klasİk yunan tragedyasinda … · yarışmalarına ödül koyulması mÖ 508’de kleisthenes’in...

FLSF (Felsefe ve Sosyal Bilimler Dergisi) 2014 Bahar sayı17 s 237-63

ISSN 1306-9535 wwwflsfdergisicom

KLASİK YUNAN TRAGEDYASINDA

AD(LANDIRMAN)IN ldquoTRAJİKrdquo İŞLEVİ

Erman GOumlREN

OumlZET

Arkaik Yunan toplumunda adlar yalnızca ait oldukları kişiye işaret eden

birer etiketten fazlasını ifade eder Bu bağlamda adlar ait oldukları kişi ya da

nesnenin bir tuumlr ldquometaforrdquou olarak değerlendirilebilir Toplumsal soumlylem

uumlretiminin en oumlnemli temsilcisi olan şairler bu temel toplumsal inanışa

dayanarak Arkaik Yunan Şiirirsquonde oumlzellikle kişi adlarını etkili birer anlatım

aygıtı olarak kullanmışlardır Arkaik doumlneme oumlzguuml bu yaklaşım MOuml 6 yuumlzyılın

ikinci yarısından itibaren tragedyanın kurucu şairleri tarafından devralınmıştır

Bu tuumlrden ad(landırma)lar tragedya şairleri tarafından tragedyanın oumlzelleşmiş

amaccedillarını gerccedilekleştirmek uumlzere ustalıkla kullanılmıştır Bu oumlzelleşmiş amaccedillar

arasında ldquotrajikrdquo olanın kahramanın karakterinde ya da eylemlerinde nasıl

ortaya ccedilıktığını ve onun akıbetini nasıl belirlediğini ortaya koymak ilk sıralarda

yer alır Zira ldquotrajikrdquo olanın tragedya sahnesinde tam olarak ortaya ccedilıkması

şairin nihai amacıdır Bu makalede klasik tragedyayla ilgili antik tanıklıklardan

başlayarak ccedilağdaş duumlşuumlncedeki alımlanışına kadar ldquotrajikrdquo olanın geccedilirdiği

tarihsel evrim suumlreci bağlamında bu kavrayışın anlamı tartışılacak Bunun yanı

sıra belli başlı tragedya şairlerinin eserlerinden oumlrnekler eşliğinde ldquotrajikrdquo

olanın ifşa edilmesinde ad(landırma)ların oynadığı oumlnemli rol ccediloumlzuumlmlenecektir

Anahtar Soumlzcuumlkler Acıma ve Korku Ad Adlandırma Mimesis Rituumlel

Trajik

(The Tragic Function of NameNaming in Classical Greek Tragedy)

ABSTRACT

Names express more than an etiquette that implies only the person they

belong to in Archaic Greek society In this context names can be considered as

ldquometaphorsrdquo of the person or thing they designate Being one of the most

important agents of discourse production poets have used names as effective

narrative instruments with regard to this basic social belief This approach of the

archaic period has been inherited by the founder poets of tragedy since the

second half of the sixth century BCE The so-called namesnamings have been

used ingeniously by the tragedians in obtaining the specific objectives of

tragedy Among these objectives putting forth the emergence of the ldquotragicrdquo in

the hero(ine)rsquos character and in hisher acts and the way in which it determines

hisher doom has priority In this article I will investigate the significance of the

term ldquotragicrdquo starting with the ancient testimonies about tragedy up to the

contemporary reception of extant literature Besides I will scrutinize how

namesnamings represent the ldquotragicrdquo in various excerpts of principle tragic

poets

Keywords Fear and Pity Mimesis Name Naming Ritual Tragic

İstanbul Uumlniversitesi Eskiccedilağ Dilleri ve Kuumlltuumlrleri Boumlluumlmuuml Eski Yunan Dili ve Edebiyatı

oumlğretim uumlyesi ermangorengmailcom

Klasik Yunan Tragedyasında Ad(Landırman)In ldquoTrajikrdquo İşlevi

238

Giriş Homerosccedilu şiirden itibaren1 ad(landırma)ların buumlyuumlsel bir youmlnuuml

olduğu fikri oldukccedila belirgindir Oumlyle ki Homerosccedilu ldquogezgin şairlerrdquo (rhapsocircidoi) iccedilin sadece bir nesnenin ya da kişinin adlandırılması değil bir adın telaffuz edilmesi dahi buumlyuumlsel bir etki alanının ortaya ccedilıkmasına neden olur2 Adı dedesi tarafından konan Odysseus oumlrneğinde olduğu gibi3 yeni doğmuş bir bebeğin adlandırılması nasıl onun kaderini belirliyorsa duumlşmanlık guumltme ihtimali olan bir yabancının oumlğrendiği adla yapabileceği buumlyuuml de benzer şekilde adın sahibinin yazgısını değiştirebilir hatta başına buumlyuumlk felaketler getirebilir Bu bağlamda oumlzel adların ldquoşeffafrdquo bir doğaya sahip olduğu soumlylenebilir Adların ldquoşeffafrdquo oluşu dikkatini adın ldquosemantik iccedileriğirdquone youmlnelten goumlzlemcilerin bu iccedileriği ccedilepeccedilevre saran sessel dış kabuğun iccedilini ndashbuumltuumlnuumlyle olmasa da kısmenndash goumlrebileceği anlamına gelmektedir Homerosccedilu bağlamda bu oumlzellikleriyle belirginleşen adlar ccedilağdaş ad araştırmacıları tarafından ldquokonuşan adlarrdquo (İng speaking names Alm sprechende ya da redende Namen Fra noms parlants İta nomi parlanti) terimiyle ifade edilmiştir4 ldquoKonuşan adlarrdquo tanımlaması adların ldquoşeffafrdquo doğasının bir adım oumltesine geccedilerek adın ait olduğu nesneyi goumlzlemleyen kişiye kendi doğasını dillendirmesine de işaret eder Kamptz bu etkileşimi şu şekilde tarif eder ldquoMitsel figuumlrlerin adlandırılması onlardan oluşan ya da onlar tarafından uyandırılması gereken tasavvurla herhangi bir şekilde ilişkiye girerse işte o zaman lsquodile gelenrsquo ya da lsquokonuşanrsquo adlar olarak tanımlanan şey ortaya ccedilıkarrdquo5

Adların bu ldquokonuşanrdquo niteliği Homerosccedilu şaire elverişli bir şiirsel uumlretim aygıtı sağlarken buumlyuumlsel youmlnuuml yuumlzuumlnden sakınılacak bir oumlğe bir tuumlr ldquotaburdquo meydana getirir Dolayısıyla şair anlatısını soumlz konusu adların ldquosemantik iccedileriklerirdquo uumlzerine kurarken oluşturduğu bu ldquoşeffafrdquo yapı adların herkese ndashoumlzellikle koumltuuml niyetli kişilerendash rastgele soumlylenmemesi konusunda bir uyarıyı da ifade eder Bu makale ad(landırmay)a ilişkin bahsedilen geleneksel algının Klasik Yunan tragedyası ccedilerccedilevesinde adların etkin bir şekilde oumlzellikle de trajik bir bağlam oluşturmak uumlzere kullanılmasına zemin hazırladığı temel savından kalkış noktasını almaktadır Dolayısıyla Yunan şiirindeki bu geleneksel algıdan yararlanan tragedya şairlerinin (oumlzellikle Aiskhylos Sophokles Euripidesrsquoe yoğunlaşarak) ldquotrajikrdquo anlatımın kurulmasında adları nasıl kullandıklarının incelenmesi bu makalenin temel

1 Antik metinler iccedilin aksi belirtilmedikccedile Thesaurus Linguae Graecaersquoda (TLG) yer alan

standart metinler kullanılmıştır Antik yazarlar ve eserleri ile kaynakccedilada akademik

dergiler iccedilin OCD3rsquonin kısaltmaları temel alınmıştır Doğrudan alıntılar iccedilin Yunanca

alfabe goumlnderme yapılan kavram ve soumlzcuumlkler iccedilin harf ccedilevirisi kullanılmıştır Alıntıların

ccedilevirileri yine aksi belirtilmedikccedile yazara aittir 2 Bkz Austin ldquoName Magic in the Odysseyrdquo s 1-19 3 Homerosccedilu etimolojinin en belirgin oumlrneklerinden birini oluşturan Odysseus adına dair

geleneksel yaklaşım Sophokles tarafından olduğu gibi devralınmıştır Sophoklesrsquoin

anonim yaşamoumlykuumlsuuml yazarı tarafından bu durum vurgulanırken (Vita Sophoclis 20)

Sophoklesrsquoin şu dizesine goumlnderme yapılır (Soph fr 965 TrGF) ὀρθῶς δrsquo Ὀδυσσεύς εἰμrsquo

ἐπώνυμος κακῶν | πολλοὶ γὰρ ὠδύσαντο δυσμενεῖς ἐμοί (Dosdoğru Odysseusrsquoum işte

şerre goumlre konmuş adım | ccediluumlnkuuml pek ccedilok duumlşmanım hiddetlenmiştir bana) 4 Debus Namen in literarischen Werken (Er-)Findung ndash Form ndash Funktion s 58-63 5 Kamptz Homerische Personennamen Sprachwissenschaftliche und historische

Klassifikation s 25

Erman GOumlREN

239

amacıdır Bu amaccedil doğrultusunda uumlzerinde farklı bakış accedilılarından oldukccedila yoğun tartışma yuumlruumltuumllmuumlş bir kavrayış olan ldquotrajikrdquo terimiyle tam olarak neyi kastettiğimizi ortaya koymakla işe başlayacağız Ancak bu incelemede oldukccedila iyi bilindiği halde sıklıkla goumlz ardı edilen youmlntemsel bir sorunla karşı karşıya olduğumuzun bilicindeyiz Tragedya uumlzerine yuumlruumltuumllen tartışma guumlnuumlmuumlze buumltuumln icra oumlğelerinden arınmış bir şekilde ulaşan metinlere mahkucircm kalmaktadır Oysa bu tartışmanın başlangıcında yer alan Aristoteles tragedyanın sadece ldquoşiirselrdquo bir kategori olmadığını oyunculukla ilişkisi bulunduğunu ve muumlzikal niteliklerinden soyutlanamayacağını accedilıkccedila dile getirir6 Bu engeli aşmak uumlzere youmlnelebileceğimiz Lataczrsquoın dikkati ccedilektiği ldquouumlretim ve alımlanış koşullarının yeniden oluşturulmasırdquonda buumltuumln youmlnleriyle başarıya ulaşılması olanaksız goumlruumlnmektedir7 Ancak ldquotrajikrdquo olan ve ad(landırma)ların trajik işlevi uumlzerine yuumlruumlteceğimiz tartışmada bu ldquokoşullarırdquo muumlmkuumln olduğu oumllccediluumlde hesaba katmaya ccedilalışacağız Latacz bu koşulları doumlrt ana başlık altında ele alır (1) ldquoyer bağımlılığırdquo (2) ldquoamaccedil bağımlığırdquo (3) ldquoyarışma bağımlılığırdquo ve (4) ldquoaraccedil bağımlılığırdquo Tragedyanın icra edildiği mekacircnlar bir yarışma bağlamında yer alıyor oluşu ve bu tuumlre sağlanan araccedilların ccedilizdiği sınırlar hep dışsal etmenler olarak belirleyicidirler Ancak tragedyanın amacı onun iccedilsel koumlklerini oumlzellikle dinselrituumlel kaynaklarını dolayısıyla iccedileriğini inşa eden ldquomitos ilintisirdquoni ifade eder Trajik olanla ve oumlzellikle ad(landırma)lar ccedilerccedilevesinde trajik işleve ilişkin araştırmamız oumlncelikle bu ldquoiccedilsel koumlklerirdquo yoklamamızı gerektirmektedir

ldquoTrajikrdquo Olan Tragedyanın İşlevi ve Aristotelesccedili Mimecircsis ve Katharsis Bu noktada tartışmaya ldquotragedyardquonın kendi adından başlamak

ldquotrajikrdquo kavrayışının neliğini anlamakta anahtar bir rol oynayabilir Tragocircidia soumlzcuumlğuuml genellikle ldquokeccedililerin şarkısırdquo ya da daha doğru bir ccedileviriyle ldquotekelerin şarkısırdquo (tragocircn ocircidecirc) olarak accedilıklanmıştır Bunu erken doumlnemde tragedyanın iccedilinde filizlendiği Dionysos Şenliklerirsquondeki satyros figuumlruumlnuumln etkin roluumlyle ilişkilendirmek muumlmkuumlnduumlr8 Dolayısıyla belirli bir bakış accedilısıyla şarkıyı dillendirenlerin keccedili kılığına buumlruumlnmuumlş olmalarının ya da keccediliye benzer doğalarının bu adlandırmada belirleyici olabileceği

6 Arist Poet 1462a 11-14 krş 1450b 18-19 7 Latacz Antik Yunan Tragedyaları Tuumlm Oyunlar Tarih ndash İnceleme ndash Yorum s 12 vdd 8 Bu yaklaşımı buumlyuumlk oumllccediluumlde reddeden Scullion tragedyanın sadece Dionysos tapımındaki

rituumlellerle ilişkilendirilmesinin yanlış olduğu savını ortaya atar Scullionrsquoa goumlre (ldquolsquoNothing

to Do with Dionysusrsquo Tragedy Misconceived as Ritualrdquo s 125) tragedyanın koumlkeninin

sadece Dionysosrsquoa bağlanması ve geniş tragedya koleksiyonundaki pek ccedilok farklı tanrıya

goumlnderme yapan rituumlel oumlğenin hep bir interpratio dionysiaca suumlzgecinden geccedilirilmesi

anlayışımızın tek youmlnluuml olmasına neden olmaktadır Bu konuda biz daha orta yol bir

tutumu takip etmeye ccedilalışacağız Bizce tragedyanın rituumlel koumlkeninin Dionysos kuumlltuumlne

dayandığı kabul edilebilirse de daha sonra kendi oumlzguumln kimliğini kazanan tragedyanın

yorumlanmasında Dionysosccedilu oumlğelerin mutlak egemenliğinden kaccedilınmakta fayda vardır

Bu nedenle ad(landırmay)la ldquotrajikrdquo olan arasındaki ilişkiyi ccediloumlzuumlmlemek adına Dionysos

kuumlltuumlnuumln bilinen rituumlel oumlğelerinden ccedilok yararlanmamıza karşın bunları tek kaynak olarak

kullanmayacağımızı belirtmek isteriz Tragedyanın koumlkenine dair sorunla ilgili kapsamlı

incelemeler olarak bkz Lesky Die tragische Dichtung der Hellenen s 17-48 ve

Untersteiner Le origini della tragedia e del tragico dalla preistoria a Eschilo passim


240

duumlşuumlnuumllebilir Bu fikir hacirclacirc kimi bilim insanlarınca kabul edilse de9 belirli ccedilevrelerce buumltuumlnuumlyle terk edilmiştir Nitekim tekenin Dionysosrsquoa kurban edilen hayvanlardan biri olması ldquotekerdquoye yapılan vurgunun kurban rituumlelleri ccedilerccedilevesinde ele alınması gerektiği yaklaşımına zemin hazırlamıştır10 Bu doğrultuda Seafordrsquoun ccedilalışmaları kurban rituumlellerinin oldukccedila derin bağlarla birbirine bağlı olduğunu ve tragedya bağlamındaki kurban rituumlellerinin koumlklerinin Homerosccedilu uygulamalara kadar takip edilebileceğini ortaya koymuştur11

Oumlte yandan Winkler tragedya korosunun epheboi adı verilen ergenlik ccedilağındaki erkek ccedilocuklarından oluşturulduğunu iddia ederek ldquotekelerin şarkısırdquo deyişinin yorumlanışına yeni bir boyut kazandırmıştır12 Oumlyle ki Winklerrsquoe goumlre ldquotekelerin şarkısırdquo ifadesi epheboi korosunun sesleri ccedilatallanan buluğ ccedilağındaki delikanlılarının nobran ve kuumlstah davranışlarına goumlnderme yapar Gerek Dionysosccedilu kurban temasının gerekse epheboi korosunun ldquotragocircidiardquo adındaki olası belirleyiciliği temelde Dionysosccedilu rituumlelden ya da rituumlel iccedilindeki rekabetccedili kuumlltuumlrden uzaklaşmaz Nitekim Elsersquoin ldquotragocircidoi aslında tragedyadaki oumlduumll iccedilin muumlcadele eden resmi yarışmacıların unvanıydırdquo şeklindeki yerinde hatırlatması13 tragedyayı tam da rekabetccedili Yunan kuumlltuumlruumlnuumln14 merkezine yerleştirmektedir Buna goumlre soumlz konusu muumlcadelenin yarışmacıları bir ldquotekerdquo iccedilin rekabet eden ldquoşarkıcırdquolardır Bu ldquotekerdquo rituumlelin sonunda kurban da edilse birinciye verilen bir oumlduumll de olsa rekabetin belirleyiciliği değişmez Dolayısıyla teması ldquotekerdquo olan yarışmanın aktoumlrleri olan şarkıcıların muumlcadelesi tragedyanın koumlklerini teşhis edebilmek iccedilin kullanılabilir Tragocircidoi adı verilen icracılar ilk olarak muhtemelen Thespisrsquoin idaresi altında Peisistratosrsquoun Atinarsquoda oldukccedila uzun suumlren tiranlığına denk gelen MOuml 534rsquote sanatlarını icra etmişlerdir Ancak yetişkin erkek ve delikanlılarda dithyrambos yarışmalarına oumlduumll koyulması MOuml 508rsquode Kleisthenesrsquoin anayasal reformlarıyla gerccedilekleşmiştir15 Dolayısıyla artsuumlremli bir incelemeyle tragocircidosrsquoların başlangıccedilta sadece ldquoonursalrdquo olan başarıları ilerleyen zamanda maddi bir oumlduumllle de taccedillandırılmıştır Bu ilk icralardaki ldquoonursal başarırdquonın koumlkensel niteliği ancak tragocircidosrsquoların muumlcadelesinin dinsel-

9 Pickard-Cambridge Dithyramb Tragedy and Comedy s 20 96-97 98 129 Seaford

Reciprocity and Ritual Homer and Tragedy in the Developing City-State s 267-269 10 Krş Burkert ldquoGreek Tragedy and Sacrificial Ritualrdquo s 87-121 11 Seaford age ldquoHomeric and Tragic Sacrificerdquo s 87-95 Money and the Early Greek Mind

Homer Philosophy Tragedy passim) 12 Winkler ldquoThe Ephebesrsquo Song Tragocircidia and Polisrdquo s 26-62 13 Else Aristotle Poetics s 56 apud Kaufmann Tragedy and Philosophy s 34 14 Nietzschersquonin ldquoder agonale Geistrdquo olarak nitelediği olgunun bir youmlnuuml ldquoatletik

yarışmardquolardı (Nietzsche ldquoHomerrsquos Wettkampfrdquo s 783-792) Ancak koumlkleri Arkaik

Ccedilağrsquodan itibaren aristokratik kuumlltuumlruumln en oumlnemli amblemlerinden biri olan askeri

etkinliğe kadar geri goumltuumlruumllebilen bu rekabet kuumlltuumlruuml muumlzikle birlikte şiir soumlyleme alanını

da kapsamaktaydı (Burkert Greek Religion s 105) Nitekim agocircn soumlzcuumlğuuml ccedileşitli

yarışmalara goumlnderme yapmasına rağmen ldquobir araya gelmek toplanmakrdquo anlamındaki

syn-agocirc soumlzcuumlğuumlndeki agocirc koumlkuumlnden tuumlremektedir Dolayısıyla ldquorekabetccedili Yunan kuumlltuumlruumlrdquo

bağlamında agocircnrsquoun ldquoyarışmardquo anlamının yanı sıra ldquotoplanmardquo anlamının da goumlz oumlnuumlnde

bulundurulması gerekir Koumlkeninde yer alan askeri ccedilağrışımlarla birlikte

duumlşuumlnuumllduumlğuumlnde aynı amaccedil uğrunda savaşanların bir araya gelmesi ve daha iyi

doumlvuumlşmek uumlzere yarışması temaları daha net bir şekilde ortaya ccedilıkacaktır 15 Siewert Die Trittyen Attikas und die Heeresreform des Kleisthenes s 62-67

Erman GOumlREN

241

rituumlel koumlklerinin incelenmesiyle accedilığa ccedilıkarılabilir O halde bu muumlcadelenin dinsel-rituumlel bağlamı tam olarak nedir Kereacutenyi tragedya ve onun amaccedilları konusundaki araştırmayı oumlzellikle dinsel-rituumlel koumlkleri doğrultusunda derinleştirmek gerektiğine dikkati ccedilekmektedir

Aristoteles hem bir tragedyadaki izleyicilerin zihinlerinde neler olduğunu hem de yılda bir kez tekrar eden Eleusis girişimi tarafından elde edilen tecruumlbeyi araştırmıştır [hellip acıma ve korku yoluyla tragedyanın katharsisrsquoi sağlaması] tamamen ldquoestetikrdquo bir oumlğreti olarak kabul edilemez biz bunu daha ziyade Yunan tragedyasının kaynaklık ettiği halk uumlzerindeki etkisinin fenomenolojisine dair empirik bir katkı olarak goumlrmeliyiz16 Aristotelesrsquoin ldquotrajikrdquo tanımına youmlnelik araştırmalar bir yanıyla bu

tuumlrden olası ldquoempirik bir katkırdquonın izinde ilerlerken diğer yandan felsefi bir zeminde derinleştirilmiştir Zira soumlz konusu dinselrituumlel bağlama ilişkin oldukccedila kısıtlı kimileyin boumlluumlk poumlrccediluumlk bilgimiz yuumlzuumlnden yukarıdaki sorunun cevabını maddi verilere dayanarak vermek oldukccedila zordur Dolayısıyla bir yapbozun parccedilalarını anıştıran verilere buumltuumlnluumlkluuml bakış youmlneltebilmek uumlzere incelemeye baştan değil de sondan buumltuumln suumlrece panoramik bir goumlzle bakmış olması beklenen Aristotelesrsquoin MOuml yakl 335rsquote kaleme aldığı duumlşuumlnuumllen Peri Poiecirctikecircs eserindeki saptamalarından başlanması zorunlu hale gelir Nitekim trajik olanın tanımlanmasıyla ve tragedyanın işleviyle ilgili tartışmanın başlangıcı Aristotelesrsquoin katharsisrsquole ilgili goumlruumlşlerine kadar geri goumltuumlruumllebilir Oumlzellikle trajik olanın şiirsel boyutuna dair duumlşuumlnceler edebiyat eleştirmeni Gotthold Lessingrsquoin ortaya koyduğu yeni bakış accedilılarına kadar Aristotelesrsquoin katharsis kavrayışının belirlenimi altında geliştirilmiştir17 Dolayısıyla Aristotelesrsquoin soumlz konusu saptaması trajik olana dair tartışmanın kaccedilınılmaz başlangıccedil noktasıdır

ἔστιν οὖν τραγῳδία μίμησις πράξεως σπουδαίας καὶ τελείας μέγεθος ἐχούσης ἡδυσμένῳ λόγῳ χωρὶς ἑκάστῳ τῶν εἰδῶν ἐν τοῖς μορίοις δρώντων καὶ οὐ διrsquo ἀπαγγελίας διrsquo ἐλέου καὶ φόβου περαίνουσα τὴν τῶν τοιούτων παθημάτων κάθαρσιν Demek ki tragedya soylu tamamlanmış ve yuumlce bir eylemin taklididir bunu boumlluumlmleri iccedilindeki her bir farklı biccedilime goumlre haz veren soumlylemle yapar Bu taklit anlatımla değil eyleyen kişiler tarafından yapılır uyandırdığı acıma ve korku aracılığıyla da bu tuumlrden tecruumlbelerin18 katharsisrsquoini gerccedilekleştirir19

16 Kereacutenyi Eleusis Anne Kızın Arketip İmgesi s 158-159 17 Krş Kommerell Lessing und Aristoteles Unterschung uumlber die Theorie der Tragoumldie

passim 18 Bu bağlamdaki pathecircmatocircnrsquou Nussbaumrsquoun oumlnerisine (ldquoTRAGEDY AND SELF-SUFFICIENCY

PLATO AND ARISTOTLE ON FEAR AND PITYrdquo s 145 dn 65) uyarak ldquotecruumlbelerrdquo olarak

karşılamayı tercih ettik ldquoHeyecanrdquo ya da ldquoduygurdquo karşılığı okuyucuyu pathecircmarsquonın

izleyicinin tragedyadaki mimetik eylem karşısında maruz kaldığı durumu ifade eden oumlzel

vurgusundan uzaklaştırmaktadır 19 Arist Poet 1449b24-28


242

Bu oldukccedila yoğun bir şekilde tartışma konusu edilmiş kısımda nesnesi ldquoeylemrdquoler (praksis) olarak belirtilen mimecircsis ile ldquoacıma ve korku aracılığıylardquo (dirsquo eleou kai phobou) gerccedilekleşen katharsis kavrayışları oumlzellikle oumln plana ccedilıkmaktadır Woodruffrsquoın altını ccedilizdiği uumlzere Aristotelesrsquoin mimecircsisrsquole ifade etmek istediği kavrayış ne şiiri pejoratif yan anlamlarıyla bir tuumlr ldquosalt kopyardquo olarak ele alan Platonrsquoun indirgeyici yaklaşımıyla ne de ccedilağdaş goumlndermeleriyle yanıltıcı olabilen ldquotaklitrdquole oumlzdeşleştirilebilir20 Buradaki en oumlnemli nokta mimecircsisrsquoin ldquobenimle belirli bir durumdaki fiili tecruumlbe arasındardquo olması ancak ldquobenimle yıllar iccedilinde geliştirdiğim ahlaksal karakter arasındardquo olmamasıdır21 Dolayısıyla Aristoteles nezdinde mimecircsisrsquoin merkezinde mutlaka biricik belirli bir yerde ve zamanda (hic et nunc) icra edilen ldquoeylemrdquo durur Bu trajik mimecircsisrsquoin evrensel kapsayıcılığının formuumlluuml gibidir Ccediluumlnkuuml Aristotelesrsquoin de vurguladığı gibi ldquoinsanda taklit doğuştandırrdquo (to te gar mimesthai symphyton tois anthrocircpois Arist Poet 1448b5 vdd) Şairin bu doğuştan gelen itkiyle yaptığı şey bir eylemi tasvir etmek değildir tragedya şairinin elinde mimecircsis bir eylemin yeniden-sunulmasıdır oumlyle ki drama tam da mimetik bir eylem olarak belirir22 Daha sonra oumlrneklerle daha ayrıntılı bir şekilde uumlzerinde duracağımız uumlzere ad(landırma)lara bu mimetik eylemin işlerliğini kolaylaştıran birer aygıt olarak başvurulmuştur

Soumlz konusu mimetik eylemin amacı olarak sunulan katharsisrsquoin ne tuumlrden bir ldquoarın(dır)mardquo olduğu konuyla ilgili bilim insanları tarafından farklı youmlnleriyle tartışılmıştır Katharsisrsquoin buradaki anlamının doğru anlaşılması yukarıda ifade edilen iki terimin (eleos ve phobos) iccedileriğinin tam olarak karşılanmasına bağlıdır Bu soumlzcuumlkler iccedilin genel olarak kullanılan karşılıklar (sırasıyla acıma ve korku) tragedyanın oumlzelleşmiş bağlamının kavranmasını guumlccedilleştirmektedir Nitekim Kaufmann yerinde bir şekilde eleos soumlzcuumlğuuml iccedilin ldquoacımardquo ya da ldquomerhamet etmerdquo yerine izleyicinin kendini sahnedeki kahramanın yerine koymasına goumlnderme yapan ldquosempatirdquo23 karşılığını oumlnerir24 Zira tragedya ya da komedya izleyicisinin tam olarak yaşadığı duygulanım sahneye koyulan eylemi kendi tecruumlbesiymişccedilesine hissetmek olarak tarif edilebilir Keza phobos soumlzcuumlğuuml iccedilinse yaşanan tecruumlbeyi oldukccedila genelleştiren bir terim olan ldquokorkurdquo yerine Kaufmann tarafından ldquodehşetrdquo karşılığı oumlnerilmektedir Oumlyle ki Kaufmannrsquoın bu oumlnerileri de bariz bir şekilde katharsisrsquoin rituumlel youmlnuumlne vurgu yapmaktadır Succedil işleyerek ya da doğal bir etkinlikle (doğum yapma kanla temas vb)

20 Woodruff ldquoARISTOTLE ON Mimecircsisrdquo S 73-95 21 Woodruff age S 93 22 KOSMAN ldquoACTİNG DRAMA AS THE Mimecircsis OF Praxisrdquo S 57 KRŞ TWİNNİNG Aristotlersquos

Treatise on Poetry Translated With Notes on the Translation and on the Original and Two

Dissertations on Poetical an Musical Imitation S 21 23 Buradaki ldquosempatirdquo kavrayışı dilimize girdiği anlamıyla ldquosıcakkanlılıkrdquola değil

antikccedilağda oumlzellikle buumlyuuml uygulamalarına damgasını vuran sympatheia ile ilişkilidir ve

ifade ettiği kavrayış daha ccedilok Tuumlrkccediledeki ldquoempatirdquo soumlzcuumlğuumlne karşılık gelir Zira sempatik

olan kişi oumltekinin yerine kendini koyar onunla hemhal olur Dolayısıyla eleos ldquoacımardquoda

olduğu gibi bir oumltekileştirme suumlrecini değil tam tersine aynı his durumunda buluşmayı

ifade eder Nitekim Sokrates trajik şairin sunulan durumla ldquohemhal olmardquoya

(συμπάσχοντες Pl Resp 10605d) sevk ettiğine ve ldquoacıma oumlğesini beslediğirdquone

(θρέψαντα [hellip] τὸ ἐλεινὸν Pl Resp 10606b) dikkati ccedileker 24 Kaufman age S 45 vd

Erman GOumlREN

243

kirlenmiş kişinin arınmasını ifade eden bu rituumlel youmln birbirini dışlamayan iki ayrı youmlnteme suyla yıkanmanın yanı sıra ateşle kacircl edilerek tasfiye edilmeye25 de goumlnderme yapar26

DanielsndashScully bu iki terime youmlnelik yorumlarında Aristotelesrsquoin nitelemesinin izleyicilerin yaşadıkları27 duygulara değil tragedyadaki ldquoeylemlererdquo goumlnderme yaptığını iddia ederler28 Tragedyanın yorumlanması ve iyi ya da koumltuuml olduğunun değerlendirilmesi iccedilin metin dışında bir oumlğeye ihtiyaccedil olmadığı iddiası uumlzerinde temellenen bu yaklaşım belirli ccedilekincelerle ifade edilmiştir Zira eleos ve phobosrsquoun niteliksel olarak ldquoeylemlerrdquoe (prakseis) ya da izleyicilerin ldquoduygularrdquoına (pathecircmata) ait olması ikilemi dahi icat edilmiş bir varsayımdan oumlteye gitmez Eylemlerin uyandırdığı eleos ve phobosrsquoun tragedyanın kaccedilınılmaz muhatabı olan halkla ilişkisinin Aristoteles tarafından hiccedil duumlşuumlnuumllmemiş olduğunu soumlylemek pek muumlmkuumln değildir Dolayısıyla her durumda eleos ve phobos terimleri Dionysos Şenliklerirsquonin Eleusis Kuumlltuumlrsquoyle birlikte değerlendirilebilecek rituumlellerinin bağlamından koparılamaz Ancak bu iki terimin Aristotelesrsquote retorik bağlamındaki kullanımlarını hesaba katmak kavrayışları dolayısıyla gerccedilekleşen katharsisrsquoi daha net anlamamız accedilısından katkı sağlayabilir Aristoteles Peri Rhecirctorikecircsrsquote soumlz konusu kavrayışlar iccedilin oldukccedila net tanımlar sunar

25 Hiccedil şuumlphesiz bu tasfiye suumlreci bir saflaştırmayı ifade eder dolayısıyla belirli oumllccediluumlde

ldquoahlaksalrdquo ya da daha dakik bir terminolojik soumlyleyişle ethosrsquola (yaşam biccedilimi) ilişkili bir

youmln taşır Ancak bu noktada katharsis tasavvufi anlamda ldquotezkiyerdquoyle ya da bir tuumlr

ahlaksal sağalma suumlreciyle oumlzdeşleştirilemez Ne de buumltuumlnuumlyle Hıristiyan bakış accedilısıyla

biccedilimlendirilmiş katharsisrsquoe goumlnderme yapar tarzda anakronik bir ccedilerccedileveye oturtulabilir

Pietropaolorsquonun işaret ettiği gibi ldquoHıristiyan kuumlltuumlruuml ahlaksal katharsis meselesini acı

ccedilekmenin yuumlce temsilinin yeniden sahnelenmesi olarak anlamıştır Bu kendi duumlşuumlşuumlnden

ahlaksal ve duumlşuumlnsel olarak sorumlu olan buumlyuumlk kahramanın acı ccedilekmesi değildir ancak

Allahrsquoın Kuzusursquonun insanlığın guumlnahları iccedilin acı ccedilekmesidirrdquo (ldquoWHIPPING JESUS DEVOUTLY

THE DRAMATURGY OF CATHARSIS AND THE CHRISTIAN IDEA OF TRAGIC FORMrdquo s 399) Dolayısıyla

katharsisrsquoin Hıristiyan ya da İslam geleneğindeki genişletilmiş karşılıkları tragedyadaki

daha oumlzelleşmiş anlamından farklı bir bağlamda değerlendirilmelidir 26 Krş Rohde Psyche Seelencult und Unsterblichkeitsglaube der Griechen c 2 s 69 vdd 27 Tragedyanın izleyiciler uumlzerindeki ldquokolektifrdquo etkisi konusunda karşı kutuplarda yer alan

Griffin ve Seafordrsquoun yaklaşımları genel olarak ldquotrajikrdquo olanın toplumsal işlevi konusunda

oumlnemli soruları guumlndeme getirmiştir Griffinrsquoin tragedyanın toplumsal olarak bir anlam

buumltuumlnluumlğuumlnuumln oluşmasına katkıda bulunması ve bunun ldquobilinccedilli amaccedillardquo gerccedilekleşmesi

konusundaki şuumlpheleri uumlzerinde duumlşuumlnuumllmeyi hak eden itirazlar olarak belirmektedir

(Griffin ldquoTHE SOCİAL FUNCTİON OF ATTİC TRAGEDYrdquo s 41 vdd) Ancak her ne kadar izleyici

grubuna mensup bireylerin trajik olan karşısında tecruumlbe ettiği hazzın tekil olarak

değerlendirilmesi zorunlu olsa da Seafordrsquoun kanıtlamasında ifade ettiği ldquokolektiflikrdquoin

soumlz konusu tekillikle ccedileliştiği soumlylenemez (Seaford ldquoTHE SOCIAL FUNCTION OF ATTIC

TRAGEDY A RESPONSE TO JASPER GRIFFINrdquo S 32) Zira tragedyanın ortaya ccedilıktığı siyasal

koşullar ve tragedyanın destekccedililerinin buumlyuumlk oumllccediluumlde demokrasi yandaşları olduğu

duumlşuumlnuumllduumlğuumlnde ldquotrajikrdquo olanın bir tuumlr ldquodemokratik tuumlrdeşlikrdquo yaratmak uumlzere siyasal bir

aygıt olarak kullanılmış olabileceğini duumlşuumlnmek muumlmkuumlnduumlr (krş Sifakis Aristotle on the

Function of Tragic Poetry s 24) Ad(landırman)ın ldquotrajikrdquo işlevini tartışma konusu

ederken bunun toplumsal bir etki alanı olduğu tartışmasız bir olgu olarak karşımızda

durmaktadır Ancak biz incelmememizde tragedya şairinin bir aygıtı olarak ldquotrajikrdquo

olanın ifşasında belirgin bir rol oynayan ad(landırma)ları ele almakla yetinip bu

tercihlerin toplumsalsiyasal accedilılımlarını ccedilalışmamızın dışında bırakacağız 28 DANİELSndashSCULLY ldquoPity Fear and Catharsis in Aristotlersquos Poeticsrdquo S 204-217


244

ἔστω δὴ ὁ φόβος λύπη τις ἢ ταραχὴ ἐκ φαντασίας μέλλοντος κακοῦ φθαρτικοῦ ἢ λυπηροῦmiddot οὐ γὰρ πάντα τὰ κακὰ φοβοῦνται οἷον εἰ ἔσται ἄδικος ἢ βραδύς ἀλλrsquo ὅσα λύπας μεγάλας ἢ φθορὰς δύναται καὶ ταῦτα ἐὰν μὴ πόρρω ἀλλὰ σύνεγγυς φαίνηται ὥστε μέλλειν [hellip] ἔστω δὴ ἔλεος λύπη τις ἐπὶ φαινομένῳ κακῷ φθαρτικῷ ἢ λυπηρῷ τοῦ ἀναξίου τυγχάνειν ὃ κἂν αὐτὸς προσδοκήσειεν ἂν παθεῖν ἢ τῶν αὑτοῦ τινα καὶ τοῦτο ὅταν πλησίον φαίνηταιmiddot Korku imgelemde gelecekteki yıkıcı ve acılı bir koumltuumlluumlkten dolayı ortaya ccedilıkan bir acı ve karmaşa olarak tanımlanabilir Ccediluumlnkuuml buumltuumln koumltuumlluumlklerden korkulmaz bazı koumltuumlluumlkler vardır oumlrneğin adaletsizlik ve ahmaklık gibi onların olma ihtimalleri bizi korkutmaz ancak buumlyuumlk acı ve yıkım getirebilenler korkutur ve uzakta olanlar değil yakınımızda yakın zamanda olanlar bizi korkutur [hellip] Acıma bir kimsenin başına hak etmediği ccedilok yıkıcı ve acıklı bir durum geldiğini goumlrduumlğuumlmuumlzde kendimizin ya da bir yakınımızın da buna maruz kalabileceğini ve bunun yakın zamanda olabileceğini bekleyince ortaya ccedilıkan bir acı olarak tanımlanabilir29 Aristotelesrsquoin bu tanımlarını Peri Poecirctikecircsrsquoteki goumlruumlşleriyle

karşılaştırarak inceleyen Nehamas Aristoteles bağlamında ldquokorkurdquonun sadece vuku bulan bir olaydan değil aynı zamanda bir olayın gerccedilekleşme ihtimalinden de kaynaklanabileceğine dikkati ccedileker30 Bu temel oumlnerme korkuyu takip eden ldquoacımardquo ve buumltuumln bu suumlrecin uumlst başlığı olarak beliren ldquoarın(dır)mardquoya da ışık tutan bir niteliktedir Soumlz konusu nitelik Aristotelesrsquoin tragedya tanımındaki en oumlnemli terimlerden birinin (pathecircma) ve bu terimin tuumlrediği fiilin (paskhein) anlam alanının nasıl olayın iccedilindeki eylemleri anlamada etkin bir rol oynadığının altını ccedilizmektedir Dolayısıyla suumlreccedil tragedya izleyicisinin kendisini ldquoacı ccedilekenrdquo (paskhocircn) mitolojik karakterin yerine koymasıyla başlar İzleyici gelecekte aynı akıbetin kendi başına gelme ihtimaliyle korkuya kapılır ve mitolojik karaktere dolaylı olarak gelecekteki kendi durumuna ya da buumltuumln insanlığın bireylerinin iccediline duumlşebileceği ccedilıkmaza acımayı tecruumlbe eder bu acının ldquosıkıntısını ccedilekerrdquo (paskhein) Bu tecruumlbicirc sıkıntı sayesinde kendisini belirli bir tuumlrden rituumlel bir ldquoarın(dır)mardquo iccedilinde bulur

Bu goumlruumlşler ışığında katharsisrsquoin nesnesi olan pathecircmatarsquonın salt ldquoduygulanımrdquo olarak karşılanamayacağını bunun yerine katharsisrsquoin Halliwell ve Nussbaumrsquoun oumlnerdiği gibi homeopatik bir tasfiye etme olarak değerlendirilmesi gerektiğini duumlşuumlnmek kanımızca akla yakın goumlruumlnmektedir Halliwellrsquoe goumlre ldquotragedya acıma ve korkuyu uygun araccedillarla harekete geccedilirir [hellip] bunları duumlnyaya dair algılarımız ve yargılarımızla ahenkli hale getirmeye meylederrdquo31 Dolayısıyla mimetik eylem aracılığıyla goumlruumlnuumlr hale gelen eleos ve phobos izleyicide kendi benzerini harekete geccedilirip onlara ahenk kazandırır Benzer şekilde

29 Arist Rh 1382a21-23 1385b12-16 30 Nehamas ldquoPITY AND FEAR IN THE Rhetoric AND THE Poeticsrdquo s 301 vdd 31 Halliwell Aristotlersquos Poetics s 201

Erman GOumlREN

245

Nussbaum katharsisrsquoi yargıları yanlış youmlnlendiren ve ccedilarpıtan duyguları ldquoaccedilıklığa kavuşturmardquo olarak tanımlamayı tercih etmiştir32

Bu arınma suumlrecinin aşamalarından biri olarak eleosrsquotaki ldquosempatirdquo vurgusu onun aracılığıyla belirli tuumlrden bir anlayışa ulaşıldığı fikrine zemin hazırlamaktadır Oumlyle ki bu noktada Nussbaumrsquoun trajik eleos gibi phobosrsquoun da aracılığıyla insanın ldquokırılganlığırdquona dair bir anlayışa ulaşılabileceği fikrini Homerostan oumlrneklerle temellendirmesi kayda değerdir33 İnsanın kırılganlığı yuumlzuumlnden ldquokorkurdquo ortaya ccedilıkar bu kırılganlık da ancak soumlz konusu korkuyu anlamaya ccedilalışan bireyin ldquosempatirdquosi sayesinde anlaşılır hale gelir Akhilleusrsquoun oğlunun cesedini almak iccedilin yalvaran Priamosrsquoa youmlnelik acıma hissi bu suumlrecin işleyişini accedilıkccedila oumlrneklemektedir Akhilleusrsquoun eleosrsquou kahramanı sadece muhatabının değil genel olarak insanın kırılganlığına dair bir anlayışa ulaştırır Oumlyle ki soumlz konusu kırılganlığa dair anlayışın kusursuzlaşması tam da katharsisrsquoin hedeflerine ulaşmasıyla eşzamanlı bir şekilde gerccedilekleşir Nussbaumrsquoun bakış accedilısıyla insanın kırılganlığını anlamak ldquotrajikrdquo olanın ortaya ccedilıkmasında en belirleyici oumlğelerden biridir

Bu kırılganlık en somut oumlrneğiyle trajik kahramanın zayıflığında goumlruumlnuumlr hale gelir Bu ldquozayıflıkrdquo da en ccedilarpıcı ifadesini tragedyanın merkezi kavrayışlarından biri olan hamartiarsquoda bulur Ad(landırma)ların ldquotrajikrdquo olanı daha accedilık hale getirmesi tam da bu insani kırılganlık ya da zayıflığın altının ccedilizilmesidir Bu tema bir yandan adlara ifade guumlcuuml sağlayan bir zemin oluştururken oumlte yandan ise tam da trajik olanın oumlzuumlnuuml ifade eder Houmllderlinrsquoe goumlre34 trajik alanda ldquobuumltuumln kuvveler adil ve eşit olarak boumlluumlştuumlruumllmuumlştuumlrrdquo oumlzuumlnde doğasında koumlkensel olan aynı anda ldquokendi koumlkensel guumlcuumlnde goumlruumlnuumlr hale gelmez ancak bunun yerine uygun şekilde sadece kendi zayıflığında goumlruumlnuumlr olurrdquo Zaten hamartiarsquonın tuumlrediği hamartanocirc fiilinin harfiyen anlamı da ldquohedefi kaccedilırmak hedefe isabet

32 Nussbaum The Fragility of Goodness Luck and Ethics in Greek Tragedy and Philosophy

s 390-391 Halliwell ve Nussbaumrsquoun yaklaşımlarını net bir şekilde eleştiren Lear

katharsis suumlrecinin zihinsel bir anlayış kazanma ya da ldquoaccedilıklığa kavuşturmardquo olarak

yorumlanmasının Aristotelesrsquoin genel yaklaşımıyla oumlrtuumlşmesine rağmen bu bağlamda

hiccedilbir geccedilerliliği olmadığını temellendirmeye ccedilalışarak savını geliştirmektedir (Lear

ldquoKATHARSISrdquo S 303 vdd) Learrsquoın eleştirisine Nussbaumrsquoın ayrıntılı bir cevabı (Nussbaum

ldquoTRAGEDY AND SELF-SUFFICIENCY PLATO AND ARISTOTLE ON FEAR AND PITYrdquo s 147 vdd)

Learrsquoın terminolojiyi ccedilevirirken yaptığı radikal hatalara dikkat ccedilekmektedir Ancak Learrsquoın

soumlz konusu makalesindeki temel kanıtlaması katharsisrsquoin bir tuumlr entelektuumlel ldquotasfiyerdquole

değil de fiziksel bir ldquoboşaltımrdquola (acircdet kanaması meni atılması idrar yapma vb)

oumlrneksenebileceği doğrultusundadır (Lear age s 298) Oumlyle ki bu yaklaşıma goumlre

tragedya sahnesinde korkunun ve acımanın uccedil noktası tecruumlbe edilerek bu duyguların

buumlnyeden atılması sağlanır Kanımızca Learrsquoın oumlnerisi kendi iccedilinde bir tutarlık arz etse de

terminolojik hataları nedeniyle katharsisrsquoin tragedya bağlamında ifade ettiği kavrayışı

kuşatıcı bir şekilde ifade edememektedir 33 Nussbaum ldquoTRAGEDY AND SELF-SUFFICIENCY PLATO AND ARISTOTLE ON FEAR AND PITYrdquo s

120 vdd 34 Apud Szondi An Essay on the Tragic s 11-12


246

ettirememekrdquotir35 Trajik alanda hamartiarsquonın faili ldquokoumltuumlluumlk yapanrdquo (kakopoios) biri olarak nitelenemez36

Tragedyada etkin roluuml olan karakterlerin adlarının hamartiarsquoyla ilişkisi kimi Aristoteles yorumcuları tarafından da onaylanır Soumlz konusu yorumcuların dayanağı olan kısımda Aristoteles tragedyada tema seccedilimiyle soumlz konusu adlar arasındaki ilişkiye dair şu saptamada bulunur (Arist Poet 1453a19 vdd)

πρῶτον μὲν γὰρ οἱ ποιηταὶ τοὺς τυχόντας μύθους ἀπηρίθμουν νῦν δὲ περὶ ὀλίγας οἰκίας αἱ κάλλισται τραγῳδίαι συντίθενται οἷον περὶ Ἀλκμέωνα καὶ Οἰδίπουν καὶ Ὀρέστην καὶ Μελέαγρον καὶ Θυέστην καὶ Τήλεφον καὶ ὅσοις ἄλλοις συμβέβηκενἢ παθεῖν δεινὰ ἢ ποιῆσαι Ccediluumlnkuuml ilk şairler rastgele oumlykuumlleri anlatırlardı oysa şimdilerde en iyi tragedyalar tıpkı Alkmaion Oidipous Meleagros Thyestes Telephos ve diğerleri gibi başına gelen korkunccedil felaketlerden acı ccedilekmiş ve bunların faili olmuş kişilerin sayıları ccedilok az olan aileleri uumlzerine yazılır Bu ailelerin Aristotelesrsquoin ccedilağdaşı olan tragedya şairleri tarafından

seccedililmelerinde trajik olay oumlrguumlsuumlne uygun duumlşen bir oumlykuumlye sahip olmaları kadar bu ailelerin oumlnderlerinin iccediline duumlştuumlkleri trajik hamartia da etkin bir rol oynamış olabilir Nitekim Else ve daha sonra onu takip eden Bremer hamartiarsquonın olay oumlrguumlsuumlnuumln gidişatını belirleyen bu youmlnuumlne dikkat ccedilekerek Aristotelesrsquoin yukarıda listelediği adların her birinin iccedilinde bulundukları hamartia bağlamını ortaya koyarlar37 Dolayısıyla hamartia oumlğesi Nussbaumrsquoun ldquokırılganlıkrdquo olarak sunduğu Houmllderlinrsquoin ldquozayıflıkrdquo olarak altını ccedilizdiği ldquotrajikrdquo olana ilişkin temel niteliğin olay oumlrguumlsuumlnuuml nasıl belirlediğini accedilıkccedila oumlrneklemektedir Houmllderlin ile Nussbaum arasında kurulabilecek bu koşutluk koumlkluuml ve suumlrekli bir geleneğin goumlstergesidir Oumlzellikle Alman İdealizmi ccedilerccedilevesinde belirginleşen bu gelenek Schellingrsquoten Schelerrsquoe kadar ccedilok sayıda filozofun ldquotrajikrdquo olanın felsefesine dair yuumlkluuml bir kuumllliyat oluşturmasıyla sonuccedillanmıştır38 Ancak gelinen noktada ldquotrajikrdquo olan bir kavram olarak kendi ldquozayıflıkrdquoı ve ldquokırılganlıkrdquoını iccedil ccedilekirdeğinde barındırmaya devam etmekte felsefenin buumltuumln dakik tanımlamalarına rağmen ele avuca sığmaz doğasını korumaktadır ldquoEmpirikrdquo temellere de temas ederek felsefi bir cevap arayan Walter Benjaminrsquoin

35 Bkz Boisacq Dictionnaire Eacutetymologique de la Langue Grecque Eacutetudeacutee dans ses Rapports

avec les Autres Langues Indo-Europeacuteennes sv hamartanocirc LiddlendashScottndashJones Greek-

English Lexicon sv hamartanocirc 36 Arist Eth Nic 1125a18 krş Stinton age s 223 Schuumltrumpf hamartiarsquonın oumlzellikle

hukuk terminolojisiyle ilişkisinin altını ccedilizerek ldquokasıtlırdquo ve ldquotaksirlirdquo succedil ayrımının

koyulmasında oynadığı roluuml vurgulamaktadır (Schuumltrumpf ldquoTraditional Elements in the

Concepts of Hamartia in Aristotlersquos Poeticsrdquo s 154 vd) Ancak bu terimin etik bir

ccedilerccedileveye hapsedilemeyecek boyutları olduğu unutulmamalıdır Nitekim Stinton yerinde

bir şekilde hamartiarsquonın ldquooumlzelleşmiş eylemler [ve] belirli tuumlrden cehaletten bazı karakter

eksikliklerine değişkenlik goumlsteren eylemlere ya da eğilimlere youmlnelten oumlzelleşmiş

kararlarrdquo anlamına geldiğini ifade ederek oldukccedila genel bir tanım yapar (Stinton

ldquoHamartia İN ARİSTOTLE AND GREEK TRAGEDYrdquo S 254) 37 Else Aristotle Poetics The Argument s 391-398 Bremer Hamartia Tragic Error in

Poetics of Aristotle and in Greek Tragedy s 21 vd 38 Krş Szondi age s 7-48

Erman GOumlREN

247

yaklaşımı bize bu konuda nispeten daha accedilıklayıcı bir cevap sağlamaktadır Benjaminrsquoe goumlre trajik şiirin geliştiği zemindeki iki temel oumlğeyi accedilıklama niyeti taşıdığı soumlylenebilir kurban ve yarışma

Trajik şiir kurban etme fikrine dayanır Ancak kurbanı ndashyani kahramanındash accedilısından trajik kurban etme aynı anda ilk ve son kurban etme olarak buumltuumln oumltekilerden ayrılır Eski hukuku elinde bulunduran tanrıların goumlnluumlnuuml hoş eden bir kurban anlamında son kurban olurken iccedilinde bir ulusun yaşamının yeni youmlnlerinin kendini ilan ettiği temsili bir eylem olarak ise ilk kurbandır Bu kurban etmeler yukarıdan gelen emre değil kahramanın kendi yaşamına goumlnderme yapan eski oumlluumlmcuumll yuumlkuumlmluumlluumlklerden farklıdır kahramanı yok eder ccediluumlnkuuml bireysel iradenin taleplerini karşılayacak duumlzeyde değildir ancak henuumlz doğmamış ulusal bir zuumlmrenin yaşamına katkı sağlarlar Trajik oumlluumlmuumln ikili bir anlamı vardır Olympos tanrılarının eski hukuklarını geccedilersiz kılar ve kahramanı bilinmeyen bir tanrıya insanlık hasadının turfanda meyvesi olarak sunar [hellip] Onun oumlluumlm temasına odaklanışı accedilısından o topluma mutlak bağımlılığı accedilısından her şeyin oumltesinde ccediloumlzuumllme ve kurtuluşun hiccedilbir sonuccedil garantisi olmaksızın sonuccedillanan bu agonal peygamberlik buumltuumln epik-didaktik oumlğelerden acircridir Peki ldquoagonalrdquo bir temsilin temelinin nerede olduğunu soumlyleyebiliriz Thymele ccedilevresindeki kurban yarışından ccedilıkan trajik olayın varsayımsal ccedilıkarımı boumlyle bir temellendirme iccedilin pek yeterli değildir Bu da goumlsterir ki Attika sahne oyunları oumlncelikle yarışma formunu almıştır39 Benjaminrsquonin altını ccedilizdiği tragedyanın ldquoagonalrdquo youmlnuuml ilk bakışta

Houmllderlin-Nussbaum ccedilizgisindeki ldquozayıflık-kırılganlıkrdquo temasıyla ccedilelişiyor gibi goumlruumlnebilir Zira genel geccediler bir bakış accedilısıyla agocircnrsquoda uumlstuumlnluumlklerin bir araya gelmesi ve yarışması beklenir rekabetin alanı en uumlstuumlnlerin sergi alanıdır Ancak Houmllderlin ve Nussbaumrsquoun yaklaşımlarında trajik olanın belirginleştiği tragedyada asıl tema zayıflıklar duumlşkuumlnluumlkler kırılganlıklardır Ccediluumlnkuuml tragedya farklı bir toplanmayı ve yarışmayı sunma peşindedir Trajik kahraman tam birinci olacakken sonuncu olur tam en basiretli kişi sayılacakken ahmakların bile alay ettiği bir duruma duumlşer tam tanrıları en değerli kurbanla onurlandıracakken kurbanın ta kendisi olduğunu fark eder Bu zayıflıkkırılganlık yarışmasının galibi olan trajik kahramanın gerccedilekte bir kurban olduğu kimi zaman ona ilk seslenildiği adında dahi ifşa edilmiştir Son ccediloumlzuumlmlemede ironik bir şekilde en zayıfınkırılganın ldquogaliprdquo ve tabii ldquokurbanrdquo olarak sunulduğu bu agonal kurban rituumleli ldquooyunsalrdquo bir karakter taşır Huizingarsquonın Yunanrsquoda genel olarak agocircnrsquoun şiirsel tuumlrler iccedilinde de dramarsquonın başlangıccediltaki oyunsal niteliğini koruduğu doğrultusundaki saptaması40 tragedya sahnesindeki buumltuumln eylemleri kuşatan zemini keşfetmek iccedilin oldukccedila oumlnemlidir Zira ldquotrajikrdquo olan oyunsal bir zemin uumlzerinde yarışma ve kurban temalarının anlatımı bağlamında insanın zayıflığınıkırılganlığını accedilığa ccedilıkarır tragedya

39 Benjamin ldquoUrsprung des deutschen Tauerspielsrdquo s 285 vd 40 Huizinga Homo Ludens Oyunun Toplumsal İşlevi Uumlzerine Bir Deneme s 52 vd 186 vd


248

izleyicilerine fark ettirir41 Şimdi soumlz konusu trajik olan kavrayışıyla Klasik Ccedilağrsquoda ad(landırma) sorununun ele alınışı arasındaki bağlantıyı incelemeye youmlnelebiliriz

Klasik Ccedilağrsquoda Ad(landırma) Sorunu ve Tragedya Calame anlatı ve adlar uumlzerine araştırmasının ldquokonuşan adlarrdquoa

ayrılmış alt başlığının sonunda şu belirlemede bulunur ldquoAd kendisini taşıyan kişinin kimliği iccedilin bir metafordurrdquo42 Bu ilkenin tragedyanın icrasındaki geccedilerliliği Aristoteles tarafından fark edilmiş ve adlardan yararlanmanın kendi retorik kuramı ccedilerccedilevesindeki toposrsquolardan43 biri olduğu ifade edilmiştir

ἄλλος ἀπὸ τοῦ ὀνόματος οἷον ὡς ὁ Σοφοκλῆς ldquoσαφῶς Σιδήρὼ καὶ φρονοῦσα τοὔνομαrdquo καὶ ὡς ἐν τοῖς τῶν θεῶν ἐπαίνοις εἰώθασι λέγειν καὶ ὡς Κόνων Θρασύβουλον θρασύβουλον ἐκάλει καὶ Ἡρόδικος Θρασύμαχονmiddot ldquoἀεὶ θρασύμαχος εἶrdquo καὶ Πῶλον ldquoἀεὶ σὺ πῶλος εἶrdquo καὶ Δράκοντα τὸν νομοθέτην ὅτι οὐκ ἀνθρώπου οἱ νόμοι ἀλλὰ δράκοντοςmiddot χαλεποὶ γάρ καὶ ὡς ἡ Εὐριπίδου Ἑκάβη εἰς τὴν Ἀφροδίτην ldquoκαὶ τοὔνομrsquo ὀρθῶς ἀφροσύνης ἄρχει θεᾶςrdquo καὶ ὡς Χαιρήμων ldquoΠενθεὺς ἐσομένης συμφορᾶς ἐπώνυμοςrdquo Bir başka topos ise Sophoklesrsquoin yaptığı gibi adlardan yola ccedilıkar ldquoapaccedilık ki Demirrsquosin işte adından anlaşıldığı uumlzererdquo Bu toposrsquoa tanrıların oumlvuumllmesinde de genellikle başvurulur Konon Thrasyboulosrsquou ldquooumlğuumlduuml-cesurrdquo olarak ccedilağırırdı Herodikos Thrasymakhosrsquoa ldquodaima doumlvuumlşte-cesursunrdquo ve Polosrsquoa ldquosen daima toysunrdquo derdi yasa-koyucu Drakonrsquoun yasaları bir insana değil bir yılana aitti ccediluumlnkuuml ccedilok zorluydular Euripidesrsquoin Hekabersquosi Aphrodite iccedilin ldquodoğruca başlar tanrıccedilanın adı ahmaklıklardquo ve Khairemon

41 Bizim benimsediğimiz bakış accedilısı bu konudaki yaklaşımların bir tanesine daha yakın

durmaktadır Tartışmanın buumltuumln saflarını ayrıntılarıyla ele alan bir inceleme olarak bkz

Munteanu Tragic Pathos Pity and Fear in Greek Philosophy and Tragedy s 238-250 42 Calame The Craft of Poetic Speech in Ancient Greece s 185 43 Aristoteles kendi diyalektiğinin bel kemiği olan topos terimi iccedilin Peri Rhecirctorikecircsrsquote

oldukccedila belirsiz bir tanımlama vermekle yetinir ldquoccediluumlnkuuml [hellip] topos ccedilok sayıda

enthymecircmarsquonın onun altında yer aldığı şeydirrdquo (Arist Rh 1403a17-18 ἔστιν [hellip] τόπος εἰς

ὃ πολλὰ ἐνθυμήματα ἐμπίπτει) Bu tanımdaki enthymecircma kavramı toposrsquoun işlevini

anlamak uumlzere kilit bir rol oynamaktadır Slomkowski ldquohitabette enthymecircmarsquonın

diyalektikteki kıyasa karşılık geldiğirdquo accedilıklamasını yapar (Slomkowski Aristotlersquos TOPİCS s

43 krş Arist Rh 1355a8) Dolayısıyla Aristoteles bağlamında belirli kıyas gruplarını bir

araya getiren diyalektik toposrsquolar gibi hatibin ikna etmeye youmlnelik nihai amacı

doğrultusundaki kanıtlama biccedilimlerinden bir grubu bir araya getiren ldquozeminrdquoe de topos

dendiği sonucuna varılabilir Nitekim Aphrosdisiasrsquolı Aleksandros Aristotelesrsquoin en

yakınındaki oumlğrencilerinden bir olan Theophrastosrsquoun goumlrece daha accedilık bir şekilde ifade

edilen topos tanımını şoumlyle aktarır ldquobir ccedilerccedileve olarak sınırları ccedilizilmiş bireyler iccedilinse

belirsiz olan bireysel durumlara ilişkin bir başlangıccedil noktası almamızdan hareketle bir

tuumlr başlangıccedil noktası ya da ilk oumlğedir toposrdquo (Theoph apud Aphr Alex in Top 12614-16

τόπος ἐστὶν ἀρχή τις ἢ στοιχεῖον ἀφrsquo οὗ λαμβάνομεν τὰς περὶ ἕκαστον ἀρχάς τῇ

περιγραφῇ μὲν ὡρισμένος τοῖς δὲ καθrsquo ἕκαστα ἀόριστος) Dolayısıyla Aristoteles adların

kullanımını retorik bir topos olarak nitelerken ikna etmeye youmlnelik birden fazla

kanıtlamanın bir tuumlr ldquobaşlangıccedil noktasırdquo (arkhecirc) olarak adlara dikkati ccedilekmektedir

Erman GOumlREN

249

Pentheus iccedilin ldquobaşına gelecek felaketler iccedilin Pentheus konmuştur adırdquo der44 Tuumlm bu oumlrneklerin her birinde soumlz konusu edilen kişinin karakteri

yaptığı işler ya da gelecekte başına gelecek olaylar onun adı aracılığıyla ortaya koyulmaktadır Oumlrneğin Sophoklesrsquoin guumlnuumlmuumlze buumltuumln olarak ulaşmayan bir tragedyasından Tyrocircrsquodan bir fragmanda geccedilen Siderocirc adı Tyrorsquonun uumlvey annesinin acımasız ve katı tutumuna goumlnderme yapar45 Ancak metnin ilk basımlarında olduğu gibi demir anlamındaki Yunanca soumlzcuumlğuumln ndashe hali (dativus) yani siderocirci olarak da okunabilir46 Benzer şekilde Thrasyboulos Thrasymakhos Polos da kişilerin karakterlerini accedilığa ccedilıkaran tarzda kullanılmıştır Yasa-koyucu Drakonrsquoun adının ldquoyılanrdquola (drakocircn) ilişkilendirilmesi yaptığı yasaların oldukccedila ağır cezalarından kaynaklanır Pentheusrsquoun adıysa annesinin elinde can vereceği hazin sonuna işaret etmektedir (bkz s 23) Dolayısıyla Aristotelesrsquote retorik bir topos olarak adların kullanımı adı taşıyan kişinin kimliğine dair uumlccedil temel bilginin altını ccedilizmek uumlzere kullanılabilir (1) Adlandırılan kişinin karakteri (2) adlandırılan kişinin eylemleri ve (3) adlandırılan kişinin geccedilmişi ya da akıbeti

Bunun yanı sıra adların kullanımı (apo tou onomatou) diyalektiğin topiklerinden biri olarak da karşımıza ccedilıkar Ancak ldquoretorik olanla akraba olmasına rağmen oumlzdeş olmayanrdquo47 bu topik ad(landırman)ın mantıksal kanıtlamada nasıl etkin bir şekilde kullanılabileceğini ortaya koymaktadır

Ἔτι τὸ ἐπιχειρεῖν μεταφέροντα τοὔνομα κατὰ τὸν λόγον ὡς μᾶλλον προσῆκον ἐκλαμβάνειν ἢ ὡς κεῖται τοὔνομα οἷον εὔψυχον μὴ τὸν ἀνδρεῖον καθάπερ νῦν κεῖται ἀλλὰ τὸν εὖ τὴν ψυχὴν ἔχοντα καθάπερ καὶ εὔελπιν τὸν ἀγαθὰ ἐλπίζονταmiddot ὁμοίως δὲ καὶ εὐδαίμονα οὗ ἂν ὁ δαίμων ᾖ σπουδαῖος καθάπερ Ξενοκράτης φησὶν εὐδαίμονα εἶναι τὸν τὴν ψυχὴν ἔχοντα σπουδαίανmiddot ταύτην γὰρ ἑκάστου εἶναι δαίμονα Bunun yanı sıra kanıtlamaya goumlre adın anlamını yeniden yorumlayarak adın yerleşmiş anlamı yerine ona en uyan anlamı kabul ederek saldırılabilir Oumlrneğin yerleşmiş anlamının iccedilerdiği gibi ruhu-iyiyiğit adam cesaretli değildir ancak iyi bir ruhu olan adamdır tıpkı uumlmitliuumlmidi-iyi kişinin iyi şeyleri umut etmesi gibi Benzer şekilde tıpkı mutludaimocircnrsquou-iyi kişinin iyi bir daimocircnrsquoa sahip olması ya da muumlkemmel olması gibi Ksenokratesrsquoin mutludaimocircnrsquou-iyi kişinin muumlkemmel bir ruha sahip olduğunu soumlylediği gibi Ccediluumlnkuuml bir adamın daimocircnrsquou onun ruhudur48

44 Arist Rhet 1400b16 vdd Kassel Aristotelis Ars Rhetorica s 137 45 Soph fr 658 Radt Tragicorum Graecorum Fragmenta VOL IV Sophocles Siderorsquonun

katı tutumuna Pollux da değinmektedir ldquoSophoklesrsquoe goumlre Tyrorsquoun morarmıştır

yanakları bu analığı Siderorsquonun vurduğu tokatlardandırrdquo (Τυρὼ πελιδνὴ τὰς παρειὰς

παρὰ Σοφοκλεῖ ndash τοῦτο δrsquo ὑπὸ τῆς μητρυιᾶς Σιδηροῦς πληγαῖς πέπονθεν ndash Pollux Onom

41417-1421) 46 Krş Grimaldi Aristotle RHETORİC I A Commentary c 2 s 333-334 47 CopendashSandys Aristotle Rhetoric c 2 s 296-299 48 Arist Top 112a32 vdd


250

Aristoteles gerek retorik gerekse mantık bağlamında bir tuumlr semantik etimolojinin imkacircnlarından nasıl yararlanılabileceğinin ipuccedillarını vermektedir Hatip de mantıkccedilı da kendi kanıtlamasını desteklemek uumlzere adın semantik iccedileriğini kendi amaccedilları doğrultusunda yorumlayabilir Bu tuumlrden ldquoetimolojikrdquo accedilıklamalar Platonrsquoun Kratylos diyaloğunda dikkati ccedilektiği adların dynamisrsquolerinin accedilığa ccedilıkarılması uğraşıyla doğrudan bağlantılıdır49 Cicero veriloquium ile Hellenlerin etymologia soumlzcuumlğuumlne tam denk duumlşen bir karşılık bulurken temel dayanağının vis nominis olduğunu vurgular50 Nitekim Sevillarsquolı Isidorus da etymologiarsquoyı accedilıklarken origo vocabulorumrsquoun (soumlzcuumlklerin koumlkeni) yanı sıra vis nominisrsquoe (adın guumlcuuml) de goumlnderme yapar51 Peraki-Kyriakidoursquonun diğer antik kaynaklarla birlikte temellendirdiği uumlzere soumlz konusu olan soumlzcuumlğuumln origorsquosu da olsa visrsquoi de olsa etimoloji bu verileri ldquoyorumlamardquokla (hermecircneia) ilgilenir52 Bu yorum suumlreci antikccedilağda kurumlaşmış bir etimoloji uğraşında dahi ccedilağdaşların yaptığı gibi morfolojik fonolojik kaidelerin bilimsel ccedilerccedilevesini goumlzetmez Sonuccedilta soumlzcuumlğuumln ldquoguumlccedilrdquouuml (dynamisvis) yorumlayan sayesinde soumlzcuumlğuumln ait olduğu var olanın etymosrsquounun ortaya ccedilıkmasına hizmet eder53 Kişi adlarının etymosrsquolarıyla desteklenen tragedya soumlylemi soumlz konusu kişi adlarıyla sadece adlandırılan bireyi değil belli tuumlrden bir insanın ldquotrajikrdquo youmlnuumlnuuml ortaya koyar Aristoteles tragedya şairinin bu yaklaşımına şoumlyle dikkat ccedileker

διὸ καὶ φιλοσοφώτερον καὶ σπουδαιότερον ποίησις ἱστορίας ἐστίνmiddot ἡ μὲν γὰρ ποίησις μᾶλλον τὰ καθόλου ἡ δ ἱστορία τὰ καθ ἕκαστον λέγει ἔστιν δὲ καθόλου μέν τῷ ποίῳ τὰ ποῖα ἄττα συμβαίνει λέγειν ἢ πράττειν κατὰ τὸ εἰκὸς ἢ τὸ ἀναγκαῖον οὗ στοχάζεται ἡ ποίησις ὀνόματα ἐπιτιθεμένηmiddot τὸ δὲ καθ ἕκαστον τί Ἀλκιβιάδης ἔπραξεν ἢ τί ἔπαθεν Bu yuumlzden şiir tarihten daha felsefi ve daha soyludur ccediluumlnkuuml şiir daha ccedilok tuumlmellerle tarih ise tikellerle ilişkili soumlz soumlyler Tuumlmel olabilirlik ve zorunluluk ccedilerccedilevesinde belirli tuumlrden bir insanın soumlylemesi ya da yapmasına uyan soumlylemi kasteder her ne kadar kişilere adlar taksa da şiir bunu amaccedil edinir Tikel ise Alkibiadesrsquoin yaptığı ya da tecruumlbe ettiklerine dair soumlylemi kast eder54 Aristotelesrsquote ldquoad vermekrdquo şeylerin tikel youmlnuumlnuuml vurgulamak

anlamına gelir oysa trajik soumlylem şeylerin tuumlmel youmlnuumlnuuml dillendirir Bu ccedilatışkı kişi adlarının belirli bir tuumlmel niteliğe ldquobelirli tuumlrden bir insanın soumlylemesi ya da yapmasına uyan soumlylemrdquoi tamamlamasıyla bir tuumlr ldquoahenkrdquoe

49 Pl Cra 394b 50 Cic Top 35 51 Isid Etym 129 krş Quint Inst 1628 52 Peraki-Kyriakidou ldquoAspects of Ancient Etymologizingrdquo s 481 vd 53 Tragedya bağlamında bu tuumlrden etimolojilerin yaygın kullanımı zaten uzun zamandır

bilinmektedir (bkz Fuochi ldquoLE ETIMOLOGIE DEI NOMI PROPRI NEI TRAGICI GRECIrdquo s 273-318)

Dolayısıyla makalenin bundan sonraki boumlluumlmuumlnde tragedya şairlerinden oumlrneklere

dayanan kısmın amacı zaten bilinen bir listeyi tekrarlamak değil bu listedeki

ad(landırma)lara ilişkin yaklaşımların ldquotrajikrdquo olanı ifşa etmedeki roluumlnuuml ortaya

koymaktır 54 Arist Poet 1451b5-7

Erman GOumlREN

251

(harmonia) doumlnuumlşuumlr Tikelliği vurgulayarak bireyleri adlandıran bu oumlzel adlar tuumlmeli dillendiren şairin soumlylemi iccedilin engel olmak bir yana aksine destekleyici bir oumlğe ldquotrajikrdquo olanın accedilığa ccedilıkmasını kolaylaştırıcı bir aygıt haline gelir55 Şimdi trajik olanı ad(landırma)lar aracığıyla belirginleştiren oumlrneklere daha yakından bakmaya başlayabiliriz

Aiskhylosrsquota ldquoAdrdquoın Trajik Yazgısı ldquoTrajikrdquo olanla ne kastedildiğine ve ad(landırma) sorununun

antikccedilağdaki durumuna dair tartışmayı ele aldıktan sonra şimdi daha oumlzelleşmiş bir soru sorabiliriz Ad(landırma)lar trajik olanın accedilığa ccedilıkmasında ve tragedya izleyicisinde belirli bir farkındalığın oluşmasında ne derece etkilidir Erken doumlnem tragedya icrasında Aiskhylosrsquoun ldquokonuşan adlarrdquoa ve bu adlarla ilgili halk etimolojilerine yer verdiğini goumlruumlruumlz Oumlrneğin Bosporos adının bous (inek) ve poros (geccedilit) soumlzcuumlkleriyle ilişkilendirildiği ldquohalk etimolojisirdquo Aiskhylos tarafından da kullanılmaktadır56 Bunun yanı sıra Aiskhylosrsquota tanrıların doğasına ilişkin ndashccediloğunlukla yaygın bilinenndash accedilıklamaları ortaya koymak uumlzere adlara başvurulmaktadır Oumlrneğin Zeusrsquoun adı semantik bir bağlantıyla physizoosrsquola (soumlzcuumlk soumlzcuumlk bir ccedileviriyle ldquoyaşamı-buumlyuumltenrdquo)57 Kronos ise krainocirc (tamamına ermek) fiiliyle ilişkilendirilirken58 Aiskhylos tanrıların doğalarına ilişkin yaygın inanışın altını ccedilizmektedir Keza savaş tanrısı Aresrsquoin adı ldquozalim bir boumlluumlştuumlruumlcuumlrdquo (κακὸς δατητὰς) olarak tanrısal ldquoatalarının lanetirdquonin (Ἄρης ἀρὰν πατρῴαν) doğruluğunu yansıtmaktadır59 Apollonrsquoun adı da onun oklarla helak eden doğasını vurgular tarzda ldquohelak etmekrdquo anlamındaki apollymi ya da apolyocirc fiiliyle ilişkilendirilir ldquoEy Apollon ey Apollon | beni helak eden yolların tanrısı | bir sefer helak ettin ya beni hadi et bir kez dahardquo (Ἄπολλονmiddot Ἄπολλονmiddot | ἀγυιᾶτrsquo ἀπόλλων ἐμός | ἀπώλεσας γὰρ οὐ μόλις τὸ δεύτερον)60 Hakkaniyetin kişileştirilmiş hali

55 Bu noktada tuumlmel-tikel ayrımına ilişkin geleneksel felsefi ayrımın bizi yanıltma

ihtimaline karşı dikkatli olmalıyız Halliwellrsquoin işaret ettiği gibi Aristoteles ldquoşiirin

tuumlmellerin mimecircsisrsquoi olduğunurdquo kastetmez (Halliwell The Aesthetics of Mimesis Ancient

Texts and Modern Problems s 193 vdd) Şairin ilgilendiği tuumlmeller filozofun elindeki bir

soyutlama olan tuumlmeller değildir Şairin tuumlmelleri ldquohafıza ve tecruumlberdquo ile tikellerin

algılanması aracılığıyla edinilen genellemelerdir ya da ldquoinsan doğasının genel

hakikatlerirdquodir Bu tuumlrden tuumlmeller adlarıyla birer tekil birey olarak karşımıza ccedilıkan

tragedya karakterinin tikelliğiyle başlangıccedilta ccedilelişiyor gibi goumlruumlnebilir Oysa bu tikelliğin

simgesi olan ad(landırma) tam da o tekilin temsil ettiği tuumlmelliği aydınlatan bir aygıt gibi

ccedilalışır 56 Aesch PV 732-734 57 Aesch Supp 584-585 58 Aesch PV 910-911 59 Aesch Sept 944-946 60 Aesch Ag 1080-1082 Bu halk etimolojisi Kratylosrsquota Sokrates tarafından reddedilir (Pl

Cra 404c) Buna benzer halk etimolojisi oumlrneklerinin Yunan ve Latin edebiyatlarındaki

yaygınlığını oumlrneklerle ele alan goumlrece erken doumlnemdeki değiniler olarak bkz McCartney

ldquoPuns and Plays on Proper Namesrdquo s 343-358 ve Fordyce ldquoPUNS ON NAMES IN GREEKrdquo s

44-46 Sadece Aiskhylosrsquola ilgili bkz Reinberg ldquoEtymologia in Eschilo Modalitagrave e

significato della riflessione linguistica in un testo poeticordquo s 31-57 ve Kraus Name und

Sache Ein Problem im fruumlhgriechischen Denken s 140-142


252

olan Dikarsquonın adı Zeusrsquoun kızı (ἐτήτυμος | Διὸς κόρα)61 olarak onun soykuumltuumlksel meşruiyetini vurgular

Adın ldquodoğru bir şekilderdquo koyulmuş olması ldquotrajikrdquo bağlamın ortaya ccedilıkarılabilmesinde oumlnemli bir rol oynar Nitekim Ademollorsquonun işaret ettiği gibi ccedilağdaşı sofist ccedilevrelerde yaygın bir tartışma konusu olan ve Platonrsquoun Kratylos diyaloğunda enine boyuna tartışma konusu edilen ldquoadların doğruluğurdquo (orthotecircs onomatocircn) sorunu erken doumlnemde Aiskhylosrsquoun adlara yaptığı vurguda guumlndemdedir62 Oumlrneğin Eteoklesrsquole Polyneikesrsquoin oumlluumlmuumlne ağıt yakan koro ldquonasıl da doğruca takılmış adları | ltsahiden-şanlılar ve doumlvuumlşuuml-bol diyegt | helak olarak dine saygısız niyetleriylerdquo (οἳ δῆτrsquo ὀρθῶς κατrsquo ἐπωνυμίαν | ltκλεινοί τrsquo ἐτεὸν καὶ πολυνεικεῖςgt | ὤλοντ ἀσεβεῖ διανοίᾳ) derken bu doğruluğun altını ccedilizer63 Polyneikesrsquoin adının kendisine uygunluğu defalarca vurgulanır64 Oumlyle ki onun adının iki parccedilalı yapısı (Poly-neikos) kardeşiyle ccedilatışarak ayrılışını (neikos ldquoccedilatışmaayrılıkrdquo) ve kaccedilınılmaz akıbeti ldquoadlı adınca ikinci kısmıyla ccedilifte adlandırılmışrdquo (δίς τ ἐν τελευτῇ τοὔνομ ἐνδατούμενος) soumlzlerinde yansıtılmaktadır65 Benzer şekilde Parisrsquole Helenersquonin birlikteliği iccedilin kullanılan ldquoadı-doğru-koyulmuş bir kecircdosrdquo (κῆδος ὀρθώνυμον) nitelemesinde kecircdos soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilift anlamlılığından (hem ldquomatemrdquo hem de ldquoevlilik bağırdquo) yararlanılarak bu ilişkinin hazin akıbetine dikkat ccedilekilmektedir66

Oumlte yandan Aiskhylosrsquoun ad(landırma)lara ilişkin yaklaşımı kendi şiir sanatındaki en temel oumlğelerinden biriyle tanrıların huumlkuumlmranlığındaki tragedya sahnesinde kahramanın başka deyişle ldquoevrenselrdquo insanın ldquoyazgırdquosıyla da ilişkilendirilebilir Ancak Homerosccedilu kahramanın sahip olduğu ldquokonuşan adlarrdquodan farklı olarak Aiskhylosrsquoun karakterlerinin adlarının ifade ettiği ldquoyazgırdquo trajik bir nitelik taşır Dolayısıyla bu adlar insanın tragedyaya oumlzguuml ldquokırılganlığırdquonı anla(t)maya youmlnelik bir guumlduumlyle dillendirilirler Aiskhylosrsquota bunun en guumlzel oumlrneklerinden biri Helenersquonin adının ele alınışıdır Iliasrsquotaki destansı savaşın ccedilıkmasının sebebi olarak goumlsterilen Helenersquonin adının Aiskhylosrsquoun imzasını yansıtan en oumlnemli temalardan birini accedilığa ccedilıkarmak uumlzere koyulduğu accedilıkccedila ifade edilir

τίς ποτ ὠνόμαζεν ὧδ᾽ ἐς τὸ πᾶν ἐτητύμωςmdash μή τις ὅντιν οὐχ ὁρῶμεν προνοί- αισι τοῦ πεπρωμένου γλῶσσαν ἐν τύχᾳ νέμωνmdash τὰν δορίγαμβρον ἀμφινει- κῆ θ Ἑλέναν ἐπεὶ πρεπόντως ἑλένας ἕλανδρος ἑλέ- πτολις ἐκ τῶν ἁβροτίμων προκαλυμμάτων ἔπλευσε

Kim koymuş onun adını tam isabetli şekildemdash Goumlruumlnmez bir guumlccedilten başka acep kim ola yazgıyı oumlngoumlrerek şans eseri onun diline youmln verenmdash kim koydu adını kargının-gelini her-yanı-ccedilatışma Helene diye muumlnasip konmuş ya gemi-

61 Aesch Cho 948-951 62 Ademollo The Cratylus of Plato A Commentary s 34-35 63 Aesch Sept 829-831 Bu yaklaşımın ccedilok benzeri Sophokles (Soph Ant 111) ve aşağıda

değineceğimiz uumlzere Euripides (Eur Phoen 636-637) tarafından da tekrarlanmıştır 64 Aesch Sept 658 ldquoson derece doğru konmuş adı denmiş ona Polyneikesrdquo (ἐπωνύμῳ δὲ

κάρτα Πολυνείκη λέγω) 65 Aesch Sept 578 66 Aesch Ag 699

Erman GOumlREN

253

ζεφύρου γίγαντος αὔρᾳ muhribi yiğit-muhribi kent-muhribi diye ccedilıkıp şatafatlı perdesinin arkasından accedilınca yelkenini kudretli Zephyrosrsquoun yeli oumlnuumlnde67

Aiskhylos Helenersquonin adının onun kaderini belirleyen bir oumlğe olarak okunabileceğini antikccedilağda yaygın ad = kehanet (Lat nomen = omen) inanışına dayanarak dillendirmiş olabilir Ancak onun yaklaşımı bilinen bir halk etimolojisini tekrarlamanın oumltesine geccediler68 Nitekim kullandığı etecirctymocircs soumlzcuumlğuuml şiirsel bir etymos araştırmasını sunacağı doğrultusunda ipiucu vermektedir69 Nitekim soumlzcuumlğuuml soumlzcuumlğuumlne bir ccedileviriyle gemi-muhribi yiğit-muhribi kent-muhribi olarak karşıladığımız soumlzcuumlklerin hepsinde hele-hela- ortak koumlkuuml dikkat ccedilekicidir70 Levinrsquoe goumlre burada Helenersquonin adını koyduğu ima edilen kişi Zeusrsquotan başkası değildir71 Bu oumlneri doğru kabul edilirse Aiskhylos tanrısal otoritenin yazgı konusundaki dakik bilgisine işaret etmektedir

Sophoklesrsquote Trajik Kahramanın ldquoAdırdquonın Hakikati Tragedya kahramanının kendi adıyla arasındaki ilişki Aiskhylosrsquota

trajik yazgının ifadesi olarak karşımıza ccedilıkarken Sophoklesrsquote kahramanın

67 Aesch Ag 681-692 68 Burada Aiskhylosrsquoun bu etimolojiyi ifade ederken kalkış noktasını halk inanışlarından

almadığını kastetmiyoruz Nitekim Skutschrsquoun (ldquoHELEN HER NAME AND NATURErdquo S 192 VD)

hele-naus (gemi-muhribi) soumlzcuumlğuumlnuumln Yunan denizcilerinin o doumlnemdeki yaygın

inanışıyla ilişkilendirilmesi akla yatkın goumlruumlnmektedir Ancak bu soumlylem Aiskhylosrsquoun

yaptığı bilinen bir etimolojinin tekrarlanmasından oumlte halk inanışlarının dakik bir

derlemesi ve şiirli bir şekilde ifade edilmesidir 69 Aiskhylos bir adın koumlkenini vurgulayan etymocircsetecirctymocircs soumlzcuumlklerinin yanı sıra

doğruluğunun altını ccedilizmek uumlzere alecircthocircs soumlzcuumlğuumlnuuml de kullanır ldquoEpaphosrsquoun adı da

dosdoğru koyulmuş kurtuluşlarından hareketlerdquo (Ἔπαφος ἀληθῶς ῥυσίων ἐπώνυμος

Aesch Supp 315 krş Aesch Pr 848-852) Parkrsquoın (ldquoTruth Falsehood and Reciprocity in

Pindar and Aeschylusrdquo s 31-37) ortaya koyduğu gibi Aiskhylosrsquota adın etymosrsquouna

dolayısıyla kahramanın doğasına uygunluğu ldquodoğrurdquo (alecircthecircs) ya da ldquoyanlışaldatıcırdquo

(pseudos) olabilir Tragedya şairi accedilısından hem ldquodoğrurdquo hem de ldquoyanlışrdquo adlandırmalar

(krş Aesch Sept 670-671 Aesch PV 85-87 717) ldquotrajikrdquo olanı belirginleştiren aygıtlar

olarak kullanılır 70 Goldhill Reading Greek Tragedy s 19 vd Goldhill bu ortak koumlkuuml vurgulamak uumlzere bu

soumlzcuumlkleri İngilizcede sırasıyla ldquohell for ships hell for men hell for citiesrdquo biccediliminde

karşılamayı tercih eder Euripidesrsquoin Aishkylosrsquoun bu etimolojisine Hekabersquonin

Menelaosrsquoa youmlnelik soumlzlerinde oumlrtuumlk bir şekilde goumlnderme yaptığı duumlşuumlnuumllebilir ldquosakın

onun nazarından helak etmesin diye seni hasretiyle | o ki kapana kıstırır yiğitlerin

goumlzlerini yerle bir eder kentlerini | ateş salar evlerinerdquo (ὁρᾶν δὲ τήνδε φεῦγε μή σ ἕληι

πόθωι | αἱρεῖ γὰρ ἀνδρῶν ὄμματ ἐξαιρεῖ πόλεις | πίμπρησιν οἴκουςmiddot Eur Tro 891-893a

krş Eur Andr 105-106) 71 Levin The Ancient Quarrel between Philosophy and Poetry Revisited Plato and the Greek

Literary Tradition s 22 vdd


254

trajik yaşamının merkezinde konumlanır72 Ccediluumlnkuuml Sophokles adlandırılan herkesin kendi adını aleni olarak taşımasının (φέρουσι τοὔνομα | τὸ τοῦδε κοινὸν πάντες ὠνομασμένοι)73 onun ldquotrajikrdquo seruumlveninde ccedilok oumlnemli olduğunun daha net bir şekilde farkına vardığını belli etmektedir Nitekim adın aleniyeti kişinin de alenen orada bulunduğu fikrine yol accedilabilir başka deyişle durum adın kişiyle oumlzdeş olarak değerlendirilmesi noktasına kadar vardırılır

θαρσεῖν μὲν οὖν ἔγωγε κἄνευ τῆς ἐμῆς γνώμης ἐπαινῶ Φοῖβος εἰ προὔπεμψέ σεmiddot ὅμως δὲ κἀμοῦ μὴ παρόντος οἶδ ὅτι τοὐμὸν φυλάξει σrsquo ὄνομα μὴ πάσχειν κακῶς Bense sana benim kararımı bir kenara bırakıp oumlneririm goumlzuuml kara olmayı madem seni goumlnderen Phoibos kendim orada olmasam bile benim adım koruyacak seni başına gelecek koumltuumlluumlkten74 Bu noktada Theseus guumlcuumlnuumln kendisinin yokluğunda adıyla ortaya

ccedilıkacağını iddia eder nitekim burada kişiyle adı arasında herhangi bir karşıtlık olmadığı gibi Theseusrsquoun adı bir kişi olarak onun bir uzantısıdır75 Boumlyle bir uzantı kişinin farklı youmlnlerini ifade edecek şekilde kullanılabilir Oumlrneğin adın anlamının kişinin karakterini ifade etmesi Eumenidesrsquoin adının onların ldquoiyi-niyetli kalplerinden kaynaklandığırdquo (ἐξ εὐμενῶν | στέρνων)76 fikrinde goumlruumlnuumlr hale gelmektedir Sophokles Kreonrsquou oğluna ldquokandaşımrdquo (ξύναιμον) diye hitap ettirirken Haimonrsquoun trajik ccedilelişkisini oluşturan kan bağının daha isminde yer aldığını ortaya koyar dolayısıyla adı Haimonrsquou ccedilıkmazda bırakan geccedilmişine onun Kreonrsquoun oğlu olması gerccedileğine işaret eder Benzer şekilde Parthenopaiosrsquoun (ere-varmamışın-ccedilocuğu) adı da annesi Atalantarsquonın evlenmeden onu doğurmasına yani eşsiz doğum acircnına goumlnderme yapar77 Kimileyin kişinin adı onun babasından miras aldığı şana vurgu yapar onu hatırlatır Aiasrsquoın oğlu Eurysakecircsrsquoin bu adı alması babasının sahip olduğu en oumlnemli ayırt edici ve tanıtıcı simgesi gibi olan ldquogeniş kalkanrdquoından (σάκος εὐρὺ)78 kaynaklanır79 Kimileyin de soumlzcuumlk oyunu bahsedilen kişinin başka bir adına goumlnderme yapacak tarzda dolaylı bir biccedilimde yapılır Hadesrsquole ploutizomai fiili arasında bağlantı kurulurken (Ἅιδης στεναγμοῖς καὶ γόοις πλουτίζεται Soph OT 30) Hadesrsquoin diğer adı olan Ploutonrsquoa goumlnderme yapılır

72 Bunun temel nedeni Segalrsquoin (Tragedy and Civilization An Interpretation of Sophocles s

8) işaret ettiği uumlzere ldquotrajik karakterin Sophoklesrsquote kahramanvari bireyselliğin empoze

ettiği soyutlanma ile yazgının yerine getirdiği daha buumlyuumlk tasarı arasındaki gerilimin

iccedilinde varrdquo olmasıdır Kahramanla oumlzdeş bir simge olarak beliren ldquoadrdquoı bu gerilimin her iki

tarafında da soumlz sahibidir 73 Soph OC 60-61 74 Soph OC 664-667 krş Eur Hel 42-433 75 Dik Word Order in Greek Tragic Dialogue s 106 76 Soph OC 486-487 77 Soph OC 1320-1322 78 Hom Il 17132 krş Hom Il 7219 11527 79 Soph Aj 574-575

Erman GOumlREN

255

Buumltuumln bu soumlzcuumlk oyunlarının ve halk etimolojilerinin oumltesinde Sophoklesrsquote oumlzellikle iki kahramanın adı ldquotrajikrdquo olanın ifşasında belirgin rol oynar Aias ve Oidipous

Aiasrsquoın makucircs talihi kalkanıyla uumlnluuml azametli bir Akha kahramanından buumltuumln onurunu yitirdiğini duumlşuumlnen ve kendi kılıcıyla canına kıyan birine doumlnuumlşmesinin oumlykuumlsuumlduumlr Aias kendi adının aslında hazin cenazesindeki ağıtları ifade ettiğini fark eder

αἰαῖ τίς ἄν ποτrsquo ᾤεθrsquo ὧδrsquo ἐπώνυμον τοὐμὸν ξυνοίσειν ὄνομα τοῖς ἐμοῖς κακοῖς νῦν γὰρ πάρεστι καὶ δὶς αἰάζειν ἐμοὶ καὶ τρίς τοιούτοις γὰρ κακοῖς ἐντυγχάνω Ah ah kimin aklına gelirdi bana takılan bu adın şıp diye uyacağına başıma gelecek belalara oysa şimdi inler dururum ldquoah ahrdquo diye iki defa uumlccedil defa uumlst uumlste başıma gelen bu nasıl bir bela80 Aias adının cenazelerde yuumlkselen ağıt sesini (ai) ccedilağrıştırdığını yeni

mi fark eder Savaş meydanında tek bir yara almadan ccedilok sayıda savaşccedilıyı oumlluumlme goumlnderen biri iccedilin Aias duumlşmanlarına korku salan bir ad olmalıdır Fakat bu adın ifade ettiği trajik oumlğe Aiasrsquoı ldquoyaşamla mutlak bir oumlluumlm arasınardquo81 sıkıştırmış olmasıdır Adıyla duumlşmanlarının cenaze ateşlerini yakan Aias talihin tersine doumlnuumlşuumlyle baş-duumlşmanı Hektorrsquoun hediye ettiği kılıccedilla kendi canına kıyar82 Ccediluumlnkuuml kılıccedilla savaşırken ldquobaş edilmezrdquo (dys-trapelos) diye oumlvuumlluumlp aynı kılıccedilla canına kıyarken ldquoadı-lanetlirdquo (dys-ocircnymos)83 ibretlik biri olarak anılmaya başlanır Dolayısıyla Aias adı bir ldquokonuşan adrdquo olarak bir yandan onun şanını ancak diğer yandan ecelini dillendirir

Oidipousrsquoun (Oidi-pous = şiş-ayak) adı ise hem asıl babası Laios tarafından ldquoreddedilişin vuumlcudunda bıraktığı bir iz hem de topal Labdakosoğuları ailesine aidiyetin kusursuz bir işareti olarak sakatlığını hatırlattığından aynı zamanda kaderinin de işaretidirrdquo84 Oidipousrsquoun adı asıl babası tarafından değil onu ldquoccedilocuğu olarak adlandıranrdquo (παῖδά μ᾽ ὠνομάζετο)85 uumlvey babası Polybos tarafından konur86 Sadece fiziksel bir veriden yola ccedilıkıyormuş gibi goumlruumlnen bu adlandırma aslında yazgının ilahi belirlenimini ortaya koymaktadır Oumlyle ki Oidipousrsquoun ldquoşişrdquo (oidos) ldquoayağırdquo (pous) ldquoebeveynlerinin başından attığı vahşi doğada oumlluumlp gitmesi iccedilin terk edilmiş lanetlenmiş ccedilocuğu ccedilağrıştırmasınardquo rağmen aynı zamanda onun Sphinksrsquoin ldquoayakrdquo (pous) bilmecesini ldquobilenrdquo (oida) kişi olmasına da işaret eder87 Bu ad trajik kahramanın bilmecemsi doğasını dakik bir şekilde ifade eder Oidipous bir yanıyla kenti Sphinks gibi bir canavarın zulmuumlnden

80 Soph Aj 430-433 81 Sicherl ldquoThe tragic issue in Sophoclesrsquo Ajaxrdquo s 86 82 Soph Aj 661-665 83 Soph Aj 912-914 84 VernantndashVidal-Naquet Eski Yunanrsquoda Mit ve Tragedya s 297 ayakla ilgili vurgular iccedilin

ayrıca bkz s 297-298 dn 29 85 Soph OT 1021 86 Segal Sophoclesrsquo Tragic World Divinity Nature Society s 175-176 87 VernantndashVidal-Naquet age s 138-139


256

kurtaran ldquouğurlu talihrdquo (τὴν τότ᾽ αἰσίῳ τύχην)88 olarak adlandırılan bir kişiyken oumlte yandan aynı kentin ldquoşiş-ayaklırdquo bir canavardan kurtuluşu iccedilin dışlanan bir guumlnah keccedilisidir (pharmakos)89 Sphinksrsquoin bilmecesinin cevabı Oidipousrsquoun (Oi-dipous = ldquoiki-ayaklırdquo) ta kendisidir90 Oidipous kendi adının koyuluş nedenini oumlğrendiğinde şaşkındır bir kurtarıcıdan kurbana doumlnuumlşmesinin gizlenmiş ldquohakikatrdquole (alecirctheia) karşılaşmanın şaşkınlığıdır bu

ΟΙ τί δ ἄλγος ἴσχοντ ἀγκάλαις με λαμβάνεις ΑΓ ποδῶν ἂν ἄρθρα μαρτυρήσειεν τὰ σά ΟΙ οἴμοι τί τοῦτ ἀρχαῖον ἐννέπεις κακόν ΑΓ λύω σ ἔχοντα διατόρους ποδοῖν ἀκμάς91 ΟΙ δεινόν γ ὄνειδος σπαργάνων ἀνειλόμην ΑΓ ὥστ ὠνομάσθης ἐκ τύχης ταύτης ὃς εἶ (Oidipous) Kollarına aldığında ne sancısı ccedilekiyordum (Haberci) Ayağının bileği tanıklık eder sana (Oidipous) Sanırım yoksa şu eski musibetten mi soumlz ediyorsun (Haberci) Ben salıverdim seni ayakları sabitleyen mili ccedilıkarıp (Oidipous) Kundağımdan beri taşırım bu korkunccedil izi (Haberci) İşte boumlyle adlandırılmışsın bu talihten dolayı92 Oidipous ayakla ilgili bilmeceyi bilen biriyken kendi ayağının

oumlykuumlsuumlnden habersizdir Bir bilgi onu kahraman yaparken diğer bilgiden yoksunluk kendisini kurban kılar

Euripidesrsquote ldquoAdrdquoın Hakikati ve Tragedyanın ldquoTrajikrdquo Kurgusu Quintilianusrsquoun ccedilağına (MS yakl 30-100) gelindiğinde adların

retorikteki kullanımı ccedilerccedilevesinde kimi eski tragedya şairlerinin tutumları hor goumlruumlluumlr bir hal almıştır Euripides hakkında şunlar kaydedilir ldquoEuripidesrsquoin tatsız tuzsuz fikrinde olduğu gibi ki orada Polyneikesrsquoin adı bir karakter kanıtlaması olarak kardeşini de yansıtırrdquo (Nam et illud apud Euripiden frigidum sane quod nomen Polynicis ut argumentum morum frater incessit)93 Euripidesrsquote soumlzcuumlk oyunlarının94 sayısı artmakla birlikte Sophoklesrsquoin dizeleriyle kıyaslandığında edebi nitelik accedilısından goumlrece daha yuumlzeysel kaldığını soumlylemek muumlmkuumlnduumlr Ancak Euripidesrsquote adlara tragedyanın kurgusunu pekiştirme izleyicilerin ldquotrajikrdquo olanı bu kurgu

88 Soph OT 52 89 VernantndashVidal-Naquet age s 140 Ayrıca kimi youmlnleriyle spekuumllatif bir bakış accedilısı

taşımasına rağmen bkz Girard Şiddet ve Kutsal s 95-123 90 Goldhill age S 217 OIDIPOUSrsquoUN ADIYLA YAPILAN TUumlM SOumlZCUumlK OYUNLARI ICcedilIN AYRICA BKZ S

216-221 91 Krş Eur Phoen 26-27 92 Soph OT 1031-1036 93 Quint Inst 51030 31 94 Bu tuumlrden soumlzcuumlk oyunları yapılan kişi adları arasında ndashaşağıda değineceklerimizin

dışındandash Kapaneus (Eur Supp 494-499) Meleagros (Eur fr 517) sayılabilir Euripidesrsquote

etimolojik soumlzcuumlk oyunlarının hakikati ayırt etmekte oynadığı role ilişkin bkz Rinaldi

ldquoJuegos etimoloacutegicos en Euriacutepidesrdquo s 155-216

Erman GOumlREN

257

iccedilinde şairin farklı bakış accedilısından keşfetmelerine imkacircn tanıma amacıyla başvurulur

Bu amaccedil doğrultusunda Euripides geleneğin aktarımlarından95 ccedilok farklı etimolojik yaklaşımlar sergilemekte oumln plana ccedilıkmaktadır Oumlrneğin Eur Tro 989-990rsquoda Aphrodite Hesiodosrsquotan farklı bir şekilde96 ldquoahmaklıkrdquola (aphrosynecirc) ilişkilendirilir Hesiodosrsquoun Pan-Hellenik bir bakış accedilısına imkacircn tanıyan doğal betimlemesinin yerine şair burada tanrıccedilanın ldquodoğardquosına ilişkin hakikati farklı bir şekilde yorumlamaktadır Zira Euripidesrsquote tanrıccedila da olsa karakterin oumln plana ccedilıkan niteliği onun adının accedilıklanmasının temel dayanak noktasını oluşturur Oumlrneğin koro Pentheusrsquoun annesi Agaversquoye ldquogururlu musunrdquo (ἀγάλληι Eur Bacch 1197) diye sorar Ccediluumlnkuuml Agave farkında olmadan oğlu Pentheusrsquou oumllduumlruumlrken eyleminin arkasındaki temel itki ve doğasında beliren karakter kendini ldquoyuumlceltmerdquodir (to agallein) Keza Eur Rhes 215rsquote Dolocircnrsquoun adı Odysseusrsquola bağlantısına da işaret edilerek (krş Eur Rhes 894) ldquokurnazlıkrdquo ldquodalavererdquo anlamındaki dolosrsquola ilişkilendirilir Euripidesrsquoin bu tuumlr yaklaşımlarının Pindarosrsquotaki en merkezi kavrayışlardan biri olan phyarsquola bağlantılı olduğu soumlylenebilir Euripides Polyneikesrsquoin adına ilişkin yaklaşımının (Eur Phoen 636-637 ἀληθῶς δrsquo ὄνομα Πολυνείκη πατὴρ | ἔθετό σοι θείαι προνοίαι νεικέων ἐπώνυμον) nedenini ldquophyarsquonla yerine getiriyorsun sana takılan adırdquo (ἔφυς ἄρ᾽ ἐπώνυμος Eur Phoen 1493) soumlzleriyle accedilıklığa kavuşturur Benzer şekilde phyarsquonın ifşa olunması karakterin sahip olduğu belirli bir meziyete de işaret edebilir Nitekim Euripides (Eur Hipp 1218-1220 Supp 885-887) hippos-bileşkeli adlara dair accedilıklamalarında karakterlerin ldquoatrdquola ilişkilerine ve bu alandaki maharetlerine dikkat ccedileker

Kimi zaman bu meziyetler ifade edilirken bilmeceyi ccediloumlzen soumlzcuumlk dile getirilmeden ifşa edilmek istenen semantik bağ başka soumlzcuumlklerle ortaya koyulur Oumlrneğin Proteus ve Psammathersquonin kızları Idorsquonun adı yetişkin ccedilağa geldiğinde Theonoe olarak değiştirilir ldquoonu Theonoecirc diye ccedilağırırlar ccediluumlnkuuml tanrısal şeyleri olan ve olacak olan her şeyi bilirdirdquo (καλοῦσιν αὐτὴν Θεονόην τὰ θεῖα γὰρ | τά τ᾽ ὄντα καὶ μέλλοντα πάντ᾽ ἠπίστατο Eur Hel 13-14) Burada Theonoe adını oluşturan ilk oumlğe olan theos (tanrı) telaffuz edilirken ikinci oumlğe olan noein (goumlzlemlemek algılamak anlamak) yakın anlamlı epistamai fiiliyle ima edilir Benzer şekilde Thoasrsquoın adı onun ccedilok hızlı bir şekilde hareket edebilme yeteneğiyle ilişkilendirilirken (Θόας ὃς ὠκὺν πόδα τιθεὶς ἴσον πτεροῖς | ἐς τοὔνομ᾽ ἦλθε τόδε ποδωκείας χάριν Eur IT 32-33) doğrudan ldquohızlı hareket etmekrdquo

95 Bu saptamadan geleneksel yaklaşımların Euripidesrsquote hiccedil yeri olmadığı sonucu

ccedilıkarılamaz Oumlrneğin Eur fr 489rsquoda Boiocirctos (Boiotialı) ile bousrsquoun (inek) ilişkilendirilmesi

gibi genel geccediler halk etimolojileri de Eurypidesrsquote yerini alır 96 Hesiodos Aphroditersquonin adını Kronos tarafından hadım edilen Ouranosrsquoun cinsel

organından fışkıran ersuyunun koumlpuumlrmesinden hareketle ldquokoumlpuumlk anlamındaki aphros

soumlzcuumlğuumlyle ilişkilendirir (Hes Theog 188 vdd) Aphrodite Homerosccedilu gelenekte Zeus ile

Dionersquonin kızı olarak sunulur (Hom Il 5370) Oysa Hesiodosrsquoun accedilıklaması Aphroditersquoyi

kozmik sıraduumlzende daha ilksel bir konuma yerleştirir Hesiodosrsquoun Aphroditersquonin adına

ve ccedileşitli sanlıklarına ilişkin bu accedilıklaması doğumuyla ilgili anlatının ve doğumu

oumlncesindeki oumlykuumlnuumln farklı kısımlarındaki oumlğelerin devşirilmesiyle oluşturulmuştur

Euripidesrsquoin accedilıklaması ise zamansal ve ideolojik bir doumlnuumlşuumlme vurgu yapmaktansa

ahlaksal bir goumlruumlnuumlm kazanır


258

anlamındaki thoazein fiilini telaffuz etmek yerine ocirckyn poda ve podocirckeias gibi ifadeler aracılığıyla dolaylı goumlnderme yapılır

Oumlte yandan Euripides kimi zaman oumlrtuumlk bir şekilde sunulan bağlantıyı izleyicilerin kendi başlarına kurmalarına fırsat vererek karakterin adını dolayısıyla trajik yazgısını belirleyen kavrayışı telaffuz etmez Pentheusrsquoa dair ldquoadınla nasıl da uygun duumlşuumlyorsun bahtsızlığınardquo (ἐνδυστυχῆσαι τοὔνομrsquo ἐπιτήδειος εἶ Eur Bacch 508) ifadesi antik tiyatro izleyicisi gibi Eski Yunancayla ilgilenen ccedilağdaş okuyucunun da aklına penthosrsquou (keder ıstırap elem) getirmektedir97 Atreusrsquoun adı ldquouğursuz bir alametrdquo (τέρας ὀλοὸν)98 ifadesiyle accedilıklanır Teras soumlzcuumlğuumlnuumln ccedilift anlamlılığından (alametcanavar) yararlanan bu soumlzcuumlk oyunu Atreusrsquoun altın post simgesiyle beliren accedilgoumlzluuml canavarsı iktidar arzusuna işaret etmektedir99

Ancak Euripidesrsquoin soumlzcuumlk oyunları ccediloğunlukla parodi niteliğini taşır Ccediluumlnkuuml yukarıda Sophokles Theseusrsquoun adıyla kendisini oumlzdeş sunarken Euripides accedilıkccedila ldquoadrdquo (onoma) ile ldquobedenrdquoin (socircma) karşıtlığını savunur ldquoAd her yerde olabilir oysa beden olamazrdquo (τοὔνομα γένοιτ ἂν πολλαχοῦ τὸ σῶμα δ οὔ)100 Euripidesrsquote ad ldquodoğrurdquoluğundan (alecircthecircs) daha ccedilok ldquoyanlışaldatıcırdquolığıyla (pseudos) trajik bir bağlam yaratılmasına hizmet eder Euripides buumltuumln gidişatı tersine ccedilevirmektedir ad kişiyle ya da onun eylemleriyle ayrıcalıklı bir ilişkiye sahip değildir101 Dolayısıyla tragedya karakterinin kahraman ya da kurban haline gelmesi adın ifade ettiği doğruluktan olduğu kadar kişiyi tuzağa duumlşuumlren aldatıcılığından kaynaklanır Bunun ccedilarpıcı oumlrneklerinden biri Ionrsquoun oumlykuumlsuumlduumlr Euripidesrsquoin oumlksuumlz-yetim kahramanı Ion kendi koumlkenini araştırırken adının ifade ettiklerinin peşinden suumlruumlklenip durur Ion Hermes ve Ksouthos tarafından iki kez aynı adla adlandırılır İlk olarak oyunun giriş kısmında Hermes onu Apollonrsquoun oğlu ve ldquoAsya diyarının kurucusurdquo (κτίστορ Ἀσιάδος χθονός)102 olarak adlandırarak doğrudan Ioniarsquoya goumlnderme yapar Belirli bir bakış accedilısından103 politik bir kayırmacılık fikri taşıyan bu accedilıklamanın niyeti Ionrsquoun kimliğini accedilıklığa kavuşturmak değildir Ccediluumlnkuuml

97 Chaston Tragic Props and Cognitive Function Aspects of the Function of Images in

Thinking s 205 Ayrıca Pentheus trajik sonuna giderken Euripidesrsquoin başvurduğu ccedileşitli

soumlzcuumlk oyunları iccedilin bkz Segal ldquo Etymologies and Double Meanings in Euripidesrsquo

Bacchaerdquo s 81-92 98 Eur Or 999-1000 krş Eur IA 320 99 Euripides gibi Platon (Cra 395b-c) Atreusrsquoun adının ifade ettiği koumltuuml ethosrsquouna dikkat

ccedilekmektedir Ayrıca bu konuda bkz Tsitsibakou-Vasalos Ancient Poetic Etymology The

Pelopids Fathers and Sons s 172 100 Eur Hel 588 krş Hel 42-43 66-67 1100 IT 504 Or 390 Ion 1277-1278 101 Caspers ldquoHealing Speech Wandering Names Contests of Words Ideas about Language

in Euripidesrdquo s 8-14 102 Eur Ion 74-75 103 Walsh (ldquoThe Rhetoric of Birthright and Race in Euripidesrsquo Ionrdquo s 312) Euripidesrsquoin

Ioniarsquolıları Atinalıların akrabası ve Apollonrsquoun torunları olarak sunmasının Atinalıların

Ioniarsquolılara daha iyi davranması doğrultusundaki kendi politik goumlruumlşuumlnuuml yansıttığını iddia

eder Euripidesrsquoin politik tarafgirliği tartışma konusu olsa da Ion adıyla Ionia arasındaki

ilişkinin oyunun sonunda (Eur Ion 1581-1588) Pan-Hellenik bir soykuumltuumlksel anlatı

kurmak uumlzere yeniden vurgulanması oumlnemlidir (krş Hdt 794 8442) Ionrsquoun adı

kendisinin amcası Hermesrsquoin annesi Kreousarsquonın ve uumlvey babası Ksouthosrsquoun goumlzlerinde

farklı goumlruumlnuumlmlere buumlruumlnerek adın guumlvenilmez bir bilgi kaynağı olduğu fikrini ortaya

koymaktadır

Erman GOumlREN

259

Ionrsquoun goumlzuumlnde onun adını koyan Hermes değil babası Phoibosrsquotur104 Oysa aynı adla bir kez daha bu kez Apollonrsquoun kehaneti sonucunda kavuştuğu uumlvey babası Ksouthos tarafından adlandırılır

Ἴωνα δ ὀνομάζω σε τῆι τύχηι πρέπον ὁθούνεκ ἀδύτων ἐξιόντι μοι θεοῦ ἴχνος συνῆψας πρῶτος [hellip] Ion diye adlandırıyorum seni uysun diye talihe ccediluumlnkuuml tanrının tapınağından ccedilıkarken ben ilk sen ccedilıktın karşıma Bu parodik accedilıklamanın (eksionti moi) kaynağı ldquotalihrdquo (tykhecirc) olarak

accedilıklanır Hermesrsquoin aynı adla Asyarsquonın kurucusu saydığı kişi ldquoşans eserirdquo Ksouthosrsquoun oğlu olarak da bu adı alır Burada adın aldatıcılığı iş başındadır Ion saplantılı bir şekilde aradığı annesine Kreousarsquonın doğumundaki işaretlerin ldquoadlarınırdquo bilmesiyle kavuşur105 Adının bir yorumu onu Apollonrsquoun oğlu ve Asyarsquonın kurucusu oumlteki yorumu Ksouthosrsquoun karısı Kreousa tarafından oumllduumlruumllme korkusu yaşayan bir uumlvey evlat haline getirir Hakikat adın arkasına saklanırken kahraman ldquotrajikrdquo olay oumlrguumlsuuml iccedilinde yolunu kaybeder106

Sonuccedil Sonuccedil olarak adın Homerosccedilu şiirdeki ldquoşeffafrdquo ve ldquokonuşanrdquo niteliği

tragedya şairlerinin elinde oumlzguumln bir biccedilime kavuşturularak ldquotrajikrdquo olanın accedilığa ccedilıkarılmasında kullanılmıştır Kimileyin kahramanın zayıflığıyla yuumlzleşmesinde (anagnocircrisis) kimi zaman da kendi hatasını (hamartia) bilmeden ldquotrajikrdquo olayın iccediline atılmasında adı itici bir guumlccedil olarak sunulmuştur Helenersquonin adı gelecekteki felaketini ilan ederken duumlşmanlarına korku salan Aiasrsquoın adı kendi cenazesinde yuumlkselen ağıtları seslendirir Adın doğruluğu kadar aldatıcılığı da ldquotrajikrdquo olanın su yuumlzuumlne ccedilıkmasını sağlar Oidipousrsquoun adının gerccedilek anlamını oumlğrenmesi buumltuumln hayatını yeniden okumasını sağlarken Ksouthosrsquoun kendince yorumuna inanan Ion bir oumlluumlmluumlnuumln oğlu olduğu yanılgısına duumlşer Doğru ile aldatıcı birbirine karışırken geriye agonik sahnede inşa edilen ldquotrajikrdquo olanın katharsisrsquoi kalır

104 Eur Ion 136-139 105 Eur Ion 136-139 106 Ionrsquoun adı aracılığıyla oluşturulan trajik kurgu uumlzerine ayrıntılı bir inceleme olarak

bkz Mueller ldquoAthens in a Basket Naming Objects and Identity in Euripidesrsquo Ionrdquo s 369-

374 ve Caspers age 47-51


260

KAYNAKCcedilA

Ademollo F (2011) The Cratylus Of Plato A Commentary CambridgeNew York (Ny) Cambridge University

Austin N (1972) ldquoName Magic In The Odysseyrdquo Csca 5 1-19 Benjamin W (1974) ldquoUrsprung Des Deutschen Tauerspielsrdquo Gesammelte

Schriften Vol I Ed R Tiedemann ndash H Schweppenhaumluser Frankfurt Am Main Suhrkamp 203-430

Boisacq Eacute (1938) Dictionnaire Eacutetymologique De La Langue Grecque Eacutetudeacutee Dans Ses Rapports Avec Les Autres Langues Indo-Europeacuteennes Heidelberg Carl Winter

Bremer JM (1969) Hamartia Tragic Error In Poetics Of Aristotle And In Greek Tragedy Amsterdam Adolf M Hakkert

Burkert W (1966) ldquoGreek Tragedy And Sacrificial Ritualrdquo Grbs 72 87-121 mdash (1985) Greek Religion Ccedilev J Raffan Cambridge (Ma) Harvard

University Calame C (1995) The Craft Of Poetic Speech In Ancient Greece Ccedilev J Orion

Ithaca (Ny) Cornell University Caspers CL (2011) ldquoHealing Speech Wandering Names Contests Of

Words Ideas About Language In Euripidesrdquo Leiden Leiden University (Yayımlanmamış Doktora Tezi)

Chaston C (2010) Tragic Props And Cognitive Function Aspects Of The Function Of Images In Thinking (Mnemosyne Supplements 317) LeidenBoston Brill

Cope EM ndash JE Sandys Ed (2009re) Aristotle Rhetoric Vol I-Iii (Yeniden Basım Ilk Basımı 1877) Cambridge Cambridge University

Daniels CB ndash S Scully (1992) ldquoPity Fear And Catharsis İn Aristotlersquos Poeticsrdquo Noucircs 262 204-217

Debus F (2002) Namen In Literarischen Werken (Er-)Findung ndash Form ndash Funktion MainzStuttgart Akademie Der Wissenschaften Und Der LiteraturFranz Steiner

Dik H (2007) Word Order In Greek Tragic Dialogue Oxford Oxford University

Else GF (1957) Aristotle Poetics The Argument Cambridge (Ma) Harvard University

mdash (Ccedilev Ve Yor) Aristotle Poetics Ann Arbor (Mi) University Of Michigan 1967

Fordyce CJ (1932) ldquoPuns On Names In Greekrdquo Cj 281 44-46 Fuochi M (1898) ldquoLe Etimologie Dei Nomi Propri Nei Tragici Grecirdquo Sifc 6

273-318 Girard R (2003) Şiddet Ve Kutsal Ccedilev N Alpay İstanbul Kanat Goldhill S (20049) Reading Greek Tragedy (Dokuzuncu Basım Ilk Basımı

1986) Cambridge Cambridge University Griffin J (1998) ldquoThe Social Function Of Attic Tragedyrdquo Cq 481 39-61 Grimaldı WMA (1980-1988) Aristotle Rhetoric I A Commentary Vols I-Iı

New York Fordham University Halliwell S (1986) Aristotlersquos Poetics London Duckworth

Erman GOumlREN

261

mdash (2002) The Aesthetics Of Mimesis Ancient Texts And Modern Problems Princeton (Nj)Oxford Princeton University

Huizinga J (20062) Homo Ludens Oyunun Toplumsal İşlevi Uumlzerine Bir Deneme (Ikinci Basım Ilk Basımı 1995) Ccedilev MA Kılıccedilbay İstanbul Ayrıntı

Kamptz H Von (1982) Homerische Personennamen Sprachwissenschaftliche Und Historische Klassifikation Goumlttingen Vandenhoeck Und Ruprecht

Kassel R Ed (1976) Aristotelis Ars Rhetorica Berlin Walter De Gruyter 1976

Kaufmann W (1992re) Tragedy And Philosophy (Yeniden Basım Ilk Basımı 1968) Princeton (Nj) Princeton University

Kereacutenyi C (2012) Eleusis Anne Kızın Arketip İmgesi Ccedilev T Bayraktar Yaşar İstanbul Pinhan

Kommerell M (19845) Lessing Und Aristoteles Unterschung Uumlber Die Theorie Der Tragoumldie (Beşinci Basım Ilk Basımı 1940) Frankfurt Am Main Vittorio Klostermann

Kosman A (1992) ldquoActing Drama As The Mimecircsis Of Praxisrdquo Essays On Aristotlersquos Poetics Ed AO Rorty Princeton (Nj) Princeton University 51-72

Kraus M (1987) Name Und Sache Ein Problem Im Fruumlhgriechischen Denken Amsterdam BR Gruumlner

Latacz J (1988) Antik Yunan Tragedyaları Tuumlm Oyunlar Tarih ndash İnceleme ndash Yorum Ccedilev Y Onay İstanbul Mitos-Boyut 2006

Lear J (1988) ldquoKatharsisrdquo Phronesis 333 297-326 Lesky A (19723) Die Tragische Dichtung Der Hellenen (Uumlccediluumlncuuml Basım Ilk

Basımı 1956) Goumlttingen Vandenhoeck Und Ruprecht Levin SB (2001) The Ancient Quarrel Between Philosophy And Poetry

Revisited Plato And The Greek Literary Tradition Oxford Oxford University

Liddle HG ndash R Scott ndash HS Jones (199610) Greek-English Lexicon (Onuncu Basım [Yeni Ekiyle Birlikte] İlk Basımı 1843) Oxford Clarendon

Mccartney ES (1919) ldquoPuns And Plays On Proper Namesrdquo Cj 146 343-358

Munteanu DL (2012) Tragic Pathos Pity And Fear İn Greek Philosophy And Tragedy Cambridge Cambridge University

Mueller M (2010) ldquoAthens In A Basket Naming Objects And Identity In Euripidesrsquo Ionrdquo Arethusa 433 365-402

Nehamas A (1992) ldquoPity And Fear In The Rhetoric And The Poeticsrdquo Essays On Aristotlersquos Poetics Ed AO Rorty Princeton (Nj) Princeton University 291-314

Nietzsche F (19882) ldquoHomerrsquos Wettkampfrdquo Kritische Studienausgabe (Ksa) Band I Die Geburt Der Tragoumldie Unzeitgemaumlszlige Betrachtungen I-Iv Nachgelessene Schriften 1870-1873 (Ikinci Basım Ilk Basımı 1967-1977) Ed G Colli ndash M Montinari Berlin Deutscher Taschenbuch Verlag De Gruyter 783-792

Nussbaum M (1992) ldquoTragedy And Self-Sufficiency Plato And Aristotle On Fear And Pityrdquo Oxford Studies In Ancient Philosophy Vol X Ed J Annas Oxford Clarendon 107-159


262

mdash (2001re) The Fragility Of Goodness Luck And Ethics In Greek Tragedy And Philosophy (Goumlzden Geccedilirilmiş Yeniden Basım İlk Basımı 1986) Cambridge Cambridge University

Ocd3 = Hornblower S ndash A Spawforth (19963) The Oxford Classical Dictionary (Uumlccediluumlncuuml Basım Ilk Basımı 1949) OxfordNew York Oxford University

Park A (2009) ldquoTruth Falsehood And Reciprocity In Pindar And Aeschylusrdquo Chapel Hill (Nc) University Of North Carolina (Yayımlanmamış Doktora Tezi)

Peraki-Kyriakidou H (2002) ldquoAspects Of Ancient Etymologizingrdquo Cq 522 478-493

Pickard-Cambridge AW (19622) Dithyramb Tragedy And Comedy (İkinci Basım İlk Basımı 1927) Oxford Clarendon

Pietropaolo D (2010) ldquoWhipping Jesus Devoutly The Dramaturgy Of Catharsis And The Christian Idea Of Tragic Formrdquo Beyond The Fifth Century Interactions With Greek Tragedy From The Fourth Century Bce To The Middle Ages Ed I Gildenhard ndash M Revermann BerlinNew York Walter De Gruyter 397-424

Radt S Ed (19992) Tragicorum Graecorum Fragmenta Vol Iv Sophocles (İkinci Basım İlk Basımı 1977) Goumlttingen Vandenhoeck Und Ruprecht

Reinberg C (1981) ldquoEtymologia In Eschilo Modalitagrave E Significato Della Riflessione Linguistica In Un Testo Poeticordquo Sandalion 4 31-57

Rinaldi D (2007) ldquoJuegos Etimoloacutegicos En Euriacutepidesrdquo Novatellus 251 155-216

Rohde E (19033) Psyche Seelencult Und Unsterblichkeitsglaube Der Griechen Vols I-Iı (Uumlccediluumlncuuml Basım Ilk Basımı 1890-1894) TubingenLeipzig Academische Verlagbuchhandlung Von JCB Mohr (Paul Siebeck)

Sicherl M (1977) ldquoThe Tragic İssue İn Sophoclesrsquo Ajaxrdquo Greek Tragedy Ed TF Gould ndash CJ Herington Cambridge Cambridge University 67-98

Schuumltrumpf E (1989) ldquoTraditional Elements In The Concepts Of Hamartia In Aristotlersquos Poeticsrdquo Hsph 92 137-156

Scullion S (2002) ldquolsquoNothing To Do With Dionysusrsquo Tragedy Misconceived As Ritualrdquo Cq 521 102-137

Seaford R (1989) ldquoHomeric And Tragic Sacrificerdquo Tapa 119 87-95 mdash (1994) Reciprocity And Ritual Homer And Tragedy In The

Developing City-State Oxford Clarendon mdash (2004) Money And The Early Greek Greek Mind Homer Philosophy

Tragedy Cambridge Cambridge University mdash (2000) ldquoThe Social Function Of Attic Tragedy A Response To Jasper

Griffinrdquo Cq 501 30-44 Segal C (1981) Tragedy And Civilization An Interpretation Of Sophocles

Cambridge Harvard University mdash (1982) ldquoEtymologies And Double Meanings In Euripidesrsquo Bacchaerdquo

Glotta 60 81-92 mdash (1995) Sophoclesrsquo Tragic World Divinity Nature Society

Cambridge (Ma) Harvard University

Erman GOumlREN

263

Siewert P (1982) Die Trittyen Attikas Und Die Heeresreform Des Kleisthenes (Vestigia 33) Muumlnchen Beck

Sifakis GM (2001) Aristotle On The Function Of Tragic Poetry HerakleionAthens Crete University

Skutsch O (1987) ldquoHelen Her Name And Naturerdquo Jhs 107 188-193 Slomkowskı P (1997) Aristotlersquos Topics LeidenBostonKoumlln Brill Stınton TCW (1975) ldquoHamartia İn Aristotle And Greek Tragedyrdquo Cq 252

221-254 Szondi P (2002) An Essay On The Tragic Ccedilev P Fleming Stanford (Ca)

Stanford University Trgf = Nauck A (18892) Tragicorum Graecorum Fragmenta (Ikinci Basım

Ilk Basımı 1856) Lipsiae BG Teubner Tsitsibakou-Vasalos E (2007) Ancient Poetic Etymology The Pelopids

Fathers And Sons Stuttgart Franz Steiner Twinning T (1971re) Aristotlersquos Treatise On Poetry Translated With Notes

On The Translation And On The Original And Two Dissertations On Poetical An Musical Imitation (Yeniden Basım Ilk Basımı 1789 London) New York Garland

Untersteiner M (19842) Le Origini Della Tragedia E Del Tragico Dalla Preistoria A Eschilo (Ikinci Basım Ilk Basımı 1942) Milano Instituto Editoriale Cisalpino

Vernant J-P ndash P Vidal-Naquet (2012) Eski Yunanrsquoda Mit Ve Tragedya Ccedilev Sevgi Tamguumlccedil ndash Reşat Fuat Ccedilam İstanbul Kabalcı

Walsh GB (1978) ldquoThe Rhetoric Of Birthright And Race In Euripidesrsquo Ionrdquo Hermes 1062 301-315

Winkler JJ (1985) ldquoThe Ephebesrsquo Song Tragocircidia And Polisrdquo Representations 11 26-62

Woodruff P (1992) ldquoAristotle On Mimecircsisrdquo Essays On Aristotlersquos Poetics Ed AO Rorty Princeton (Nj) Princeton University 73-95


264


238

Giriş Homerosccedilu şiirden itibaren1 ad(landırma)ların buumlyuumlsel bir youmlnuuml

olduğu fikri oldukccedila belirgindir Oumlyle ki Homerosccedilu ldquogezgin şairlerrdquo (rhapsocircidoi) iccedilin sadece bir nesnenin ya da kişinin adlandırılması değil bir adın telaffuz edilmesi dahi buumlyuumlsel bir etki alanının ortaya ccedilıkmasına neden olur2 Adı dedesi tarafından konan Odysseus oumlrneğinde olduğu gibi3 yeni doğmuş bir bebeğin adlandırılması nasıl onun kaderini belirliyorsa duumlşmanlık guumltme ihtimali olan bir yabancının oumlğrendiği adla yapabileceği buumlyuuml de benzer şekilde adın sahibinin yazgısını değiştirebilir hatta başına buumlyuumlk felaketler getirebilir Bu bağlamda oumlzel adların ldquoşeffafrdquo bir doğaya sahip olduğu soumlylenebilir Adların ldquoşeffafrdquo oluşu dikkatini adın ldquosemantik iccedileriğirdquone youmlnelten goumlzlemcilerin bu iccedileriği ccedilepeccedilevre saran sessel dış kabuğun iccedilini ndashbuumltuumlnuumlyle olmasa da kısmenndash goumlrebileceği anlamına gelmektedir Homerosccedilu bağlamda bu oumlzellikleriyle belirginleşen adlar ccedilağdaş ad araştırmacıları tarafından ldquokonuşan adlarrdquo (İng speaking names Alm sprechende ya da redende Namen Fra noms parlants İta nomi parlanti) terimiyle ifade edilmiştir4 ldquoKonuşan adlarrdquo tanımlaması adların ldquoşeffafrdquo doğasının bir adım oumltesine geccedilerek adın ait olduğu nesneyi goumlzlemleyen kişiye kendi doğasını dillendirmesine de işaret eder Kamptz bu etkileşimi şu şekilde tarif eder ldquoMitsel figuumlrlerin adlandırılması onlardan oluşan ya da onlar tarafından uyandırılması gereken tasavvurla herhangi bir şekilde ilişkiye girerse işte o zaman lsquodile gelenrsquo ya da lsquokonuşanrsquo adlar olarak tanımlanan şey ortaya ccedilıkarrdquo5

Adların bu ldquokonuşanrdquo niteliği Homerosccedilu şaire elverişli bir şiirsel uumlretim aygıtı sağlarken buumlyuumlsel youmlnuuml yuumlzuumlnden sakınılacak bir oumlğe bir tuumlr ldquotaburdquo meydana getirir Dolayısıyla şair anlatısını soumlz konusu adların ldquosemantik iccedileriklerirdquo uumlzerine kurarken oluşturduğu bu ldquoşeffafrdquo yapı adların herkese ndashoumlzellikle koumltuuml niyetli kişilerendash rastgele soumlylenmemesi konusunda bir uyarıyı da ifade eder Bu makale ad(landırmay)a ilişkin bahsedilen geleneksel algının Klasik Yunan tragedyası ccedilerccedilevesinde adların etkin bir şekilde oumlzellikle de trajik bir bağlam oluşturmak uumlzere kullanılmasına zemin hazırladığı temel savından kalkış noktasını almaktadır Dolayısıyla Yunan şiirindeki bu geleneksel algıdan yararlanan tragedya şairlerinin (oumlzellikle Aiskhylos Sophokles Euripidesrsquoe yoğunlaşarak) ldquotrajikrdquo anlatımın kurulmasında adları nasıl kullandıklarının incelenmesi bu makalenin temel

1 Antik metinler iccedilin aksi belirtilmedikccedile Thesaurus Linguae Graecaersquoda (TLG) yer alan

standart metinler kullanılmıştır Antik yazarlar ve eserleri ile kaynakccedilada akademik

dergiler iccedilin OCD3rsquonin kısaltmaları temel alınmıştır Doğrudan alıntılar iccedilin Yunanca

alfabe goumlnderme yapılan kavram ve soumlzcuumlkler iccedilin harf ccedilevirisi kullanılmıştır Alıntıların

ccedilevirileri yine aksi belirtilmedikccedile yazara aittir 2 Bkz Austin ldquoName Magic in the Odysseyrdquo s 1-19 3 Homerosccedilu etimolojinin en belirgin oumlrneklerinden birini oluşturan Odysseus adına dair

geleneksel yaklaşım Sophokles tarafından olduğu gibi devralınmıştır Sophoklesrsquoin

anonim yaşamoumlykuumlsuuml yazarı tarafından bu durum vurgulanırken (Vita Sophoclis 20)

Sophoklesrsquoin şu dizesine goumlnderme yapılır (Soph fr 965 TrGF) ὀρθῶς δrsquo Ὀδυσσεύς εἰμrsquo

ἐπώνυμος κακῶν | πολλοὶ γὰρ ὠδύσαντο δυσμενεῖς ἐμοί (Dosdoğru Odysseusrsquoum işte

şerre goumlre konmuş adım | ccediluumlnkuuml pek ccedilok duumlşmanım hiddetlenmiştir bana) 4 Debus Namen in literarischen Werken (Er-)Findung ndash Form ndash Funktion s 58-63 5 Kamptz Homerische Personennamen Sprachwissenschaftliche und historische

Klassifikation s 25

Erman GOumlREN

239



















240
















Erman GOumlREN

241












242













Erman GOumlREN

243

































244





Erman GOumlREN

245





















246

















Erman GOumlREN

247






248

























Erman GOumlREN

249











250










Erman GOumlREN

251





















252









Erman GOumlREN

253




























254









Erman GOumlREN

255









256












Erman GOumlREN

257
















258


















koymaktadır

Erman GOumlREN

259










260

KAYNAKCcedilA





















Erman GOumlREN

261






















262





















Erman GOumlREN

263















264

Erman GOumlREN

239



















240
















Erman GOumlREN

241












242













Erman GOumlREN

243

































244





Erman GOumlREN

245





















246

















Erman GOumlREN

247






248

























Erman GOumlREN

249











250










Erman GOumlREN

251





















252









Erman GOumlREN

253




























254









Erman GOumlREN

255









256












Erman GOumlREN

257
















258


















koymaktadır

Erman GOumlREN

259










260

KAYNAKCcedilA





















Erman GOumlREN

261






















262





















Erman GOumlREN

263















264


240
















Erman GOumlREN

241












242













Erman GOumlREN

243

































244





Erman GOumlREN

245





















246

















Erman GOumlREN

247






248

























Erman GOumlREN

249











250










Erman GOumlREN

251





















252









Erman GOumlREN

253




























254









Erman GOumlREN

255









256












Erman GOumlREN

257
















258


















koymaktadır

Erman GOumlREN

259










260

KAYNAKCcedilA





















Erman GOumlREN

261






















262





















Erman GOumlREN

263















264

Erman GOumlREN

241












242













Erman GOumlREN

243

































244





Erman GOumlREN

245





















246

















Erman GOumlREN

247






248

























Erman GOumlREN

249











250










Erman GOumlREN

251





















252









Erman GOumlREN

253




























254









Erman GOumlREN

255









256












Erman GOumlREN

257
















258


















koymaktadır

Erman GOumlREN

259










260

KAYNAKCcedilA





















Erman GOumlREN

261






















262





















Erman GOumlREN

263















264


242













Erman GOumlREN

243

































244





Erman GOumlREN

245





















246

















Erman GOumlREN

247






248

























Erman GOumlREN

249











250










Erman GOumlREN

251





















252









Erman GOumlREN

253




























254









Erman GOumlREN

255









256












Erman GOumlREN

257
















258


















koymaktadır

Erman GOumlREN

259










260

KAYNAKCcedilA





















Erman GOumlREN

261






















262





















Erman GOumlREN

263















264

Erman GOumlREN

243

































244





Erman GOumlREN

245





















246

















Erman GOumlREN

247






248

























Erman GOumlREN

249











250










Erman GOumlREN

251





















252









Erman GOumlREN

253




























254









Erman GOumlREN

255









256












Erman GOumlREN

257
















258


















koymaktadır

Erman GOumlREN

259










260

KAYNAKCcedilA





















Erman GOumlREN

261






















262





















Erman GOumlREN

263















264


244





Erman GOumlREN

245





















246

















Erman GOumlREN

247






248

























Erman GOumlREN

249











250










Erman GOumlREN

251





















252









Erman GOumlREN

253




























254









Erman GOumlREN

255









256












Erman GOumlREN

257
















258


















koymaktadır

Erman GOumlREN

259










260

KAYNAKCcedilA





















Erman GOumlREN

261






















262





















Erman GOumlREN

263















264

Erman GOumlREN

245





















246

















Erman GOumlREN

247






248

























Erman GOumlREN

249











250










Erman GOumlREN

251





















252









Erman GOumlREN

253




























254









Erman GOumlREN

255









256












Erman GOumlREN

257
















258


















koymaktadır

Erman GOumlREN

259










260

KAYNAKCcedilA





















Erman GOumlREN

261






















262





















Erman GOumlREN

263















264


246

















Erman GOumlREN

247






248

























Erman GOumlREN

249











250










Erman GOumlREN

251





















252









Erman GOumlREN

253




























254









Erman GOumlREN

255









256












Erman GOumlREN

257
















258


















koymaktadır

Erman GOumlREN

259










260

KAYNAKCcedilA





















Erman GOumlREN

261






















262





















Erman GOumlREN

263















264

Erman GOumlREN

247






248

























Erman GOumlREN

249











250










Erman GOumlREN

251





















252









Erman GOumlREN

253




























254









Erman GOumlREN

255









256












Erman GOumlREN

257
















258


















koymaktadır

Erman GOumlREN

259










260

KAYNAKCcedilA





















Erman GOumlREN

261






















262





















Erman GOumlREN

263















264


248

























Erman GOumlREN

249











250










Erman GOumlREN

251





















252









Erman GOumlREN

253




























254









Erman GOumlREN

255









256












Erman GOumlREN

257
















258


















koymaktadır

Erman GOumlREN

259










260

KAYNAKCcedilA





















Erman GOumlREN

261






















262





















Erman GOumlREN

263















264

Erman GOumlREN

249











250










Erman GOumlREN

251





















252









Erman GOumlREN

253




























254









Erman GOumlREN

255









256












Erman GOumlREN

257
















258


















koymaktadır

Erman GOumlREN

259










260

KAYNAKCcedilA





















Erman GOumlREN

261






















262





















Erman GOumlREN

263















264


250










Erman GOumlREN

251





















252









Erman GOumlREN

253




























254









Erman GOumlREN

255









256












Erman GOumlREN

257
















258


















koymaktadır

Erman GOumlREN

259










260

KAYNAKCcedilA





















Erman GOumlREN

261






















262





















Erman GOumlREN

263















264

Erman GOumlREN

251





















252









Erman GOumlREN

253




























254









Erman GOumlREN

255









256












Erman GOumlREN

257
















258


















koymaktadır

Erman GOumlREN

259










260

KAYNAKCcedilA





















Erman GOumlREN

261






















262





















Erman GOumlREN

263















264


252









Erman GOumlREN

253




























254









Erman GOumlREN

255









256












Erman GOumlREN

257
















258


















koymaktadır

Erman GOumlREN

259










260

KAYNAKCcedilA





















Erman GOumlREN

261






















262





















Erman GOumlREN

263















264

Erman GOumlREN

253




























254









Erman GOumlREN

255









256












Erman GOumlREN

257
















258


















koymaktadır

Erman GOumlREN

259










260

KAYNAKCcedilA





















Erman GOumlREN

261






















262





















Erman GOumlREN

263















264


254









Erman GOumlREN

255









256












Erman GOumlREN

257
















258


















koymaktadır

Erman GOumlREN

259










260

KAYNAKCcedilA





















Erman GOumlREN

261






















262





















Erman GOumlREN

263















264

Erman GOumlREN

255









256












Erman GOumlREN

257
















258


















koymaktadır

Erman GOumlREN

259










260

KAYNAKCcedilA





















Erman GOumlREN

261






















262





















Erman GOumlREN

263















264


256












Erman GOumlREN

257
















258


















koymaktadır

Erman GOumlREN

259










260

KAYNAKCcedilA





















Erman GOumlREN

261






















262





















Erman GOumlREN

263















264

Erman GOumlREN

257
















258


















koymaktadır

Erman GOumlREN

259










260

KAYNAKCcedilA





















Erman GOumlREN

261






















262





















Erman GOumlREN

263















264


258


















koymaktadır

Erman GOumlREN

259










260

KAYNAKCcedilA





















Erman GOumlREN

261






















262





















Erman GOumlREN

263















264

Erman GOumlREN

259










260

KAYNAKCcedilA





















Erman GOumlREN

261






















262





















Erman GOumlREN

263















264


260

KAYNAKCcedilA





















Erman GOumlREN

261






















262





















Erman GOumlREN

263















264

Erman GOumlREN

261






















262





















Erman GOumlREN

263















264


262





















Erman GOumlREN

263















264

Erman GOumlREN

263















264


264

klasİk yunan tragedyasinda … · yarışmalarına ödül koyulması mÖ 508’de kleisthenes’in...

Documents