratorluu adna Hariciye Nazr Safvet Paa ve Berlin Elisi Sadullah Bey tarafndan imzalana 29 maddelik bir antlamadr. Bu antlamaya gre Rusya, Balkanlar ve Bulgaristanda kesin bir nfuz kazanm, arazi ve nfus asndan Gney Avrupaya kadar inmitir. Baknz; Mufassal Osmanl Tarihi, 6.Cilt, stanbul, 1963, s.3224-3227 29

Akgn, age., s.6. 30

Ahmet Gaziolu, ngiliz Ynetiminde Kbrs II (Enosis emberinde Trkler), stanbul, 1996, Kbrs Aratrmalar ve Yayn Merkezi, s.17. 31

Crawford Young, The Colonial Construction of African Nations, Oxford, 1994, Oxford University Pres, s.225-231.

8

smrgelerini ynetmeyi baarmlardr. Dolaysyla, gruplar arasnda bir st-otorite roln oynayarak kontrol ellerinde bulundurabilmilerdir.32

Adadaki ngiliz idaresini genel hatlaryla iki dnemde incelemek mmkndr. Birinci dnem; ngiltereye kiralk olarak verilmesiyle balar ve I. Dnya Savanda ngilterenin Aday ilhak ile biter. kinci dnem ise bu tarihten itibaren balar ve Kbrs Cumhuriyetinin kurulmasna kadar devam eder.

1.3.1. Birinci Dnem (18781914)

lk ngiliz Yksek Komiseri Wolseley, 1878 yaznda Adann Larnaka limanna ayan basar basmaz, kendisini Rum Ortodoks Kilisesi Bapiskoposu Bakanlnda bir heyetin beklediini grd. Bapiskopos, Wolseleye ,ho geldiniz derken, konumasnn en nemli blmn u szler oluturuyordu: Biz bu ynetim deiikliini ho karlyoruz. nk ngilterenin, daha nce Yunan adalarna verdii gibi, Kbrs da Yunanistana, anavatanmza brakacandan eminiz. Bundan sonra, Adann Rum ounluunun isteklerini dile getirdiklerini bildiren kilise adamlar, ngiliz ynetimi boyunca Enosis isteklerini her frsatta yineleyeceklerdir.33

ngilizler Adada balangta, Osmanldaki divana benzeyen Kavanin Meclisini kurdu. Bu Meclis; drt ngiliz memur ve halk idarecilerinden oluuyorken, daha sonralar bu Meclisin yerini 9 Rum, 3 Trk ve 6 ngilizden oluan Terii Meclisi ald.34 Trk toplumunun eit sorumluluk hakkn hie sayan bu deiiklie tepki gsteren Mslman Trklere, ngiliz idaresince u yant verilmitir: ounluk temsilcilerinin (Rumlarn) Mslmanlar aleyhindeki giriimleri, atanm yelerle birleecek olan Mslman ye oylar ve Yksek Komiserin ayrt edici oyu ile nlenecektir.35 Bu sayede ngiltere Adadaki Trk toplumunun ngiliz ynetimi

32 Meltem (Onurkan) Samani, Kbrs Trk Milliyetiliinin Geliimi, Ankara, 1998, Hacettepe

niversitesi Sosyal Bilimler Enstits, Yeynlanmam Yksek Lisans Tezi, s.24-25. 33

Cevat Grsoy, Halil nalck, Ercment Kuran, H.Fikret Alaysa, Kbrs ve Trkler, Ankara 1964, Trk Kltrn Aratrma Enstits Yayn, s.69. 34

ayn yer. 35

Gaziolu, age., s.47.

9

ile daha sk bir ibirliine gitmesini ve kendisini gvenceye almak iin ngiliz ynetiminin isteklerini kar koymadan yerine getirmesini amalamtr.

Trk toplumu bu dnemde idarecilik konumundan, idare edilen bir topluma dnmenin sanclarn yaamtr ve bu dnemde ilk rgtlenme abalar meydana kmtr. Zira Adann ngilterenin eline gemesiyle birlikte Rumlarn Enosis faaliyetlerini younlatrdklarn gzlemlemekteyiz. Bu abalarn nne geebilmek amacyla Trk cemaatinin nderleri 1880li yllarn sonlarna doru Kraathane-i Osman adl rgt kurdu. Bu rgtn belli bir tz, kaytl yeleri olmamasna karn siyasi nitelii vardr.36

1.3.2. kinci Dnem (19141960)

ngiltere ile Osmanl Devleti arasnda 1914 ylnda sava ilan edilince, 5 Kasm 1914te ngiliz Hkmeti, ngiltere ve Osmanl Devleti arasndaki sava sebebiyle Kbrs lhak ettiini ve 1878 Anlamasnn artk geerli olmadnn kararn (order in council ) ilan etti.37

Osmanl Devleti ise bu ilhak sadece protesto etmekle yetindi.38Bu durum karsnda ngiliz tabiiyetine gemek istemeyen o gnk nfusun sekizde birini oluturan 8000 kadar Trk, anavatan Trkiyeye g ettiler.39ngiltere fiilen smrge telakki ettii Kbrs 1915 senesinde ngiltere safnda savaa girmesi halinde, Yunanistana vermeyi teklif etti. Fakat Yunanistann savaa girmeyi reddetmesi teklifin havada kalmasna sebep oldu.40

Milli Mcadele dneminde gerek Kbrs Trk basn, gerekse Kbrs Trk halk Milli Mcadeleye destek vermi ve Cumhuriyetin kurulmas ile Trkiyede uygulanan nklplar Kbrs aydn da, Kbrsta da hzla uygulamaya almtr.41

36 smail, age., s.15.

37 Grsoy ve dierleri, age.,s.77.

38 Bekta, age.,s.19

39 ay, age.,s.20

40 Grsoy ve dierleri, age.,s.77.

41 Konu hakknda daha fazla bilgi iin baknz: Erdal Yurdakul, Kbrs Trkleri ve Atatrk nklaplarnn Kbrsta Uygulanmas, Ankara, 2002, Genelkurmay Basmevi, Blm 2

10

ngilterenin Kbrstaki Mslman-Trk varln bir denge unsuru olarak koruma siyaseti, Osmanl Devletinin yklmasndan ve yeni kurulan Trkiye Cumhuriyeti Devletinin Lozan Bar Antlamas ile Ada zerindeki ngiliz egemenliini tanmasndan sonra da devam etmitir. Bunun en ak rnei; ngiliz Hkmetinin Kbrstaki Mslman-Trk unsurun gen Trkiye Cumhuriyetine g etmesini tevik etmeyen, hatta engellemeye alan tavrdr. Lozan Bar Antlamasnn 21. maddesi, Adadaki Kbrsl Trklere Trkiye Cumhuriyeti vatandal ile ngiliz vatandal arasnda tercih yapma hakk (Hakk- Hyar) tanyordu. O dnemde, Trkiyenin Adadaki Trk varln korumaya ynelik bir politikas olmamasna; hatta Adadaki konsolosu Asaf Bey araclyla g tevik etmesine ramen, ngilterenin g engelleyerek Adann ikili yapsn korumaya eilimli olduu grlmektedir.42

Lozan antlamasnn kabulnn ardndan 10 Mart 1925te ngiltere Kbrs ngiliz Ta Kolonisi ilan eden ihtara beratn imzalad ve bu tarihten itibaren Adadaki ngiliz yneticisi yksek komiser olarak deil, vali olarak anlmaya baland.43 Bu dnem Kbrs Cumhuriyeti kuruluncaya kadar devam etmitir.

Ayn dnemde ngiliz ynetiminin, Kbrsl Trk aydnlar arasnda glenmeye balayan Trk ulusuluunu bastrmaya alt; kendilerini Kemalist ve/veya Trk Milliyetisi olarak adlandrmaya balayan bir ksm aydnn karsndaki, kendisiyle ibirliine eilimli geleneksel Mslman-Osmanl liderliini destekleyerek kendisine yandalar yaratmaya alt izlenir. Bunlar yaparken Kbrs Trk toplumunun antiKemalist, geleneki ve ngilizci unsurlarn kullanmtr. Bir dier ifadeyle, Kbrs Trk toplumu iindeki Atatrk reformlarna kart geleneki unsurlar ile milliyeti ve toplumsal reformcu unsurlar arasndaki siyasal mcadelede ngiliz ynetimi gelenekilerin yannda yer almtr. Bu sayede

42 Sabahattin smail, E.Birinci, Kbrs Trklerinin Varolu Savanda ki Ulusal Kongre-Meclis-i

Milli (1918)-Milli Kongre(1931), Lefkoa, 1987, Cyrep, s.103. 43

Aygn, age.,s.11.

11

Bat medeniyetinin nclerinden olan ngiltere, batllamaya ynelik reformlar talep eden unsurlarn karsnda yer alm oluyordu.44

1.3.2.1. 1931 syan

Rumlar, 1925ten 1959a kadar devam eden bu 34 yllk dnemde Megali dea45 (Byk deal)nn nemli admlarndan biri olan Kbrsn Enosisini gerekletirmek iin zaman zaman birok teebbslere girimilerdir. Bunlardan en nemlisi 1931 ayaklanmasdr.46Rum asiler, Enosisin ilk defa resmen istendii tarihin 103 nc yl dnmnde olan 18 Ekim 1931de ngiliz idaresine kar Enosis iin isyan balatmlardr.47

Bu isyanda Rumlar Vali konan yaktlar. ngilizler ok sert tedbirlerle isyan bastrd. Btn Adada kan olaylarda 7 kii lm, 67 kii yaralanm ve 400 kii tutuklanmtr.48

ngiltere isyandan sonra Kbrs valisini geni yetkilerle donatarak u tedbirleri almtr: 1. Kavanin Meclisi feshedildi. 2. Siyasi Partiler datld ve yeniden kurulmalar yasakland. 3. Sk bir sansr tesis edildi. 4. Trk ve Yunan tarihinin renimine son verildi.49

44 Samani, age., s.27-28.

45 Ali Gler Megali deay tanmlarken; Yunanistan, 1829 ylndan balayarak istiklalini ilan etmi

ve Megali dea adn verdikleri Byk Yunanistan gerekletirmek iin faaliyetlere balamlardr. Esasnda Megali dea, 1787 ylnda senesinde Kersonda Rus ariesi II. Katerina ile Avusturya mparatoru II. Josefin hazrladklar ve stanbul merkez olmak zere yeni bir Bizans mparatorluu kurmay amalayan Grek Projesinin devam niteliindeydi., Ali Gler, Yakn Tarihimizde Pontus Meselesi ve Rum-Yunan Terr rgtleri, Rizeliler Kltr ve Dayanma Dernei, s.viii-ix.; Nazm Gven ise Magali deann hedeflerini u ekilde belirtmitir: 1. Yunan ulusunun tam bamszlnn salanmas. 2. Teselya, Epir, Selanik ve Bat Trakya;nn Yunanistana katlmas. 3.Ege adalarnn Yunanistana katlmas. 4.On iki adann Yunanistana katlmas. 5. Girit Adasnn Yunanistana katlmas. 6. Bat Anadolunun Yunanistana katlmas. 7. Pontus Rum Devletinin kurulmas. 8. Kbrsn Yunanistana katlmas. 9.mroz ve Bozcaadann Yunanistana katlmas. 10. stanbulun ele geirilmesi., Gven, age., s.60. 46

rfan Kaya lger, Ertan Efegil, Avrupa Birlii Kskacnda Kbrs Meselesi (Bugn ve Yarn), Ankara, 2001, s.12. 47

Oberling, age., s.27-28. 48

ay, age., s.27. 49

Bekta, age., s.22.; Meltem Samani syanla ilgili olarak; ngiliz hkmetinin, Hkmet Kona nnde dank bir ekilde toplanm asileri ilk anda databilecek herhangi bir harekette bulunmam olmas; syan sonrasnda hi suu bulunmayan Trk toplumunun da cezalandrlm olmas ve

12

1.3.2.2. 1950 Plebisiti

II. Dnya Sava sresince, Enosis hareketi sessizlie brnd. Ada kendini Giritin dmesinden sonra tehlikede hissetmeye balad. Sava sonunda, B.M. Bildirgesinde olduu gibi self-determinasyonun genel bir destek bulmas, Enosis arzularn yeniden canlandrd.50

Rumlar 15 Ocak 1950 tarihinde kilisenin kontrolnde, Yunanistanla birlemeyi kabul ederim., Yunanistanla birlemeye karym. eklinde oylamay ihtiva eden bir plebisit yapmaya kalktlar.51Kbrs Rum halknn %96 snn Kbrsn Yunanistana ilhakn (ENOSS) istediini ileri srerek, dnya apnda bir kampanya balattlar.52Bununla birlikte, Kbrsl Trkler eer Londra Aday serbest brakrsa Adada Trk hkimiyetinin kurulmasn talep ettiler.

Kanmzca 1950 Plebisiti; hukuki ve milletleraras bir antlamaya dayanmamas; bir devlet tarafndan deil, bir parti tarafndan dzenlenmesi; oylamann bir Pazar ayini sonras Rum Ortodoks Kilisesinde yaplmas dolaysyla Adada yaayan Trklerin ve Katoliklerin itirak etmemesi; plebisiti organize edenlerin tarafsz olmamas; ngilterenin giriimden nce byle bir hareketi tanmayacan aklamas ve semen listelerinin olmamas dolaysyla hukuki ve uluslararas bir geerlilii yoktur.53

1.3.2.3. Kbrs Sorununun Uluslararas Bir Nitelik Almas

1950 ylnda Adada yaplan plebisit sonras Yunanistann ve Rumlarn Aday Yunanistann hkimiyetine sokmak iin harcadklar abalar hzla artmtr ve 1955 ylna gelindiinde artk Kbrs sorunu sadece ngilterenin bir i sorunu olmaktan kacak ve uluslar aras bir sorun halini alacaktr.

dnemin arivlerine yz yllk sre art getirilmesi gibi sebeplerle, syanda ngiliz ynetiminin de rol, kkrtmas olabileceini belirtmektedir., Samani, age., s.30. 50

Bekta, age., s.22. 51

ay, age., s.36. 52

Sabahattin Egeli, 1960 Kbrs Cumhuriyeti Nasl Ykld, stanbul, 1991, s.13. 53

Bekta, age.,s.23

13

Bu dnemde Enosise ynelik faaliyetlerinin artmas balca iki sebebe dayanmaktadr. Bunlardan birincisi; Yunan i sava ile beraber Kbrstaki komnistlerin Kbrs Yunanistana ilhak almalarn arttrmalardr. Bunun komnistler asndan faydas ise u olacaktr: Adann ngilterenin elinden kmasyla batllarn durumu Dou Akdenizde zayflayacak ve bu Aday komnist ss yapacaklard.54 kinci olarak ise; 1950lerden sonra i ve d basklarn ortadan kalkmasyla Yunanistann gemiteki Trk kart politikaya dnmesidir.55

Makariosun56 1950de Bapiskopos seilmesiyle Enosis eilimi gittike glenmitir. Yunanistan Kbrsta Girit politikasn uygulamak istemitir. Yava yava Yunan ve Trk kamuoyunda konu hakknda tartmalar balamtr. Fakat Trk hkmeti bu konuyu 1954e kadar nce Sovyet tehdidine kar NATOya girmek iin, sonra da blgesel ittifak kurma politikas kapsamnda Balkan Paktn kurmak iin grmezden gelmitir ve konunun stne gitmemitir. Balkan Pakt imzalanncaya kadar Yunanistanda konuyu gndeme getirmemitir.57 9 Austos 1954de Balkan Paktnn imzalanmasndan sadece bir hafta sonra (16 Austos) Yunanistan ngiltereyi Birlemi Milletlere ikyet edip Adaya self-determinasyon hakk verilmesini istemitir.58 Birlemi Milletler konuyu grmeyi kabul etmitir.59

ngiltere bu gelime zerine Birlemi Milletlerin yetkisiz olduunu belirtip; konu grlrse Birlemi Milletleri terk edecei tehdidinde bulunmutur.60 1954

54 Fahir Armaolu, 20.Yzyl Siyasi Tarihi, Cilt I, Ankara, 1991, Trkiye Bankas Kltr

Yaynlar, s.529. 55

Oral Sander, Trkiyenin D Politikas, Ankara, 1998, mge Kitabevi, s.171. 56

Asl ad Michael Mouskos olan Makrios, Bafn Pano Panaglia kynden sradan bir ailenin oludur. 1938 ylnda kilseye girmitir. II.Dnya Savanda Yunanistanda bulunmutur. Ardndan A.B.D.de eitim grmtr. 1948 ylnda Adaya dnmtr ve 1950 ylnda Kbrs Rum Bapiskoposluuna seilmitir. Bapiskopos seildii gn yapt yemin udur Ulusal bamszlmzn gereklemesi iin mcadele edeceime ve Kbrs anavatan Yunanistana katmaktan asla vazgemeyeceime ant ierim. 1960 ylnda kurulan Kbrs Cumhuriyetinin ilk Cumhurbakan olmutur., kr S. Grel, Kbrs Tarihi (1878-1960) I, stanbul, 1995, Kaynak Yaynlar, s.66-67.; Murad Hsn zad, Makariosun 4nc kuaktan dedesinin Ali isminde bir Trk Olduunu iddia etmekte olsa da yaptm almada bu konuda baka bir bilgiye rastlanamamtr., Murad Hsn zad, Baf ve Mcadele Yllar, Lefkoa, 2002, Akdeniz Haber Ajans Yaynlar, s.26-29. 57

Yunanistann Birlemi Milletler ve ngiltere nezdinde baz giriimleri olmutur. 58

Armaolu, age., s.530. 59

Mustafa Albayrak, Trk Siyasi Tarihinde Demokrat Parti (1945-1960), 2004, Phoenix Yaynevi, Ankara,s.428-429. 60

Ayn Tarihi, Say 250, s.182.

14

ylnn Kasm aynda ngiltere Yunanistandan sert bir notayla Kbrs ilhak politikasndan vazgemesini istemitir.

Birlemi Milletler Trk delegesi Selim SARPER, ngilterenin konu hakknda verdii nerge grlrken bir konuma yapm, bu konumasnda Kbrsn Trkiyeye yaknlnn neredeyse kara sular kadar olduunu, her adan Trkiyeye baml olduunu ve Adadaki Trk nfusun 24 milyonluk Trkiyeyle birlikte dnlmesi gerektiini syledikten sonra Trkiyenin onay olmakszn Adada kalc bir zm olamayaca hususunu belirmitir. Bu konumadan sonra yaplan oylamada konunun grlmemesi genel kurulda kabul edilmitir.61 Yunanistan ve Yunan kamuoyu bu karara iddetle tepki vermi, fakat Aralk aynda Trkiyenin de dahil olduu bir konferans yaplmasn kabul etmek zorunda kalmtr.

29 Austos 1955te Londra Konferans toplanm, bu Konferansta Yunan taraf self-determinasyon konusunda srar etmitir. ngiltere ise muhtariyet vermeyi kabul ederek Yunan tezi lehinde taviz vermitir. Trk taraf ise, ncelikle statkonun devamn istemi eer bir devlet lehine ilhak olacak ise bu devletin Trkiye olmas gerektiini savunmutur. nk Ada ngiliz ynetimine Osmanllardan gemitir.62 7 Eyll tarihinde konferans bir sonu alnamadan dalmtr. Fakat ngiltere konferanstan sonra Adaya muhtariyet vermek iin almalara balamtr.63

Londra Konferans ngilterede devam ederken Trkiyede 67 Eyll olaylar meydana gelmitir. Bir gazetede kan haber64 zerine stanbul, Ankara ve zmirde aznlklarn ounlukla yaad yerlerde yangnlar karlm, maaza vitrinleri yamalanm, kilise ve mezarlklara saldrlarda bulunulmutur. 67 Eyll olaylarnda can kayb ve nemli lde maddi hasar meydana gelmitir. Olaylar

61 Albayrak, age., s.429-430.

62 Mehmet Gnlbol ve dierleri, Olaylarla Trk D Politikas, 3. Bask, 1974, Sevin Matbaas,

s.367. 63

Armaolu, age., s.531. 64

Selanikte Atatrkn doduu evin yanndaki Trk Konsolosluunun bahesine atlan iki bombadan birinin patlad, evin ve Konsolosluk binasnn camlarnn krld eklinde bir haber kmtr. Zafer, 7 Eyll 1905.

15

dolays ile 3000 kii tutuklanm ve 11 sendika, federasyon ve dernek kapatlmtr. byk ehirde alt ay sre ile skynetim ilan edilmitir.65

67 Eyll olaylar tek partili dnemin varlk vergisi gibi hkmete zellikle d politikada olmak zere ar bir siyasi fatura karmtr. Trkiye uluslararas politikada zor duruma dmtr. Kbrs konusunda oluan uzlama ortamnn bir sre askda kalmasna sebep olmutur.66

19501955 yllar aras dnemde yukarda da grld gibi gelimeler Adadaki problemi ngiltere ile Onun bir kolonisi arasndaki problem olmaktan kartarak; Kbrs nce Yunanistann dahil olduu sonrasnda ngilterenin de tevikiyle Trkiyenin dahil olduu ve Kbrsl Rumlar ve Yunanistann BMye yapt bavurularn ardndan BMnin, dolaysyla ABDnin de ilgilendii bir uluslar aras problem haline gelmitir.

Yine bu dnemin dikkat ekici hususlarndan birisi de gerek Yunanistanda gerekse Trkiyede halkn olaylara milli bir dava olarak grmeye balamas olup bunun kanaatimizce en nemli gstergesi 67 Eyll olaylardr.

65 Albayrak, age., s.433-437

66 Albayrak age., s.438

16

KNC BLM

2. TRK MUKAVEMET TEKLATININ KURULUU

Trk Mukavemet Tekilat (TMT) ile ilgili bilgilere gemeden nce tekilatn kurulmasnda ve gelimesinde kanmzca nemli olan iki faktr ele almakta fayda vardr. Bunlardan birincisi, bize tekilatn hangi kuvvete kar kurulduunu gstererek amalarn daha iyi anlamamz salayacak; ikincisi ise uzun vadede Trkiyenin Adadaki Trk toplumunu ve dolays ile kurulacak bir mukavemet tekilatn neden destekleyeceini anlamamz kolaylatracaktr.

2.1. Rum Tedhi Hareketleri

Yunanistan Hkmetinin ve Kbrs Rumlarnn, Birlemi Milletlerde diplomatik yollardan bir sonuca varamamas iddet ve terr yoluyla emellerine ulama gayretine dnmtr.67 Kbrs Rum lideri Bapiskopos Makarios ve George Grivas68 Kbrs milliyetisi deil Yunan milliyetisi olduklarndan, gayeleri iki toplumlu bamsz bir devlet kurmak deil, Kbrs Trklerine hi yer vermeyen Enosis anlay ile Adann Yunanlatrlmas idi.69 Yunanistann byk desteiyle 1955 yl ortalarnda kuruluunu tamamlayan EOKA (Kbrsl Savalarn Ulusal Birlii)70 tedhi rgtnn siyasi lideri Makarios, askeri lideri ise Yunanistan i sava srasnda X71 kod adyla bir yer alt rgt kuran ve II. Dnya Savandan

67 Robert Stephens, Cyprus-A Place of Arms, Londra, 1966, Pall Mall Pres, s.140.

68 Megola dea dorultusunda Kbrs Yunanistana balamak amacyla kurulan EOKA terr

rgtnn lideri olan Yorgos Thederos Grivas Anadolunun Yunanllar tarafndan igal edildii dnemde temen olarak grev yapm, gerilla savan iyi bilen emekli bir Yunan Yarbaydr. EOKA Grivasn komutasnda bir ok cinayet iler., Haluk Baylken, Cyprus Question And The United Nations, Ankara, 1983, MSB yaynlar, s.7. 69

Oberling, age., s.4. 70

Bir yer alt rgtnn hangi artlarda ve ne ekilde kurulabilecei, hangi faaliyetlerde bulunaca ve nasl baarl olaca konusunda ve bu balamda EOKAnn iyz hakknda daha ayrntl bilgi iin baknz: Charles Foley, Guerrilla Warfare and EOKA Struggle; General Grivas, Londra, 1964, Longman, s.109; Makrios Druotis, Karanlk Yn EOKA, Lefkoa, 2007, Galeri Kltr Yaynlar. 71

Stephans, age., s.134.

17

sonra rgt ar uta partiletiren George Grivastr.72 Kbrs Mcadelesi Ulusal rgt olarak adlandrlan bu rgtn ulusal kavramyla kastettii Elen dncesi ve Enosis fikrinden baka bir ey deildir.73

Yunan Hkmetinin de desteiyle silah ve personel teminini gerekletiren EOKA 01 Nisan74 1955te ilk eylemini Lefkoada genel valilik, mstearlk dairesi ve Ortadou ngiliz Genel Kararghnda bombalar patlatarak, radyoevini yakarak, Magosa, Larnaka ve Limasolda da buna benzer tedhi hareketleri yaparak gerekletirmiti. Sokaklarda ihtilal beyannameleri datlmtr. Grivasn komutasndaki EOKA yaynlad bildiriyle ngilizleri ve Trkleri dman ilan edip onlar imha edeceklerini aklamlardr.75

19551958 yllar arasnda sadece Baf blgesinde uygulanan tedhi hareketleri sonrasnda 33 Kbrs Trk eitli tarihlerde hayatlarn kaybetmilerdir. Yine bu yllar arasnda 15 kyden 245 Trk ailesi ve toplam 893 Trk yaadklar yerlerden g etmek zorunda kalmtr.76

Makariosun EOKAnn siyasi lideri olduunu renen ngilizler, Makariosu 09 Mart 1956da tutuklayp, eysel adalarna Srgne gndermiler, fakat Makariosun Ada ile olan irtibatn kesmeyerek ve bu rgte kar ok sert yaptrmlarda bulunmamlardr.

EOKA, 1960 ylna kadar eylemlerde bulunduu sre iinde yzlerce Trkn yan sra 100 ngiliz ve AKEL ile olan i mcadelenin de etkisi ile yzlerce Rumu katletmi, 30 Trk Kyn yakp ykm ve bu kylerde yaayan Trklerin g etmesine neden olmu, Aday kan ve atee bomutur.77

72 Halil Paa, Trk Mukavemet Hareketinin Tarihi Nedenleri ve zellikleri, Gvenlik Kuvvetleri

Dergisi, Lefkoa, Mart 1987, s.17. 73

Rauf R. Denkta, The Cyprus Triangle, Lefkoa, 1982, s.22. 74

Diner Raif ile yaptm mlakatta 01 Nisann o yllarda Adada bayram gibi kutlandn ve yaplan eylemler sylendiinde herkesin ayn tepkiyi vererek Nisan 1 akas olduunu dndn dolaysyla bu tarihin zellikle seilmi olabileceini sylemitir. 75

Bekta, age., s.29-30. 76

zad, age., s.38-53. 77

smail, age., s.41-42.

18

EOKAnn tedhi hareketlerine ve cinayetlerine kar Kbrs Trkleri arasnda zaman iinde eitli yaplanmalar olmutur. Bu yaplanmalarn bazlarn siyasi otorite de zaman zaman desteklemitir. Bu rgtler, KITEMB (Kbrs Trk Mukavemet Birlii), KARAETE, VOLKAN, 9 EYLL ve KIBRIS TRK KOMANDOLARIdr.78 Fakat bu yaplanmalar EOKAnn tedhi hareketleri karsnda etkili olamamlardr.

2.2. Taksim Tezinin Kabul

EOKAnn da kurulmasyla Adadaki tedhi faaliyetleri hzla artmtr ve bu faaliyetleri Yunanistann da desteklemesi ngilterenin kararn etkilemitir. ngiltere Adada self-determinasyona kar olmadn fakat bunun self-goverment eklinde olacan belirtmi79 ve bununla beraber taksim hususunu da gndeme getirmitir. ngilterenin taksim yolunu da zm olarak grmesi, Trk Hkmeti tarafndan meselenin nihai zmn salayacak bir hareket noktas olarak kabul edilmi ve Trk tezi taksim tezine balanmtr.80

Yine bu gnlerde (5 Temmuz 1956) Menderes Mecliste yapt bir konumada ilk defa Kbrsa mdahale konusunu gndeme getirmitir.81

Bu tarihten sonra Trkiye Ya Taksim, Ya lm sloganyla bayraklaan taksim tezinin kabul iin almtr.82 Trkiyenin taksim tezine ynelmesinde kanmzca u hususlar etkili olmutur:

1. Trkiyenin, ngilterenin Aday kendisine geri vermeyeceine kesin olarak inanm ve daha gereki bir politika izlemeyi uygun grm olmas.

78 Ulvi Keser, 1955-1963 Kbrsta Yer alt Faaliyetleri ve Trk Mukavemet Tekilat, zmir,

2005, Dokuz Eyll niversitesi Atatrk lkeleri ve nklap Tarihi Enstits, Yaynlanmam Doktora Tezi, s.60-107; bu saydmz gruplar genellikle Lefkoada yaplanm ve Ada sathna yaylamamlardr. Fakat Adada Trklerin youn olarak yaad btn blgelerde zellikle demirci atlyeleri, spor klpleri ve berber dkkanlar etrafnda gruplamalar ve etelemeler yoluyla milliyeti genler kendilerini korumaya balamtr. Diner Raif ile yaplan mlakat. 79

Albayrak, age., s.438 80

Armaolu, age., s.532 81

Demokrat Parti Meclis Grubu Mzakere Zabtlar, X, Cilt: 173, s.49 82

Armaolu, age., s.533; Albayrak, age., s.445.

19

2. ngiltere, Adada bir federasyon kurulmasnn kendi karna olduunu anlamtr. Bu durumun Trk Hkmetinin gznden kamam ve taksim tezinin kendi yararna olduu kararna varm olmas.

3. ngiltere, idari zerklik konusunda almalara balam hatta bir anayasa bile hazrlamtr. leride daha byk kayplara uramamak iin taksime raz olunmu olmas.

4. Yunanistann NATOdan ayrlma tehdidi ve Rum lobisi, A.B.D. ve ngiliz hkmetlerini Rumlar lehine hareket etmeye yneltmeye balam olmas.

5. ngilterede, muhalefette bulunan i Partisinin iktidara gelmeleri durumunda Aday Yunanistana devredeceine ynelik aklamalarnn huzursuzluk yaratm olmas.

6. Kbrsta, Sovyet Rusya tarafndan desteklendii bilinen komnist hareketin giderek glenmesi ve ngiltereye ynelik terr eylemlerini arttrmasnn, ngiliz kamuoyunda yaratt huzursuzluk sebebiyle ngiltere Hkmetinin, Rumlara kar daha sert bir politika izlemekten saknacak olmas.

7. Trkiyenin, Kbrsa mdahale etmesi durumunda, NATOda meydana gelebilecek nemli bir sorunun paras olmamak dncesi.

8. Trkiyenin, o gnlerdeki Svey Kanal bunalm dolays ile, Orta-Douda doabilecek istikrarszl da gz nnde bulundurmas.

9. Trkiyenin, i siyasi ve ekonomik sorunlarn Batnn destei olmadan zemeyecei inanc dolays ile Batl Devletlerin basklarna kar konulamamas olarak sralanabilir.83

Trkiyenin Taksim Tezini kesin zm tezi olarak kabul etmesi konumuz asndan da nemli sonular douracaktr. Trkiye taksim tezinin kabul iin Adadaki Trk toplumunun siyasi liderleriyle sk bir ibirliine girilmi, Trk toplumunun siyasi, maddi, askeri ynden desteklenmesi gereini hissetmeye ve zaman iinde de uygulamaya balamtr. Bu uygulamann en nemli sonularndan biri ise Trk Mukavemet Tekilatnn kurulmas ve desteklenmesi olmutur.

83 Albayrak, age., s.448.

20

2.3. Tekilatn Kurulu Amalar

1955 ylndan sonraki dnemde EOKAnn tedhi faaliyetleri iyice artmtr. Bu artn sebebi kanaatimizce ngiliz Ynetiminin Rumlarn faaliyetlerine kar gerekli tedbirleri almamas ve bu sayede Rumlarn tedhi faaliyetlerine rahatlkla devam edebilmeleridir. Trk cephesinde ise EOKAnn karsna kacak ve Trk halknn gvenliini salayacak ve morallerini ykseltecek bir rgte ihtiya vardr.

TMT ncesi Kbrsta EOKAnn tedhi hareketlerine kar amatr gruplar tarafndan zaman zaman Adadaki siyasi liderlerin destei alnarak da olsa KITEMB (Kbrs Trk Mukavemet Birlii), KARAETE, VOLKAN, 9 EYLL ve KIBRIS TRK KOMANDOLARI gibi baz amatr yaplanmalar olduunu yukarda belirtmitik. Endie ve korku dolu bu gnlerde, Kbrs Trknn savunmasn stlenebilmek amacyla kurulan bu gruplar genel olarak amatr ve gnll genlerden oluuyordu ama bunlar yeterli deildi. Siyasal temel, hedef ve disiplinden yoksun olan bu yeralt rgtlerinin bireysel ve hibir amaca hizmet etmeyen eylemeleri yarardan ok zarar da verebiliyordu. 84

Rauf R.Denkta85 Kbrs Trk Kurumlar Federasyonu bakanlna seilmesinden sonra ky gezilerine balad. Ziyaret edilen kylerdeki Trklerin savunmasz durumu, gittike trmanan EOKA tedhii ve Enosis tehlikesi, Kbrs konusunda ngilterenin Yunanistana yaklamas ve her trl gelimelere hazrlkl olabilmek endiesi byle bir dncenin oluumdaki etkenlerdir.86

Rauf Denkta, o gnlerde dncelerinde olumaya balayan yeni bir yeralt rgtnn kurulmasn gerektiren faktrleri yle sralamaktadr:

84 Aydn Akkurt, Trk Mukavemet Tekilat, stanbul,1999, Bayrak Matbaaclk, s.15.

85 Rauf Raif Denkta, 27 Ocak 1924te Kbrsn Baf kasabasnda dodu, Lefkoa ngiliz Okulunu

bitirdi. ngilterede hukuk eitimini tamamladktan sonra Kbrsta avukatla balad. Anayasa konseyinde altktan sonra, 19491958 yllar arasnda savclk grevinde bulundu. Kbrs Trk Kurumlar Federasyonu Bakanlna seildikten sonra bu grevinden istifa etti. 1960 ylnda Trk Cemaat Meclis Bakanlna seildi.1975te Kbrs Cumhurbakan Yardmcs ve Kbrs Trk Ynetimi Bakan olarak greve balad. 1975te Kbrs Federe Devleti ilan edildi ve ilk Devlet bakanl ve Meclis Bakanl grevlerini stlendi. 1983de KKTCnin ilan edilmesi ile ilk Cumhurbakan seildi., Rauf R.Denkta, Karkot Deresi Anlar, stanbul, 2005, Remzi Kitabevi. 86

Akkurt, age., s.16.

21

1. EOKAnn siyasi liderlie bal olarak Rumlarn Enosis siyasetini gden bir yeralt tekilat halinde etkili faaliyeti, Trk cephesinde hissedilen boluk,

2. Kbrs Trk halknn blgesel ve birbirinden ayr mukavemet hcrelerinin etkili bir ekilde faaliyet gsterebilmesi ve bu faaliyetlerin Trk davasna hizmet edebilmesi iin gerekli grlen tek atnn kurulmas,

3. Trkiyedeki mukavemetilerle balant kurulmas, 4. Uzun vadeli bir mukavemet iin halka ve destee itimat telkinidir.87

Bu dnemde EOKAnn polis tekilat iinde ok kuvvetli bir yaplanma iinde olduklarn gryoruz. Trk polis mfettilerinden Mustafa Ahmet Beyaz 9 Kasm 1957 gn nianls ile birlikte seyahat ederken pusuya drlm; nianls yaralanm, Ahmet Beyaz ise ldrlmtr. Rauf Denkta not defterine bu konuyu yle not almtr: EOKAnn faaliyete getii gnden itibaren bilinli olarak polisler ve aileleri hedef alnmt Tehditler ve ldrmeler sonucu zellikle Rum polisler etkisizletirilirken, birok Rum poliste EOKAya katlmt. EOKA polis rgt ierisinde gl ve etkili bir istihbarat a kurmutu. Bizim ise istihbarat kaynaklarmz yok denecek kadar azd te imdi en yetenekli polislerimizden biri pusuya drlp alaka ldrlyordu 88

Yine ayn gnlerde ngiliz ynetimi tm ateli silahlar toplamaya karar vermiti. Rumlar EOKA kanalyla arama yaplmadan nce btn av tfeklerini toplatmt. Fakat Trk tarafnda da nceden bilgi edinilmesine ramen siyasi liderlikle koordineli alacak bir tekilat olmad iin bir gn iinde tm toplum silahsz durumda kalmtr.89

Bu dnemde EOKAnn tedhi hareketlerini ve Kbrsn iinde bulunduu durumu anlatmas bakmndan ngiliz ynetiminin Emniyet Mdrl aracl ile ncelikle kendi vatandalarna ve Kbrsta yaayanlara can ve mal emniyetlerini salamalar iin tavsiye ettii bir dizi tedbiri burada hatrlatmamz kanmzca

87 Denkta, 1 Austos 1971 tarihli demeci aktaran Akkurt, age., s.16

88 Akkurt, age., s.17-18.

89 Akkurt, age.,s.21.

22

dnemde Adada yaanan terr ortamn anlamamzda bizlere yardmc olacaktr. Bu tavsiyeler unlardr:

1. Tanmadnz kimseleri sizinle beraber en az iki tandnz yannzda olmad zaman kesinlikle bronuza kabul etmeyin.

2. Evinizi ve bronuzu pencereden iyice kontrol edip kapnn yannda veya bahe kapsnda birilerinin dolamadndan emin olmadan kesinlikle ieriye admz atmayn.

3. Geceleyin kapnz tandk biri olmad mddete amayn. 4. Ev ve iyerinize gidi geli saatlerinizi srekli deitirin. 5. zellikle Kbrsl hizmetkrlarnza gvenmeyin ve hareketlerini

kontrol altnda tutun. 6. Evlerinizde mutlaka bir beki kpei bulundurun. 7. Pencerelerinizi kapal tutun ve iinize yaya deil arabayla gidin. 8. Bulunduunuz yerde Rumlarn yerleim alanlarna mmkn

olduunca girmeyin. 9. Girmeniz gerekirse de orta yerde deil, srtnz bir duvara vererek

durun. 10. Arabanz garajnzda her zaman kilitli tutun ve i saatlerinde trafik

skklnn olduu yollardan kann. 11. Silah bulunduruyorsanz, cebinizde deil, bel veya omuz kaynda

tayn.

12. Arabanz kaldrmlara yakn kullanmayn. 13. pheli biri yavaladnzda arabanza yaklarsa derhal

uzaklamasn syleyin.

14. Tartr veya itiraz ederse silahl olup olmadn anlamak zere zerine ullann.

15. Arabanza silahla biri yaklarsa tereddt etmeden ate an. 16. yerinizde ekmecelere alnca patlayacak ekilde yerletirilen

bombalara kar ok dikkatli olun ve ekmece saysn mmkn olduunca azaltn.90

90 Foley, age., s.67.

23

Yukardaki maddeleri incelediimizde her zaman ve her yerde terr faaliyetlerinin olduu insanlarn srekli terr korkusuyla yaad anlalmaktadr. zellikle sekiz ve dokuzuncu maddeler ise bize terr faaliyetlerinin hangi taraftan geldiine dair iaret vermekte olup bu tedbirler arasnda Trk toplumunun topluca yaad yerlere girilmemesi veya Trklere kar dikkatli olun gibi bir madde bulunmamas da tarafmzdan Adadaki terr ve tedhi hareketlerinin Rumlar tarafndan yapldn dorular nitelikte deerlendirilmektedir.

Kanmzca TMTnin kurulmasnn amalarn u ekilde sralanabilir:

1. Kbrs Trklerinin can ve mal gvenliini salamak, 2. Trklere yaplacak saldrlar geri pskrtmek, 3. Trk toplumunun birliini ve btnln salamak, Enosisi savunan

AKELin Trk toplumu iinde ideolojik etkinlik kurmasn ve i cepheyi blmesini nlemek,

4. Rumlara ve ngilizlere kar Kbrs Trklerinin haklarn savunmak, 5. Anavatan Trkiye ile scak ilikileri ve Trk halknn anavatana

balln srdrmek,91 6. EOKAya kar ayr ayr ve dzensiz srdrlen kar koyma hareketini

tek at altnda toplayarak, Trk Siyasi Liderlii ile koordineli hale getirmek, 7. Kbrs Trk halkn moral ve mukavemet gc olarak canl tutmak, 8. Trkiyenin de lider, silah ve maddi desteini alarak; dzenli ve siyasi

hedeflere ynelik hizmet edecek silahl bir mukavemet tekilat kurmaktr.

2.4. Tekilatn Kuruluu

Yukarda anlatlan gelimeler Kbrsl Trk liderleri yeni araylara itmitir ve Kbrsn siyasi liderlerinden Dr. Burhan Nalbantolu ve Denkta 9 Kasm 1957 gn Kbrs konusunda yaplan uluslararas pazarlklar, EOKAnn Trklere ynelik trmanan tedhi hareketleri, gittike yaklaan Enosis tehlikesi, Kbrs Trknn her trl saldrya ak ve savunmasz oluu ve siyasi liderlikle uyum ierisinde alabilecek bir yer alt tekilatna duyulan gereksinim zerinde saatlerce tartrlar

91 smail, age., s.44-45.

24

ve akam bulumak zere szleirler. Akam buluup Lefkoann varolarndan biri olan Elencedeki mtevaz bir eve giderler. Bu evde T.C. Bakonsolosluunda dari Atee olarak alan ve diplomatik dokunulmazl bulunan Kemal Tanrsevdi92 yaamaktadr.

O akam sabaha kadar alld ve bu l tarafndan TMTnin kurulmasna karar verilmitir. Akam iki konu zerinde ise uzun tartmalar yaanmtr.

Bunlardan birincisi: konunun Dr.Kke93 bildirilmesi hususudur.94 Dr.Kkn st ynetiminde Dr. Nalbantolunun bulunaca bir tekilata ok scak bakmayaca biliniyordu. Dolaysyla, Dr.Kke kurulutan nce bilgi verilmeyecektir. lk beyannameler datldktan sonra Denkta tarafndan konunun bildirilmesine karar verilmitir.

kinci konu ise daha nemlidir: Nalbantolu ve Tanrsever kurulacak tekilatn Trkiye ile irtibat olmamas grn ve Trkiyenin karmas durumunda ellerinin kollarnn bal kalacan savunuyorlard. Denkta ise Tekilatn destekledii siyasi liderliin Trkiyeyi de etkileyip harekete geirmesini istiyordu. Bu konuya bal olarak para kayna, silah temini ve tekilatlanma, burada da Trk toplumundan para toplanmas ve bu paralarla silah temini konular ile Kbrsllarca sevk ve idare edilmesi konular gndeme geldi. Denkta az zamanda ahsi hesaplarla kargaaya ve karde kavgasna dnecei sebebiyle bu dnceye

92 Dr.Burhan Nalbantolu ve Rauf Denkta Adann drt bir tarafn dolaarak Aday renmeye

alan Kemal Tanrsevdinin Trkiye tarafndan resmi grevle bu ie grevlendirildiini dnmektedirler ve bu dnceden hareketle onu ziyarete karar verirler. Ortam, 28 Mays 1997. 93

Kbrs Trk Halknn nderi Dr.Fazl Kk 14 Mart 1906da Lefkoada dodu. lk ve Orta Okullar Kbrsta, liseyi stanbulda bitirdikten sonra stanbul niversitesi Tp Fakltesine girdi. Tp eitimini svirede tamamlayan Dr.Kk, Lozan ve Pariste htisas almalarnda bulunduktan sonra 1937de Adaya dnd.Adaya dnnden sonra kendini Trk toplumunun sorunlarna adad. 1943te Lefkoa Belediye yesi oldu. 1943te KATAKa (Kbrs Trk Aznl Kurumu) katld. 1945te Kbrs Trk Milli Partisini kurdu. 1955te partisinin adn Kbrs Trktr Partisi olarak deitirdi.1959da Londra Konferanslarnda Kbrs Trklerini temsil etti ve kurulan Kbrs Cumhuriyetinin ilk Cumhurbakan Yardmcs seildi. 1973 ylnda yerini Rauf Denktaa brakt 1983te KKTCnin ilan edilmesiyle yarm asrlk mcadelesinde mutlu bir aamaya ulamann sevincini yaadktan sonra 15 Ocak 1984 tarihinde Londrada yaama gzlerini kapad. Keser, age., s.12. 94

Denkta anlarnda Dr. Kke bildirilmemesinin sebeplerini u ekilde aklar: Akbeti belli olmayan bir rgte girmesinin siyasi liderliin gelecei bakmndan uygun grmemitir. Dava Kbrs Trknn davas olduu iin ahslara bal kalmamalyd ve Dr. Nalbantolunu siyasi rakibi olarak grmesidir.,Neriman Cahit, TMT Yllar, 1-10, Ortam, 26.05.1997.

25

kar kmtr. Bu konudaki uzun tartmalar sonucunda ilk frsatta Ankaradan uzman bir idareci, silah ve para istenmesi hususunda karara varlmtr.95

Yeralt tekilatnn ad TRK MUKAVEMET TEKLATI olarak belirlenirken, Denkta, Mlayim, Kemal Tanrsevdi, Nazm, Dr.Burhan Nalbantolu, Raci kod adn almtr.96

Sra TMTnin kuruluunu duyuracak bildiriye gelmitir. Denkta, Tanrsevdi ve Dr.Nalbantolu tarafndan 23 Kasm 1957 akam hazrlanan bildiri, Dr.Burhan Nalbantolu tarafndan Trk Lisesindeki teksir makinesinde oaltlr.97 Bu bildiriler 26 Kasm 1957 akam TMTye alnan gvenilir Volkanclarn yardmyla btn Adaya datlr. TMT bildirisinin Lefkoada ilk atld yer ise Dr.Kkn evidir.98

Rauf Denkta, Dr.Kkn TMTnin ilk bildirisine verdii tepkiyi yle anlatr:

Kapsnn altndan atlan TMTnin ilk bildirisini okuyan Dr.Kk olduka fkeliydi. Sabahleyin karlatmzda Bunlar da kim?... Benden habersiz neler kartryorlar? diye sordu Doktor olduka phelenmiti Kukularn giderip Doktoru ikna etmek zannettiim kadar kolay deildi. Doktor kendisinden habersiz, bilgisi dnda olan her eye kar ok duyarl ve kukucu idi ve haklyd. TMTde kendisinden gizli kurulduuna gre kendisine ve liderliine kar olan bir tekilatt. Volkann lavedilmesi, kendine gre kukularn doruluyordu Demek ki TMT kendisine kar bir grup tarafndan kurulmutu ve hayra alamet deildi Dr.Kkn phelerini gidermeye altm. Sana kar bir hareket deildir. Bunlar gvenilir arkadalardr. Senin de siyasi liderliini kabul ediyorlar dedim. Kurucularn arasnda Burhan Nalbantolu olduu iin kurucularn isimlerini vermedim Doktor, Nalbantolunu sevmez ve yanna yaklatrmazd Doktordan

95 Akkurt, age., 30-34.

96 Akkurt, age., 38.

97 Cahit, agm., Ortam, 26.05.1997.

98 Akkurt, age., 40.

26

TMTn desteklemesini istedim Ksa bir sre sonra her eyi bileceini anlattm. Tatmin olmamt, fakat bir ey de demedi99

Dr.Kkn de evine atlan TMTnin ilk bildiri ise yledir:

KIBRIS TRK HALKINA

VOLKAN, 9 EYLL CEPHES ve buna benzer tekilatlar lavedilmitir. Bunun yerine, Kbrs Trknn barndan km, gerek emperyalist Smrge daresine gerekse Kbrs Yunanistana ilhak yolunda ENOSSi temine alan Rum srlerine kar Kbrs Trklerini savunma grevini stlenmek zere yeni bir tekilat kurulmutur. Bu bir saldr deil, savunma tekilatdr. Btn Kbrs Trklerini bu tekilata destek olmaya ve bu tekilat iinde yer almaya aryoruz.

TRK MUKAVEMET TEKLATI

MERKEZ KOMTES

Btn Adaya datlan bu bildiri ile TMTnn kurulduu duyurulmutur.

2.5. Trkiye ile Tekilat Arasndaki liki 2.5.1. Tekilata Destek Salama abalar

Yukarda anlattmz ekilde TMTnin kuruluu tamamlanm ve Kbrsn eitli kurumlarnda, kylerinde ve de ehir merkezlerinde tekilatlanmalar balamtr. Fakat TMTnin, Trkiyeden gelecek olan uzman personel tarafndan eitilip, tekilatlandrlmadktan, silah ve para ile desteklenmedikten sonra ok etkili bir tekilat olmas beklenemezdi.(1957 sonu itibari ile TMTnin silah gc 13 tabanca ile krk bir makineli tfektir.) Kbrsl liderler bu maksatla Ankarann desteini istemek iin frsat beklemekteydiler.

Bu frsat 1957 ylnn son gnlerinde ortaya kar Trk Hkmeti srmekte olan Kbrs grmeleri ile ilgili fikir alveriinde bulunmak iin Kbrs Trktr

99 Rauf Denktatan aktaran Akkurt, age., s.40-41.

27

Partisi lideri Dr.Kk ve Kbrs Trk Kurumlar Federasyonu Bakan Rauf Denkta Ankaraya arr. Denktan savclktan istifas ngiliz ynetimince halen

kabul edilmemi olduu iin, arld gizli tutulmutur.

Bu grmelerde Kbrsl liderlerden Dr.Kk, Halkn Sesi gazetesi iin yardm istemi, Denkta ise TMT iin uzman idareci ve silah istemitir.100

Ankarada basndan byk bir dikkatle gizlenen zel bir dostunun evine yerleen Dr.Kk, 31 Aralk 1957 gn Burhan Inla birlikte Dileri Bakanlna giderek umumi ktip muavini Zeki Kuneralp ile zel bir grmede bulunmu ve son gelimelerle ilgili dncelerini iletmitir. Dr.Kk, Dileri Bakan Zorlu ile 02 Ocak 1958 gn grmtr.

Ylba akamn zel dostunun evinde geiren Dr.Kk, 01 Ocak 1958 gn kald evden darya kmamtr. Rauf R.Denktan Ankaraya gelmesini beklemektedir. Dnya Gazetesi 2 Ocak 1958 tarihli nshasnda: Ylba gecesini bir dostunun evinde geirmi olan Dr. Kk, 1 Ocak 1958 gn istirahat etmi ve hazrlad raporlar zerinde almtr. Haberini verirken, sessiz sedasz bir ekilde Kbrstan ayrlan Rauf R. Denkta, Ankaraya gelmi ve Dr. Kkle bulumutur.

Rauf R.Denktan Ankaradaki ilk gecesinde sabahn ilk klarna kadar ilk defa grecei Dileri Bakan Zorluya syleyeceklerini, Kbrstaki durumu nasl anlatacan, Kbrs Trklerinin neler istediini ve nihayet TMT ile ilgili isteklerini nasl anlatacan dnm ve bu konuda almtr.

Dr. Kk, 2 Ocak 1958 gn, saat 15.00de, Dileri Bakan Zorluyu ziyaret etmi ve olduka uzun sren bir grme yapmtr. Bu grmede, hi kimsenin dikkatini ekmeden ve basndan da bir dikkatle gizlenen K.T.K. Federasyonu Bakan Rauf R. Denkta da hazr bulunmutur.

100 Akkurt, age., s.80-82.

28

Rauf R.Denkta, Dileri Bakan Fatin Rt Zorlu ile bu ilk grmesini ve Zorluya iletmi olduu TMT ile ilgili isteklerini ve grmeyi anlarnda yle anlatmtr:

Dr. Kkn anlatacaklar bittikten sonra bir maruzatm var diyerek konuya girer ve ncelikle halkn ve kylerin durumu, EOKAnn faaliyetleri hakknda bilgi verir. TMTn kurduklarn fakat bu tekilatn, ileride Trkiyeyi belaya sokacak bir rgt haline gelmemesi iin Trkiyenin sorumluluuna verilmek istendiini sylemi ve eksiklerini sralamtr. Kbrsta 195558 yllarnn mcadelesinin ve mukavemetinin 13 tabanca ile yrtldn, av tfeklerinin de ngiliz Hkmeti tarafndan teslim alndn, su borusundan yaplan silahlarn etkisinin az, zararnn ok olduunu ve bomba yapacaklar diye len insanlar olduunu anlatmtr. Yunanistann ise bir Kbrsl emekli Albay bulup onu Kbrsa gndererek, EOKAy kurduunu ve bu tekilat silah ve dier alardan desteklediini EOKAnn faaliyetlerinin Yunan Genelkurmaynda planlandn, Grivasn dorudan Yunan Genelkurmayndan emir ve direktif aldn sylemitir. EOKAnn Kbrsl Rumlarn Kbrs koloni idaresinden kurtarmak iin kurduklar bir ulusal tekilat olmadn; EOKAnn Kbrs kilisesi kanal ile Kbrs Yunanistana ilhak etmek davasn gden Yunanistann, yine kilise kanal ile kurdurttuu bir terr tekilat olduunu belirtir. Yunanistan, Kbrsa zaten otonomi vermeye hazrlanan ngilterenin daha hzl hareket etmesi amacyla, terr hareketleri ile Kbrstaki Rum komnistlerle, Trkleri iyice sindirecek ve ngilizlerle Kbrsn gelecei hakknda pazarlk yapabilecek tek cephe olmaya alyordu. Bunun gereklemesi durumunda Ada Yunanistann elinde Trkiyenin gneyini tehdit eden bir hal alacakt ve bu Trkiyenin ulusal karlar asndan bir amaz olacan yani Trkiyeden istenen destein verilmesinin Trkiye asndan da gerekliliini anlatm ve Biz de TMTn kurduk, halk dankt, onu toparladk ama bu tekilata silah ve eitici lazm. Biz bu ii kendi bamza yrtemeyiz demitir.

29

Zorlu, silah gnderilse alnp alnamayacan sorduunda ise Volkandan kalma insanlarla alnabileceini belirtmi, Dr. Kk ise bu konuda ekincelerini belirtmitir.

Bu grmenin sonunda Fatin Rt Zorlu, Denktatan Adaya gidip arkadalaryla biraz daha almasn daha sonra bilgi vermesini isteyerek bir eyler yaplabileceini belirtmitir. 101

Dr.Kkn silah konusundaki endielerini aslnda Denkta da tamaktadr. Bunu aadaki u cmleleri son derece iyi aklamaktadr:

Doktorun silah konusunda endieleri vard. Halkn biliyordu. Kk balarn beline silah verip yola saldnz taktirde herkesin kendi ahsi hesaplarn ve karlarn halletmek yoluna gidebileceini biliyordu. Doktor bu endielerinde haklyd ve bunu kendisiyle bende paylayordum. Yani bu iin banda yumruk gibi, iini bilen bir lider olmasayd bu silahl gruplar halk perian edebilirdi ve i Milli Mukavemet Tekilat olmaktan kar eteye dnrd. te ikimizin de bu endieleri vard. Bu nedenle ben, kendi iimizde byle bir silahl tekilatn varln Trkiyenin bilgisi dnda istemiyordum102

Denkta gnderdikten sonra konu hakknda ayrntl bilgi alma ihtiyac duyan Zorlu, Genelkurmay Bakanna konuyu iletmi ve grlerini isteyecektir. Genelkurmay 2 nci Bakan Salih Cokun ise Seferberlik Tetkik Kurulu Bakan Emekli General Dani Karabeleni Genelkurmaya arm ve konuyu anlattktan sonra Dairenizin fonksiyonu malum ancak ben sizinle grmeden cevaplamak istemedim. Siz de yarna kadar konuyu gzden geirin ve ne yaplabileceini bana bildirin. demitir.

Seferberlik Tetkik Kurulunda Karabelen Paa, Kurmay Bakan Albay Eyp Mater, Yarbay Rza Vurukan ve Binba smail Tansunun yapt almalar sonucunda gerekli silah ve para temin edildii, Kbrsa gnderilecek subaylara

101 Rauf Denkta, Cevdet Sunay ve Kbrs Trkleri, BELGE Dergisi, Gazi Magosa, 19 Haziran

1982, Yl 1, say 10. 102

Denkta, agm.

30

sresiz izin verilmesi, hkmetin her kademesine her bavuruda isteklerin yerine getirilmesi halinde bu grevin yurt ii ve yurt dnda hi fark ettirilmeden yaplabilinecei sonucuna varlmtr. Bu bilgi Genelkurmay aracl ile Dileri Bakan Zorluya iletmitir.103

Bu grmelerden sonra gerek Adada gerekse Seferberlik Tetkik Kurulunda uzun bir bekleyi dnemi balayacaktr. Bekleyi dneminde TMT halkn moralini yksek tutmak iin bildiriler datacak, bu bildirilerle halk pasif direnie aracak, Taksim tezini savunacak ve Adadaki Trk halknn byk desteini kazanrken bir yandan da Adadaki tekilatlanmasna devam edecektir.

2.5.2. Tekilata Destein Verilmesi

Trk Hkmetinin 22 Mays 1958 gn yapt toplantda Dileri Bakan Zorlu, Kbrs konusu ile ilgili son gelimeler hakknda bilgi verirken, Kbrs Trk Liderliinin grlerini dinlemek zere Dr.Kk ve Denktan Ankaraya arlmasna karar verilmitir.

Dileri Bakan Zorlu, Seferberlik Tetkik Kurulundan gerekli bilgileri aldktan sonra, hkmette konuyu tartmaya am ve be ay boyunca Babakan Menderesi ikna etmeye almtr. Babakan Menderes, Yunan Babakan Karamanlisin yakn dostudur ve konunun bar ve diplomatik yollardan zmn mmkn grmektedir. Adada silahl atmalara yol amasndan endie etmektedir.104 Gecikmenin bir dier nedeni ise, Dr.Kkn bu konuda dile getirdii endieleri ve beklenen destei vermemesidir.105

Zorlunun bu konudaki grleri ise farkldr. Yunanistann EOKAy destekledii gibi, Trkiyede TMTyi uzman subay ve malzeme ile desteklemeliydi ve tm endielere ramen bu konuda srarlyd.106

103 smail Tansu, Trk Mukavemet Tekilat, Kbrs Mektubu Dergisi, Ankara, Mart 1997, Kbrs

Trk Kltr Dernei Yayn, s.23. 104

Tansu, agm., s.24. 105

Akkurt, age., s.213. 106

Tansu, agm., s.25.

31

smail Tansu anlarnda Zorlunun Menderesi ikna etmesinden sonra Menderesin konuya yaklam ile ilgili unlar sylemektedir:

Bu milli konuda hizmetleri nedeniyle Zorlunun hakkn Zorluya, Menderesin hakkn Menderese vermek gerekir. nk, Adnan Menderes, karar verip ie balamamz imknn saladktan sonra, ondan beklediimiz yardm ve imkn hibir zaman esirgememitir. Zaman zaman bizi arp bilgi alm, teviklerde bulunmutur, nasl yardmc olabileceini sormutur, zorluklarmz gidermitir107

Trk Hkmeti; yaad kararszlk, Adadaki durum hakkndaki bilgi ve koordine eksiklii, karar alma mekanizmasnn ge almas ve kiilere dayal olmas gibi sralayabileceimiz sebeplerle 5 aylk bir gecikmeden108 sonra TMTnin uzman subay ve malzeme ile takviye edilmesi konusunda karara varmtr. Dr.Kk ve Denkta Ankaraya arlarak; bu konuda grevlendirilen Seferberlik Tetkik Kurulu Bakan Dani Karabelen ve dier subaylarla tanacaklardr.109

Trk Hkmeti bu takviyenin ana ilkelerini u ekilde belirliyordu:

1. Hkmet, TMTn uzman subay ve malzeme ile takviye edilmesine karar vermitir. Bu faaliyetlere gz yumulacak ve bu faaliyetler desteklenecektir.

2. Faaliyetler son derece gizli yrtlecek, hkmetin ve ordunun ad bu ie kartrlmayacaktr.

3. Hkmet, TMTn gayri resmi olarak btn imknlar ile destekleyecek, her trl silah, malzeme ve mali destei yapacaktr.

4. Silahl Kuvvetlerden beklenen destek Milli Savunma Bakan, Genelkurmay Bakan ve 2. Bakan tarafndan, dier destek ve yardmlar ise ilgili bakanlklar tarafndan gerekletirilecektir.

107 Tansu, agm., s.25.

108 Kbrsa ilk TMT lideri olarak gnderilen Yarbay Rza Vurukan bu gecikme ile ilgili u

deerlendirmede bulunmaktadr: Binba smail Tansu tarafndan alelacele phesiz takdire ayan bir emek sarfiyle planlar yaplm ve maalesef bugne kadar uyutulmutu. Bu suretle kullanlmayan kymetli zamanlar, mesullerine sorulmak zorundadr, Prof.Dr.M.Dervi Manizade, 65 yl Boyunca Kbrs, Sylediklerim, Yazdklarm, stanbul, 1993, s.573-582. 109

Akkurt, age., s.213.

32

5. TMTnin yasal bir kurulu olmamas nedeniyle hibir makam ve merci ile resmi bir balants olmayacaktr.

6. Gnll olarak grev kabul edecek subaylarn her trl yasal haklar sakl kalacak ve sresiz izinli saylacaklardr.

7. TMTnin grevi Kbrstaki Trk varln silahla korumak ve Trk Hkmetinin izlemekte olduu Kbrs politikasn desteklemek olacaktr.110

Emri alan Seferberlik Tetkik Kurulu tarafndan ise emri aldktan sonra yaplmas gerekenler

1. Hkmet desteinin ierii, 2. Kbrsa gnderilecek lider ve dier subaylarn tespiti, 3. Ankarada Seferberlik Tetkik Kurulu Dairesi dnda zel ve gizli bir

karargh oluturulmas,

4. Kbrs Trk toplumu liderlerinin Ankaraya davet edilmesi olarak belirlenmitir.111

Alnan bu karar 24 Mays 1958 gn Dileri Bakan Zorlu tarafndan Dr.Kk ve Denktaa Denkta, sana nemli bir haberim var, aylar nce TMT ile ilgili baz isteklerde bulunmutun, isteklerin yerine getiriliyor, hkmetimiz TMTn uzman subay ve silahla takviye etmeye karar vermitir diyerek hkmetin ald karar bildirmitir.112

imdi sra Kbrsa gnderilecek subaylarn belirlenmesine gelmitir. Bu subaylarn ve lider kadrosunun gerilla ve gizli harekt konusunda eitim grm personelden seilmesi gerekmektedir. Kbrsa gnderilecek lider ve subaylar bana buyruk hareket etmeyecek, macerac olmayacak ve Ankaradaki kararghtaki kadro ile uyumlu bir ekilde alacak kiiler olmaldr. Bu vasflara sahip subaylarla tek tek grlecek ve gnll olarak grev almak isteyip istemedikleri kendilerine

110 Akkurt, age., s.215-216.

111 smail Tansu, Trk Mukavemet Tekilat, Kbrs Mektubu Dergisi, Ankara, Kasm 1996,

Kbrs Trk Kltr Dernei Yayn, s.32. 112

Denktatan aktaran Akkurt, age., s.220-221.

33

sorulacaktr. Kabul edenlerin her trl yasal haklar sakl kalarak, sresiz izinli saylacaklar ve Adaya gnderileceklerdir.113

Seferberlik Tetkik Kurulu Bakan Emekli General Dani Karabelen tarafndan titiz bir alma sonrasnda ciddi, arbal, cesur, disiplini seven, mtevaz, gizli harekt tekniini ok iyi bilen ve Kore Savalarnda byk yararllklar gsteren Yarbay Rza Vurukan TMT Lideri olarak seildi.114

Yarbay Rza Vurukan tarafndan Adada grevlendirilmek zere nce 11 kiilik bir liste hazrlanr. Bu liste yaplan almalar sonucunda nce 7 kiiye indirilmitir. Sonra liste bir deiiklik daha yaar ve Kbrsa gnderilecek 5 muvazzaf subay, grevleri ve Adadaki maske grevleri u ekilde belirlenmitir.

1. Yarbay Rza Vurukan TMT Lideri Konsoloshanede Memur ( Bankasnda Mfetti)

2. Binba Necmettin Erce TMT Lideri Karargh Sorumlusu

3. Binba efik Karakurt TMT Magosa Sancaktar retmen

4. Yzba Mehmet zden TMT Lideri Yardmcs Bankasnda Memur ( Bankasnda Mfetti Yardmcs)

5. Yzba Rahmi Ergn TMT Blge Komutan Bankasnda Memur115

Emekli Albay smail Tansu o gnlerde Trkiyedeki kurumlar aras ibirliini anlarnda u ekilde anlatr:

113 Akkurt, age., s.223-224.

114 smail Tansu, Aslnda Hi Kimse Uymuyordu, Ankara, 2001, Minpa Matbaaclk, s.6669.

115 Akkurt, age., s.226-305. Yarbay Rza Vurukann ve Yzb Mehmet zdenin gitmeden nce maske

grevleri deitirilir. Yarbay Rza Vurukan bunu yle anlatr: daha rahat alabilmek iin orda konsoloshanede bir grev vermeyi dnyorlard bana. nk oradaki memurlarn diplomatik dokunulmazl yoktu ama, dier memurlardan, bu konsoloshanedeki memurlarn bir lde biraz daha barnakl saylr. Fakat Kbrsta olaylar alevlenmeye balaynca acele edildi. Subaylar acele gnderilmek istendi. lk defa bu ie birini gndermeye hazr olduunu bildiren Bankas olmutu bu sebeple Rza Vurukan Adaya Bankas Mfettii olarak gnderilir. Manizade, age., s.573-582.

34

1. Btn sorunlar Dileri Bakan Fatin Rt Zorlunun aracl ile

zlecekti. Kendi bakanlnda bize yardmc olacaklarn adlarn verecek, teki bakanlarla yaplacak ilerimize bizzat kendisi araclk edecekti

2. steklerimiz dorultusunda subay tayinleri ile silah ve cephane ihtiyacn Milli Savunma Bakan Ethem Menderes salayacakt

3. Kbrsa gnderilecek yedek subaylarn retmen maskesi ile Kbrs Trk Okullarna tayini konusunda Milli Eitim Bakan Celal Yardmc destek olacakt.

4. Turizm, Tantma ve Basn Yayn Bakan Server Somuncuolu da, Kbrsta Bakanlna bal kurululara tayin yapacakt.

5. Kbrsa gnderilecek personelin pasaportlarn ileri Bakan Namk Gedik dzenletecekti.

6. Parasal destek Dileri Bakanlnca Trk Kltrn ve Varln Koruma Fonundan, Kbrs Trk Kltr Derneine aktarlacak paralarla ve Dernek Bakan Kbrs asll Mehmet Erturulolu kanal ile salanacakt.

7. Akdeniz kylarndaki gmrk kaplarnda karlaacamz zorluklar Gmrk ve Tekel Bakan Hadi Hsmen tarafndan giderilecekti116

Bu hazrlklar devam ederken, 05 Haziran gn Dr.Kk, Denkta, Dani Karabelen, Rza Vurukan ve smail Tansu, Ankarada bir toplant yaplm olup, bu toplantda tekilat kurmak zere grevlendirilen personelin Kbrsl Trk liderlerden bekledikleri yardmlar ve Rza Vurukann TMT lideri olarak gz nnde bulunduraca ilkeler belirlenmitir.117 Bu ilkeler ise yledir:

1. Rza Vurukan, General Karabelene kar sorumlu olacaktr. 2. rgt ondan ald emir ve talimatlar erevesinde ynetecektir.

116 Tansu, age., s.40-41.

117 Akkurt, age., s.241.

35

3. TMTnin grevi, T.C. Hkmetinin Kbrs politikasnn askeri ynden desteklemesi ve Trklerin Rumlara kar can ve mal gvenliini salamak, gerektiinde Rumlarla savamaktr.

4. TMT lideri halk zerinde tepki veya kuku uyandracak icraatlardan kanacaktr.

5. rgtn varl (X) gnne118 kadar belli edilmeyecektir. Eylemlerde bulunulmayacak, bildiri datlmayacaktr. (X) gn Rumlarn Trklere saldracaklar gne endeksli olacaktr. (X) gnnde yeraltndan klarak eyleme geilmesi TMT liderinin emri ile yaplacaktr.

6. Rza Vurukan toplum liderleri ile karlkl gven ve samimi bir ibirlii iinde alacaktr.

7. TMT lideri Kbrsl liderlerin toplumsal ve siyasal faaliyetlerine karmayacaktr. Onlara gerektike danlacak ve nerileri dikkate alnacaktr.

8. TMT lideri, Dr. Kk ve Denkta TMTnin gittike kuvvetlenmesi ve gelitirilmesine, mtereken azami gayret gstereceklerdir.

9. rgte alnmad srece hi bir kimseye TMTnin varlndan sz edilmeyecektir.

10. Kbrsl liderler TMT liderinin istekleri dorultusunda mmkn olan yardmlarda bulunacaklardr.

11. Adada Trk subaylarnn bulunduu ifa edilmeyecektir. 12. Dr.Kk ve Denkta, TMTnin st dzey kadrosunda yer alacak

gvenilir kiileri TMT liderine tantacaklardr. 13. TMTnin parasal ihtiyalar T.C. Hkmetince ngrlecek zel bir

yntemle ve toplum liderlii kanal ile karlanacaktr.119

Bu grmeden sonra Adaya ilk olarak gidecek olan iki Trk subay belirlenmitir. Bunlardan Yarbay Rza Vurukan, Ali Conan kimlii ile Bankas Mfettii olarak, Yzba Mehmet zden ise Necdet Bayazt kimlii ile Bankas Mfetti Yardms olarak Adaya kmlardr. Bankas tarafndan yaplmas gereken formaliteler yaplm, tanlmas gereken kiilerle tantrlmtr.

118 TMTnin yeraltnda yer stne kt 22 Aralk 1963 gndr. Bkz. Keser, age., s.387.

119 Tansu, age., s.37-39.

36

Ksa bir mfettilik eitimi verildikten sonra pasaportlar kartlarak ve Ali Conan ve Necdet Beyazt, 31 Temmuz 1958 gn Ankaradan Kbrsa gemilerdir.120

Bu srada 22 Temmuz gn artan terr ve tedhi olaylar karsnda tedbir almak isteyen ngiliz ynetimi TMTyi yasa d ilan etti. TMT ve EOKAya kar bir operasyon balatld. ngiliz ynetimince TMT ile ilikisi olduu dnlen 65 Trk ile EOKA mensubu 1244 Kbrsl Rum tutuklanmtr.121 Adann ngiliz Valisi Footun aklamalarna gre Adada son alt hafta iinde yaanan olaylarda 95 kii lm, 170 kii de yaralanmt.122

Adaya gelen TMTnin yeni lideri vakit geirmeden almalarna balam ve Adadaki Trk liderlerle temasa gemitir.123

EOKA lideri Grivas; ngiliz, Trk ve Yunan Babakanlarnn iddet hareketlerini durdurma arlar, Kbrsla ilgili gelimelerin yeni bir boyut almas, Yunanistann 5 nci kez B.M.ye bavuruda bulunmas, EOKAnn derlenip toparlanmas ve TMT nclndeki Trk direniinin krlamamas sebebiyle 4 Austos 1958 gn aadaki duyuru ile atekes ilan etmitir.124

Bunu, ngilizlere ve Trklere kar olan tm hareketlerin durdurulmas emrini verdim; fakat eer kkrtmalar devam ederse, bu ayn 10undan itibaren her iki tarafa kar derhal harekete geilmesi emrini vermekte kendimi serbest addedeceimi ilan ederim.125 Szleri ile aklamtr.

Yarbay Rza Vurukan da bu bildiriden bir gn sonra yani 05 Austos gn yaynlad bir bildiriyle, daha rahat alabilmek ve tekilatlanmaya hz verebilmek amacyla126 atekes emri yaynlamtr. Atekes emri yledir:

120 Akkurt, age., 304-361.

121 Akkurt, age., 342.

122 Akkurt, age., 352.

123 Halkn Sesi, 20 Haziran 1997.

124 Akkurt, age., 370.

125 Foley, age., s.408.

126 Manizade, age., s.573-582.

37

TRK MUKAVEMET TEKLATI

5 Austos 1958

1. Btn silahl gruplar, her trl faaliyetlerini ikinci bir emre kadar durdurmaldrlar. Grup bakanlarna mutat yoldan lazm gelen direktifler verilecektir.

2. Ky gruplar faaliyetlerini durduracaklar ve yardmc silahsz gruplarla btn rabtay keseceklerdir. kinci bir emre kadar misilleme hareketlerine de giriilmeyecektir. Ky gruplarnn bakanlarna gereken talimat hemen verilecektir.

3. Tekilatmz aleyhine uraanlarn listesi mutat yollardan merkeze gnderilecektir.

4. Kanl katiller lideri Grivasn yakalanmas iin gereken yardm yapmak, toplanan malumat iletmek vazifemizdir.

5. Trk mallarna dokunulmadka, Rum mallarna dokunulmayacaktr. Rum kylerinde aznlkta bulunan Trklere bask yaplmadka, Trk kylerindeki Rumlara bask yaplmayacaktr.

Kendimizi mdafaadan ileri gitmemi olan tekilatmz, TAKSM oluncaya kadar HAZIR OL vaziyetinde bekleyerek, her gn biraz daha kuvvetlenecektir.

nmzde durabilecek kuvvet yoktur. nk, kuvvetimizi halktan alyoruz. Kendi kendimizi, milli namus ve erefimizi korumay ise en bata gelen vazife sayyoruz.

Katil Grivasn ate-kes emri altndan kacak oyunlar sabrla bekliyoruz.

NE MUTLU TRKM DYENE

TRK MUKAVENMET TEKLATI

38

(Merkez Komitesi)127

Bu bildiri ile Rza Vurukan resmi olarak TMTnin bana gemi ve TMT amatr bir tekilat olmaktan km, profesyonellerin emrinde daha etkili ve gl bir mukavemet tekilat olmak iin kuruluunu tamamlamtr.

127 Halkn Sesi, 6 Austos 1958.

39

NC BLM

3. TEKLATLANMA VE YER ALTI DNEM (19581963)

Albay Rza Vurukann 31 TEMMUZ 1958 tarihinde Adaya ulamasndan sonra 01 AUSTOS 1958 tarihinde resmi olarak kurulduu kabul edilen TMT bundan sonraki dnemde srasyla tekilatlanma, eitim ve silahlanma faaliyetlerine bakmtr.

Kuruluundan sonra TMT hedefi olan en ksa srede eitilmi ve silahl 5000 kiilik daha sonra ise kademeli olarak kadnlarn da katlmyla 10.000 ve 15.000 kiilik bir mukavemet tekilatnn oluturulmas ynndeki faaliyetlerine balamtr.128

3.1. Personel Seimi:

Gizli kurulan bir yeralt tekilat iin hi kukusuz en nemli hususlardan birisi bu tekilatta grev alacak kiilerin seilmesi ve tekilata katlmas hususudur.

Vurukann da Adaya gelmesi ile ilk olarak Lefkoa, Magosa, Larnaka, Lefke, Limasol, Baf ve Girnede grev yapacak olan subaylarla alacak mahalli liderler ve gvenilir kiiler seilerek tekilata alnmtr.129

Bu kapsamda tekilata katlan ilk Kbrsl isimler ise unlardr: Dr.Fazl KK, Rauf Denkta, Dr.Burhan NALBANTOLU, Osman REK, Kemal EM ve ardndan sancak kadrolarn oluturmak iin Necdet HSEYN, Dr.Orhan MDERRSOLU (Larnaka), Halit KAZIM (Baf), Dr.Niyazi MANYERA (Magosa), Dr.emsi KAZIM, Dr.Necdet NEL (Lefkoe) yemin ederek grev

1 Bu eitilecek 15.000 kiiyle tekilatn kurucularndan i.Tansu (X) gnnde EOKAnn Adada

giriecei geni apl harekta kar harekete gemek ve Trkiyenin olas mdahalesinde Adann her tarafnda kar harekta geerek Rum savunmasn kertip, TSKya nclk ederek Adann kontrolnn ele geirilmesini salamak ynnde kullanlabileceini belirtmitir. smail Tansu, Aslnda Hi Kimse Uymuyordu, Ankara, 2001, Minpa Matbaaclk, s.3233. 2 Ortam 10 Haziran 1997.

40

almlardr.130 Bu isimler direk Denkta, Dr. Kk gibi isimler tarafndan tavsiye edilerek tekilata alnan ynetici kapsamndaki kiilerdir. Fakat kanmzca asl nemli olan tekilatn alt kadrolarnda grev yapacak olan kiilerin isabetli olarak seilmesidir.

Tekilata alnacaklarn seilmesinde nce aday kiilerin psikolojisini reninceye kadar, sr tutma ve milliyetilii zerinde sezdirmeden baz tatbikatlar yaplrd. Tekilat, adamn alnmasna tam karar verinceye kadar souk yaklamla Aday takip eder, beraber yer ierdi. Bu esnada adayn milli uurunun youn bir ekilde bulunmas haricinde kumar, iki, cinsi sapklklar iinde olmamasna zen gsterilirdi. Manevi deerlerin maddi deerlere gre baskn olmas zellikle aranan hususlardand.131 Eer alnmasna karar verilmezse hi sezdirilmeden o kii ile iliki kesilirdi.132

Bu faaliyet bitip alnmasna karar verilen kii TMT ynetimine teklif edilir yaplan inceleme sonrasnda teklif olumlu deerlendirilir ise seilen kii scak yaklamla133 bu tekilatn iinde yer alp almamak istedikleri sorulurdu.134 Teklif edilen kiilerde istekli olmamalar halinde135 tekilata alnmazlard. Lefkoa dnda bu ile uraanlara Demli ay denirdi.136

Bu ekilde seilerek tekilata alnmasna karar verilen kiilere yemin ettirilmesi hususu dier nemli bir husustur.

130 Mehmet Salih Emircan, Kuzey Kbrs Trk Cumhuriyetinde Tren, Bayram ve Anma

Gnleri, Lefkoa, Kbrs Trk Mcahitler Dernei Yayn, s.83. 131

Soyalp Tamelik, Trk Mukavemet Tekilatnn (TMT) Baz zellikleri, Trk Kltr Dergisi, Yl 33, Say 382, s.92. 132

Keser, age., s.284; Cumhur Evcil, Yavru Vatan Kbrsta Zaferin Hikayesi, Ankara, 1999, Genelkurmay Bakanl Yaynlar, s.117; Adnan Menderes ile Kbrsta yaplan mlakatta souk yaklam kiiye tekilata alnaca hissettirilmeden kiinin hareket ve fikirlerinin gzlemlenmesi ve siyasi konularda fikirlerinin sorulmasyla yapldn belirtmitir. 133

Adnan Menderes ile Kbrsta yaplan mlakatta scak yaklam kiiye Tekilatta yer almak isteyip istemediinin sorulmas olarak tanmlamtr. Vural Trkmen, Adnan Menderes, Diner Raif ile yaptm syleilerde bildikleri hi kimsenin bu soruya hayr cevab vermediini belirtmilerdir. 134

Vural Trkmen ile yaptm mlakatta; burada hangi ahs kimin teklif ettiinin kesinlikle bilinmediini hatta Vural beyin halen kendisini tekilata kimin teklif ettiini yllar sonra bugn halen bilmediini sylemitir. 135

Teklif edilenlerden o dnemde nerdeyse hi kimsenin bu teklifi reddetmedii Vural Trkmen, Metin Aybar, Adnan Menderes, Diner Raif ile yaptm syleilerde belirtilmitir. 136

Keser, age., s.293-294.

41

Gizlilik btn faaliyetlerde olduu gibi yemin treninde de en nemli unsurudur. Yemin trenleri bir odada perde nnde137 veya karanlk bir odada Trk Bayra rtl bir masann stne Kuran ve silah konularak yaplrd. Yemin edecek ahs ellerini Kuran ve silah zerine koyard. Bayrak, kuran ve silah stne gzleri kapal olarak veya yemin ettiren kiiyi gremeyecei bir perdenin nnde Kbrs Trknn yaay ve hrriyetine, canna, malna ve trl mukaddesat gelebilecek her trl tehlikeye kar korumak maksadyla gerekirse lm dahil her trl grevi yapaca ve ihanetin cezasnn lm olacan bildiine dair yemin ederek138 TMTnin bir yesi olurdu. Edilen bu yeminin ardndan yemin eden personele bir tutanak imzalattrlrd. Bu tutanak gizli tutulur ve muhafaza edilirdi. Bu tutanan kod ad ise Nian Yz idi.139

Yemin metinleri yazl ve mhrl olarak da oaltlmtr. Bu basl yemin metinleri liderlik tarafndan btn lider seviyesindeki yneticilere ve istenilen adamlara imzalatlrd.140

Bu dnemde tekilatn genellikle personel temininde ve seiminde kulland kaynaklar ise unlardr:

Trk liseleri (Lefkoa Trk Lisesi, Magosa Namk Kemal Lisesi)

137 yemin eden kiinin yemin ettiren kiiyi grmesi istenmiyorsa

138 Diner Raif, Salih Avc, Celal Bayar, M.Salih Emircan, Ahmet Sevin ile yaplan mlakatlar;

zker Yan, Kbrsta Vuruanlar; Mcahidin Roman, stanbul, 1974, Varlk Yaynlar, s.29-30. ;