klasteri i mreze muzeja

KLASTERI I MREŽE MUZEJA U SRBIJI:

VOJVODINA

DR MILA NIKOLIĆ

1

KLASTERI I MREŽE MUZEJA U SRBIJI: VOJVODINA

DR MILA NIKOLIĆ

1

Postdoktorsko istraživanje sprovedeno u

Departmanu za arhitekturu i urbanizam

Fakulteta tehničkih nauka

Univerziteta u Novom Sadu

u okviru akcije “Pravo na prvu šansu”

Pokrajinskog sekretarijata za naučni i tehnološki razvoj

Ministarstva za obrazovanje i kulturu

Autonomne pokrajine Vojvodine -

Republika Srbija

Novi Sad, 2013

Mentor: Prof. dr Radivoje Dinulović

ii

SADRŽAJ

Zahvalnost v

0. UVOD 1 Uvod/abstrakt : Klasteri i mreže muzeja u Srbiji 3 Definicije: Muzej, klaster, mreža, kulturna infrastruktura, grad 4 Opis projekta 8 Predmet i cilj istraživanja 9 Stanje dosadašnjih istraživanja 11 Klaster muzeja: urbanistički aspekti 13 Prednosti i kritike 15

Prednosti klastera 15 Kritika 18

Klaster muzeja u gradu znanja 22 1. GRADOVI MUZEJI VOJVODINE 23 Legenda 27

NOVI SAD: Srpska Atina 28 Istorija i struktura grada 29 Slika grada u umetnosti i medijima - umetnost i mediji u gradu 33 Muzeji: klasteri i mreze 36 Trg galerija: Nevidljivo blago 37 Dunavska ulica / Dunavski park: Priroda i kultura 46 Čvorište 1: Dunavski park ili ruta domova 47 Linija 2: Dunavska ulica / Nikole Pašića 57 Petrovaradinska tvrđava 64 Najuži gradski centar 73 Radnička ulica: Potencijalni klaster 78 Univerzitetski kampus: Integracija 79 Liman 3: Od kineske do kulturne četvrti 82 Mreže muzeja Novog Sada i urbana muzeografija 84 Muzeji, javni prostori i rute 87 Muzeji grada i arhitekture 89

SUBOTICA 91 Istorija i struktura grada 93 Muzeji: klasteri i mreze 94 Trotržje: Trg Republike - Trg slobode - Trg cara Jovana Nenada 95 Trg Sinagoge 99 Park Ferenca Rajhla (Lenjinov park) 102 Trg žrtava fašizma 106 Parkovi i bulevari Subotice 108

Parkovi Palića 110 iii

Ludoško jezero 113 Urbana prezentacija/muzeografija 114

Rute i javni prostori 114 Klasteri muzeja i urbana muzeografija 115 Muzeji grada i arhitekture 116

SOMBOR 118 Istorija i struktura grada 120 Muzeji: klasteri i mreze 122 Kulturne institucije i javni prostori 124 Ulica Kralja Petra I („Glavnjak“) i Trg sv. Đorđa 125 Trg sv. Trojstva („Ćelavi trg“) i Trg cara Lazara 126 Trg Koste Trifkovića - Trg Republike / Fijakerski plac 128 Venac vojvode Petra Bojovića 129 Trg Cara Uroša – Trg slobode - Park heroja 130 Zelengrad: Javni prostori i rute 132 Ravangrad: Slika grada u umetnosti i medijima i urbana muzeografija 133

SREMSKA MITROVICA 136 Od urbium matris populosae et celebris do muzeja pod otvorenim nebom 137

Istorija i struktura grada 138 Slika grada u umetnosti i medijima / Umetnost i mediji grada 142 Muzeji: klasteri i mreze 143 Trougao 1: Savski trg / Muzejska ulica 146 Trougao 2: Žitni trg 147 Trougao 3: Trg Sv. Stefana 148 Gradski park – Trg Ćire Milekića („Korzo“) - Vuka Karadžića 149 Trg vojvođanskih brigada: Obrazovanje i uprava 154 Spomen-park (Spomen groblje) 156 Javni prostori i rute kao muzej grada i arhitekture 157 Urbana prezentacija/muzeografija 158

2. REZULTATI ISTRAŽIVANJA I MOGUĆNOST NJIHOVE PRIMENE 159 Rezultati istraživanja 161 URBANIZAM KLASTERA MUZEJA 162 ARHITEKTURA MUZEJA 168 POTENCIJAL 175

Urbanisticki potencijal 175 Didakticki potencijal 175 Turisticki potencijal 176

Teoretski značaj 177 Dalja istraživanja 178 Bibliografija 179 Aneks: Vremenska osa kulturnih dobara od velikog i izuzetnog značaja 182

iv

Zahvalnost

Ovo istraživanje sprovedeno je pod okriljem akcije “Pravo na prvu šansu” Pokrajinskog sekretarijata za naučni i tehnološki razvoj Ministarstva za obrazovanje i kulturu Autonomne pokrajine Vojvodine - Republika Srbija, kojom se u naš obrazovni sistem uvodi postdoktorsko istraživanje, prepoznato svuda u svetu kao bitna podrška razvoju nastavnog i naučnoistraživačkog kadra. Ovim putem se zahvaljujem Sekretarijatu na pruženoj šansi da temu svog doktorskog istraživanja proverim i unapredim na našim klasterima i mrežama muzeja.

Zahvaljujem se na svesrdnoj pomoći, savetima i saradnji prof. dr Radivoju Dinuloviću kao mentoru istraživanja, doc. Reba dr Darku i prof. dr Nađi Folić-Kurtović, kao i drugim koleginicama i kolegama sa Departmana za arhitekturu i urbanizam Fakulteta tehničkih nauka Univerziteta u Novom Sadu. Neizmernu zahvalnost dugujem kolegama iz računskog centra i razvojnog odeljenja na neprocenjivoj tehničkog podršci.

Posebno se zahvaljujem prof. dr Mileni Dragićević-Šešić na idejama i materijalu prethodnih istraživanja o muzejima i kulturi uopšte u Srbiji.

Ovaj rad pokazao je va-nost difuzije naučnih istraživanja i baza podataka na internetu, čijim se autorima zahvaljujem na materijalu i nadam se da će im se i ovo istraživanje pridružiti u vidu mapa i atlasa.

v

UVOD

1

KLASTERI I MREŽE MUZEJA U SRBIJI

Muzej je u svom intenzivnom razvoju u poslednjih nekoliko decenija postao simbol industrijalizacije kulture i kulturalizacije društvenog života, ekonomije i urbanizma. Ne samo što je u postmodernom gradu zauzeo mesto industrije – funkcionalno, a često i fizički, u napuštenim industrijskim kompleksima, već je postepeno usvojio i njeno prostorno ponašanje i logiku grupisanja i umrežavanja, što je predmet mog istraživanja. Nakon obimne doktorske studije o globalnom fenomenu klastera i mreža muzeja, u ovoj studiji fokusirala sam se na njihov potencijal u regiji koju je bum muzeja praktično zaobišao, a umesto njega su se dešavale konstantne ekonomske, političke i društvene krize.

3

DEFINICIJE: Muzej, klaster, mreža, kulturna infrastruktura, grad

Da bi se što jasnije sagledale metodologija i pozicija ovog istraživanja, nužno je pre svega definisati osnovne pojmove kojima se bavi.

MUZEJ Prema definciji Međunarodnog saveta muzeja – ICOM-a (International Council of Museums):

„Muzej je neprofitna, stalna ustanova u službi društva i njegovog razvoja, otvorena za javnost, koja sakuplja, čuva, istražuje, izlaže i prenosi materijalno i nematerijalno nasleđe čovečanstva i njegovog okruženja za potrebe obrazovanja, studija i uživanja.“

"(A) Navedena definicija muzeja primenjuje se bez ikakvih ograničenja koja proizilaze iz prirode upravnog tela, teritorijalnog karaktera, funkcionalne strukture ili orijentacije zbirki date institucije.

(B) Pored institucija označenih kao "muzeji" za potrebe ove definicije kao muzeji se kvalifikuju i:

(I) prirodni, arheološki i etnografski spomenici i lokaliteti, istorijski spomenici i lokaliteti muzejske prirode, koji sakupljaju, čuvaju i komuniciraju materijalne dokaze o ljudima i njihovom okruženju;

(II) institucije koje prikupljaju i prikazuju žive primerke biljaka i životinja, kao što su botaničke bašte i zoološki vrtovi, akvarijumi i vivarijumi;

(III) naučni centri i planetarijumi;

(IV) neprofitne i umetničke galerije, instituti za konzervaciju i permanentne izložbene galerije biblioteka i arhiva;

(V) prirodni rezervati;

(VI) međunarodne, nacionalne, regionalne ili lokalne muzejske organizacije, ministarstva, službe i agencije odgovorne za muzeje kako je definisano u ovom članu;

4

(VII) neprofitne institucije ili organizacije koje preduzimaju konzervaciju, istraživanje, obrazovanje, obuku, dokumentaciju i druge aktivnosti u vezi sa muzejima i muzeologijom;

(VIII) kulturni centri i drugi subjekti koji omogućavaju čuvanje, kontinuitet i upravljanje opipljivim i neopipljivim resursima i nasleđem (živo nasleđe i digitalna kreativna aktivnost)

(IX) i druge institucije za koje Izvršno veće, nakon što zatraži savet od Savetodavnog komiteta, smatra da imaju neke ili sve karakteristike muzeja, ili podržavaju muzeje i stručno osoblje istog u istraživanju, muzeološkom obrazovanju ili obuci.“1

KLASTER Prema definciji i objašnjenjima iz prethodnih istraživanja autora:

Po teoriji višestrukih nukleusa Harisa i Almana2 (1945), određene zone/aktivnosti imaju tendenciju da se lociraju tamo gde su najefikasnije, najpoželjnije i finansijski najodrživije. U urbanoj ekonomiji termin „ekonomije aglomeracije“ se koristi da opiše „klaster efekat“ - prednosti koje preduzeća i institucije u određenoj industrijski dobijaju formirajući fizičke aglomeracije zahvaljujući „Porterovom okviru“3 (1998), koji čine geografska koncentracija, efikasnost, povezivanje i zajedničko delovanje. (...)

Prema osnovnoj definiciji, klaster muzeja je fizička koncentracija muzeja na jednom mestu. (...) Od svih izraza kojima može da označi grupa muzeja, ovaj je izabran zbog naglaska na okruženju i procesima, relacijama i dinamikama koje danas promovišu ekonomije aglomeracija i znanja. Prema novim definicijama, fizička koncentracija muzeja postiže "klaster efekat" samo ako u zajedničkom prostoru muzeji učestvuju u zajedničkim akcijama i ako im grupisanje daje dodatnu vrednost.

Da bi se što potpunije razumela ova interakcija muzeja u klasteru i njegov uticaj na grad, suprotno uobičajenom fokusu na muzeje umetnosti, kao najsimboličnije, ili u poslednje vreme na muzeje nauke, kao tip sa najvećim rastom popularnosti, muzeji se ovde posmatraju u najširem smislu, prema definiciji ICOM-a. Time se pomeraju

1 Statut ICOM-a, usvojen na XXII generalnoj skupštini 24. avgusta 2007, u Beču (Austrija), prema originalnoj francuskoj verziji, ICOM: "Statuts" http://icom.museum/statutes_fr.html # 3 (Konsultovano: 10/05/2013) 2 Harris, Chauncy D. and Edward L. Ullman, "The Nature of Cities," The Annals of the American Academy of Political and Social Science, CCXLII,1945, str. 7-17 3 Porter, Michael E: “Clusters and the New Economics of Competition”, Harvard Bussines Review, November-December 1998, Reprint 98609, pp. 77-90

5

urbanističke granice klastera muzeja i percepcija njihove logike, uticaja i potencijala. Naglašavajući potrebu za širinom fokusa, kao i za multi-funkcionalnošću, otvorenošću i saradnjom u klasterima muzeja, (...) podjednako se tretiraju kompleksi koji sadrže slične institucije, kulturne, obrazovne i naučne, uvek kada je dominantna komponenta muzejska ili na drugi način doprinose diskursu ovog rada.4

Za razliku od klastera u drugim industrijama, koji mogu da obuhvataju regije i mreže, klasteri muzeja imaju jasne fizičke odrednice, prilagođavaju se urbanoj formi i menjaju je.

Urbanistička analiza ovog efekta [efekta klaster muzeja] je obogaćena i inovirana drugim disciplinarnim pristupima i značenjskim poljima i otkriva paralelno njegove obrazovne i muzeografske potencijale. Analogije i termini iz fizike - gustina, gravitacija, kritična masa i kohezija - naglašavaju i objašnjavaju fizički karakter uticaja, dok novi parametri iz ekonomije, iz Porterove teorije klastera i njene dekonstrukcije, doprinose sveobuhvatnijem razumevanje njegovih mehanizama i uticaja na statičke i dinamičke strukture klastera muzeja, muzeja i grada.5

MREŽA

Pod mrežom se podrazumeva kompleksna grupa međusobno povezanih sistema. U slučaju muzeja, mogu da se razmatraju tri nivoa umrežavanja.

U preseku prostorne distribucije i institucionalne organizacije, razvio se muzej-mreža ili muzej-sistem, sa višestrukim sedištima ili objektima, u jednom gradu, regiji, državi ili internacionalno, kao što su Tretjakovska galerija, Luvr, Gugenhajm i drugi.

Takođe postoje tematske mreže muzeja udruženih radi saradnje, razmene i promocije, poput internacionalnih mreža i komiteta muzeja grada (CAMOC), muzeja istorije grada, etnografskih muzeja (RIME).

4 Nikolić, Mila: „Ciudad de museos. Clústeres de museos en la ciudad contemporánea“. Doktorska disertacija. Barselona, Universitat Politècnica de Catalunya, 2011, vol. 2, str. 1-4. 5 Ibid, vol. 1, str. 2. 6

Na ova dva nivoa, u funkcionalnom smislu klaster predstavlja širu kategoriju, jer obuhvata i širi krug učesnika, institucija i usluga podrške.6 Klaster muzeja tako postaje mesto ukrštanja i potencijalne saradnje ogranaka kompleksnih muzeja-mreža, mreža muzeja i ostalih kulturnih, obrazovnih i drugih funkcionalnih i infrastrukturnih mreža i sistema, čije se interakcije odražavaju u javnom prostoru. Međutim, i klasteri se umrežavaju. U urbanističkom pogledu, u gradu se formiraju mreže klastera muzeja, kao kasteljsijanska manifestacija društva u mreži i konstantovski odgovor na društvenu mobilnost, sa potencijalom da vežu delove grada u celinu i obnove koncept zajedništva.

KULTURNA INFRASTRUKTURA Kompleksnost ovog sistema nalaže i objašnjenje pojma kulturna infrastruktura: po definiciji, kulturnu infrastrukturu čine institucije kulture i visokog obrazovanja i javni prostori grada.

GRAD „Grad je tačka maksimalne koncentracije moći i kulture“.7 Luj Mamford

„Grad je projekcija društva na terenu.“8 Anri Lefevr

6 Ffowcs-Williams, Ifor: „Policy for Inter-firm Networking and Clustering: A Practitioner’s Perspective“. OECD/Italian Ministry of Industry Bologna Conference for Ministers Responsible for SMEs and Industry Ministers Enhancing the Competitiveness of SMEs in the Global Economy: Strategies and Policies, 13-15 June 2000. 7 Mumford, Lewis: The Culture of Cities, A Harvest/HBJ Book, San Diego [etc.], cop. 1938, str.1. 8 Lefebvre, Henri: Writings on Cities (Right to the City), selected, translated and introduced by Eleonore Kofman and Elizabeth Lebas. Malden: Blackwell, Oxford, 1996, str. 109.

7

OPIS PROJEKTA

Lefevr definiše grad kao projekciju društva na terenu. U svojoj doktorskoj disertaciji „Grad muzeja. Klasteri muzeja u savremenom gradu“ analizirala sam mesto muzeja u društvu kroz promene njegovog simboličkog i fizičkog mesta u gradu. To mesto danas je u klasteru muzeja, sudeći po 95% najposećenijih i najuticajnijih muzeja umetnosti na svetu. 33% tih muzeja već formira regionalne, nacionalne i nadnacionalne mreže, ukazujući na novi pravac za istraživanje uticaja kulturnih i javnih institucija i prostora na grad i urbano društvo.

U klasteru se muzej menja, u svim urbanističkim razmerama. Kroz fenomen grupisanja muzejskih institucija, sadržaja i arhitektura, i analizu prostora i tokova koje formiraju, na mikro-nivou muzeja u doktoratu sam dokazala duboku promenu u njihovoj arhitektonskoj koncepciji, odnosno prevagu urbanističkog aspekta u projektu muzeja. Muzej se modeluje po uzoru na urbanizam; današnji univerzalni muzej je muzej-klaster ili muzej kao grad.

Na mezo-nivou klastera muzeja sam takođe utvrdila promenu paradigme, prateći razvojnu liniju od introvertne kulturne akropole do današnje reorijentacije i težnje ka otvorenom, intenzivnom, trodimenzionalnom klasteru muzeja kao multi-mestu, čime sam dokazala njihovu ulogu urbanističkog manifesta. Time se otvara pitanje u kom gradu danas živimo i šta nam to transformacije klastera muzeja manifestuju.

Zato sam paralelno na makro-nivou analizirala i promene u gradu, javnom prostoru i urbanoj prezentaciji. Kao najveći legat buma muzeja i industrijalizacije kulture sa urbanističkog stanovišta, muzejska, odnosno sveukupna kulturna infrastruktura dostiže nove, do sada nezamislive proporcije i potencijal, a njen uticaj na grad novu dimenziju – dimenziju generatora identiteta, strukture i kohezije u post-metropoli. Sve veći broj muzejskih, odnosno kulturnih čvorišta u gradovima, kao rezultat sve većeg broja muzeja, omogućio je nastanak policentričnih mreža i stvaranje spektakularnih kulturno-urbanističkih poteza, koji svojim relacijama grade "grad muzeja", kako ja nazivam ovaj novi reprezentativni kulturni i obrazovni pejzaž.

8

„Grad muzeja“ ističe značaj muzeografskog aspekta u novoj razmeri i projektu grada. Novi modeli, korišćenje i uticaj tog kulturnog pejzaža u pokretanju i širenju kulture i kulturnih informacija – a naročito kao oblik izlaganja i predstavljanja arhitekture, urbanizma i pejzaža i prenošenja znanja o njima – postaju ključno pitanje i globalni izazov u kontekstu društva znanja i inteligentnog grada u mreži. U traganju za novim urbanim modelima, "grad muzeja" ima potencijal da preraste u vezivno i transformativno tkivo grada i društva, pretvarajući muzeografiju u urbanistički projekat. Akcenat na simboličkoj, objektnoj i prostornoj didaktici klastera i ruta muzeja, koji se protežu od tradicionalnih centara moći, preko prenamenjenih industrijskih kompleksa, do prirodnih rezervata, upisuje ovo istraživanje i fenomen kojim se bavi u razvojne prioritete, dajući istovremeno teoretski i praktični doprinos disciplini urbane muzeografije i aktiviranju teritorijalnog kapitala, resursa i vrednosti, a time i jačanju kohezije i identiteta regije.

Predmet i cilj istraživanja Doktorat sam fokusirala na dokazivanje hipoteze o "urbanifikaciji" muzeja, šireći teoriju na značaj klastera muzeja kao urbanističkog manifesta i geniusa loci savremenog grada. Ističući vrednost „efekta klaster muzeja“ u post-Bilbao i post-kriznoj eri, bavila sam se ključnim primerima, pre svega u velikim gradovima Evrope, ali i sa drugih kontinenata, koji svojim značajem i razmerom doprinose temi i ukazuju na nove modele i moguće pravce razvoja. Sada mi je cilj da se u svetlu ovih otkrića fokusiram na makro-razmeru i mapiranje klastera, ruta i mreža muzeja i šire kulturne infrastrukture koja ih podržava, i njihovu ulogu i potencijal u fizičkoj strukturi grada i njegovoj obnovi, kao i u regionalnom razvoju Vojvodine, odnosno Srbije.

Rad na ovom istraživačkom projektu je imao više etapa:

- Započeo je pregledom postojećih studija o stanju kulturnih institucija, pre svega muzeja, i kulture uopšte u Vojvodini, odnosno Srbiji.

- Naredni korak bilo je utvrđivanje postojećeg stanja i studija sadašnjih i pređašnjih projekata, odnosno mapiranje fenomena grupisanja muzeja po gradovima - u Novom Sadu, Subotici, Somboru, Sremskoj Mitrovici, Zrenjaninu, Kikindi, Vršcu i Pančevu. Prema iznetim definicijama muzeja i

9

klastera muzeja, analiza je obuhvatila i druge činioce kulturne infrastrukture, odnosno i druge institucije kulture i visokog obrazovanja, kao i sistem javnog prostora.

- Nakon toga je usledio proces urbanističkih analiza, pisanja i grafičke prezentacije istraživanja, uključujući dodatnu pretragu literature vezane za specifična pitanja urbanističkog razvoja ovih gradova. Zbog strukture mreže muzeja u Vojvodini i njihovog nevelikog broja, po klasterima je bilo moguće analizirati samo Novi Sad i Suboticu, čemu je posvećena posebna pažnja zbog potencijala ovog sistema u aktuelnim kandidaturama ovih gradova za Kulturnu prestonicu Evrope 2020. Takođe su detaljno analizirani Sombor i Sremska Mitrovica, zbog doprinosa pitanjima urbane muzeografije i uloge klastera muzeja, odnosno kulturne infrastrukture u njoj, koja se provlače kao teoretski diskurs istraživanja. Time su zaokruženi gradski centri u Bačkoj i Sremu, a za gradove Banata - Zrenjanin, Pančevo, Vršac (po preporuci komisije) i Kikindu (kao još jedno čvorište prostornog razvoja i muzejskih aktivnosti Vojvodine) - pripremljen je celokupan materijal, ali zbog obimnosti analiza nije mogao biti uključen u ovaj izveštaj, pa može biti predmet narednog izveštaja.

- Rezultati istraživanja uključuju definisanje generalnih praktičnih preporuka i razvoj modela i instrumenata za formiranje, podsticanje, vizibilizaciju i (re)programiranje klastera i mreža muzeja, od kojih svaki segment takođe može biti predmet pojedinačne studije i projekta.

10

STANJE DOSADAŠNJIH ISTRAŽIVANJA

Usled političke, ekonomske i društvene krize, drugi bum muzeja i kulturne industrije nas je 1980-tih i 1990-tih praktično zaobišao, menjajući tek od sredine 2000-tih polako i gotovo neosetno i naš muzejski pejzaž. Letargiju prekidaju Noći muzeja, započete u Beogradu 2004. godine, i dugo odlagani konkursi i projekti za još uvek problematična proširenja i rekonstrukcije postojećih muzeja, kao i za izgradnju novih, uključujući i prve privatne. Ove aktivnosti i istraživanja, limitirana na nužne arhitektonske intervencije, odnosno kulturološke, sociološke i marketinške studije, potvrđuju iznova potrebu za interdisciplinarnim kulturnim planiranjem, koje inovativni urbanistički pristup poput ovog obogaćuje novim uvidima i saznanjima, nedostupnim iz izolovanih pozicija muzejskih studija, socijalne i arhitektonske kritike.

Projekat se, kao što predviđa konkurs, prevashodno bazira na mom doktoratu, kao jednom od prvih i najobimnijih istraživanja ovog fenomena koje polazi od najnovijih i najrelevantnijih svetskih istraživanja u oblasti arhitekture muzeja, kulturnog urbanizma i muzeologije, i projekata i direktnih svedočanstava najistaknutijih aktera u stvaranju današnjih klastera muzeja. Ovo istraživanje se u potpunosti uklapa u naučne i istraživačke prioritete Ministarstva prosvete i nauke, koji obuhvataju generalno usklađivanje sa praksom u zemljama EU, a u oblasti arhitekture i urbanizma usklađivanje sa tendencijama razvoja discipline u kontekstu evropskih integracija, funkcionalnu i fizičku organizaciju prostora gradova i naselja na principima održivosti, i urbanu obnovu u Srbiji. Takođe, promovišući kulturnu održivost i nove namene i značenja javnog prostora i kulturne infrastrukture, prati istraživačke projekte koje u tom okviru vode profesori dr Nađa Folić-Kurtović i dr Radivoje Dinulović u Departmanu za arhitekturu i urbanizam FTN u Novom Sadu, pod čijim je okriljem ovo istraživanje sprovedeno9.

9 Aktuelni projekat ''Optimizacija arhitektonskog i urbanističkog planiranja i projektovanja u funkciji održivog razvoja Srbije'', kao i prethodna istraživanja "Redefinicija i unapređenje metodsko-modelske osnove planiranja, projektovanja i građenja na principima održivog razvoja gradova, naselja i regiona Srbije" i "Redefinisanje modela i tipova javnih prostora i unapređenje strategije njihove obnove i korišćenja u prostornom i urbanističkom planiranju i projektovanju", odnosno

Hronologija važnijih inicijativa

1995. Srpski muzej hleba, Pećinci, slikara Slobodana Jeremića 1996, 1998, 2001. i 2003. Inicijative za rekonstrukciju Narodnog muzeja u Beogradu 2003. zatvoren Narodni muzej u Beogradu 2004. prva Noć muzeja u Beogradu javni poziv za izbor glavnog projektanta rekonstrukcije Narodnog Muzeja 2004-2007. projekat rekonstrukcije arh. Milana Rakočevića 2007. konkurs za izradu idejnog arhitektonsko-urbanističkog rešenja zgrade Muzeja savremene umetnosti Vojvodine u Novom Sadu projekat idejnog arhitektonsko-urbanističkog rešenja Muzeja nauke i tehnike u zgradi prve javne termocentrale na Dorćolu, Beograd, arh. Boris Podreka programsko-anketni konkurs za rešenje Gradskog parka, od hotela Jugoslavija do Brankovog mosta na Novom Beogradu Muzej savremene umetnosti u Beogradu zatvoren zbog rekonstrukcije 2008. otvoren Muzej „Macura“ u Novim Banovcima, prvi privatni muzej u Srbiji, arh. Ivan Kucina i Nenad Katić 2009. Započela rekonstrukcija Galerije-legata Milice Zorić i Rodoljuba Čolakovića, Beograd 2010. Otvoren privatni umetnički Muzej Zepter, Beograd konkurs za idejno arhitektonsko konceptualno rešenje i prostorno programsku analizu rekonstrukcije i dogradnje Narodnog muzeja u Beogradu, godine urbanističko-arhitektonski konkurs za izradu idejnog rešenja Centra za promociju Nauke u Bloku 39, 2011. konkurs za idejno arhitektonsko-urbanističko rešenje objekta Centar na obali „Beton hala“ na prostoru između Savskog pristaništa i Kalemegdanskog parka u Beogradu, godine; 2011-12. projekat sanacije, restauracije i adaptacije Muzeja Vuka i Dositeja u tri faze. 2012. rekonstrukcija Muzeja savremene umetnosti Vojvodine, Novi Sad rekonstrukcija Galerije Lazar Vozarević, Sremska Mitrovica

11

Pored toga, komplementarno je sa kandidaturama Beograda, Novog Sada i Subotice za kulturne prestonice Evrope 2020. godine, kao i sa pratećim studijama i aktuelnim istraživanjima o muzejima u Srbiji, poput kulturoloških studija publike, kadra, fizičkog stanja, organizacije i socijalnog uticaja muzeja Republičkog zavoda za proučavanje kulturnog razvitka, i studijama o njihovom brendiranju, ekonomiji i strategijama. Za razliku od njih, ovo istraživanje usredsređuje se na uticaj kulturne infrastrukture na urbanu formu i korišćenje gradskih prostora, interesovanje za kojima je iskazano i kroz aktuelne arhitektonske i urbanističke konkurse i projekte. Ili, da ga uporedim sa Zaprokulovim istraživanjima stanja u muzejima, ovo je istraživanje stanja izvan, oko i između muzeja.

"Tehničko-tehnološko stanje i potencijali arhitektonskih objekata za scenske događaje u Republici Srbiji". 12

Klaster muzeja

Uvodna razmatranja o problematici, prednostima i nedostacima klasterizovanja muzeja, kao i drugih kulturnih institucija, prostora i sadržaja, preuzeta su iz prethodne opsežne studije autora. Radi boljeg razumevanja situacije u našim gradovima, dodati su komentari koji se specifično odnose na našu sredinu i fenomen klastera i mreža muzeja u njoj.

Urbanistički aspekti Muzeji funkcionišu na spoju umetnosti i kulture, turizma i rekreacije. 10 Hans Mommaas

Mešavina sujete i nacionalne ekonomske politike.11 Dejan Suđić

Klaster muzeja nije jednodimenzionalni fenomen. To je kulturni javni i urbanistički fenomen, ali i društveni, simbolički, politički, ekonomski i sve više, turistički i fenomen obnove grada i marketinga. Odražavajući iz svog mesta višestruke uloge i uticaje na grad, različiti urbanistički aspekti klastera muzeja otkrivaju njegovu prostornu kompleksnost:12

- fizička koncentracija muzeja (institucija kulture)

Klaster muzeja je fizička koncentracija muzeja, posmatranih ovde u najširem smislu prema definiciji ICOM-a, odnosno uključujući i arheološka nalazišta, botaničke bašte i zoološke vrtove, akvarijume, vivarijume, naučne centre i planetarijume, kunsthale, nekomercijalne galerije, kulturne centre, itd. Kao klasteri muzeja ovde će biti tretirani podjednako kompleksi koji sadrže i druge srodne institucije, kulturne, obrazovne i naučne, uvek kada su dominantna komponenta muzeji ili na drugi način doprinose diskursu ovog rada. U tom smislu i demarkacija analiziranih slučajeva biti manje kruta u odnosu na njihove utvrđene ili promovisane urbanističke granice.

10 Mommaas, Hans, W. P. Knulst, Mark van den Heuvel: De vrijetijdsindustrie in stad en land; een studie naar de markt van belevenissen. Den Haag: WRR, 2000, prema: Aalst, Irina van, & Inez Boogaarts: “From Museum to Mass Entertainment; the evolution of the role of museums in cities.” European urban and regional studies, 9(3), 2002, str. 196 11 Sudjic, Deyan: The Edifice Complex: How the Rich and Powerful Shape the World. London: Allen Lane / Penguin Books, 2005, p. 291 12 Commission Mont des Arts: Programme Mont des Arts. Les recommandations de la Commission Mont des Arts réunie à l’initiative de la Fondation Roi Baudouin, Série: Mont des Arts, Bruxelles, Fondation Roi Baudouin, 2002, str. 39-40.

Klaster je geografski bliska grupa međusobno povezanih kompanija i asociaranih institucija u određenom polju, vezanih zajedničkim interesima i komplementarnostima.

Michael Porter

Klaster, kako ga definiše Porter, je kritična masa međusobno povezanih kompanija i institucija jednog određenog polja na jednom mestu. Iz ove elastične definicije kao ključne komponente klastera uopšte se dedukuju:

– kritična masa, – blizina, – veze, – interakcije,

ili, kako ih rezimira François Mairesse2:

− zajednički prostor i − zajedničke akcije. 1 Porter, Michael E: “Clusters and the New Economics of Competition”, Harvard Bussines Review, November-December 1998, str. 78

2 Mairesse, François: „Rapport de synthèse du séminaire ‘Les musées du quartier du Mont des Arts’.“ Séminaire: Les musées du Quartier du Mont des Arts, Musées royaux des Beaux-Arts à Bruxelles, 19 mai 2000. Série: Le Mont des Arts, Bruxelles: Fondation Roi Baudouin, 2000, str. 14-15.

13

- arhitektonski / urbanistički kompleks

Klasteri muzeja, u zavisnosti od svoje morfologije i gustine, mogu da formiraju jasne arhitektonske ili urbanističke ansamble. Arhitektonske karakteristike i muzejske tipologije nisu predmet ovog istraživanja, već njihovo mesto, urbana forma i fizički i konceptualni odnosi u celini i u gradu. U tom smislu, takođe se smatrati aglomeracijama veliki muzeji koji pod okriljem iste ustanove obuhvataju različita zdanja i/ili javne prostore, formirajući značajne urbanističke celine.

- konglomerat prostora na površini, u visini i pod zemljom

Prostorna razuđenost muzejskih klastera, osim zatvorenih i otvorenih prostora, privatnih i javnih, vrtnih ili vodenih, urbanih ili prirodnih, može da se proširi na jedan podzemni univerzum arheoloških lokaliteta, infrastruktura, prolaza ili samih muzeja, ili popne u vertikalnost nebodera, dajući nova značenja pojmovima mesta i interakcije.

- element sistema muzeja

Jedan od najvažnijih ciljeva grupisanja je da se u gradu definiše koherentan sistem muzeja, logično i uravnoteženo distribuiranih u jednu narativu o prošlosti i sadašnjosti.

- element sistema javnih površina

Sastavni deo većine klastera muzeja su javni prostori, od ključnog značaja u njihovim odnosima sa gradom i stoga jedna od glavnih tema ove studije.

- element urbane četvrti ili četvrt sama

Klasteri muzeja se nalaze u urbanom tkivu karakterisanom različitim funkcijama, u čije se dinamike muzeji integrišu ili ih uzrokuju. Posebna pažnja će biti posvećena formama koje uzimaju i odnosima (interakcijama, sinergijama) koji definišu mesto u muzeja u susedstvu i u gradu.

- element urbanističke strukture grada

Formiranje klastera muzeja u procesima urbanog rasta i regeneracije ih uspostavljaju kao elemente kohezije urbane strukture: njegov centar gravitacije ili veza između različitih delova grada i generator njegovih tokova.13

13 Nikolić, Mila: „Ciudad de museos. Clústeres de museos en la ciudad contemporánea“. Doktorska disertacija. Barselona, Universitat Politècnica de Catalunya, 2011, vol. 1, str. 18. 14

Prednosti i kritike

Prednosti klastera Stvaranje i razvoj klastera muzeja pružaju različite prednosti, za muzeje i druge susedne ustanove, za publiku, za neposredno urbano okruženje i za grad u celini, odražavajući se čak i na nacionalni nivo, na državu. Ove prednosti se ukrštaju i prepliću, daleko prevazilazeći isključivo kozmetičke operacije i uključujući zajedničko dobrovoljno i dinamično delovanje muzeja.

To je, pre svega, jedna racionalna ekonomska strategija14 za sve uključene faktore, zasnovana na teorijama ekonomije aglomeracija i funkcionalnog zoniranja: zajednički napori u obavljanju zajedničkih aktivnosti omogućavaju postizanje značajne ekonomije razmere.15

Fizička blizina omogućava muzejima korišćenje zajedničke infrastrukture - parkinga, javnog prevoza i puteva,16 kao i tehničkih službi i osoblja: strukture za recepciju i orijentaciju (kancelarije, rezervacije, telefonske informacije), održavanje i bezbednost, komercijalnih usluga (restorani, prodavnice, iznajmljivanje prostora), pa čak i izložbene infrastrukture.17

Na programskom nivou, saradnja između njih je moguća kako u organizaciji tako i sadržaju:

- neki klasteri organizuju zajedno marketing i odnose sa javnošću, dele veb stranicu i obrazovne, konzervatorske i istraživačke službe ili personal, razmenjuju kolekcije, koordiniraju otvaranja i pripremaju zajednički svoja izdanja, kulturna događanja ili čak i izložbe - imaju zajednički kulturni projekat.

- komplementarne kolekcije muzeja u klasteru stvaraju koherentni diskurs - upotpunjavaju narativu istorije umetnosti, pokazuju različite aspekte nauke, ili otkrivaju različite aspekte neke teme – koncipirajući takozvane hronološke ili tematske rute. Kada se grupišu muzeji sa različitim temama, nude disciplinsku raznovrsnost.

14 Evans, Graeme: “Culture Cities: Planning or Branding?”, en The 11th Conference of the International Planning History Society: Planning Models and the Culture of the Cities (IPHS 2004), Barcelona, CCCB, 14-17 July 2004, Conference CD, str. 2. 15 Mairesse, François: „Rapport de synthèse du séminaire ‘Les musées du quartier du Mont des Arts’ “, Séminaire: Les musées du Quartier du Mont des Arts, Musées royaux des Beaux-Arts à Bruxelles, 19 mai 2000. Série: Le Mont des Arts, Bruxelles: Fondation Roi Baudouin, 2000, str. 14-15. 16 Aalst, Irina van, Inez Boogaarts: “From Museum to Mass Entertainment; the evolution of the role of museums in cities”. European urban and regional studies, 9(3), 2002, str. 196 17 Mairesse: „Rapport de synthèse du séminaire "Les Musées du Quartier du Mont des Arts" “, 2000, str. 15

15

Posetiocima klaster muzeja na taj način pruža veći izbor i podstiče spontanu odluku o korišćenju slobodnog vremena - mogućnost izbora je u današnjem svetu od neprocenjive vrednosti. Vreme takođe. Klaster doprinosi ekonomiji vremena / efikasnosti konzumenta: fizička blizina muzeja pruža posetiocima priliku da učestvuju u više aktivnosti u kraćem vremenskom periodu i rezultuje porastom broja posetilaca, naročito onih koji posete više od jedne institucije tokom posete klasteru. Sa ekonomskog aspekta, koncentracija smanjuje transportne troškova za posetioce, kao što im zajednička ulaznica omogućava sniženje cena, što podstiče višestruke posete i olakšava shvatanje jedinstva klastera - neki nude opštu dnevnu ili čak godišnju ulaznicu, i sve je prisutnija težnja da se omogući besplatan ulaz, kojim muzej zaista postaje javni prostor i mesto susreta, a izbor zaista slobodan i spontan.

Na javnom nivou grupisanje dovodi do veće vidljivosti muzeja u gradu i daje kompleksu uticaj mnogo veći od zbira pojedinačnih efekata,18 stvarajući kulturnom gustinom takođe izvanrednu simboličku gustinu.

Koncentracija velikih muzeja može da stvori takav magnetni efekat koje privlači nove institucije u nadi da će i one dobiti deo prestiža i posetilaca.19 Atraktivnost klastera izaziva jak efekat prelivanja,20 ne samo kredibiliteta, znanja, inovacija i publike između muzeja - kada je proporcionalan njegovoj gustini - već i za ostale susede. Kulturna dinamika klastera izaziva promene u ekonomskoj i socijalnoj strukturi njihove neposredne okoline, postajući značajan instrument urbane regeneracije, dok njihovi javni prostori doprinose višem kvalitetu života, ponosu i identifikaciji stanovnika. Takva multifunkcionalnost, povratno, doprinosi klasteru donoseći nove posetioce i pružajići mogućnost da koriste svoje područje i danju i noću, po omiljenoj formuli gradskih vlasti, 24/7/365.21 Tako klasteri muzeja ostavljaju snažan pečat na urbanu organizaciju i tokove i na sliku grada.

Međutim, muzeji imaju još jednu vrstu multifunkcionalnosti. Oni igraju važnu ulogu u strukturi vlasti i društvenom i kulturnom sistemu. Često se zbog toga klasteri muzeja nalaze u neposrednoj blizini univerziteta i drugih obrazovnih i kulturnih institucija kao simbol kulturnog nivoa, ili uz sedišta političke moći čije ideje, ideale i izborna obećanja predstavljaju, uspostavljajući tako u gradu važne fizičke veze,

18 Porter, Michael: “Cluster and the New Economics of Competition”, Harvard Business Review, Nov-Dec 1998, Reprint 98609, p. 81; Sudjic, Deyan: El Nuevo Paseo del Arte. Arte en el corazón de la ciudad / The New Art Walk. Art at the hearth of the city, Madrid: Ministerio de Educación, Cultura y Deporte, 2003, str. 6 19 Sudjic, Deyan: El Nuevo Paseo del Arte / The New Art Walk, 2003, str. 7 20 Ratzkin, Rebecca: “The Miracle Mile Arts Cluster”, 2005, str. 26-29 21 Hannigan, John: Fantasy City; Pleasure and Profit in the Postmodern Metropolis. London: Routledge,1998; Aalst, I. van, & Boogaarts, 2002. 16

kojima je posvećen treći deo knjige, i pretvarajući se u izvanredan medijum nacionalnog i urbanog marketinga.

Koja je poenta biti bogat ako morate to da budete na mestu koje ostatak sveta odbija da shvati ozbiljno? (...) [B]iti shvaćen ozbiljno kao grad znači obilje restorana i muzeja, jedine vrste društveno prihvatljive javne sfere.22

Tokom 70-ih, u tranziciji ka post-posleratnoj ekonomiji, kultura je postala sredstvo korporativnih strategija lokalnih vlasti i poslovnih partnerstava. Muzej je postao simbol vitalnosti finansijskog sektora,23 ali ne i samo simbol. U gradovima, profilisanim sve češće kao kreativni grad, kulturni grad, grad zabave ili fantazije u borbi za nove posetioce, stanovnike i poslove, klaster muzeja je postao jedan od ključnih elemenata u turizmu i značajan faktor urbane ekonomije.24

Klaster muzeja je takođe važan element u strukturi grada i u ovoj studiji će biti pokazane njegove različite prednosti na urbanističkom nivou.

22 Sudjic, Deyan: The 100 Mile City, A. Deutsch / Harper Collins, London, 1992, str. 126-127 23 Zukin, Sharon, The Cultures of Cities, Blackwell Publishers, 1995, str. 12 24 Landry, Charles: The Creative City: A Toolkit for Urban Innovators, Earthscan, 2000. Hannigan, John: Fantasy City; Pleasure and Profit in the Postmodern Metropolis. London: Routledge, 1998. Aalst and Boogaarts: “From Museum to Mass Entertainment”, 2002, str.195-196.

17

Kritika

Opšta kritika: Parazitska eksploatacija kulturnog domena25 Kritika kulturnog klasterizovanja obično se zadržava na društveno-političkom, a ne urbanističkom nivou, usmeravajući se protiv njene povezanosti sa neoliberalnim kontekstom i nadmetanjem između gradova u sve globalizovanijoj ekonomiji, protiv invazije ekonomske i marketinške logike na urbanizam i njihove sklonosti da daju prednost "elitnoj potrošnji", turizmu, privatizaciji i mikro-menadžmentu javnog prostora i protiv upotrebe kulture kao mehanizma legitimizacije urbane transformacije „u materijalnu korist spekulacije, klasnog čišćenja i turističke komodifikacije.“26 Ali klaster muzeja nije postmoderni fenomen. Prisutan u modernom gradu u planskoj formi od devetnaestog veka - i cvetajući, zajedno sa muzejom, u poslednjim decenijama dvadesetog veka - odslikava promene u društvu i ideji o javnom. U tom smislu, ova kritika je kritika našeg društva, "tržišta i privatnog vlasništva kao pokretača ekonomskog i društvenog života u gradu."27 Monofunkcionalnost Aglomeracije muzeja nisu lišene problema, naročito u poređenju sa ostalim vrstama kulturnih klastera. Čistoća kao faktor kritične mase, odnosno dominacija muzejske funkcije potrebna da se klaster muzeja definiše kao takav, može dovesti do monofunkcionalnosti celine i zamiranja aktivnosti noću, kao glavna razlika u odnosu na centre zabave ili kulturne četvrti mešovite namene, pristupačne i atraktivne i danju i noću.28 Prva upozorenja o opasnosti od moguće monofunkcionalnosti četvrti visoke kulture / muzeja, koja može da isključi kulturne institucije iz postojećeg urbanog tkiva smanjujući vitalnost i ravnotežu grada,

25 Harvey, David: “The Art of Rent: Globalization and the Commodification of Culture”, en Harvey, David: Spaces of Capital: Towards a Critical Geography, New York: Routledge, 2001, str. 394-411 26 Monclús, Francisco Javier: “International Exhibitions and Planning. Hosting large-scale events as catalysts of urban regeneration”, The 11th Conference of the International Planning History Society: Planning Models and the Culture of the Cities (IPHS 2004), Barcelona, CCCB, 14-17 July 2004, Conference CD, str. 2. Monclús, F. Javier and Manuel Guàrdia: Culture, Urbanism and Planning. Ashgate, 2006, str. xiv, xvi. Vishmidt, Marina: “Contrapolis; or Flexible Accumulation, Enclosures and Creativity in Today's City”, tekst uz događaj Contrapolis; or, Creativity and Enclosure in the Cities, Rotterdam, Netherlands Architecture Institute y Poortgebouw, 26-27 mart 2008. Onlajn prezentacija: http://www.enoughroomforspace.org/projects/view/15; tekst: http://www.enoughroomforspace.org/project_pages/view/184 i http://www.enoughroomforspace. org /projects/notebook_page/15/16 (Konsultovano: 17/08/2009). 27 Vishmidt, Marina: “Contrapolis”, 2008. 28 Boogaarts, Inez, Irina Van Aalst: La plus-value pour les visiteurs et pour la ville générée par le regroupement de musées. Museumsinsel Berlin / Museumplein Amsterdam. Série: Le Mont des Arts, Bruxelles: Fundation Roi Baudouin, 2000, str. 5 (7). 18

počinju već 1960-tih, u kritikama Džejn Džejkobs.29 Ona hvata suštinu kontinuiteta, često i fizičkog, ideje kulturne celine od pokreta Siti Bjutiful i vrtnog grada do modernog grada. Takvi reprezentativni monofunkcionalni ansambli iz današnje perspektive izgledaju kao geta jedne introvertne buržoaske kulture muzeja i nasleđa30 i otvaraju svoje prostore za nove funkcije i veze u novom modelu klastera muzeja (Poglavlje 3). Elitizam ili getoizacija Muzeji, kao i druge naučne i kulturne institucije, su javni servis: otvoreni su za javnost po definiciji, rade u javnom interesu, i nalaze se u javnom prostoru. Ali mit o njihovom elitizmu31 je preživeo [Oktobarsku revoluciju,] intelektualni pobunu 1968. i kulturnu revoluciju oličenu u Boburu. Sveprisutni koncepti "javnog", "orijentisanog ka publici" i "demokratizacije kulture" odražavaju želju za povećanjem posete kulturnoj infrastrukturi, ali nose opasnost od reduktivnog razumevanja koje meša demokratiju sa [masovnošću i populizmom], a demokratsko poštovanje manjina sa elitizmom, makar ta manjina bila "tvrdo jezgro" posetilaca - naučnici i istraživači - kroz koje muzeji ostvaruju svoju naučnu misiju.32

Ovaj problem kod nas ne dolazi do izražaja u institucijama, zahvaljujući periodu socijalističkog razvoja Jugoslavije i ideji „Kultura masama“, kao i i dalje niskim cenama pristupa takozvanoj „visokoj kulturi“. Ono što jeste problem je drugi legat ovog perioda i nepromenjeni stav da je kultura nadgradnja, a ne osnova društva i njegovog razvoja. Promenio se zato društveni sistem i sistem vrednosti, u kome je materijalno prevagnulo nad duhovnim, neoliberalizam oberučke dočekan, a urbana i turistička prezentacija podređene brzom profitu, što je predmet i drugih, socioloških i kulturoloških studija.

29 Jacobs, Jane: The Death and Life of Great American Cities, New York: Random House, 1961 30 Genard, Jean-Louis: Synthèse du séminaire "Le Mont des Arts comme Espace Public: Vers de nouvelles interactions entre les équipements scientifiques ou culturels, les usagers du site et la ville“, Bruxelles: Fondation Roi Bauduin, 2001, str. 6. 31 Istraživanja o poseti muzeja (umetnosti) Burdijea i Darbela iz 1960-tih objašnjava društvene i porodične uslove ove prakse, tada i dalјe ograničena u zapadnom svetu na jednu publiku povlašćenu u smislu nivoa prihoda i obrazovanja (Bourdieu, Pierre, Alain Darbel, Dominique Schnapper: L’Amour de l’art. Les musées et leur public, Paris: Minuit, 1966, 1969). Promene u društvu u poslednjih 40 godina značajno su uticale na kulturne promene, broj posetilaca je astronomski porastao, a nove statistike pokazuju značajan porast broja posetilaca muzeja među mladima, različitim etničkim grupama itd. Za naše prilike, konsultovati: Dragićević-Šešić, Milena, ed.: „Muzejska i galerijska publika u Srbiji, rezultati istraživanja“, objavljeno kao Dragićević-Šešić, Milena: „Publika“, Časopis Kultura, br. 97, 1998, str. 69-88; Martinović, Dragana: Muzejska publika u Srbiji. Analiza istraživanja. Beograd: Zavod za proučavanje kulturnog razvitka, 2010. i druga istraživanja ZAPROKUL-a. 32 Commission Mont des Arts: Programme Mont des Arts. Les recommandations de la Commission Mont des Arts réunie à l’initiative de la Fondation Roi Baudouin, Série: Mont des Arts, Bruxelles, Fondation Roi Baudouin, 2002, str. 44-45.

19

Publika klastera

Još jedna zabuna se dešava na nivou klastera. Suprotstavljajući se segregaciji funkcija i politikama "dekontaminacije" iz svoje društvene perspektive i razumevanja kulture kao elitizma, Džejn Džejkobs otvara pitanja prioriteta u raspodeli javnih sredstava i džentrifikacije, koji još uvek prožimaju temu klastera muzeja. Bez ulaženja u socijalne dinamike i dinamike nekretnina koje klasteri muzeja izazivaju u svom okruženju, moramo razjasniti pitanje njihove publike.

Publika muzeja može da se svrsta u tri osnovne grupe: turisti, lokalna publika / publika blizine i istraživači, ali oni predstavljaju samo publiku destinacije klastera muzeja, čiji javni prostor takođe koriste publika u prolazu i simbolička publika, značajno šireći javnu sferu klastera i poništavajući elitističku konotaciju. Vaserman33 opet upozorava na opasnost - ne od džentrifikacije, već od getoizacije, zatvaranja u institucionalne okvire, i na potrebu za ovim različitim publikama u klasteru kao urbanom prostoru.

Ka novom modelu klastera

Dve kritike - monofunctionalnosti i „monopublike“ - vode ka ideji klastera muzeja kao živog urbanog prostora u kome se susreću različite publike i funkcije, pod okriljem muzeja, čije karakteristike se ispituju u poglavljima 3 i 4.

Odraz sopstvenog vremena

U tom smislu, da bi se „institucije nasleđa vezale za život“, u stvaranju i revitalizaciji klastera muzeja je neophodan odlučno savremeni pristup, bez beskorisne nostalgije, „opsesije refiguracijom prošlosti" ceremonijalnog grada i njegove "ritualne konskripcije", što čini istorijsko putovanje po njegovoj koncepciji i transformacijama još zanimljivijim i obogaćujućim (poglavlje 1).34

U traganju za savremenim identitetom i likovnim, arhitektonskim i urbanističkim izrazom ovo pitanje kod nas dobija ključni značaj.

33 za simboličku publiku klaster je mentalni reper u gradu; Genard: Synthèse du séminaire "Le Mont des Arts comme Espace Public”, 2001, str. 10 34 Ibid, str. 5, 10. Boyer, M. Christine: The City of Collective Memory. Its Historical Imagery and Architectural Entertainments. Chicago: MIT Press, 1994, str. 6-7 20

Estetizacija + aproprijacija

Kritike ne dovode u pitanje prednosti grupisanja muzeja. Ipak, naglasak na javnom prostoru i na spoljnom spektaklu u njihovom skorašnjem razvoju može biti izložen kritikama turističkog urbanizma35 kao puke estetizacije i fragmentacije grada spektakla. Međutim, promene koje klasteri muzeja proizvode u gradu su mnogo dublje i prisvajanje ovih prostora - kako od strane turista tako i od strane gradskog stanovništva – pretvaraju ulepšanu i glamurizovanu sliku u prostor realnog života.

Sistematizacija. Između utopijskog i beskonačnog grada36 Sistematizacija koju grupisanje donosi muzejskom i urbanom pejzažu može biti izraz latentne zapadne želje za utopijskim gradom, savršeno uređenim i racionalnim,37 ali u mnogim slučajevima proces je spontan i organski i, bez obzira na poreklo, (re)generiše i strukturira grad suprotstavlajući se njegovom bezobličnom rastu.

Proizvodnja Ova uloga generatora razbija mit o klasterima muzeja kao neproduktivnim, namenjenim isključivo za konzumaciju kulture, kako se često predstavljaju, klasifikuju i kritikuju. Naime, oni su važna mesta za proizvodnju – proizvodnju znanja, informacija, zadovoljstva, ponosa, značenja, slika i – kako se ovde zastupa – forme i strukture grada i njegovih javnih prostora i života.

[T]ema muzeja je i dalje izuzetan i još uvek nepotpuno shvaćen fenomen na nivou umetničke prakse.38

[P]roliferacija muzeja savremene umetnosti danas je jedna vrsta tehničke revolucije koja zapravo može da za umetničko stvaralaštvo bude značajna kao pronalazak uljane boje.39

Isto nepoznavanje njihove obrazovne, participativne i kreativne dimenzije proteže se na nivo njihovog urbanističkog uticaja u globalnom gradu.40

35 Castello, Lineu: “Metaurban Tourist Places and City Development”, Urban Transformation Conference, Shanghai, April18-21, 2007. Onlajn: http://www.holcimfoundation.org/ /Portals/ 1/docs/F07/WK-Tour/F07-WK-Tour-castello02.pdf (Kons.: 18/08/2009) 36 Burdett, Ricky i Deyan Sudjic (Edts.): Endless City, Phaidon, 2008 37 Boyer: The City of Collective Memory. 1994, str. 18 38 Rondeau, James: Introduction, Art Basel Conversations: ABC Transcripts 2004-2008 (Ed. Finders, Maria), Basel: Art Basel i Hatje Cantz Publishers, 2004-2008: ABC | A36B | Architecture for Art, 2005, str. 103 39 Buren, Daniel: “In Conversation: Daniel Buren & Olafur Eliasson”, Artforum International Magazine, May 2005, str. 208-214 40 Nikolić, Mila: „Ciudad de museos. Clústeres de museos en la ciudad contemporánea“. Doktorska disertacija. Barselona, Universitat Politècnica de Catalunya, 2011, vol. 2, str. 11-14.

21

Klaster muzeja u gradu znanja

Prelazak iz XX u XXI vek doneo je mnoga traganja, uključujući i ona za novim modelima - ekonomije, društva, komunikacije, a time i urbanizma i muzeografije, odnosno samog grada i muzeja. Već ranije postavljane pretpostavke društva u mreži, informatičkog doba i kreativne ekonomije objedinjuju se i definišu novi ideal društva zasnovanog na znanju.

U jednoj fundamentalnoj promeni prioriteta, kao ključni uslov za učešće i konkurentnost u globalnim mrežama i tokovima znanja, bogatstva i moći, kultura postaje osnova društva i njegov cilj. Stvaranje, mobilizacija, razmena i širenje kulture i znanja zauzimaju prioritetno mesto u razvojnim politikama grada i, kako tvrdi ova teza, prioritetno mesto u njegovoj fizičkoj strukturi.

U ekonomiji znanja i inteligentnom gradu smisao i mesto duha se šire. Srce grada - kulminacija locusa genii u modernom gradu – umnožava se u postmodernom gradu u nukleuse u „grada klastera“ i stvara mreže „grada u mreži“,prožimajući „prostore mesta“ - prostore svakodnevnog života - sa globalnim „prostorima tokova“. „Grad muzeja“ se pozicionira kao mesto kreativnog duha, mesto nematerijalne proizvodnje, učenja, slobodnog vremena i igre, kao promenljivi urbani okvir koji širi znanje i podstiče transformaciju društvenog i urbanog tkiva.41

41 Nikolić, Mila: „Ciudad de museos. Clústeres de museos en la ciudad contemporánea“. Doktorska disertacija. Barselona, Universitat Politècnica de Catalunya, 2011, vol. 1, str. 18. 22

GRADOVI I MUZEJI VOJVODINE

23

VOJVODINA (odlomak)

Volim je od štala do neba, od blata do pšenice, toplu od ciganskih gudala i blagdanskih očenaša, vršidbenu i zadušničku, smeđu kao devojačke pletenice, tu zemlju čardaša, čaša i bezemljaša, gde su služili bdenija i ljude za glavu skraćivali, gde su starice tepale i pragove branili golim šakama, pa su je brali i jeli rukama, pa su crkavali i živeli, pa su je voleli ljudi, i kleli, i psovali, i plakali, - tu Vojvodinu bogomoljačku, i bezbožničku, i ivanjsku, belju od jaganjaca, crnju od paljevina, tu Vojvodinu svetonikoljsku, velikogospojinsku, kad se lumpovalo od Vršca do Temišvara, Sombora i Segedina, pa niko nije imao u brkovima gustu pesmu kao taj narod robijaški i prvomajski, razbijenih temena i zuba, ta Vojvodina ašova, britvi, molitvi i šamara, zarasla u želje, u laž, u borbu, u izdajstvo, u ljubav - volim je, jer svi smo široki i obični kao ova ravnica, jer smo i veliki i prokleti na ovim zelenim travama, i milioni rumenih suludih zvezdanih ptica večito će lepršati nad našim umornim glavama. I volim je prosjačku pred crkvama, nedeljama u ritama, i svatovsku, astragansku, neucveljenu bolovima, i Vojvodinu vašarsku i hramonikašku, čas raspusnu, čas pitomu, i birtijašku, što osvanjiva štucajući pod stolovima, pa Vojvodinu bečku i varmeđsku, sa tuđim barjacima pred četama, K.u.K. regimente, kraj druma istorija silovana i zaklana i Vojvodinu solunsku i krfsku nad bajonetima

sivu kao vojnička smrt u koporanima i zajedničkim rakama, ej, pa je volim šestoaprilsku, logorašku, isprebijanu, obešenu o bandere, probušenu po čelima, uzoranu od tenkova, od krvi izopijanu, i partizansku, kad je oktobra donela proleće selima, volim je koliko je zla i dobra. Volim je podjednako. Prskajte kajsije zvezda u kosi drveća njenog. Uvek će biti krovova pozadi krova svakog, jer uvek se rumeno nastavlja na rumeno. I danas, zemljo rodna, kad nisi bosonoga, kad nisi gola beda, u dronjcima i plaču, ti, što se moliš bogu, ti što pljuješ na boga, ti što si dugovala i naplatila račun, nazdravlje, diži čaše, razbij astale šakom, zapevaj preko njiva, neka zabride kosti, volim te što si prosta, sirova, divlja tako, i tako mnogo luda, volim te... volim... oprosti, ti, što si danas lepša, ti, bez krasta i vaški, ti, ljuljaško i rakožut, zubat osmeh ne skrivaj, pevaj pijano racki, mađarski, totski, vlaški, makedonski i lički, preko dalekih njiva, i voleću te uvek, krvavo moje odojče i srećo nova, jer se ne stidim tvog otegnutog govora i slanine i kudeljnih gaća, od paorske sam krvi, psovki, radosti, snova... Razdrlji prsluk i gutaj! Ja ovu zdravicu plaćam! Miroslav Mika Antić

25

U središtu politike prostornog razvoja AP Vojvodine42 nalazi se strategija njenog teritorijalnog uravnoteženja putem jačanja policentričnog urbanog sistema. Taj sistem čine Novi Sad, kao makroregionalni centar, Subotica, Sombor, Sremska Mitrovica, Kikinda, Zrenjanin, Pančevo i Vršac. Ovde se istražuje kulturno-urbanistički potencijal ovih urbanih centara, kao doprinos pomenutoj strategiji i razmatranju i shvatanju važnosti kulturne održivosti i kulturne potke grada.

42 Agencija za ravnomerni regionalni razvoj AP Vojvodine: Razvoj planiranja u opštinama Autonomne Pokrajine Vojvodine, 2012., str. 17.

Subotica

Pančevo

Vršac

Kikinda

Zrenjanin

Sombor

Novi Sad

Sremska Mitrovica

25

Granična pozicija sa Mađarskom, Rumunijom i Hrvatskom, na Dunavu i ključnim putnim pravcima, po analizama Fajnenšel Tajmsa, čini plodnu ravnicu Vojvodine takođe poslovnom platformom koja bi mogla da opslužuje i Evropu i Rusiju. Rangiranje Vojvodine kao regije, i Subotice, Sremske Mitrovice i Inđije kao gradova među prvih deset na dve od 67 rang listi relevantnih za direktna strana ulaganja (fDI) 2012/13. godine, na listi gradova najisplativijih za ulaganje i onih sa najboljim strategijama privlačenja stranih investicija u Južnoj Evropi, ukazuje da, osim izuzetne strateške pozicije, Vojvodina ima i očiglednu prednost jeftine radne snage i sveopštih troškova ulaganja. Ali Vojvodina za sada ne prednjači ni u kategorijama ekonomskog potencijala, infrastrukturne opremljenosti, poslovnih olakšica i stimulansa, ljudskih resursa43 ni kvaliteta života, koje fDI razmatra, a kamoli u pitanjima kulturne politike i prosperiteta, odnosno urbane kulture, kulturne ponude i posete, atmosfere, koji su preduslov za napredovanje i pozicioniranje u globalnim tokovima finansijskog kapitala, ljudi i znanja.

Ova studija zato služi da podseti da se već decenijama kao faktori za uspeh grada u stvaranju, privlačenju i zadržavanju finansijskog, humanog i intelektualnog kapitala, pogotovu iz evropske perspektive, ističu identitet i kultura, kvalitet života i urbano okruženje, kao baza za kvartarni i kvinarni sektor, turizam i slobodno vreme. Klasteri i mreže muzeja su mesto ukrštanja ovih kvaliteta, i mesto prelamanja pozicije kulture i obrazovanja u društvu i kreativne i kulturne industrije u privredi. Njihova urbanistička analiza zato jasno pokazuje urbane i kulturne politike i strategije, ili njihovo odsustvo, i predstavlja korak ka vraćanju muzeja svojoj prvobitnoj ulozi javnog obrazovanja, stvaranja i građenja potrebe za kulturom kroz grad sam.

43 kriterijumi su bili: stopa nezaposlenosti (2011), broj visokoobrazovnih institucija, ukupan broj univerziteta, % studenata u ukupnom stanovništvu, top 500 univerziteti, % radne snage sa univerzitetskim obrazovanjem, odliv mozgova (2011). http://www.fdiintelligence.com/ 26

Legenda

U svim shemama i mapama na kojima se analiziraju klasteri i mreže muzeja koristi se isti sistem obeležavanja:

– Konvencionalni muzeji i izložbeni prostori

– Muzeji-parkovi

– Ostale kulturne institucije

– Kulturno-istorijski i religijski objekti i spomenici

– Obrazovanje i naučno istraživanje

– Politička i administrativna sedišta

– Poslovanje i bankarstvo

– Trgovina i zabava

– Sportske instalacije

– Transportni čvorovi

– Javni prostori

27

Novi Sad: Srpska Atina

Istorija i struktura grada Arhitektura i urbana struktura Novog Sada indikativne su i za druge vojvođanske gradove i odražavaju njihov razvoj i značaj u istoriji i kulturi Srbije i smenu i brojnost društvenih, političkih, ali i stilskih uticaja. Hronološki pregled spomenika kulture u aneksu pokazuje trajanje tog značaja kroz istoriju, kroz arhološka nalazišta, memorijalna mesta, fortifikacione, stambene, administrativne i religijske građevine. Svaka od ovih kategorija pruža mogućnost za specifična čitanja grada i istorije i uključivanje u međunarodne kulturne i turističke rute.

Objekti sa muzejskim i drugim kulturnim namena u Novom Sadu su po pravilu spomenici kulture, koncentrisani u zaštićenim prostornim kulturno-istorijskim celinama ili po njihovom obodu, što potencira ulogu klastera muzeja kao nosilaca urbane prezentacije i muzeografije.

Ambijentalne celine Prevashodni značaj za kulturni urbanizam i prezentaciju Novog Sada imaju tri zaštićene ambijentalne celine – Staro jezgro grada, kompleks Sinagoge i Petrovaradinska tvrđava sa podgrađem, koji ne samo što predstavljaju ključne momente u urbanizaciji grada, već i u njegovoj kulturi. To, svakako, ne umanjuje značaj ostalih celina, a naročito trščara u paorskom kraju, koje još čekaju na adekvatnu prezentaciju i interpretaciju kao dragoceni deo urbane istorije i graditeljskog nasleđa Vojvodine.

Prostorne kulturno-istorijske celine - Gornja i donja Petrovaradinska tvrđava sa

podgrađem, Petrovaradin - Staro jezgro grada - Kompleks sinagoge, školske i opštinske

zgrade jevrejske zajednice u Novom Sadu - Kompleks objekata "Jodna banja" u Novom Sadu - Kuće trščare u Ul. Kralјevića Marka br. 24, 26,

26a, 28 i 30, Novi Sad - Stara groblјa u Novom Sadu - Spomen groblјe boraca NOR-a u Novom Sadu

Spomenici kulture - Zgrada Galerije Matice srpske, Trg galerija 1,

Novi Sad - Zgrada Galerije spomen zbirke "Pavle

Belјanski", Trg galerija 2, Novi Sad - Zgrada Galerije likovne umetnosti - Poklon

zbirka "Rajka Mamuzića", Novi Sad - Zgrada "Platoneuma", Ul. Svetozara Markovića

6, Novi Sad - Nikolajevska crkva, Novi Sad - Dom JNA, Trg slobode 5, Novi Sad - Saborna crkva Sv. Georgija, Novi Sad - Partizanska baza, Ul. Vojislava Ilića 15, Novi Sad - Almaška crkva u Novom Sadu - Uspenska crkva u Novom Sadu - Zgrada gimnazije "Jovan Jovanović Zmaj" u

Novom Sadu, Ul. Zlatne grede 4, Novi Sad - Kuća u Dunavskoj ulici br. 7 u Novom Sadu - Kuća u Dunavskoj ulici br. 20 u Novom Sadu - Kuća u Grčkoškolskoj ulici br 3 u Novom Sadu - Kuća u Grčkoškolskoj ulici br. 2 u Novom Sadu - Kuća u Karađorđevoj ulici br. 69 u Novom Sadu - Kuća u Dunavskoj ulici br. 18 u Novom Sadu - Kuća u Dunavskoj ulici br. 1 u Novom Sadu - Gradska kuća u Novom Sadu - Zgrada matičarskog zdanja u Novom Sadu - Kuća na Trifkovićevom trgu br. 2 u Novom Sadu - Kuća na Pozorišnom trgu br. 2 u Novom Sadu - Kuća u Dunavskoj ulici br. 6 u Novom Sadu - Kuća na Trgu Toze Markovića br. 5 u Novom

Sadu - Kuća u Zmaj Jovinoj ulici br. 23 u Novom Sadu - Kuća u Ulici kralјa Aleksandra br. 14 u Novom

Sadu - Kompleks starog bioskopa u Novom Sadu - Rimokatolički župni ured, plebanija u Novom

Sadu, Katolička porta br. 3, Novi Sad - Spomenik Svetozara Miletića u Novom Sadu,Trg

Slobode, Novi Sad - Zgrada Matice srpske u Novom Sadu, Ul.

Matice srpske br. 1, Novi Sad

29

Staro jezgro grada

Reflektujući period najintenzivnijeg razvoja započet elibertacijom 1748. godine, istorijski centar Novog Sada karakteriše mešavina objekata građenih u stilu baroka, klasicizma, romantizma, istorizma, secesije i, između dva svetska rata, u stilu moderne. Čvrsti ulični frontovi, homogeni blokovi i dobro proporcionisani javni prostori čuvaju svedočanstvo o genezi urbane matrice; religijski i obrazovni objekti različitih konfesija svedoče o multietničkom i multikulturnom razvoju, a

- Kuća u Ul. Patrijarha Čarnojevića br. 7, Novi Sad - Češki magacin, Ul. Bulevar despota Stefana br. 7,

Novi Sad - Kompleks Pasterovog zavoda, Ul. Hajduk

Velјkova br. 1, Novi Sad, - Zgrada Sokolskog doma u Ul. Ignjata Pavlasa

br. 4, Novi Sad - Kuća u Ul. Petra Drapšina br. 48, Novi Sad - Kompleks muzeja i arhiva u Novom Sadu - Vladičanski dvor Eparhije Bačke SPC u Novom

Sadu - Kuća u Dositejevoj ulici broj 10 u Novom Sadu - Kuća s okućnicom u Ul. Kralјevića Marka br.37,

Novi Sad

- Župna crkva Sv. Jurja i župni dom u Petrovaradinu, Ul. Štrosmajerova br.20, Novi Sad

- Rimokatolička crkva Marije Snežne na Tekijama u Petrovaradinu, Novi Sad

- Kuća sa okućnicom, Ul. Patrijarha Rajačića 14, Petrovaradin

- Nadgrobni spomenik Armenske porodice Čenazi u Novom Sadu

- Grobno mesto sa nadgrobnim spomenikom Jovana Hranilovića na Grko-katoličkom groblјu u Novom Sadu, Bulevar kralјa Petra, Novi Sad

- Dvadeset i četiri nadgrobna spomenika sa grobnim mestima istaknutih političkih, kulturnih i javnih radnika na Uspenskom groblјu u Novom Sadu

- Trideset nadgrobnih spomenika sa grobnim mestima istaknutih političkih, kulturnih i javnih radnika, na Almaškom groblјu u Novom Sadu

- Grobno mesto sa spomenikom Stevanu Milovanoviću, na Almaškom groblјu u Novom Sadu

- Grobna mesta sa nadgrobnim spomenicima značajnih ličnosti iz istorije Novog Sada, Petrovaradina, Sr.Karlovaca, Sr.Kamenice, na groblјima u Novom Sadu (Stara groblјa), Petrovaradinu (Vojničko gr.), Sr.Kamenica (Pravoslavno gr.), Novi Sad

Znamenita mesta - Spomenik na Keju, Novi Sad - Spomenik na brdu "Vezirac" - mesto bitke iz 1716.

god., N.Sad / Mesto bitke kod Petrovaradina 1716.g., Novi Sad

30

stilsko-arhitektonski kvaliteti, reprezentativnost i kulturno-istorijski značaj građevina, među kojima su neke od najvažnijih kulturnih institucija, doprinose vrednosti starog jezgra i otvaraju mogućnosti za njegovu kvalitetniju urbanu prezentaciju, što se dalje analizira u okviru pojedinačnih klastera.

Kompleks sinagoge Ulica jevrejska 7-11, Novi Sad | 1906-9, arhitekta Lipot (Leopold) Baumhorn, stil secesije | prostorna kulturno-istorijska celina od velikog značaja

Novosadska sinagoga, bivša Jevrejska osnovna škola i Jevrejska opština čine prostornu kulturno-istorijsku celinu od velikog značaja, kao deo jevrejski geta koji je poput drugih gradova u Ugarskoj, sa statusom slobodnog grada i Novi Sad dobio obavezu da organizuje. Lepota secesionističke arhitekture i današnja uloga kulturnog objekta koju vrši od 1966. godine - pre svega koncertne dvorane izvanredne akustike, Baletske škole i Jevrejske opštine i biblioteke koje deluju i

31

kao verska i kao kulturna zajednica – uključuju kompleks Sinagoge neizostavno u ovo istraživanje. Otvoren od aprila 2013. i za turističke posete kao deo „jevrejske rute“, kompleks predstavlja bitno čvorište u kulturnoj mreži Novog Sada i u širenju znanja o kulturnoj istoriji grada, zemlje i jevreja, sa potencijalom da postane centar promena u čitavom kvartu.

Petrovaradinska tvrđava i podgrađe

Fortifikaciono-urbanistička celina gornje i donje Petrovaradinske tvrđave sa podgrađem uzdiže se od XVII veka kao „srpski Gibraltar“ na desnoj obali Dunava, na mestu rimskog Kuzuma i ostacima srednjovekovnog Petrikona. Predstavlja glavnu turističku i kulturnu atrakciju Novog Sada, ključno čvorište u mreži njegovih muzeja i kapiju ka Fruškogorskim manastirima.

32

Slika grada u umetnosti i medijima – umetnost i mediji u gradu

Kao uporište srpske kulture pred Otomanskim pritiskom, Novi Sad (sa Sremskim Karlovcima) je u zajedničkom imaginarijumu poznat kao „srpska Atina“. U ovom gradu ne samo što su koncentrisale neke od prvih nacionalnih kulturnih institucija u Srba – Čitalište 1845, Srpsko narodno pozorište osnovano 1861, Matica srpska doseljena iz Pešte 1864. – već su u njemu – i o njemu – stvarale brojne značajne ličnosti, od Zaharije Orfelina do Pere Zupca, od Jovana Jovanovića Zmaja do Miroslava Antića, od Aleksandra do Slobodana Tišme.

Zlatna greda: Od „Riznice“ do „Bildunga“

Ujvidek Čika-Jove Zmaja je možda najupečatljivija literarna slika u našoj kolektivnoj predstavi o Novom Sadu, usađena generacijama kroz njegovu poeziju, kroz Zmajeve škole u koje smo išli i Zmajeve dečije igre na kojima smo se takmičili, ali i kroz kultne dečije televizijske serije „Neven“ i „Poletarac“. Od nostalgične Riznice detinjstva i romantičnih Đulića do „Jututunske juhahahe“, slike se smenjuju i stapaju u devetnestovekovni, srednjeevropski Novi Sad na koji nas u prezentaciji grada podsećaju ime glavne ulice i gimnazije i skulptura Jovana Jovanovića u njoj.

Dušanova dva potomka devetnesti slave vek. Shvatili su duh vremena, – ona j' "nobl", a on "kek". Smej'o sam se da ne plačem, gledajući onaj jad, gledajući ** sokak, gledajući Novi Sad.44

44 Jovanović – Zmaj, Jovan: „Bildung“, 1856 33

Šansona za Novi Sad

Možda ga niko nije lepše voleo i opisao od Mike Antića:

[U] jesen uvek nestanem iz Novog Sada. Činim to zato što se svakog novembra kao po nekom smušenom pravilu ponovo zaljubljujem u stari most pod tvrđavom, u lavirint krivudavih sokačića oko Matice srpske i Temerinske pijace, u dva prozebla labuda koji kašljucaju u jezeru Dunavskog parka, u jednu violinu kod "Maroša" ili dve violine kod "Štolca" - i što sve bespomoćnije prirastam za ove ulice, za ovu užurbanost prolaznika, za lepršanje jutarnjih i večernjih izdanja na bulevaru i na šarenilo izloga koji krupnim četvrtastim očima zure u izmaglicu i monotono sivilo prosute kiše.

Vi verovatno znate šta znači: zaboraviti mnogo sebe na nekom uglu, duž nekih drvoreda, pod nekim prozorom... Znači: ostati ovde zauvek. I, neka to izgleda neverovatno i romantično, znači: sećati se čak tamo na Sen Žermenu malog bifea "Lovac" iza "Dnevnika" ili pod kremaljskim kulama sa nostalgijom misliti na baroknu fasadu novosadske opštine ili u betonskoj vrtoglavici Manhatna poželeti jedno spokojno popodne na obroncima kameničke obale.

Jednom su me pitali: zašto sam tako gimnazijski zaljubljen u Novi Sad. Nisam umeo da odgovorim. Jer sa najdražim gradom je kao i sa najdražom ženom: nikad nećemo uspeti da objasnimo ni sebi ni drugima šta nas je to tako vezalo.45

Šansa za Novi Sad

U Novom sadu nisu živeli samo pisci i pesnici. Kuća koju je u naselju Salajka, u Kisačkoj ulici broj 20, 1907. izgradio otac Mileve Marić, udato Ajnštajn (1875-1948), prepoznata je zbog istorijske, ali i arhitektonsko-stilske vrednosti, kao spomenik kulture. Muzeološka postavka posvećena životu i radu naučnice, ali i građanskoj kulturi Novog Sada, ne samo što bi produžila kulturni potez Dunavska - Nikole Pašića i istakla njenu naučnu komponentu, upisujući se u međunarodnu rutu fizike, već bi ujedno predstavljala vezu ka jednom drugom načinu života i gradnje, trščarama u Ulici Marka Kraljevića.

45 Antić, Miroslav: "Nenapisana šansona za Novi Sad", 29. novembar 1960. 34

„U Novom Sadu, hej“

Novi Sad se u popularnoj kulturi vezuje za starogradsku i tamburašku baštinu i muziku Janike Balaža, i naslednike ove tradicije, od Balaševićevih balada do folk-pop nostalgije Garavog sokaka, koji zagovaraju jednu „salašarsku, romantiziranu kulturu“.46 Ali, u Novom Sadu su ponikli i prvi srpski pank bend Pekinška patka, provokativni eksperimentatori iz Laboratorije zvuka, kultni novotalasni i post-pank bendovi La Strada, Luna, Obojeni program, Boye. Iz 1980-tih i 90-tih sećamo se i pop-zvuka grupe Ruž, paralelno sa hardkor-pankom Atheist Rap-a i Ritma nereda (i njihove prve pesme iz 1987. „Za Novi Sad“: „Za Novi Sad dignimo ruke! Za Novi Sad svi u prve redove!“), i pank bluzom Love Hunters-a, koji su utrli put za nove muzičke sastave koji svedoče o vitalnosti novosadske muzičke scene47 i otvaraju pitanje prezentovanja ove kulture u prostoru grada.

Izgradnji medijske slike jednog savremenog Novog Sada koji ne živi u prošlosti doprinose i gradska kulturna dešavanja, od Sterijinog pozorja do Antićevih dana, među kojima masovnošću i internacionalnom promocijom i posetom prednjači EXIT, sve češće okupirajući javne prostore i ističući njihove arhitektonske i ambijentalne vrednosti i urbanu strukturu.

Kako sve ove slike iskorisiti za što sveobuhvatniju prezentaciju grada, njegovih prostora, arhitekture i kulture - u gradu samom?

46 I drugih „romantičara“: Amajlija, Apsolutno romantično, Old Timers, kakvi su prisutni i u likovnom i drugim vidovima stvaralaštva, i na koje se upućuje ova kritika. Živko Grozdanić, kritikujući kulturnu polituku vojvođanskih političkih čelnika u vreme raspisivanja konkursa za MSUV i nerealizovanje projekta, u Domanović, Duško: „Milion i po dinara “uludo” potrošeno na konkurs“, Novine novosadske, 21 novembar 2012. Onlajn: http://novinenovosadske.rs/milion-i-po-dinara-uludo-potroseno-na-konkurs/ (konsultovano decembra 2012.) 47 Dva minuta mržnje, Generaciju bez budućnosti, Proleće, Ragman, Zbogom Brus Lee, pa za njima DMT, Lost Propelleros, Vrisak generacije, The Bayonets, ZBL, Red Union, Brutalica, Ultimate Method Team, Reflections of Eternal Rain, Plug’n’Play, Tona, GBB, Piknik i Ringišpil.

Manifestacije u Novom Sadu, Najznačajnije književne, pozorišne, filmske, likovne, muzičke i muzičko-scenske manifestacije, festivali i smotre od izuzetnog značaja za razvoj kulture i umetnosti u Pokrajini i Republici Srbiji:

muzičko i muzičko-scensko stvaralaštvo:

- Novosadske muzičke svečanosti - NOMUS - Međunarodni festival nove muzike - INTERZONE, - Novosadski džez festival, - Pijanistički memorijal „Isidor Bajić“, - festival „Zlatna tamburica“ i - EXIT - Noise Summer Festival;

likovno stvaralaštvo:

- FORMA - Bijenalna izložba primenjene umetnosti i dizajna Vojvodine i - Novosadski salon.

pozorišno stvaralaštvo:

- Dramski festival „Sterijino pozorje“, - Festival profesionalnih pozorišta Vojvodine, - Internacionalni festival alternativnog i novog teatra – INFANT;

filmsko stvaralaštvo:

- Festival evropskog filma – EURONS, - Međunarodni video-festival „Videomedeja“ i - Festival domaćeg igranog filma „Novosadska arena“

35

Muzeji: klasteri i mreže

Muzeji i galerije u prezentaciji grada Novi Sad ima sveobuhvatnu turističku prezentaciju i informaciju koja uključuje i muzeje i galerije, objekte od istorijskog i kulturnog značaja, kao i turističke i kulturne rute (manastiri, salaši, zamkovi, med, vino) u gradu i okolini. Ono što pada u oči, međutim, je upravo ono što ova studija pokušava da istakne: muzeji su prikazani prema značaju, sadržaju i drugim karakterisitkama, ali njihova blizina i grupisanje, i prednosti koje one pružaju, u potpunosti su previđeni u turističkoj prezentaciji i zanemareni u urbanizmu grada. A Novi Sad, kao kulturno, obrazovno i administrativno središte Vojvodine i negdašnja „srpska Atina“, ima značajnu tradiciju ne samo kolekcionarstva i izlaganja u muzejima, već i njihovog grupisanja.

36

Trg galerija: Nevidljivo blago

Iza niza poslovnih zgrada na Bulevaru velikog vojvođanskog sina Mihajla Pupina, u samom središtu Novog Sada, krije se umetničko i arhitektonsko blago Trga galerija. Na žalost, za sada ne i urbanističko: tretman otvorenih površina, pretvorenih delom u komercijalni nadzemni parking, ne doprinosi ni na koji način vizibilizaciji tri izuzetna muzejska prostora, kolekcije i spomenika kulture, niti izlasku njihovih programa i sadržaja u grad.

1000m

37

Istorijski razvoj Trga galerija

Reprezentativne poslovne zgrade „Berze“ i „Habaga“ i maleni park na Trgu galerija svedoče o prvobitnoj ideji izgradnje jednog uređenog poslovnog centra Novog Sada kao središta nove banovine u periodu intenzivnog razvoja i operacije širenja ka Dunavu nakon Prvog svetskog rata. Posle narednog svetskog rata slede novi period gradnje i rasta, i prosecanje Bulevara Kraljice Marije / Maršala Tita / Mihajla Pupina prema Futoškoj ulici 1960-tih godina, da bi se centralni gradski Trg oslobođenja / slobode rasteretio od kolskog saobra-ćaja. Trg galerija - tada Trg proleterskih brigada - tako izlazi na glavnu gradsku saobraćajnicu, ali već krajem 1970-tih godina biva i sam odsečen novom poslovnom zgradom na ovoj prestižnoj lokaciji, na koju se sa Trga sele komercijalne delatnosti i poslovanje. Trg ostaje zatvoren, smanjen sa severne strane, dijagonalno presečen i ekonomski neaktivan, i postepeno se pretvara u jedinstveni – i povučeni – klaster galerija i muzeja. 1947. je u zgradi Berze otvorena Galerija Matice srpske, 1961. je u svom novom zdanju inaugurisana Spomen-zbirka Pavla Beljanskog, a 1974. im se pridružila Galerija likovne umetnosti – poklon zbirka Rajka Mamuzića u vili Štolc na uglu ulica Vase Stajića i Mike Antića. Usled opšteg pomanjkanja prostora za stacionarni saobraćaj u užem centru grada, dolazi do novog narušavanja koncepta i funkcije Trga, čiji se deo pretvara u banalno nadzemno parkiralište, što ostaje i nakon rekonstrukcije 2011. godine.

38

INSTITUCIJE I PROSTORI KULTURE NA TRGU - Galerija likovne umetnosti - Poklon zbirka Rajka Mamuzića / Vila Štolc | Vase

Stajića 1, Novi Sad | 1925-1928, arh. Lazar Dunđerski, pozna secesija | spomenik kulture | srpska umetnost posle 1945.

- Galerija Matice srpske / Zgrada Produktivne berze | Trg galerija 1, Novi Sad | 1927, arh. Lazar Dunđerski za "Produktivnu berzu", 1957-58. adaptacija u galeriju po projektu arh. Ivana Zdravkovića i saradnika D. Živkovića i D. Vukovića; 1992. dogradnja dva sprata za kolekciju XX veka | spomenik kulture | najveća i najcenjenija galerija u Novom Sadu, srpska umetnost XVII-XX v. | ogranak Matice srpske Stalne postavke: XVIII, XIX, XX vek

- Spomen-zbirka Pavla Beljanskog | Trg galerija 2, Novi Sad | 1958-61. Ivo Kurtović, moderna | spomenik kulture | antologijska dela srpske moderne umetnosti prve polovine XX veka (1900-tih - 1970-ih) iz jedne od najvećih kolekcija, zbirke Pavla Beljanskog Zbirke: Likovna, Primenjena umetnost, Arhivalije

Postavke: Stalna postavka, Memorijal Pavla Beljanskog, Memorijal umetnika, Stručni arhiv, Dečija likovna radionica od 1979

- Zajednički vrt Galerije Matice srpske i Spomen-zbirke Pavla Beljanskog | Trg galerija 1-2

40

Hronološka i arhitektonska ruta

Umetničke kolekcije ovih muzejskih ustanova su komplementarne i zajedno grade sveobuhvatan hronološki diskurs istorije srpske umetnosti novog veka. Galerija Matice srpske obuhvata period od XVII do XX veka, Spomen-zbirka Pavla Beljanskog prvu polovinu XX veka, a kolekcija Rajka Mamuzića period posle Drugog svetskog rata. Zajedničkim tumačenjima izložbi 2008. započinje uspostavljanje programskih veza unutar klastera.

Ovi muzeji, međutim, grade i arhitektonski diskurs. Sva tri sedišta su spomenici kulture, koji ilustruju razvoj moderne arhitekture od pozne secesije do kasne moderne, i raznovrsnost arhitektonskih tipologija adaptabilnih za muzejske namenu, od porodične vile, preko poslovne zgrade, do objekta muzeja zidanog za tu namenu.

Ovakav programski kontinuitet i neposredna fizička blizina48 omogućavaju postizanje klaster efekta kroz zajedničke aktivnosti i zajednički prostor, ali one se još uvek nedovoljno koriste. Muzeji nedostatno ukazuju na ovo grupisanje: ne pružaju mogućnost kupovine jedinstvene ulaznice, nemaju zajedničku internet prezentaciju, niti linkove ka susednim galerijama, osim Spomen-zbirke Pavla Beljanskog. Ona je izuzetak koji naglašava mogućnosti saradnje i razvoja u klasteru kroz povezane tematske izložbe, zajednička dešavanja, edukativnu službu, ali i izuzetak koji ističe sadašnje urbanističke nedostatke Trga galerija kao fizičkog okvira za prepoznavanje klastera.

Znak modernizovanja svakako su nove postavke, obrazovne službe i aktivnosti za decu i odrasle u Galeriji Matice srpske i Zbirci Beljanskog, kao i kafe u bašti Zbirke. Ono na čemu mora još mnogo da se radi su identifikovanje pojedinačnih muzeja sa klasterom, bliskija saradnja i kraeiranje ruta unutar izložbi i između muzeja, uključujući u didaktički program i arhitekturu i javni prostor. To znači usmeriti se na bolnu tačku ovog klastera i redefinisati otvorene površine ispred, iza i između muzeja, dajući im adekvatan urbanistički tretman, identitet i namenu.

48 kako se to definiše i u Spomen-zbirka Pavla Beljanskog: Zgrada Spomen-zbirke | Trg galerija. http://www.pavle-beljanski.museum/trg-galerija.php (Kons. 04/2013.)

Kosa Bokšan: U otvoru II, Kombinovana tehnika na juti. Galerija Mamuzić.

Pavle Paja Jovanović: Proglašenje Dušanovog zakonika (oko 1930). Ulje na platnu, Galerija Matice srpske.

Sava Šumanović: Doručak na travi (1927). Ulje na platnu. Spomen-zbirka Pavla Beljanskog

41

MANIFESTACIJE

- Leto u Vrtu galerija Jedna vredna inicijativa da se muzeji uključe u klaster, a ovaj prostor oživi i uđe u svakodnevni život Novosađana, je „Leto u Vrtu galerija“, u zajedničkom vrtu Galerije Matice srpske i Spomen-zbirke Pavla Beljanskog. Muzički koncerti i plesne večeri, projekcije i druge aktivnosti četvrtkom uveče uključeni su od leta 2012. u program muzeja kao vid promocije i približavanja građanima savremenog umetničkog stvaralaštva i samog klastera.

Entuzijazam prevazilazi skromne estetske i ambijentalne kvalitete ovog prostora i ukazuje na mogućnosti i potrebu za njegovim preimenovanjem/ brendiranjem u Vrt galerija, kao za i remodelovanjem i kulturnim programiranjem koji bi prostor učinili atraktivnim i rado posećenim i u drugo doba dana i godine. „Leto u Vrtu galerija“ i ovaj komadić dvorišta pokazuju koliko je javni prostor bitan za eksteriorizaciju programa muzeja, i koliko su Trg galerija i prostor između unutrašnjih dvorišta zgrada u Mike Antića danas inertni i neiskorišćeni, suprotno svakoj ideji o savremenom klasteru i savremenom gradu.

INSTITUCIJE I SPOMENICI OKO TRGA - Pozorišni muzej Vojvodine | Kralja Aleksandra 5/1, Novi Sad | od 1982. | spomenik

kulture

- Bioskop (sinepleks) "Arena" | Bulevar Mihajla Pupina 3, Novi Sad

- Fakultet za menadžment | Vase Stajića 6, Novi Sad

- Bioskop Jadran | Poštanska 5, Novi Sad

- Nadgrobni spomenik jermenske porodice Čenazi i spomen-obeležje Jermenske crkve | Bulevar Mihajla Pupina, Novi Sad | spomenik kulture

- Budući galerijski prostor pored Gimnazije?

Druge kulturne institucije u okruženju takođe bi mogle da se uključe u rad klastera i koriste njegov javni prostor – npr. za letnju pozornicu, kao i da svojim obeležjima i programima, gostujućim eksponatima i sl. usmere posetioce ka skrivenom klasteru. Studenti fakulteta za menažment mogli bi da doprinesu idejama o „menadžovanju“ ovog prostora i budu aktivni korisnici i muzeja i prateće ekonomije.

42

NEISKORIŠĆENI POTENCIJAL Trg za kola ili ljude? Ovaj klaster muzeja grad Novi Sad je prepoznao i imenovao 1992. u „Trg galerija“. Ali, na trgu su automobili. Komercijalni parking zauzima javni prostor u samom središtu grada u kome bi mogla i trebala da se desi kulturna emisija informacija i sadržaja galerija koje ga definišu. Parking prostor je, naravno, neophodan i dragocen i u drugim gradskim centrima i potreban je i za korisnike muzeja u klasteru. Svetska iskustva pokazuju čitav niz rešenja koja oslobađaju javni prostor za pešake (i bicikliste), od podzemnih garaža do nove topografije koja ih natkriva. Ona sve češće uključuju i dodatne podzemne izložbene galerije, depoe i laboratorije, kao i komunikacije između institucija u klasteru, naglašavajući njihovo jedinstvo i odgovarajući na rastuće prostorne i funkcionalne potrebe muzeja zbog kojih se nadzemni prostor, unutar podjednako kao i van muzeja, oslobađa za publiku i funkcije orijentisane ka njoj. Socijalni i ekonomski dinamizatori Istovremeno ovi „urbani tepisi“ integrišu i kafee, muzejske prodavnice i samoposluge, koji prostoru pružaju živost i sigurnost i u vreme kada su galerije zatvorene; podzemne prolaze i stanice metroa koje ih čine što dostupnijim i izloženijim tokovima ljudi, rezervoare za kišnicu i druge infrastrukturne sadržaje koji diskretno opslužuju čitav grad. Očigledno odsusto kafea, knjižara, prodajnih galerija, antikvarnica, kreativnih studija i drugih sadržaja koji mogu da ostvare simbiozu sa muzejima i ožive prostor trga pokazuje neophodnost radikalne transformacije Trga, koja bi trebala da uključi i formiranje adekvatnih pozornica i drugih efemernih struktura za letnja dešavanja i animiranje posetilaca. Pristupačnost Izgradnja poslovnih objekata duž Bulevara Mihajla Pupina blokirala je vizuelni kontakt sa Trgom galerija, uspostavljajući vezu sa njim kroz dva pasaža. Time je onemogućeno sagledavanje arhitekture i javnog prostora Trga i limitirana vizuelna i mentalna pristupačnost muzeja. Elementima vizuelnog identita, signalizacijom ili samim eksponatima i, naravno, aktivnostima – kulturnim, kreativnim, ali i komercijalnim – nužno je učiniti Trg galerija vidljivim u gradu, naglasiti prisustvo muzeja iza „velikog zida“ i usmeriti ka njima prolaznike sa toka dinamičnog bulevara, a u budućnosti možda ostvariti i vizuelne prodore ka Bulevaru i Dunavskom parku.

43

Sistem trgova

Ne treba se zaustaviti samo na Trgu muzeja. Kontakt sa njiime moguće je ostvariti iz pravca podzemnog prolaza i trga ispred Pošte redefinisanjem još jednog sadašnjeg parking-prolaza i trga, i isticanjem nadgrobnog spomenik porodice Čenazi i spomen-obeležja Jermenske crkve kao svedočanstva o kulturnoj istoriji grada i potencijalnog putokaza ka muzejima. Zelena površina između muzeja i stambenih dvorišta takođe predstavlja potencijal za vrt skulptura i drugih sadržaja koji ne bi remetili mir stanara, a koji bi naglašavali raznolikost karaktera otvorenih gradskih prostora u kontrastu sa dinamičnom „predbaštom“ Trga muzeja.

44

PROJEKTI Značaj Trga galerija i njegovo sadašnje poražavajuće stanje su pitanja toliko bitna i izazovna za grad, da su uvedena i u nastavu na Departmanu za arhitekturu i urbanizam Tehničkog fakulteta Univerziteta u Novom Sadu. U toku zimskog semestra 2012/13, na predmetu Urbanističko projektovanje 1 pod vođstvom doc. Reba dr Darka, studenti su se bavili Trgom galerija i dali svoje predloge za njegovu transformaciju, sa ciljem kreiranja novog identiteta Trga i podizanja nivoa njegove funkcionalnosti i atraktivnosti.

45

Dunavska ulica / Dunavski park: Priroda i kultura

Potez Dunavske ulice vezuje grad i reku, staro jezgro i zonu njegovog rasta, spomenike kulture i spomenike prirode, čvorišta muzeja i sedišta kulturnih institucija i mreža, kao diahroni i sinhroni presek kroz dinamično tkivo grada.

1000m

46

Čvorište 1: Dunavski park ili ruta domova

Vođen istom logikom kojom su London, Pariz, Amsterdam, Brisel, Barselona i Čikago u XIX v. iskoristili svoje velike izložbe za urbanizovanje novih područja grada i formiranje klastera muzeja, Novi Sad 1895. započinje formiranje Dunavskog parka na ledini svog starog vašarišta. Promenada ispred Sudske palate izrasla je u najlepši novosadski park u samom centru grada, jedan od njegovih zaštitnih znakova i omiljenu sliku sa razglednica. Ali poseban karakter parku daje njegov obod, koji danas definišu kulturne institucije, uključujući četiri muzeja i pet „domova“.

47

Striktno posmatrano, potencijalni klaster muzeja čine Zbirka strane umetnosti Muzeja grada Novog Sada, Muzej Vojvodine, Arhiva Vojvodine, Muzej savremene umetnosti Vojvodine i kolekcije/izložbe Doma vojske Srbije, sa sistemom javnih prostora između i oko njih, koji sami po sebi imaju ogromne mogućnosti za izgradnju zajedničkog identiteta i kulturnog projekta i novih veza i putanja u gradu (kej, pijaca, park). Međutim, kao što ovaj rad pokazuje, tunelska vizija i izolovanje iz gradskog konteksta niti su mogući niti poželjni, i Dunavski park je nužno posmatrati u svoj kompleksnosti sadržaja koji ga okružuju, delikatnosti odnosa među njima i bogatstvu potencijala za aktivnosti i povezivanje institucija, grada i građana.

48

INSTITUCIJE

Dunavska ulica

- DOM VOJSKE | Beogradski kej 9, Novi Sad

Zbirka Doma Vojske Srbije

Pivnica „Dunav“, sportski tereni, Maketarski klub Novi Sad

- Muzej savremene umetnosti Vojvodine / Zgrada bivšeg Muzeja socijalističke revolucije | izložbeni prostor: Dunavska 37, Novi Sad od juna 2001 | uprava, depo za smeštaj umetničkog fonda, biblioteka i dokumentacija: Jevrejska 21, Novi Sad (zgrada Opštinskog suda i Geoplana)

- Muzej Vojvodine | Dunavska 35 i 37, Novi Sad | muzej-mreža

Objekti:

Muzej Vojvodine / Zgrada Sudske palate | Dunavska 35 | cca. 1900, arh. Đula Vagner; 1976-86. preadaptacija u muzej; u stilu istorizma | spomenik kulture

Muzej Vojvodine - Odeljenje za noviju istoriju / zgrada bivšeg Muzeja socijalističke revolucije | Dunavska 37 | 1959–1972. arh. Ivo Vitić

Muzejski kompleks Kulpin | Kulpin

Etno-park "Brvnara" u Bačkom Jarku | Bački Jarak

- Arhiv Vojvodine / Zgrada Okružnog zatvora | Žarka Vasiljevića / Dunavska 35, Novi Sad | sagrađena je 1901, 1988. adaptacija za potrebe Arhiva koga je osnovala Matica srpska 1847. godine | spomenik kulture

Stalna postavka: srpska kultura i život u Vojvodini kroz istoriju

- Park za pse | Miloša Bajića, Novi Sad | potencijal za razvoj sistema otvorenih prostora

- Zbirka strane umetnosti Muzeja grada Novog Sada | Dunavska 29, Novi Sad | 1903. arh. Franc Vorud, za dr Branka Ilića, mešavina neoklasicizma i secesije | zgrada i muzejski eksponati su legat, otvoren za javnost 1968. | ogranak muzeja-mreže

Stalna postavka: zapadnoevropsko slikarstvo od renesanse do XX veka, primenjena umetnost i stilski enterijer XVIII-XX v. | Najznačajnija dela: „Portret Rembrantovog oca“ i Rubensonov „Seneka“.

49

Ulica Vojvode Putnika

UČITELJSKI DOM | Vojvode Putnika 2, Novi Sad | 1936, arh. Danilo Kaćanski, skulptura Karlo Baranji (figura Đorđa Natoševića, 1934.) | kulturni kontejner - Zavod za kulturu Vojvodine > Kulturni centar Vojvodine49 | Vojvode Putnika 2,

Novi Sad | stožer mreže kulturnih centara u Vojvodini Galerija „MOST“ Zavoda za kulturu Vojvodine | Vojvode Putnika 2, Novi Sad Portal kulture Vojvodine (web portal)

- Vojvođanska akademija nauke i umetnosti / Akademija nauka, kulture i umetnosti Vojvodine | Vojvode Putnika br.1, Novi Sad

- Kulturno-prosvetna zajednica Vojvodine | Vojvode Putnika 2, Novi Sad - Društvo učitelja novog sada - Centar za informisanje i stručno usavršavanje |

Vojvode Putnika 1, Novi sad DOM PENZIONOG FONDA OPŠTINSKIH ČINOVNIKA | 1937-38, arh. Vlajko Jančić SOKOLSKI DOM - Spomen dom kralja Aleksandra 1 Ujedinitelja | Ignjata Pavlasa (Žarka Zrenjanina) 4-8, Novi Sad | 1934-36., arh. Đorđe Tabaković | spomenik kulture | kulturni kontejner - Pozorište mladih

Scena za decu Dramska scena

- Sokolsko društvo "Vojvodina" Prostori za sport i rekreaciju sa klupskim prostorijama

- Udruženje građana „Tamburica Janike Balaža“ > takmičenja malih tamburaških sastava Međunarodnog festivala „Bisernica Janike Balaža“ (u oktobru, od 2001.); „Čovek od zvezda“, veče posvećeno Miki Antiću (u martu); Likovna kolonija „Susek“ (prva polovina juna, 2002-06.)

- Knjižara Mala velika knjiga Radio-televizija Vojvodine | Ignjata Pavlasa 3, Novi Sad

Direkcija RUV Radio-Televizije Vojvodine Studio M | koncertna dvorana i studio za snimanje i prenose Radija Novi Sad | 1963-66, arh. Pavle Žilnik, Oktobarska nagrada grada Novog Sada, Tabakovićeva nagrada za arhitekturu 1995.

- Fontana „Tri devojke“ Jovana Soldatovića

49 „Zavod za kulturu Vojvodine (ZKV) će najverovatnije vrlo brzo postati Kulturni centar Vojvodine, a razlika nije samo u imenu, nego i u prelasku iz takoreći birokratske funkcije u operativnu, terensku.“ Zavod za kulturu Vojvodine - Portal kulture Vojvodine: „Umesto Zavoda za kulturu pokrajinski kulturni centar“, maja 2013. http://www.kultura-vojvodina.org.rs/index.php?option=com_ content&task= view&id=2492&Itemid=198, konsultovano maja 2013. 50

Bulevar Mihajla Pupina - RADNIČKI DOM / Radnička komora | Bulevar Mihajla Pupina 24, Novi Sad | 1930-

1931, arh. Dragiša Brašovan, skulptura Toma Rosandić Udruženje filmskih i televizijskih radnika Vojvodine | iznajmljeni prostor u zgradi Radničkog doma na Bulevaru Mihajla Pupina 24, Novi Sad

- Zavod za zaštitu spomenika kulture Grada Novog Sada | Bulevar Mihajla Pupina 22, Novi Sad

- Galerija „Bel Art“ | Bulevar Mihajla Pupina 17, Novi Sad - Galerija “Mali likovni salon KCNS” | Bulevar Mihajla Pupina 9, Novi Sad - Savez udruženja likovnih umetnika Vojvodine u Novom Sadu (SULUV) | Bulevar

Mihajla Pupina 9, Novi Sad - Turistički informativni centar | Bulevar Mihajla Pupina 9, Novi Sad - Pedagoški zavod Vojvodine | Bulevar Mihajla Pupina 6, Novi Sad - Muzička omladina Vojvodine | Bulevar Mihajla Pupina 6, Novi Sad - Turistička organizacija Vojvodine | Bulevar Mihajla Pupina 6/IV, Novi Sad

Dunavski park Skulpture:

„Nimfa“ / „Devojka sa rogom izobilja“, fontana i skulptura, rad Đorđa Jovanovića, 1912. Figura Đure Jakšića, rad Jovana Soldatovića, 1982. Figura Sergija Radonješkog, rad Vjačeslava Klikova, 1992. Bista Miroslava Antića, rad Pavla Radovanovića, 1992. Bista Branka Radičevića, rad Ivanke Acin, 1972. Saletla | stilski ukomponovana u park i rekonstruisana 2001. | omiljeno mesto održavanja manjih koncerata i drugih kulturnih dešavanja tokom letnjih meseci.

- Tenisko i rukometno igralište - (DOM ZDRAVLJA | Bulevar Mihajla Pupina 23, Novi Sad) | uživa prethodnu zaštitu

(„Službeni glasnik RS“, broj 6/90).

Program - Internacionalni filmski festival Cinema City | kraj avgusta, od 2007. | bioskop pod

otvorenim nebom – koncept - koncerti | MONS itd.

51

Priroda

Dunavski park je danas spomenik prirode50 sa više od 12 ha i preko sto biljnih vrsta, uključujući i one retke poput piramidalnog hrasta lužnjaka, što mu daje muzejski karakter i zahteva savremen tretman i interpretaciju negovog florističkog bogatstva i pejzažnog karaktera. Novi Sad nema Prirodnjački muzej, ali ima Prirodnjačku postavku i arboretum Pokrajinskog zavoda za zaštitu prirode u Radničkoj ulici. Mali, savremeni, interaktivni paviljon za izložbe i informacije ove institucije doprineo bi obrazovnom karakteru parka i svesti građana – i turista – o njegovoj autentičnosti i biodiverzitetu, o ekologiji i održivosti, naglašavajući prisustvo muzeja oko njega. Istovremno bi služio kao izlog i pozivnica za postavku Zavoda za zaštitu prirode i aktivnosti Otvorenog univerziteta na pet minuta hoda od parka i na sredokraći jedne kulturno-obrazovne putanje, koja ulicama Jovana Đorđevića i Stevana Musića povezuje kulturni klaster Dunavskog parka, kompleks Banovine i Univerzitetski kampus. Kultura Osim zelenila, park krase i jezero sa ostrvcetom i labudovima iz Antićevog sećanja, fontana, saletla i skulpture. Ono što bi parku trebalo dodatno da definiše karakter su muzejske i kulturne institucije po njegovom perimetru. Park svojom koncepcijom klasičnog engleskog vrta kao da ih više razdvaja nego što ih povezuje. Međutim, njegovo korišćenje tokom festivala Cinema City kao bioskopa pod otvorenim nebom, reaktiviranje saletle za koncerte, ali i venčanja, daje nove dimenzije njegovom učešću u životu grada i pokazuje potrebu za intenzivnim programiranjim ovih dešavanja. Taj program i život parka neizostavno treba da uključe obodne institucije stvarajući programsku i prostornu vezu među elementima klastera. Njegova lepota leži u različitom karakteru njegovih „ivica“. Ulicom Ignjata Pavlasa dominiraju medijska kuća Radio-televizije Vojvodine i njen Studio M sa svojim koncertnim aktivnostima i Sokolski dom kao veliki kontejner kulturnih i sportskih sadržaja namenjenih pre svega obrazovanju i animaciji mlade publike (Pozorište mladih, sportska društva), koja se preko parka može usmeriti i ka aktivnostima muzeja. Razigranost i funkcija ovih institucija produžavaju se u otvoreni prostor iza Doma i u Parku sportskim terenima kao jednim od bitnih faktora njihove

50 Dunavski park je prirodno dobro od velikog značaja i svrstan u II kategoriju zaštite kao spomenik prirode, pod režimom zaštite III stepena Republičkog zavoda za zaštitu prirode. JKP „Gradsko zelenilo“ Novi Sad: Predlog plana upravljanјa spomenika prirode „Dunavski park“ za period 2012.-2021. godine, Novi Sad, decembar 2011. godine 52

dinamizacije. Oni nužno naglašavaju promenu koja se dešava u javnom prostoru savremenog grada, koji gubi jednoznačni karakter i menja ga ciklično u toku dana, postajući ne samo promenada, bašta i pozornica, već, poput Muzeumplajna u Amsterdamu, i otvoreno igralište celog grada. Veliki potencijal leži i u neizgrađenim površinama i relacijama duž druge, muzejske „ivice“ parka, između objekata i institucija Zbirke strane umetnosti Muzeja grada Novog Sada, Muzeja Vojvodine, Arhiva Vojvodine, Muzeja savremene umetnosti Vojvodine i Doma vojske Srbije, čijom bi transformacijom ovaj muzejski niz dobio jasan identitet i funkcionalnost klastera unutar klastera. Ograda oko Muzeja Vojvodine jasno simbolizuje dosadašnju parcijalnu viziju, ideju jedne kulture izdvojene iz svakodnevnog života i koncept muzeja zagledanih u sopstvene kolekcije. U svojoj reorijentaciji ka gradu i građanima, muzeji se danas udružuju u uzajamnom aktiviranju sadržaja i zajedničkih prostora. U tom reaktiviranju i reorijentaciji, treba srušiti i fizičke i mentalne ograde, i pre svega, otvoriti ovaj prostor ka parku i ujediniti ih u prostornu i programsku celinu. Samom prostoru na muzejskom potezu duž Dunavske ulice potrebno je dati savremeni izraz i estetiku, definišući i povezujući ambijente i nivoe različitih karaktera i namena. Pritom je neophodno imati u vidu da se radi o institucijama i objektima od nacionalnog značaja kako u kulturnom, tako i u arhitektonskom pogledu. To znači da urbanistički tretman poteza treba da istakne arhitektonske kvalitete objekata i stvori utisak kompleksa sa raznovrsnim podcelinama, uključujući proširenje muzejskog prostora i funkcija okrenutih posetiocima (radnja i kafe muzeja, biletarnice, informacije, toaleti) i socijalne animatore, pozornice i izložbe na otvorenom (npr. postojeće kolekcije topova i tenkova), i ujedno da predvidi pristup za vangradsku publiku i organizovane posete. Potez muzeja bi mogao da se produži na susedni Dom vojske sve do Beogradskog i Sunčanog keja, zaokružujući celinu bloka i uključujući u svoj program ne samo izuzetnu kolekciju umetničkih dela XX veka Vojske Srbije i veliku atraktivnost Domove „Pivnice“, već i nove teme, poput Vojne granice, rečne plovidbe, trgovine ili povezanosti Podunavlja. Preostale dve ivice četvorougla Parka imaju manji intenzitet kulturnih namena, ali i tome predstoji promena menjanjem imena i karaktera Zavoda za kulturu Vojvodine u Kulturni centar Vojvodine koji će biti dinamičniji i operativniji, što se planira i za njegovu galeriju „Most“ i, nadajmo se, njeno prisustvo u javnom

53

prostoru i životu. Dom zdravlja na ukrštanju Ulice vojvode Putnika i Bulevara Mihajla Pupina je objekat pod prethodnom zaštitom koji svojom koncepcijom i namenom okreće leđa Parku čiji ugao zauzima. Kao i susedna zgrada fiskulturnog igrališta, on ne doprinosi kulturnoj gustini klastera niti komunicira sa njegovim javnim prostorom. Za sada jedino doprinose diverzitetu posetilaca, ali pružaju mogućnost da se efemernim i savremenim strukturama njihovo „naličje“ pretvori u novo „lice“ parka kroz teme zdravog duha, tela i grada i neophodne sadržaje poput kafea, javnog toaleta, informacija, prodavnica, ili malih paviljona za izlaganje, interpretaciju i radionice. Bulevar Mihajla Pupina u ovom segmentu ima izraženi administrativni karakter sa najvišim institucijama Pokrajine, među kojima se ističe Banovina kao arhitektonsko remek-delo. Kulturni i obrazovni sadržaji klastera Dunavski park izlivaju se u Pedagoški zavod Vojvodine, Mali likovni salon KCNS i Galeriju „Bel Art“, uspostavljajući moguću vezu prema Trgu galerija. Sličnu vezu, kao što je rečeno, moguće je konstruisati i u ulicama Jovana Đorđevića i Stevana Musića, odnosno Sonje Marinković, preko Prirodnjačke zbirke, prema Univerzitetskom kampusu i budućem sedištu MSUV na obali Dunava. Ovde se posebno analizira najaktivnija „otoka“ iz Dunavskog parka, Dunavska ulica, koja teče kao linearni klaster povezujući neke od najznačajnijih institucija kulture Novog Sada, Vojvodine i Srbije.

54

PROJEKTI

U toku zimskog semestra 2012/13 u Departmanu za arhitekturu i urbanizam Tehničkog fakulteta Univerziteta u Novom Sadu, na predmetu Urbanističko projektovanje 1 pod vođstvom doc. Reba dr Darka, studenti su se bavili javnim prostorima oko Muzeja Vojvodine, Muzeja savremene umetnosti Vojvodine i Arhiva Vojvodine i dali svoje predloge za njihovu transformaciju, koji su kao izložba ušli i u sam Muzej Vojvodine.

Podstaknut uspehom ovog projekta, aprila 2013. Muzej Vojvodine je inicirao saradnju sa Departmanom kroz ispitni rad na predmetu Pejzažna arhitektura 1 na IV godini i studentski konkurs za rešenje, prvenstvno pejzažističko, uređenja arheobotaničke bašte u prostoru predvrta Muzeja Vojvodine, kao novog vida eksteriorizacije njegovog sadržaja i način provezivanja sa Dunavskim parkom.

56

Linija 2: Dunavska ulica / Nikole Pašića

Dok Dunavski park svedoči o silasku Novog Sada na Dunav i urbanizovanju nekada plavnog priobalnog kraja kolekcijom izuzetnih zdanja, muzeja i domova vojske, sokola, učitelja, radnika i zdravlja iz prve polovine XX veka, tokovi Dunavske i Ulice Nikole Pašića grade istorijski pregled kulture i arhitekture starog Novog Sada od početka XVIII do početka XX veka. Zajedno formiraju arhitektonsku hronologiju Novog Sada, što im daje izvanredan didaktički kapacitet i vrednost u smislu urbane muzeografije i značajnu ulogu u kulturnim i turističkim rutama grada.

57

Istorijski razvoj

Dunavska ulica je verovatno najstarija ulica u današnjem Novom Sadu i svedočanstvo o njegovom razvoju iz utvrđenja Mostobran, podignutog 1694. godine na levoj obali Dunava, naspram Petrovara-dinske tvrđave. Grad su naselili graničari, zanatlije i poneki lađar, ribar i trgovac, pristigli sa Velikom seobom Srba, a uz ocednu gredu u močvarnom priobalju koja je vodila ka njemu najpre su se koncentrisali trgovci, zanatlije i pijaca. Danas ulicu karakteriše ista živost, a celinu poteza od Dunavske do ulice Nikole Pašića karakterišu ključna zdanja i institucije starog gradskog jezgra. Zbirka strane umetnosti Muzeja grada Novog Sada predstavlja kapiju ka Dunavskom parku i vezu sa njegovim muzejima. Svedoči o građanskom životu, kao i male galerije i zanatske radnje duž ulice koje među onim savremenim i internacionalnim čuvaju duh grada i njegove kulture. Na ukrštanju sa glavnom, Zmaj-Jovinom ulicom smestile su se Gradska biblioteka, Vladičanski dvor, Saborna crkva, Gimnazija i Ogranak SANU, gradeći bitno čvorište na ovom istorijskom potezu koji se produžava Pašićevom ulicom ka Matici srpskoj i kulturnim institucijama unutar i oko nje.

58

INSTITUCIJE I OBJEKTI KULTURE

Dunavska ulica - (Zbirka strane umetnosti Muzeja grada Novog Sada | Dunavska 29, Novi Sad |

1903. arhitekta Franc Vorud, za novosadskog lekara dr Branka Ilića, u mešavini stilova neoklasicizma i secesije | zgrada i muzejski eksponati su legat, otvoren za javnost 1968. godine | ogranak muzeja-mreže

Stalna postavka: zapadnoevropsko slikarstvo od renesanse do XX veka, primenjena umetnost i stilski enterijer XVIII-XX v.

Najznačajnija dela: portret Rembrantovog oca i Rubensonov Seneka.)

- Galerija „Lavirint“ | Dunavska 14, Novi Sad

- Galerija „Aura“ | Dunavska 13, Novi Sad

- Atelje i knjigovezačka radnja Ivković | Dunavska 10, Novi Sad | svedočanstvo zanatske tradicije.

Čvor Saborne crkve - Kuća kod belog lava | ugao Dunavske i Zmaj Jovine ulice | jedna od najstarijih

očuvanih kuća u gradu u baroknom stilu, oko 1740.

- Gradska biblioteka | Dunavska 1, Novi Sad | osnovana 1885. kao Srpski čitalački klub izdavača i knjižara Arse Pajevića | spomenik kulture | sedište mreže lokalnih biblioteka

Biblioteka za odrasle

Dečija biblioteka

Zavičajna zbirka

Čitaonica

- Vladičanski dvor | Gimnazijska 2, Novi Sad | spomenik kulture

- Saborna crkva / Saborni hram Svetog velikomučenika Georgija | Nikole Pašića 4, 21000 Novi Sad | 1734-1740, toranj obnovljen 1851-53, arh. Gustav Šaibe, u neobaroknom stilu; ikonostas Paja Jovanović, zidne slike Stevan Aleksić | spomenik kulture od velikog značaja

- Gimnazija "Jovan Jovanović Zmaj" (bivša Srpska pravoslavna velika gimnazija) sa igralištima | Zlatne grede 4, Novi Sad | spomenik kulture

- Spomenik Jovanu Jovanoviću Zmaju

60

- Srpska akademija nauke i umetnosti – Ogranak u Novom sadu | Nikole Pašića 6, Novi Sad (nastavak Dunavske ulice) | osnovana 1979, od 1992. ogranak SANU

Galerija Ogranka SANU u Novom Sadu (nekadašnje VANU) – Platoneum | Nikole Pašića 6, Novi Sad (nastavak Dunavske ulice) | spomenik kulture

Vojvođanski simfonijski orkestar | Nikole Pašića 6/3, Novi Sad

- Galerija “Beseda” | Nikole Pašića 9, Novi Sad | galerija ikona i knjižara Srpske pravoslavne crkve

Čvor Matice srpske - Dečije pozorište Vesela kornjača | Nikole Pašića 28, Novi Sad

- Foto kino i video savez Vojvodine | Nikole Pašića 34, Novi Sad

- Galerija ''Multimedia Arts' | Nikole Pašića 34, Novi Sad

- Institut français Novi Sad | Nikole Pašića 33, Novi Sad

- Matica srpska / Zavod Marije Trandafil za srpsku pravoslavnu siročad u Novom Sadu | Matice srpske 1, Novi Sad | 1910–13, arh. Momčilo Tapavica, zadužbina Marije Trandafil; 1974–75. konzervatorski radovi; 1986–87; 1990–91. aneks za potrebe Biblioteke, arh. Milana Marić; eklekticizam | spomenik kulture od velikog značaja | doprinos urbanizaciji gradskog jezgra u trouglu između Saborne, Nikolajevske i Almaške crkve | sedište kulturne mreže

Sedište Matice srpske | Kolekcija portreta

Biblioteka Matice srpske | Fond Biblioteke – pokretna kulturna dobra

Izdavačko odeljenje

Antikvarijat Matice

- Nikolajevska crkva | Nikolajevska porta, Novi Sad | osvećena 1730, obnovljena 1861-62, u baroknom stilu | kulturno dobro od velikog značaja

- Akademija umetnosti | Đure Jakšića 7, Novi Sad | sedište akademske mreže

Akademsko pozorište Promena | Đure Jakšića 7, Novi Sad

Salašarsko pozorište | Đure Jakšića 7, Novi Sad

- Galerija Prometej | Trg Marije Trandafil 11, 21000 Novi Sad

61

Potencijal

Analiziran kao poseban segment u okviru urbane i kulturne mreze Novog Sada, linearni tok ulica Dunavske i Nikole Pašića formira jasnu urbanističku i istorijsku celinu, čije je ključne institucije duhovnosti i kulture pratio razvoj novih, doprinoseći formiranju kulturnih podcelina. Svaka od njih ima potencijal za unapređenje: - čvorištu Saborne crkve, Vladičanskog dvora, Gimnazije i SANU predstoji

najpre uređenje i integrisanje Trga Republike sa Ribljom pijacom,51 kojim će se unaprediti sistem trgova i prezentacija geneze starog jezgra i omogućiti alternativna ruta ka muzejima uz Dunavski park;

- sledi proširenje Gradske biblioteke u smislu formiranja jednog savremenog i polivalentnog bibliotečkog centra sa salama za dečiju i stranu biblioteku, čitaonicu, naučne skupove i promocije knjiga;52

- povezivanje Matice srpske, Nikolajevske crkve i Akademije; - formiranje Muzeja Mileve Marić, koje bi pojačale naučnu dimenziju i produžilo

potez kulturni tok, omogućavajući povezivanje sa zaptićenom celinom u Ulici Marka Kraljevića, odnosno povezivanje sa Almaškom rutom.

51 konkurs za idejno urbanističko-arhitektonsko rešenje Trga Republike sa Ribljom pijacom , 2009. 52 Vrbaški, Bilјana: Analiza javnih službi - dokumentaciona osnova generalnog urbanističkog plana grada Novog Sada. Novi Sad: JP "Urbanizam", novembar 2009. Opšti uslovi konkursa Idejno rešenje dogradnje Gradske biblioteke u Novom Sadu, DANS, 2011.

62

1000m

Petrovaradinska tvrđava

Zaštićena ambijentalna celina Petrovaradinske tvrđave i podgrađa sama po sebi je muzej istorije i urbanizma vobanovskog tipa utvrđenja i vojnog naselja. Dodatni sadržaji muzeja i zavoda, umetničke akademije, ateljea i galerija podcrtavaju muzeografski karakter ovog klastera, i zajedno sa ugostiteljskom ponudom i podrškom i festivalskim programom koji kulminira zaštitnim znakom Tvrđave – EXIT festivalom, unose život među nekadašnje kasarne.

65

INSTITUCIJE - Muzej grada Novog Sada na Petrovaradinskoj tvrđavi – Sedište muzeja

(Arsenal) | Petrovaradinska tvrđava 4, Petrovaradin | 1954. Odeljenja: arheologija / zbirke iz praistorije, antike i srednjeg veka, istorija / zbirke iz privredne, društveno-političke istorije i istorije Petrovaradinske tvrđave; kulturna istorija / zbirke likovne i primenjene umetnosti, školstva i izdavaštva; etnologija / zbirke iz oblasti zanatstva, ruralne arhitekture, svakodnevnog i običajnog života, i zavičajna galerija / dela savremene likovne umetnosti. Objekti na tvrđavi: Centralna zgrada Muzeja: Topovnjača / Arsenal / Mamulina kasarna | gornji plato na Petrovaradinskoj tvrđavi | izgrađena 1775. godine kao jednospratna vojna kasarna Podzemne vojne galerije | stepenasto zidani četvorospratni komunikacijski sistem, sa raznovrsnim koridorima i prostorijama različitih namena i dimenzija, puškarnicama i svetlarnicima, lagumima i galerijama | jedna od najvećih atrakcija Petrovaradinske tvrđave, delom otvorena za posetu uz stručno vođenje vodičke službe MGNS. Duga kasarna | Hotel + ateljei u podrumskim prostorijama Stalne postavke: „Petrovaradinska tvrđava u prošlosti“ | kontinuitet utvrđivanja i naseljavanja na lokalitetu, od praistorije do I svetskog rata | prizemlje centralne zgrade „Novi Sad od 18. do 20. veka“ | građanski život, od stilskog nameštaja i predmeta primenjene umetnosti do umetničkih dela Save Šumanovića, Ðorđa Jovanovića, Boška Petrovića, Milenka Šerbana i dr. | studijska izložba Odeljenja za kulturnu istoriju | prvi sprat centralne zgrade Podzemne vojne galerije Objekat u Donjem gradu: Apoteka "Kod zlatnog orla" | Beogradska 10, Petrovaradin | (1746) 1963/64

- Astronomska opservatorija i planetarijum na Petrovaradinu | Petrovaradin Tvrđava 11, Petrovaradin Astronomsko društvo "Novi Sad" | Tvrđava 11, Petrovaradin

- Pokrajinski hidro-meterološki zavod | Duga kasarna, Petrovaradin - Istorijski arhiv grada Novog Sada | Tvrđava 7 i 9, Petrovaradin | deo Arhivske

mreže Vojvodine i Arhivske mreže Srbije. Objekti: Jednostavna kasarna - Prijem istraživača i depoi arhiva Barutana – depoi arhiva, Duga kasarna, u produžetku hotela „Leopold” - poslovne prostorije arhiva.

66

- Akademija umetnosti – Likovna akademija Koncertna akademija "Petrovaradinska tvrđava na Dunavu"

- Pokrajinski zavod za zaštitu spomenika kulture | Štrosmajerova 22, Petrovaradin | ogranak mreže ZZSK i Virtuelni muzej Dunava | nema kapaciteta za održavanje javnih programa

- Udruženje kompozitora Vojvodine | Tvrđava - atelje šest, Petrovaradin GALERIJE I ATELJEI - Likovni krug - Udruženje umetnika Petrovaradinske tvrđave | Petrovaradinska

Tvrđava, Duga kasarna 8, Petrovaradin - ATELJE 61, ustanova za izradu tapiserija | Tvrđava 9, Petrovaradin - Galerija tapiserija „Boško Petrović“ | Bastion Leopolda I 10 b - Galerija ITD Radošević - Institut za transfuziju dizajna | Tvrđava (pored sat kule),

Petrovaradin - Galerija Gradić | Petrovaradin, Beogradska 11 - Fondacija Brtka Kresoja | Petrovaradin, Beogradska 23 - Kreativni klub Eduko | Petrovaradin, Beogradska 3 - Galerija ŠKVART - Brojni ateljei umetnika svih profila | Duga kasarna, Hornverk

Umetnici Likovnog kruga: Nada Nedeljković (Hornverk 12/27), Dragan Kurucić – fotograf, Slobodan Bobo Ivanović – slikar (1), Ivana Kosanović - akademski slikar (9), Petar Mojak – slikar (16), Andreja Baćo Vasiljević - akademski vajar (20) i dr.

SKULPTURE - Ranjenik, rad Aleksandra Zarina | u slobodnom prostoru na Bastionu cara Josifa I,

1957. godine. - Koreni, rad Ane Bešlić | na platou Bastiona pape Inoćentija III, 1961. godine. - Poprsje arhitekte Miloja Milojevića (1923-1968), bivšeg direktora Pokrajinskog

zavoda za zaštitu spomenika kulture, rad Pavla Radovanovića | na zgradi Zavoda pored samostana Svetog Jurja, 1972. godine.

- Borba jelena, delo Jovana Soldatovića | na Kavaliru, najvišem površinskom delu Tvrđave, 1974. godine.

- Zagrljaj, rad Jovana Soldatovića, iznad Rezervnog ratnog bunara, 1974. godine. - Poprsje narodnog heroja Janka Čmelika (1905-1942), rad Momčila Goluba | u

kasarni na Trandžamentu, 1977. godine. - Dvoje, rad Olge Jančić, 1984. godine. - Portret pesnika Miroslava Antića (1932-1986), rad Jovana Soldatovića | na početku

bedema, ispred Leopoldove barutane, gde je i pesnik imao svoj atelje, 1995. godine 67

OBJEKTI

Gornji grad - tvrđava - Topovnjača / Arsenal / Mamulina

kasarna - podzemni lagumi i galerije - Jednostavna kasarna - Duga kasarna - Oficirski paviljon - Sat na tvrđavi | Tvrđava,

Petrovaradin - ostaci cistercitske opatije Blažene

device Marije | 1243. | ispod zgrade Arsenala, sada Muzeja grada

- Hornverk - kapije

Donji grad– Vaserštat - oficirski stanovi sa magistratom - bolnice, - stari arsenal, - kasarna i druge javne zgrade. - rođen ban Josip Jelačić. - župna crkva Sv. Juraja - Beogradska kapija u bedemu - Barutana - Crkva Svetog Juraja | Petrovaradin,

Štrosmajerova 20

SPOMENIK PRIRODE - Koviljsko-petrovaradinski rit

SPORT - Konjički klub „Petras“ - Streličarski klub „NS 2002“

HOTELI, KAFEI I RESTORANI - Hoteli „Leopold“, „Fortress Leopold“ - Kafei „Dublin“, „Museum Club“ - Restoran „Terasa“

68

MANIFESTACIJE53 - Noć muzeja (u maju) mogućnost obilaska Muzeja Grada Novog Sada, laguma, Opservatorije i ateljea na Tvrđavi.

- Baby EXIT (krajem maja) | dečiji festival plesa, igre i pesme na nekoliko bina - EXIT (u julu) | međunarodni festival savremene muzike i umetnosti

- Kulturni vremeplov (u oktobru) | promocija Srbije kao kulturne destinacije kroz sastanake i tribine.

- Vinski lavirint (u novembru) degustacija vina i promocija vinarstva Fruškogorske vinske regije.

- Tuneli svetlosti (uoči Nove godine) | humanitarna novogodišnja manifestacija u lagumima Tvrđave.

53 prema informacijama Turističke organizacije Novog Sada, http://www.turizamns.rs/, konsultovano aprila 2013. 69

Istorija, muzeografija i savremena kreacija

Uvođenje sadržaja kulture i umetničkog stvaralaštva je oproban i uspešan način za revitalizaciju istorijskih celina i objekata i isticanje njihovih vrednosti, koji je i ovde primenjen. Na mesto sa najlepšim pogledom na Novi Sad, Dunav i Frušku Goru, postepeno su nakon demilitarizacije 1951. smeštane muzejske institucije (Muzej grada, Istorijski arhiv grada, Astronomska opservatorija i planetarijum), pokrajinski zavodi (hidrometeorološki zavod i zavod za zaštitu spomenika kulture), sportski klubovi i ugostiteljski sadržaji.

Sledeći inicijativu SULUV-a i UPIDIV-a, od početka 1960-tih do danas oko šezdesetoro umetnika svih orijentacija je svojim stvaralaštvom zaposelo preostale prostore Tvrđave, pretvarajući ih u ateljee i naglašavajući kreativnu dimenziju klastera. Radionice su dodeljene i studentima Likovne akademije, što se pokazalo kroz vreme i svetska i ovdašnja iskustva kao izvanredna strategija, ne samo zbog inspirativnog okruženja za studente i retroalimentacije između muzeja, umetnika i Akademije, već i zbog živosti koje njihovo prisustvo unosi u

70

kompleks tokom cele školske godine. Stoga bi, osim proširenja akademije, bilo poželjno planirati i studentsko stanovanje u skladu sa stepenom zaštite ove ambijentalne celine, koje bi Gornjem gradu dalo sveukupnost urbanog života. Umetnici sa ateljeima na Tvrđavi grupisali su se u aktivno udruženje Likovni krug, a komercijalne galerije koje prate muzeje i umetnike načinile su sopstvene grupacije na Tvrđavi i u glavnoj, Beogradskoj ulici u Petrovaradinu koja vodi ka njoj, naglašavajući takođe turističke putanje i urbanu strukturu Donjeg grada i Podgrađa.

Veliki pomak u percepciji ove kulturno-istorijske ambijentalne celine, njenom korišćanju i internacionalnoj promociji načinjen je organizovanjem EXIT-a, koji uz muziku uključuje i druge forme savremenog stvaralaštva, i animira i eksponira i druge gradske prostore i institucije (npr. program Galerija matice srpske tokom festivala). Ovaj festival je inspirisao ili i sam pokrenuo seriju drugih popularnih manifestacija na Tvrđavi, koje su izraz potrebe savremenog javnog prostora za kulturnim programiranjem i urbanom muzeografijom koji treba da maksimiziraju njegovo kvalitete i očuvanje (na slici: Cinema City na Tvrđavi).

71

Potencijali i projekti

Prostranstvo među zidinama i bastionima pruža ogromne mogućnosti za razvoj Tvrđave kao kulturne, ali i kao zelene akropole. Terase i platoi mogu da se razviju i kroz diskretne društvene i komercijalne aktivatore (kafee, restorane i sl), ali pre svega kroz umetnost instalacije i pejzažne arhitekture, parkove, botaničke bašte i nove ekološke teme, uvećavajući ne samo estetske i ambijentalne kvalitete simbola Novog Sada, već i njegov obrazovni projekat. Deo tog projekta mogao bi u budućnosti da bude i savremeni, imerzivni zoološki vrt u slobodnoj zoni severno od Suburbije, koji bi naglašavao ekosistem Dunavskog rita.

Reč „akropola“ treba shvatiti samo simbolično, jer današnji klasteri muzeja teže da postanu mesta svakodnevnog života, otvorena i pristupačna. U tom povezivanju i „spuštanju u narod“ ključan je planirani novi most na mestu starog Mosta Franje Josifa. Dodavanjem pešačke i biciklističke staze uspostavio bi novu kulturnu i rekreativnu rutu između kampusa Novosadskog univerziteta i Likovne akademije, između buduće zgrade MSUV-a i klastera Tvrđave, između Štranda i Oficirca. Za one nesklone šetnji, trebalo bi predvideti stalni rečni prevoz, slično šatlu Tate to Tate u Londonu, a u budućnosti, razmotriti mogućnost uvođenja transportera na mostu ili žičare, što bi bila dodatna atrakcija i omogućila dinamično sagledavanje panorame grada i tvrđave.

Vezu između donjeg i gornjeg nivoa – mosta/tunela i tvrđave, gornjeg i donjeg grada – treba uspostaviti na savremen i elegantan način i uklopiti je u ambijent, minimizirajući vizuelni uticaj, slično pristupima diskretnim pokretnim stepenicama Monžuiku i parku Gvelj u Barseloni ili starom jezgru Toleda, a u skladu sa lokalnim klimatskim uslovima (na slici: elevator Rekaredo arhitekata Huana Antonia Martineza Lapenje i Eliasa Toresa, Toledo, 2002).

U Ulici Filipa Višnjića 2a otpočeta je 2012. izgradnja novog objekta Arhiva grada Novog Sada (na slici). Time se stari prostor na najatraktivnijoj lokaciji na Petrovaradinskoj tvrđavi oslobađa za potrebe preostalih muzeja, ili potencijalno za novi multimedijalni kulturni centar, pomenuto studentsko stanovanje i/ili rezidencijalni umetnički program, odnosno sadržaje sa celodnevnom i frekventnom aktivnošću koji stvaraju gradski život i osećaj sigurnosti.

72

Najuži gradski centar

Ovaj pregled ne bi bio potpun bez najužeg gradskog centra Novog Sada. Čini ga sistem jasno definisanih i povezanih javnih prostora koji su danas pretvoreni u pešačku zonu: glavna i jedna od najstarijih ulica u gradu – Zmaj-Jovina, Trg Slobode u koji se ona uliva i Pozorišni trg i Katolička porta koji se na njega nadovezuju. Tu su se, uz Gradsku kuću, Župni dvor i brojne komercijalne sadržaje, koncentrisale i kulturne institucije od nacionalnog i gradskog značaja.

1000m

73

Trg slobode

- Gradska kuća | Trg slobode | 1892-94, arh. Georg Molnar, u stilu istorizma | spomenik kulture

- Apolo centar | Trg slobode broj 3, Novi Sad | 1993, na mestu prvog bioskopa „Apolo“ (1910)

Centar za likovno vaspitanje dece i omladine Vojvodine | Trg slobode broj 3/IV

Galerija Podrum | Trg slobode 3/p

- Dom JNA | Trg slobode broj 3, Novi Sad | 1892, hotel; 1953, Dom JNA; eklekticizam | spomenik kulture od velikog značaja

- Spomenik Svetozaru Miletiću (1826-1901), delo Ivana Meštrovića, 1939

- Tanurdžićeva i druge palate – spomenici kulture

- Rimokatolička crkva imena Marijinog | Trg slobode x Katolička porta | 1892-94, arh. Georg Molnar, u stilu neogotike | spomenik kulture

Katolička porta - Plebanija - Rimokatolički župni ured | Katolička porta 3 Novi Sad | 1808, arh.

Georg Efinger, barokni stil | spomenik kulture od velikog značaja

- Kulturni centar Novog Sada / Dom katoličke opštine | Katolička porta 5, Novi Sad | 1911. Nandor Cocek; 1923-25. arh. Peklo Bela; 1938/39.arh. Pavle Cocek; rekonstrukcije 1966, 1990. i 2007-2010. | KCNS osnovan 1985.

Lokacije / programski prostori:

Klub „Tribina mladih“ (književni, filozofski, muzički i art sinema program i program tribina i radionica)

Velika sala Kulturnog centra (filmski, scenski i muzički program)

Likovni salon Kulturnog centra

Mali likovni salon

Manifestacije: Novosadski džez festival, Infant, Prosefest, EURO-IN FILM, Antićevi dani, Poezika

Publikacije: časopis Polja, sopstvene publikacije

- Centar za kulturnu animaciju Novi Sad | Katolička porta 2, Novi Sad

(„Strada“, organizacija za multimedijalne projekte | Katolička porta 2, Novi Sad)

- Galerija La Vista | Mite Ružića 2, Novi Sad

74

Pozorišni trg - Srpsko narodno pozorište | Pozorišni trg 1, Novi Sad | 1981, Viktor Jackijevič

Drama, Balet i Opera

Duplo dno (pozorišna trupa)

Prostori: Velika scena „Jovan Đorđević“, 940 sedišta; Mala scena „Pera Dobrinović“, 373 sedišta, Kamerna scena, sale za baletske, orkestarske i horske probe

- Muzička škola „Isidor Bajić“ | Njegoševa 9, Novi Sad - Zavod za kulturu vojvođanskih Slovaka | Njegoševa 16/II/7, Novi Sad

- Uspenska crkva | Uspenska ulica, Novi Sad | 1765-72(6), barok; slikarstvo vodećih baroknih slikara | spomenik kulture od izuzetnog značaja

- Spomenici: Jovan Sterija Popović, Jovan Đorđević, Marina Olenjina, Draga Spasić, Spomenik stradalima u I svetskom ratu

Zmaj-Jovina ulica - Sterijino pozorje | Zmaj Jovina 22, Novi Sad

- Gradska prodajna galerija | Pasaž Zmaj Jovina 22/Ilije Ognjanovića 4, Novi Sad

- Zmajeve dečije igre | Zmaj Jovina 26, Novi Sad

Ulica Jovana Subotića - Novosadsko pozorište - Újvidéki Színház / Mala sala SNP - Veseli teatar „Ben

Akiba“ | Jovana Subotića 3-5, Novi Sad

- Muveszklub (Ben Akiba)

- Slovačka evangelička crkva a. v. (luteranska) | Masarikova x Jovana Subotića, Novi Sad

- Slovačka biskupija

- Slovački kulturni centar i SKUD „Pavel Jozef Šafarik“ | Vuka Karadžića 2, Novi Sad

- Grko-katolička (unijatska) crkva Sv. Petra i Pavla |

- Rusinski kulturni centar | Jovana Subotića 8, Novi Sad

- Novosadski Big bend | Jovana Subotića 8, Novi Sad

- Škola muzike „Melodium“ | Svetozara Miletića, Novi Sad

- Evangelističko-metodistička crkva | Lukijana Mušickog, Novi Sad

75

Trgovački karakter starog centra Novog Sada zadržao se kao dominanta u glavnoj ulici i na glavnom trgu izniklom iz nekadašnje pijace, ali su se po njegovom obodu formirala specijalizovana kulturna čvorišta Srpskog narodnog pozorišta i Pozorišnog trga, odnosno Katoličke porte sa novim formatom kulturnih centara multidisciplinarnog i multimedijalnog karaktera.

Introvertni objekat pozorišta ne odvaja od grada samo „fortifikacioni“ karakter njegovih fasada, već i cvetne leje i kamene nivelete grade pijedestal Talijinog hrama. Distanciran i samodovoljan, objekat jeste remek delo kasnomoderne arhitekture, ali ne korespondira sa idejama savremenog urbanizma i pristupačnosti kulture. U tom smislu očigledna je potreba za rekonstrukcijom prilazne partije i redizajnom i aktiviranjem otvorenih javnih površina oko muzeja.

76

Nasuprot ovom objektu projektova-nom za kulturnu namenu koji je okupirao čitav blok, Katolička crkva i župni i stambeni objekti koji je okružuju formirali su gradsko dvorište i postali dom novih kulturnih institucija - Kulturnog centra Novog Sada, Centra za kulturnu animaciju – definišući jedan savremeni više-namenski urbani prostor. Takav prostor danas odlikuje izražena trodi-menzionalnost, odnosno korišćenje svih istorijskih i arhitektonskih nivoa. Arheološki ostaci naselja iz XI veka ostali su nažalost sakriveni i zaštićeni ispod popločanja porte, umesto da budu deo svakodnevnog života, prezentovani i interpretirani na savremeni način.

Iz ovog najužeg središta se Njegoševom ulicom duž Katoličke porte i Ulicom Jovana Subotića pored SNP stiže do nekadašnje Male sale SNP - Veselog teatra „Ben Akiba“ u Ulici Jovana Subotića. Tu je danas Újvidéki Színház, gradsko pozorište na mađarskom jeziku, u jednom čvorištu multikulturnog karaktera, u kome, zajedno sa slovačkim i rusin-skim kulturnim centrom, KUD i crkva-ma, ilustruje nacionalnu i konfesijsku šarolikost Novog Sada, i koje na sličan način treba aktivirati i uvesti u tokove i kreaciju savremenog grada.

77

Radnička ulica: Potencijalni klaster Radnička ulica, jedna od najlepših u gradu, ima potencijal da preraste u još jednu koncentraciju kulturnih sadržaja u Novosadskoj urbanoj matric, zahvaljujući pre svega Prirodnjačkoj izložbi Pokrajinskog zavoda kao mogućem generatoru aktivnosti i saradnje. Taj potencijal je prepoznat, pa je 2009. raspisan Konkurs za opštegradski centar kojim bi se ovaj centralitet naglasio i koji bi definisao njegov karakter na ruti između Dunavskog parka i Univerzitetskog kampusa. Napušteni fabrički kompleks „Albus“ takođe predstavlja priliku da se kroz njegovu transformaciju i druge „fabrike kulture“ sačuva industrijsko nasleđe Novog Sada.

- Pokrajinski zavod za zaštitu prirode | Radnička 20b, Novi Sad | izrastao iz Prirodnjačkog odeljenja Muzeja Vojvodine (1947-59,) i Poljiprivrednog muzeja (1961-2) i Poljoprivrednog arhiva (1963-66)

Prirodnjačka izložba i zbirke (muzej) Zbirke: geološko-paleontološka, minerološka i petrološka zbirka, botanička, entomološka, ihtiološka, herpetološka, ornitološka i teriološka zbirka.

Arboretum - Otvoreni univerzitet | Radnička 20, Novi Sad

Institut za strane jezike - Baletska škola - Galerija „Pro Arte“ | Radnička 24, Novi Sad - Saobraćajna škola - Potencijal: napušteni kompleks fabrike sapuna "Albus"

78

Univerzitetski kampus: Integracija

Analiza Novog Sada kao klaster-sitija i grada-mreže ne završava se univerzitetskim kampusom, već njime otvara još jednu temu koja u težnji za stvaranjem grada i društva znanja privlači izuzetno veliku pažnju. Izgrađen kao gradski kampus naspram klastera SPENS-a, novosadski Univerzitet bi trebalo da koristi sva preimućstva gradske kulturne infrastrukture kojoj po definiciji i sam pripada, ali i da gradu uzvrati svojim kulturnim i društvenim sadržajima, aktivnostima i prostorima. Promene započete izgradnjom novog rektorata, a planirane da se nastave novom objektima Tehničkog fakulteta i mosta ka Petrovaradinskoj tvrđavi, trebalo bi da izmene i monotematski karakter kampusa, učine ga inspirativnijim okruženjem za učenje i istraživanje. Novi kulturni sadržaj u Studentskom parku – čak i potencijalni MSUV, kao i u Radničkoj ulici, istovremeno bi povezao muzejsku i obrazovnu mrežu grada i pokrajine i doprineo formiranju jedne „kulturne“ obale - ili možda baš obale muzeja.

Aktuelni i budući projekti

- Studentski kulturni centar > Fabrika

- Novi Rektorat

- Nova zgrada Tehničkog fakulteta - Naučno-tehnološki park

- Novi most

79

INSTITUCIJE I PROSTORI KAMPUSA 1. Filozofski fakultet | "Velikoškolska knjižara" - otkup knjiga i udžbenika, fotokopirnica 2. Poljoprivedni fakultet | ekspozitura Novosadske banke, fotokopirnica 3. Pravni fakultet | ekspozitura Novosadske banke 4. Tehnološki fakultet 5. Ekonomski fakultet - Odeljenje u Novom Sadu 6. Viša poslovna škola 7. Fakultet tehničkih nauka - FTN | FTN - amfiteatri | FTN - nastavno naučni blok | AKUD "Sonja Marinković" | knjižara i fotokopirnica "Stylos" 7'. FTN - Mašinski institut 7''. TMD Institut za industrijske sisteme 8. Prirodno-matematički fakultet 8'. PMF - Departman za matematiku i fiziku 8''. PMF - Departman za hemiju i geografiju 8'''. PMF - Departman za biologiju 9. Fakultet fizičke kulture 10. Rektorat 11. Studentski trg - Trg Dositeja Obradovića | Fontana - rad vajara J.Soldatovića 12. JP "Urbanizam" Zavod za urbanizam Novi Sad - "URBIS" 13. Studentski dom "Slobodan Bajić"

SKC NS | sedište: Dr. Ilije Đuričića 3, Novi Sad (kancelarija u zgradi Studentskog doma | Fabrika (programski prostor): Bulevar Despota Stefana 5, Novi Sad

14. Studentski dom "Veljko Vlahović" 15. Asistentski dom | hotel sa apartmanima za privremeni smeštaj mladih nastavnika i saradnika | papirnica "Skalar" 16. Zavod za zdravstvenu zaštitu studenata | Apoteka 17. Studentski restorani 18. Đačko igralište | Sportski tereni (fudbal, mali fudbal, košarka, odbojka, rukomet, tenis) | Teniski klub "Student" | Restoran "Balkan Ekspres" 19. Univerzitetski park Novi Rektorat Novi most 20. Stanice gradskog saobraćaja 21. Osnovna škola "Jovan Popović"

81

Liman 3: Od kineske do kulturne četvrti

Ka policentričnom sistemu i novim formatima kulture

Budućnost kompleksa Muzeja savremene umetnosti Vojvodine, koncipiranog i samog kao muzej-klaster u slojevitom prepletu starog i novog, još uvek je neizvesna. Ono što je izvesno da su i bez njega započele promene u industrijskoj zoni „Kineske četvrti“, između Štranda i studentskih domova. Nova dešavanja i sadržaji uvode u novosadski sistem muzeja i javnih prostora globalne teme sveprisutne u stvaranju kulturnih i muzejskih klastera: urbanu regeneraciju obala putem kulture, industrijsku arheologiju, privatni (NIS), civilni sektor (DCNS) i vojni sektor (pitanje kasarni). U stvaranju novog, kulturnog centraliteta na Limanu, „Fabrika“ podcrtava vezu između Univerzitetskog kampusa i Studentskog centra, Društveni centar kroz građanski aktivizam preispituje naš odnos prema kulturi i prostoru, a skejting kao vid savremene urbane kulture počinje da dinamizira Limanski park kao (preuređenu) vezu grada sa Novosadskim kejom, Ribarskim ostrvom i aktivnostima kulture tela uz Dunav, na osovini Železnička stanica-Sremska Kamenica.

- Limanski park Skejt park

- SKC Fabrika (2010) | Kineska četvrt, Bulevar Despota Stefana 5, Novi Sad Aktivnosti i manifestacije: To be Punk, Ritam Evrope! Strip festival, Kantautor festival, Hor Collegium Cantorum

- Društveni centar NS | Kineska četvrt (prolaz pored SKC Fabrike), Novi Sad | u traganju za stalnim domom

- Muzej naftne industrije Srbije (2011) | Poslovni centar NIS-a, Narodnog fronta 12, Novi Sad

- Budući Muzej savremene umetnosti Vojvodine ? - Studentski centar Novi Sad - Skladišta i radionice

Inicijative: Muzej zaboravljenih umetnosti - Noćni klubovi: Chinese Quarter, Garage, Route 66, etc. - Sportski tereni i klubovi: Igralište „Kabel“, Jedriličarski klub „Vojvodina“ / Čarda

„Jedro“, Jaht klub „Liman“, Veslački klub „Danubijus“ - Plaže: „Štrand“ i „Bećarac“ - Ribarsko ostrvo

„Društveni centar – utopija, realnost, utopija“ ili o korištenju i oživljavanju napuštenih prostora Društveni centar je: - Mesto susreta i okupljanja građana i građanki

Novog Sada; - Mesto stvaranja, inovacija i slobode; - Mesto razmene znanja i sticanja iskustava kroz

učenje i praktičan rad; - Mesto ličnog i zajedničkog razvoja; - Mesto interaktivne razmene iskustava i aktivnog

učešća građana i građanki u društvenom životu grada;

- Mesto podrške svima koji doprinose razvoju društvene zajednice;

- Mesto aktivnog provođenja slobodnog vremena; - Mesto unapređenja kulture života u gradu; - Mesto koje možemo jedino zajednički stvoriti! Društveni centar počiva na vrednostima: - Solidarnosti, društvene jednakosti, individualne

slobode i uzajamne podrške; - Građanskog aktivizma - aktivnog doprinosa

lokalnoj i široj zajednici; - Otvorenosti – Društveni centar je pristupačan i

otvoren za sve. Ovakav Društveni centar omogućio bi da građani i građanke svih uzrasta dobiju mogućnost da na jednom mestu učestvuju u javnim debatama, kreativnim, edukativnim i razvojnim radionicama, uživaju u izložbama, koncertima, predstavama i drugim društvenim aktivnostima, kao i da postanu deo postojećih inicijativa ili da iniciraju nove i originalne projekte. Okupljanje organizacija i pojedinaca različitih generacija i interesovanja na jednom mestu i njihova međusobna razmena ideja, iskustava i znanja, dovela bi do stvaranja energije koja bi dala snažan impuls razvoju društvene zajednice i borbi protiv negativnih pojava poput beznađa, letargije i destrukcije. Uočeni problemi u gradu na osnovu kojih je nastala ideja o Društvenom centru: - Nepostojanje prostora za pojedince i grupe koje

se bave aktivnostima od značaja za zajednicu; - Nedostatak građanstvu pristupačnog prostora za

nezavisne kulturne, sportske, obrazovne i društvene aktivnosti;

- Nedostatak mesta interaktivnog susreta pomenutih pojedinaca i organizacija;

- Nepostojanje izbora sadržaja za kvalitetno provođenje slobodnog vremena, objedinjenih na jednom mestu.

Izvor: http://drustvenicentar.org/

82

Paralelni konkursi za MSUV 2007. - Jednostepeni međunarodni regionalni

anonomni otvoreni konkurs za idejno arhitektonsko-urbanističko rešenje zgrade Muzeja (za licencirane arhitekte)

- Studentski online konkurs za idejno arhitektonsko-urbanističko rešenje zgrade Muzeja savremene umetnosti Vojvodine u Novom Sadu

Predmet konkursa Predmet konkursa je izrada idejnog arhitektonsko – urbanističkog rešenja kompleksa Muzeja savremene umetnosti Vojvodine u Novom Sadu. Kompleks se sastoji od objekta/objekata muzeja (površine 8.500 – 9.500 m2), prilaznog platoa, parking prostora i muzejskog parka sa Parkom skulptura. Lokacija predviđena za kompleks muzeja se nalazi na levoj obali Dunava, između gradskog kupališta „Štrand“ i studentskih domova. U okviru idejnog arhitektonsko – urbanističkog rešenja kompleksa muzeja, potrebno je definisati: - fizičku strukturu i organizaciju prostora, u

okviru zadate namene; - idejno arhitektonsko rešenje objekta

muzeja i pratećih sadržaja; - parterno i hortikulturno uređenje

slobodnog prostora; - funkcionalno, vizuelno i ambijentalno

uklapanje kompleksa muzeja u okruženje. Zadatak studentskog konkursa Konkurs se raspisuje s ciljem da se istraže stavovi nove generacije arhitekata o ulozi, značenju i značaju muzeja u eri masovnih medija (u procesu transformacije iz „skladišta“ preko „mašine“ u „dinamičnu mrežu kulturalnih politika artikulacije i deartikulacije javnog prostora, javnih epistema i kolektivnih i individualnih identifikacija sa umetnošću u sinhronijskom i dijahronijskom smislu“). Predsednik DANS, Lazar Kuzmanov, d.i.a.

83

Mreže muzeja Novog Sada i urbana muzeografija Kao grad drugi po značaju i veličini u Srbiji, a glavni grad u Vojvodini, Novi Sad ima formiran prilično razvijen sistem muzeja i kulturnu mrežu. I pored relativno malog broja muzeja spram drugih gradova sličnog ranga u Evropi, ima čak tri grupacije muzeja koje je moguće razviti u funkcionalne klastere jasno definisanih zajedničkih prostora, relacija i aktivnosti, sa značajnom ulogom u životu i slici grada. U tome prednjači Petrovaradinska tvrđava zahvaljujući jasnoj prostornoj definiciji, kulturno-istorijskom značaju i atraktivnosti, kreativnom sadržaju i, pre svega, nasleđenom izgrađenom identitetu i brendu.

Iz ovog razloga istraživanje nije limitirano isključivo na sistem muzeja, već razmatra njegovu interakciju sa ostalim ustanovama kulture i visokog obrazovanja, kao i sa sistemom javnog prostora, odnosno celokupnu gradsku kulturnu infrastrukturu. Analiza klastera i mreža muzeja Novog Sada u ovom kontekstu pokazala je da su saradnja i dinamiziranje mogući u višestrukim preklopima: u klasterima se susreću ogranci različitih mreža – institucija-mreža kao što su Muzej grada, Muzej Vojvodine ili Matica srpska, odnoso mreže biblioteka, arhiva, kulturnih cenatara, akademske mreže i, konačno, mreže javnih prostora.

Vredno je istaći da muzeji pritom svojim sadržajem i simbolizmom ističu urbane prostore u kojima se nalaze i koje definišu. Urbanistički i muzeografski potencijal koji iz toga proističe je veliki, a očigledna smetnja su finansije i dosadašnje odsustvo svesti o potrebi artikulacije ove vrste muzeografskih projekata. Prethodna istaživanja konstatuju da u muzejima Srbije, a samim tim i Vojvodine, nova muzeografska praksa omogućavanja izbora u putanji poseta izložbama još uvek nije zaživela. Ovo istraživanje na nivou urbane muzeografije potvrđuje isto stanje i ukazuje na mogućnost i potrebu za planskim pristupom prezentaciji grada i njegovih muzejskih, arhitektonskih, urbanističkih i ambijentalnih vrednosti.

Novosadski klasteri potvrđuju tezu autora da klasteri muzeja predstavljaju urbanističke manifeste i imaju značajnu ulogu u učenju o arhitekturi i gradu. Njihova analiza pokazuje mogućnost kreiranja i potenciranja najznačajnihih i najsimboličkijih čvorišta i pravaca u gradu i njihovog povezivanja u različite rute – obrazovne, muzejske, rekreativne, brze i spore – i obogatiti ih objektnom, prostornom i simboličkom didaktikom.

84

„Noć muzeja“ u Novom Sadu

Klasteri muzeja najviše dolaze do izražaja prilikom manifestacija poput „Noći muzeja“, kada prednosti grupisanja bivaju dovedene do ekstrema, a prostorni kvaliteti okruženja istaknuti umetničkim i svetlosnim instalacijama, izložbama, koncertima i performansima na otvorenom. Organizatori „Noći 2013.“ novosadske grupacije definišu na sledeći način:

Banovina 1) Vlada AP Vojvodine (Banovina) 2) Zavod za zaštitu prirode 3) Poklon zbirka Rajka Mamuzića 4) Galerija Matice srpske 5) Spomen-zbirka Pavla Beljanskog 6) OTP Banka 7) Američki kutak 8) Škola „Bogdan Šuput“

Dunavski park 1) Muzej Vojvodine 2) Galerija Most 3) Mali likovni salon 4) Muzej Vojvodine, zgrada nekadašnjeg

Muzeja soc. revolucije 5) Arhiv Vojvodine 6) Studio M 7) Muzej savremene umetnosti 8) Brod rečne flotile “Šabac” 9) Riblja pijaca

Pešačka 1) Pozorišni muzej Vojvodine 2) Gradska biblioteka 3) Zbirka strane umetnosti 4) Kulturni centar Novog Sada 5) SNP 6) Gradska prodajna galerija 7) Slobodan gradski prostor 8) Turistička organizacija: Info kutak NM 9) Galerija La Vista 10) Plato ispred SNP-a

85

Zlatne grede 1) Francuski institut u Srbiji-Ogranak u

Novom Sadu 2) Galerija Platoneum 3) Udruženje Zanart

Liman

1) Muzej naftne industrije Srbije 2) Prirodno-matematički fakultet MF Novi

Sad 3) Rečna flotila Vojske Srbije

Petrovaradinska tvrđava

1) Galerija tapiserija Boško Petrović 2) Muzej grada Novog Sada: Tvrđave na

Dunavu , Tvrđavu ću da obojim ručicama svojim

3) Fondacija Brtka Kresoja 4) Crkva Svetog Juraja 5) Atelje Nade Nedeljković 6) Slobodan gradski prostor / Kula sa

satom 7) Kreativni klub EDUKO

Iako je definisanje očigledno moguće po mnogim principima, autor se u ovom istraživanju držala prethodnog saznanja da je upravo urbana forma jedan od elemenata kritične mase klastera muzeja. Analize su zato razmatrale grupisanje oko javnih prostora i tokova sa kojima je moguće identifikovati klastere, korisititi ih za eksteriorizaciju muzeja i menjati je njome u stvaranju kulturnog brenda.

86

Muzeji, javni prostori i rute

Započete promene u kulturnom programiranju grada i formiranje novih multidisciplinarnih institucija pokazuju da je radikalna transformacija moguća. Festival Cinema City povezuje analizirane kulturne prostore u grad kao otvoreni bioskop, inicijative muzeja vezane za EXIT ilustruju rastuće razumevanje potrebe za koordiniranjem kulturnih aktivnosti, „Fabrika“ širi mrežu kulture, a najnovija saradnja Muzeja Vojvodine sa Departmanom za arhitekturu Fakulteta tehničkih nauka započinje nove vrste saradnje u traganju za savremenom vizijom muzejskog klastera koju ova studija promoviše.

87

Muzeji grada i arhitekture

Centralnu ulogu u ovoj prezentaciji i didaktici po pravilu imaju muzeji grada i arhitekture. U Novom Sadu tu ulogu vrši kompleksni Muzej grada Novog Sada, čija mreža ogranaka pokazuje jasno da celina grada u kulturnom i istorijskom smislu obuhvata i Sremsku Kamenicu i Sremske Karlovce.

Muzej grada Novog Sada Muzej grada Novog Sada organizovan je kao kompleksni gradski muzej, odnosno muzej-mreža. Čine ga ovde već analizirani

- Muzej grada Novog Sada na Petrovaradinskoj tvrđavi,

- Zbirka strane umetnosti Muzeja grada Novog Sada, i

- Apoteka "Kod zlatnog orla" | Beogradska 10, Petrovaradin | (1746) 1963/64

u Novom Sadu, i

- Spomen zbirka Jovan Jovanović Zmaj | Jovana Jovanovića Zmaja 1, Sremska Kamenica | spomenik kulture od velikog značaja, i

- Muzej grada Novog Sada – Zavičajna zbirka u Sremskim Karlovcima / Palata Ilion | Patrijarha Rajačića 16, Sremski Karlovci

Postavke: izložba o Branku Radičeviću, seljačka kuhinja s kraja 19. i početka 20. veka, legat slikara Milića od Mačve, akvareli Svetomira Lazića i svečana trpezarija porodice Rajačić.

OKOLINA NOVOG SADA

Zaštićene celine Dvorac Marcibanji-Karačonji i park u Sremskoj Kamenici Gradsko jezgro Sremskih Karlovaca, Sremski Karlovci Staro jezgro Bečeja -Trg "Pogača",.Bečej Tvrđava Bač, Bač Centar Apatina, Apatin

Spomenici kulture Kać SPC Prenosa moštiju Sv. Nikole, Kać, Ul. Kralja Petra I, Novi Sad Rumenka Srpska pravoslavna crkva, Rumenka Mađarska reformatorska crkva i zgrada parohijskog doma u Rumenki Srpska Crnja Rodna kuća Đure Jakšića, Srpska Crnja Kovilj Manastir Kovilj, Kovilj Spomenik posvećen ratnicima Prvog svetskog rata u Kovilju Rodna kuća Ilije Nešina u Kovilju, Kovilj, Ul. Braće Vukov br. 1 Sremska Kamenica Srpska pravoslavna crkva, Sremska Kamenica Kuća u kojoj je živeo Jovan Jovanović-Zmaj, Sremska Kamenica Kuća iz 18. veka u Sremskoj Kamenici, Ul. Karađorđeva Spomenik Jovanu Jovanoviću-Zmaju u Sremskoj Kamenici Dva grobna mesta sa nadgrobnim spomenicima na Srpskom pravoslavnom groblju u Sremskoj Kamenici Zgrada iz sredine 18. veka, Dunavska ulica br.5 u Sremskoj Kamenici Futog Rimokatolička crkva i stari župni dvor u Futogu Crkva Sv. Kuzmana i Damjana u Futogu Zavetni krst u Futogu, Kotekov dvorac, Ul. Carice Milice br. 2, Futog, Bukovac SPC u Bukovcu Čenej Tri nadgrobne ploče iz 18. veka na Pravoslavnom groblju u Čeneju Stari Ledinci Dve stare turske česme u Ledincima, Stari Ledinci Ostaci srednjovekovne crkve na lokalitetu Klisa u Ledincima, Stari Ledinci Begeč Zgrada, pokretni inventar i neposredna okolina imanja Vizić kraj Begeča Veternik Bosanska brvnara s etnografskom zbirkom u Veterniku, Ul. Cara Lazara br. 42 (bivša Ul. M. Tita) 89

Ovaj muzej-sistem ili muzej-mreža pokazuje i na koji način mreže muzeja mogu da posluže kao aktivatori i konektori između gradskih jezgara policentričnih centara u kakve naši gradovi izrastaju.

Klasteri i mreže muzeja Novog Sada imaju vredan urbanistički i didaktički, a svakako i turistički potencijal. Kulturne i turističke rute predmet su posebnih istraživanja. Ovo istraživanje pokazuje mogućnost da se ovaj muzeografski i prostorni sistem poveže sa tematskim rutama fruškogorskih manastira,54 arheoloških nalazišta i antičkih veza, dvoraca, salaša i čardi, Dunava i njegovog ekosistema u jedan celoviti didaktički i reprezentativni program.

54 „Manastirska tura“, „Putevima Fruške gore“, „Fruškogorski manastiri“, „Svetinjama u pohode“ samo su neke od tura koje ističu značaj fruškogorskih manastira u kulturnoj i turističkoj ponudi Novog Sada i interesovanje koja vlada za njima; „Tragom Almaša“ daje obilasku mističnu notu; „Putevima Rimskih Imperatora“, „Tajna tri škrinje“ vezuju se za antičku prošlost, a „Dvorci Bačke“, „Dvorci Vojvodine“; „Salaši“, „Bačka idila“, „Bačka salašarska idila“ za onu noviju, romantičnu sliku ruralnog zaleđa. Istorijskom nasleđu priključuju se prirodno, lov i ribolov u agencijskoj ponudi ruta po Dunavu: „Izleti Dunavom“, „Fotosafari“.

Arheološka nalazišta Arheološko nalazište "Čik", Bačko Petrovo Selo, Beočin Arheološko nalazište "Staro groblje", Turija, Srbobran Arheološki lokalitet Čibska šuma, Čelarevo, Bačka Palanka Zemljano utvrđenje "Turski šanac", Bačka Palanka Gradina kod Novog Rakovca, Novi Rakovac, Beočin Zemljano utvrđenje "Čarnok" kod Vrbasa, Vrbas Castellum Onagrinum kod Begeča, Begeč Arheološko nalazište "Matejski Brod", Novi Bečej Arheološko nalazište "Marijin Do", Rakovac, Beočin Arheološko nalazište "Gradac", Čerević, potes "Orlovac", Beočin Arheološko nalazište "Donja Branjevina", Deronje, Odžaci Arheološko nalazište "Ciglana", Plavna, Odžaci Arheološko nalazište "Kruševlje", Sviloš, Beočin Znamenita mesta Mesto zaključenja Karlovačkog mira 1699. godine, Sremski Karlovci Grob Branka Radičevića na Stražilovu, Sremski Karlovci Bivši fašistički zatvor tzv. "Hotel Milo", Bečej Partizanska baza "Centar" u Vrbasu, Vrbas Crna ćuprija kod Žablja, Žabalj Deo Srpskog pravoslavnog groblja sa 51 spomenikom, Rumenka

Ljubica Cuca SOKIĆ: Sremski Karlovci, ulje na platnu, 33 h 41 cm (1950)

90

Subotica

Razvijajući se na samoj granici zemlje, udaljena od drugih većih administrativnih, kulturnih i obrazovnih centara u državi, Subotica se razvila kao multinacionalni i multikulturni grad, u čijem starom gradskom jezgru se koncentrišu institucije i prostori kulture, a njihova mreža širi u policentrični sistem.

1000m

92

Istorija i struktura grada Gradsko jezgro Subotice je prostorna kulturno - istorijska celina od velikog značaja. U njemu se čitaju istorijski momenti bitni za kontinualni razvoj grada od XIV veka. Ostaci kaštela iz XV veka ugrađeni su u Franjevačku crkvu, forma šanca oko njega u urbanu matricu, a ispred nekadašnjeg ulaza u grad glavni putni pravci za Segedin, Petrovaradin, Sombor i Baju i danas iscrtavaju centralno trotržje.55 Crkve u jezgru podsećaju na intenzivnu urbanizaciju u XVIII veku, a secesionističke građevine na procvat grada na prelazu iz XIX u XX vek, kada se tražio novi arhitektonski izraz za nove materijale, novo doba i novu industrijsku buržoaziju, stvarajući bajkovitu i raznobojnu medijsku sliku današnjeg grada.

55 Međuopštinski zavod za zaštitu spomenika kulture Subotica: „Gradsko jezgro Subotice“. Onlajn: http://rs.heritage-su.org.rs/ (2013) 93

Muzeji: klasteri i mreze

U tom jezgru izgrađene su najznačajnije javne institucije, podcrtavajući ovu matricu i dajući karakter glavnim gradskim parkovima i trgovima. U Subotici je još uvek nemoguće govoriti o klasterima muzeja, budući da u gradu postoje samo jedan muzej, jedan arhiv i dve galerije umetnosti, kao i jedan zoološki vrt na Paliću. Međutim, četiri celine u okviru starog gradskog jezgra Subotice, i jedna u zaštićenom jezgru Palića, jasno se ističu svojom eksponiranošću, kulturnim i istorijskim karakterom i značajem institucija i objekata u njima, kao i mogućnošću za njihovu saradnju i emisiju njihovog sadržaja u javni prostor koji definišu. One se povezuju u sistem glavnih gradskih trgova i predstavljaju glavni potencijal za savremenu prezentaciju u smislu urbane muzeografije.

94

Trotržje: Trg Republike - Trg slobode - Trg cara Jovana Nenada Subotica nema glavni gradski trg. Ona ima glavno trotržje, sačinjeno od Trga slobode, Trga Republike i Trga cara Jovana Nenada. Ovaj sistem glavnih gradskih trgova organizovan je oko ikoničke subotičke Gradske kuće i gradi urbane foajee za potrebe svojih javnih zdanja, koja im daju karakter. Čuveno subotičko Narodno pozorište, Gradska biblioteka i Muzička škola od Trga slobode stvaraju trg kulture, a Otvoreni univerzitet sa svojim kulturnim centrom i galerijom i Franjevačka crkva Trgu cara Jovana Nenada daju kulturno-obrazovni karakter. Iz tog urbanog i kulturnog središta zrakasto se širi ulična mreža, povezujući ga sa preostalim objektima i prostorima kulture.

95

INSTITUCIJE Trg slobode - Narodno pozorište / Népszínház | Ive Vojnovića (Korzo) br. 2, Subotica | 1854. arh.

Janoš Škulteti, 1904/07. deo u Ul. Ive Vojnovića, 1915. izgorela pozorišna sala, 1925-27. adaptacija u bioskop, arh. Oton Tomanić, Vasa Stefanović i Kosta Petrović, 1945. pozorište, neoklasicizam | spomenik kulture od velikog značaja

- Zlatno jagnje / Dom vojske | Korzo br. 3, Subotica | 1886. Geza Kocka, klasicizam, 1904. Titus Mačković, adaptacija bečka secesija, 1985/86. rekonstrukcija fasade | spomenik kulture | potencijal za nove sadržaje Bioskop Korzo | Korzo 3, Subotica

- KC Bunjevačka Matica / Manojlovića palata | Korzo br. 8, Subotica | 1881, arh. Titus Mačković, akademski eklekticizam | spomenik kulture od velikog značaja

- Gradska kuća | Trg slobode 1/I, Subotica | 1908-12, arhitekte Deže Jakab i Marcel Komor, stil mađarske secesije | spomenik kulture od izuzetnog značaja Istorijski arhiv | Trg slobode 1/III Međuopštinski zavod za zaštitu spomenika kulture Subotica | Trg Slobode 1/III Opština Subotica + Pošta 15, Gradska suvenirnica, apoteka, restorani Potencijal: atrijum(i) kao „parisko dvorište“, za kulturna i društvena dešavanja, podrumski prostori (predlagani su muzej, vinarija, diskoteka)

- Gradska biblioteka / Varosi konyvtar | Cara Dušana 2, Subotica | 1895-96, arh. Ferenc Rajhl, u stilu eklekticizma | spomenik kulture od velikog značaja

Trg Republike - Zadužbina Dušana Radića | Trg Republike 16, Subotica

Srpski kulturni centar Sveti Sava JP Zavod za urbanizam Grada Subotice | Trg Republike 16, Subotica Direkcija i fond za izgradnju Grada Subotice | Trg Republike 16, Subotica Gradska knjižara „Danilo Kiš“ | Trg republike 16, Subotica

Trg cara Jovana Nenada - (Najstarija) Kuća kap. Luke Sučića | Trg cara Jovana Nenada 11, Subotica | skvz - Franjevački samostan i crkva Sv. Mihaila | Trg cara Jovana Nenada 13, Subotica |

spomenik kulture od velikog značaja - Otvoreni univerzitet Subotica (Radnički univerzitet 1953-1992) | Trg cara Jovana

Nenada 15, Subotica Galerija Otvorenog univerziteta Eurocinema Centar za kulturu | Međunarodni fest.pozorišta za decu, Fest. evropskog filma Palić

96

Štrosmajerova ulica - Muzička škola | Štrosmajerova 3, Subotica | projekat 1913, izgrađena 1947, arh. Pal

Vadas | spomenik kulture

- Učiteljski fakultet na mađarskom nastavnom jeziku | Štrosmajerova 11, Subotica | spomenik kulture od velikog značaja

- Galerija – poklon zbirka i legat dr Vinka Perčića | Maksima Gorkog 22, Subotica | 1894. arh. Deže Jakab, eklektika | spomenik kulture

SKULPTURE I FONTANE

- Spomenik Caru Jovanu Nenadu, rad Petra Palavičinija | 1927 / 1991

- Biste subotičkih pisaca: Danilo Kiš (1935-1989), Geza Čat (1887-1919), Artur Munk (1886-1955), Balint Vujkov (1912-1987)

- Zelena fontana | Trg slobode, Subotica

- Plava fontana | Trg Republike, Subotica

OSTALI SPOMENICI KULTURE Trg Republike - Zgrada na Trgu Republike br. 2 u Subotici |

spomenik kulture Palate na Korzou - Vojnić palata | Korzo br. 1 (Borisa Kidriča br.

1) | 1893. projektovao zidarski majstor Janoš Jedlička, neogotika | spomenik kulture

- Zgrade banke "Putnik" | Korzo br. 4 | 1907. arhitekti Marcel Komor i Deže Jakab | mađarska varijanta secesije | spomenik kulture

- Zgrada S.D.K. | Korzo br. 5 | 1878. Mihajlo Tot za Alajoša Poljakovića, 1912. podignut sprat - adaptacija, Marcel Komor i Deže Jakab, eklektika | spomenik kulture

- Dimitrijević kuća | Korzo br. 6 | 1881. Titus Mačković, naručilac Jovan Dimitrijević, neorenesansa | spomenik kulture

- Zgrada "Blizanci" | Korzo br. 7 | 1912. arhitekta Žigmond Siklai, moderna | spomenik kulture

- Manojlović palata | Korzo br. 8 | 1881. Titus Mačković, naručilac Samko Manojlović, eklektika - neorenesansa | spomenik kulture od velikog značaja

- Halbror kuća | Korzo br. 9 | 1890. Geza Kocka, naručilac porodica Halbror, eklektika | spomenik kulture

- Hotel Adolfa Halbrora / Hotel "Zagreb" | Korzo br. 10 | 1897. Geza Kocka, 1905. Ferenc Rajhl preuredio, eklektika sa elementima secesije | spomenik kulture

- Dominus kuća | Korzo br. 11 | 1891. arh. Titus Mačković, naručilac Šimon Dominus, eklektika | spomenik kulture

- Kuća Đure Manojlovića | Korzo br. 12 | 1881. arh. Titus Mačković, naručilac Đura Manojlović, eklektika | spomenik kulture od velikog značaja

- Prokeš najamna palata | Korzo br. 15 | 1887/88. projektant Geza Kocka, neorenesansa | spomenik kulture

Maksima Gorkog - Zgrada Maksima Gorkog br. 21 | Maksima

Gorkog 21, Subotica | 1882. Janoš Molcer, preduzimač; Vilmoš Tausing, vlasnik; 1907. arh. Deže Jakab, adaptacija; eklektika - secesija | spomenik kulture

97

Potencijali i projekti

Da bi subotičko trotržje obavljalo svoju reprezentativnu, simboličku i kulturnu ulogu i služilo kao centar kohezije, transformacije i urbaniteta, potrebno je, pre svega, završiti započete projekte. Radovi na Narodnom pozorištu traju od 2007. godine, a 2013. započeta je obnova Biblioteke i planira se sanacija Muzičke škole. Zelena fontana razrušena čeka svoj red, kao i palate Doma vojske i Beograđane, kao da nisu nadomak Gradske kuće. A Gradska kuća, spomenik kulture od izuzetnog značaja oko kojeg je ceo ovaj prostor strukturiran, koncipirana je kao urbani kontejner, odnosno poslovno-administrativni centar koji obuhvata mnoštvo gradskih funkcija, od gradske administracije i javnih službi do gradske kafane (tj. Mekdonaldsa). Nisu ni svi njeni prostori adekvatno iskorišćeni. Od 1960-tih, kada su trgovima dominirali automobili, provlači se ideja korišćenja unutrašnjih dvorišta Gradske kuće kao središta kulture i zabave, oivičenih biranim prodavnicama, antikvarnicama, lokalima i kulturnim ustanovama. Krajem 1970-tih, tadašnji Dom kulture realizovao je neke od ovih ideja intenzivnim letnjim kulturnim programom, kakav bi i danas bio dobrodošao u tom prostoru. Stvaranje pešačke zone nije ukinulo potrebu za intimnijim, polujavnim prostorima, savremeno dizajniranim, ozelenjenim i transformabilnim, podesnim za koncerte i performanse, umetničke instalacije, elegantne restorane. 1990-te su otkrile i njihovu treću dimenziju, neiskorišćene podrume koji još uvek čekaju da se uključe u intenziviranje najcentralnije gradske lokacije. Simbol tog intenziteta bili su Korzo za šetnju i „Majmunplac“ za gledanje. Vremena paradiranja su prošla, a kafiće koji su 1980-tih i 90-tih nasledili njihovu društvenu ulogu danas su zamenile banke. Grad i dalje ima moć da pri izdavanju poslovnog prostora u svom vlasništvu prioritet da namenama manje profitabilnim, ali unosnijim u smislu stvaranja društvenog i kulturnog života. Smanjivanje naknade ugostiteljskim objektima za postavljanje bašta na korzou56 teško će oživeti korzo ako kafića više gotovo da i nema. U istom smislu nepojmljivo je da jedan od centralnih gradskih trgova, Trg cara Jovana Nenada, bude otvoreni javni parking, a da na njega gledaju nagrđeni Otvoreni univerzitet i pre 60 godina započeta konstrukcija bioskopa. Radi estetskog ujednačenja kvaliteta trgova, Otvorenom univerzitetu treba vratiti apstraktni geometrijski izraz originalne moderne arhitekture i iskoristiti prostor započete strukture primenjujući savremene kriterijume revalorizacije.

56 u proleće 2013. 98

Trg Sinagoge Sinagoga je još jedna secesionistička ikona Subotice, Narodni muzej je jedini muzej u gradu, a obližnja gimnazija Svetozar Marković takođe poseduje arhitektonske i istorijske kvalitete koji je upisuju u spomenike kulture. Ali Trg Sinagoge zapravo i nije trg.

99

INSTITUCIJE - Gradski muzej | Trg Sinagoge 3, Subotica | najamna kuća Mikše Demetera

(Dömötör), potom zgrada štamparije „Minerva“, 1906, arhitekate braća Jožef i Laslo Vago, u stilu secesije | sedište Muzeja od 2008. godine | muzej-mreža

Zbirke: arheološka, etnološka, istorijska, umetnička i prirodnjačka zbirka, biblioteka, zaštita muzejskih predmeta

Ogranci: Muzej Bačka Topola, Apoteka u Gradskoj kući

- Sinagoga | Trg Sinagoge 2 / Trg Jakaba i Komora, Subotica | 1901-1903, arhitekte Deže Jakab i Marcel Komor, mađarska varijanta secesije | spomenik kulture od izuzetnog značaja | Uključen je u manifestaciju Noć muzeja. pod zaštitom UNESCO-a

OKUD Mladost Potencijal: Objekat nema specifičnu namenu, prazan i, uprkos popravkama, propada.

- Mala sinagoga – Jevrejska opština | Dimitrija Tucovića 11, Subotica

- Gimnazija Svetozar Markovic | Petefi Sandora br. 1 | 1896-1900. arh. Ferenc Rajhl, neobarok | spomenik kulture | učestvuje izložbama u Noći muzeja Spomen soba Deže Kostolanjiju

PRATEĆI SADRŽAJI KREATIVNE EKONOMIJE - Media Design Pro | Zmaj Jovina, Subotica | digitalna štamparija

100

Buđenje

Iza svoje lelujave ograde, Sinagoga u stanju narkolepsije čeka ideje za svoj kulturni, obrazovni i urbanistički projekat, konačnu rekonstrukciju i uključenje u savremeni život grada. Muzej se iza parkiranih automobila krije od prolaznika i učenika Gimnazije preko puta, koji bi trebalo da budu njegova najvernija publika. Suprotno svim aktuelnim potrebama i tendencijama, njegovo renoviranje i useljenje 2008. godine završilo se samo na arhitekturi, ni ne pokušavajući da naglasi ulaznu partiju i umesto parkinga pokuša da ostvari kontakt sa gradom i naglasi vezu sa Sinagogom.

Takva urbanistička situacija u suprotnosti je sa programom Muzeja, njegovim publikacijama i regionalnom saradnjom, ali i sa učešćem sve tri institucije/prostora u Noći muzeja. Njima pokazuju da su otvoreni za zajedničke akcije, za šta im je potreban i definisan zajednički prostor koji ne samo što bi naglasio kulturno-obrazovnu celinu i buduće zajedničke aktivnosti, već bi istakao i arhitektonske vrednosti njihovih objekata.

101

Park Ferenca Rajhla (Lenjinov park) Slično Dunavskom parku u Novom Sadu, Park Ferenca Rajhla, formiran na mestu istorijske Rogine bare na istoku starog jezgra, svedoči o širenju grada na močvarne zone i ulozi javnih prostora i sokolskih domova u ovoj urbanizaciji.

102

INSTITUCIJE I OBJEKTI KULTURE - Galerija savremene likovne umetnosti „Likovni susret” - Moderna Galerija

„Likovni Susret“ Subotica / Palata Rajhl | Park Ferenca Rajhla 5, Subotica | 1904. Ferenc Rajhl, arhitekta i vlasnik, mađarska varijanta secesije | spomenik kulture od velikog značaja | galerija osnovana 1962, od 1968. u Palati Rajhl Zbirke: slikarstvo, grafika, skulpture, keramike i novih medija Salon Likovnog susreta Spomen soba Ferenca Rajhla (Raichle Ferenc) | 2013. Grafički atelje Dokumentacioni centar > Trijenale "Likovni susret", simpozijumi, Art kvART 2012.

- Univerzitet u Novom Pazaru, Visokoškolska jedinica u Subotici | Park Ferenca Rajhla 8, Subotica | osnovan 2005. | ogranak akademske mreže Departman za filološke nauke: Engleski jezik, Nemački jezik, Departman za psihološke-pedagoške nauke: Psihologija, Departman za pravne nauke: Opšte pravo, Pravo unutrašnjih poslova.

- Sokolski dom / KPGT, bioskop Jadran, Šizilište | 1931-36, dr ing. Kosta Petrović, arh. Franja de Negri i Vasa Stefanović; u još nedovršenoj zgradi ing. Oton Tomandl (Tomanić) je osnovao lutkarsko pozorište | posedovao otvorenu pozornicu | kulturno-sportski kontejner Dečje pozorište / Dječje kazalište / Gyermekszínház Subotica | Park Ferenca Rajhla 12/a, Subotica

> Međunarodni festival pozorišta za decu | od 1993 Scena „Jadran“ Narodnog pozorišta (privremeno) Fondacija za omladinsku kulturu i stvaralaštvo „Danilo Kiš“ | Park Ferenca Rajhla 12/a, Subotica

> Art kvART, prodajna izložbu u Parku (maj) > Trenchtown

Omladinski klub "Skladište" Sportska društva (SD „Spartak“, SD „Sever“, OSR „Partizan“, Omladinski košarkaški klub, Stonoteniski savez, Udruženje fudbalskih sudija, ...) Gradsko klizalište | Park Ferenca Rajhla bb, Subotica Stadion malih sportova | Park Ferenca Rajhla bb, Subotica Skejt-park „Spartak“

103

OSTALI SPOMENICI KULTURE I PRATEĆI KOMERCIJALNI SADRŽAJI - Ministarstvo odbrane Republike Srbije Vojni odsek Subotica - Odeljak Subotica

| Park Ferenca Rajhla 1, Subotica

- Ambasada Republike Mađarske | Park Ferenca Rajhla 3, Subotica

- Palata gradonačelnika Lazara Mamužića | Park Ferenca Rajhla br. 7 | 1891/92. arh. Titus Mačković, neorenesansa | spomenik kulture

- Leović palata | Park Ferenca Rajhla br. 11 | 1893. arh. Đula Partoš i Eden Lehner, za Simona Leovića, secesija | spomenik kulture

Klub „Trubadur“ | muzički koncereti, projekcije filmova

Komercijalna galerija „Reper“

- Zgrada Park Ferenca Rajhla 13 | Park Ferenca Rajhla br. 13 | 1897/98. arh. Titus Mačković, naručilac Ferenc Šimegi, neogotika | spomenik kulture

SUBOTIČKI FESTIVALI (u Parku i u gradu)

- Međunarodni festival pozorišta za decu | Dečje pozorište | pozorišni festival, ulični teatar, muzički i filmski program, naučni skupovi, pozorišne radionice, promocije knjiga, izložbe, izdavačka delatnost, gostovanja širom Srbije i u susednoj Mađarskoj | takmičarski deo održava se u Narodnom pozorištu scena Jadran i u Pozorištu Deže Kostolanji, prateći program po gradu

- Doček Nove godine na Trgu

- „Guitar Open“ Festival | Muzička škola Subotica | Udruženje građana Balkan Urban Movement - BUM + CENOR

- Centralna stanica „Desiré“ | Pozorište „Deže Kostolanji“ | regionalni i međunarodni festival savremene drame

- „Trenchtown“ | Fondacija za omladinsku kulturu i stvaralaštvo „Danilo Kiš“ | muzički festival nove generacije, naslednik Festivala «Omladina» iz 1980-tih | nastupi muzičkih izvođača, likovne i žonglerske radionice, NGO sajam i art market, performansi i debate | Horgoška šuma kraj Subotice, na napuštenom salašu Etno Kamp nadomak Palića

- Festival evropskog filma „Palić“

- Trijenale "Likovni susret"

- ArtKvart

104

Na izvanrednoj lokaciji između Železničke stanice i Korzoa, Park arhitekte Ferenca Rajhla predstavlja kapiju Subotice za putnike vozom, a istovremeno je pristupačan i za građanstvo. Arhitektonski okvir Parka stvaraju primeri stambene arhitekture mađarske secesije izgrađeni zajedno sa parkom na prelazu između dva veka, uključujući i Rajhlovu palatu u koju se uselila najveća kulturna atrakcija, Galerija Likovni susret. Drugu ivicu gradi kulturno-sportski kontejner kakvi su danas bivši sokolski domovi u Vojvodini, negujući i dalje kulturu tela i duha svojim sportskim terenima i društvima, skejt-parkom, Dečijim pozorištem, fondacijama i festivalima, uključujući i majsku izložbu Art Kvart koja pokušava da ga rebrendira, čemu od 2005. doprinosi i ogranak Univerziteta u Novom Pazaru.

Park možda još uvek nema dovoljnu kritičnu masu i jasan identitet koji bi ga činili prepoznatljivim kao kulturni, ili specifičnije muzejski klaster. Dodatni sadržaji, uključujući novi muzej, galeriju ili multimedijalni prostor u nekoj od vila ili sadašnjem zatvoru, ali i samo prisustvo umetničkih i kulturnih aktivnosti savremenog izraza u Parku (izložbi, skulptura, instalacija, predstava, koncerata, projekcija) doprineli bi jačanju njegovog identiteta i uloge u kulturnom i društvenom životu grada.

105

Trg žrtava fašizma

Svojim prostranstvom Trg žrtava fašizma stvara jedinstven kulturni i javni prostor u Subotici. Memorijalna funkcija ne znači da Trg ne treba da živi. Naprotiv, samo posećen može da prenosi i čuva sećanje na žrtve i poruku o miru i toleranciji. Postojeće kulturne i sakralne objekte zato treba aktivirati i dodati nove sadržaje koji će privući i uključiti posetioce, sledeći stvaranje nove Filološke gimnazije. Umetnost, kultura i sport opet se nameću kao medijum dinamiziranja, na način muzeja, memorijala i festivala Nacionalnog mola u Vašingtonu.

106

INSTITUCIJE I SPOMENICI KULTURE - Pozorište Deže Kostolanji | Trg žrtava fašizma 5, Subotica

> Centralna stanica „Desiré“, Međunarodni festival pozorišta za decu

- Aleksandar Lifka Art Bioskop | Trg žrtava fašizma 5, Subotica

- Rimokatolička crkva Sv. Tereze Avilske | Trg žrtava fašizma 19, Subotica | 1773/89. projekat izradio Ferenc Kaufman; 1773. kamen temeljac, 1779. radovi obustavljeni, 1785. ponovo pokrenuti; 1888. restauracija arh. Titus Mačković; 1893. unutrašnja restauracija Johan Klauzen; slike Jožef Šeft, Kaspar Šlajbner i Emanuel Valh; barok | spomenik kulture od velikog značaja

- Filološka gimnazija Deže Kostolanji / Kosztolányi Dezső Gimnázium | Trg žrtava fašizma 21, Subotica

- Spomenik palim borcima i žrtvama fašizma | Park na Trgu žrtava fašizma | 1952. Toma Rosandić i njegova Majstorska radionica: Ante Gržetić, Olga Jančić, Jovan Soldatović, Sava Sandić i Ratko Stojadinović | spomenik kulture

- Madjarski kulturni centar Népkör | Trg Lajoša Košuta 4, Subotica

Sekcije: likovna i dekorativna umetnost, foto-klub, škola plesa, pevačka, muzička i folklorna grupa, dečje pozorište, igralište

107

Parkovi i bulevari Subotice

Ideja o baroknom bulevaru između gradskog centra i Dudove šume preselila se iz ideja s početka XX veka57 u sistem bulevara Direktivnog urbanističkog plana iz 1952, zamišljenih da povežu centar sa parkovima po obodu. Realizovan delimično, kroz „Radijalac“, memorijalni Narodni park / Park „Prozivka“ i sportske instalacije na kapijama grada, i podcrtan prethodnom zaštitom prostorne kulturno-istorijske celine Ulice braće Radić (Petrovaradinskog puta), ovaj sistem istorijskih glavnih putnih pravaca pruža mogućnost da se u Subotici formiraju alternativne putanje kroz grad, i to ne samo kulturno-turističke, kao Ruta secesije, već zelena/rekreativna ruta, kulturna ruta i sl. koje se međusobno ukrštaju i obogaćuju i koje bi mogle da povežu grad sa Palićem, a smenom sekvenci i ambijenata bi prestavljale presek kroz istoriju grada i njegova različita lica.

57 ideje i planovi gradskih inženjera Kenjveš Tot Mihalja 1910. i Konstantina Koste Petrovića, 1930. Grupa autora: 200 godina urbanizma Subotice, Zavod za urbanizam i Istorijski arhiv, Subotica 1980.; Istorijski arhiv Subotica, F: 47, I, 2/1930. godina.

Park / promenada „Prozivka“ (Narodni park) Među memorijalne prostore Subotice ubraja se njen jedini pravi park „Prozivka“, u kome stilizovani snop Ota Loga seća na stotine boraca 8. Vojvođanske udarne brigade pokošenih u završnim borbama u Drugom svetskom ratu. - Spomenik „Prozivka“, Oto Logo i

saradnici N. Delјa, Č. Krstić, L. Merković (natpis), 1977.

- Bazen „Prozivka“ - Stadion „Spartak“ - Senćansko groblje

Dudova šuma / - Građevinski fakultet - Studentski centar - Sajamsko-sportska hala - Škola malih sportova „Spartak“ - Gradski bazen (u izgradnji od 1990.) - Tenis klub - Sport kafe - Crkva Sv. križa - Groblje

Trg-park Ćirila i Metodija / Zapadna kapija – Somborski put - Crkva Uskrsnuca Isusova - Crkva na Kalvariji - Stadion „Bačka“ - Hipodrom - Kupalište - Bajsko groblje - Buvlja pijaca

Ulica braće Radić - Evangelička luteranska crkva - Luterov park - Senćanska crkva

108

Parkovi Palića

Mreža subotičke kulturne infrastrukture dopire i do Palićkog jezera i širi se na njegove parkove prirode i parkove kulture, gde su Marcel Komor i Deže Jakab, autori subotičke Gradske kuće i Sinagoge, i njihovi savremenici ostavili još jedan znameniti trag.

2000m

110

INSTITUCIJE I OBJEKTI Zaštićeno područje Park prirode „Palić“

Prostorna kulturno-istorijska celina – Palić / "Jezero Palić"

- Zoološki vrt Palić | Krfska 4, Palić | muzej-klaster po sebi

- Veliki park / Park narodnih heroja | 1842, u stilu engleskog vrta

- Konen vila | Park narodnih heroja br. 7 | 1900. arh. Ferenc Rajhl; projektovao za industrijalca Vilmoša Konena; prvi nagoveštaj secesije na Paliću | spomenik kulture

- Velika terasa / Kur-salon / Kongresni centar (2013.) | Park narodnih heroja bb | 1909/12. izgrađena po projektu iz 1909; arh. Marcel Komor i Deže Jakab; mađarska varijanta secesije | spomenik kulture

- Vodotoranj | Park narodnih heroja bb | 1910. arh. Marcel Komor i Deže Jakab; mađarska varijanta secesije | spomenik kulture

- Spomen česma | Park narodnih heroja bb | 1912. arh. Marcel Komor i Deže Jakab; mađarska varijanta secesije | spomenik kulture

- Muzički paviljon | Park narodnih heroja bb | 1910. arh. Marcel Komor i Deže Jakab; mađarska varijanta secesije | spomenik kulture

- Letnja pozornica | Park narodnih heroja bb | 1950. arh. Baltazar Dulić

> Evropski filmski festival „Palić“

- Ženski štrand | Obala Lajoša Vermeša bb, Palić

- Teniski klub ”Palić 1878”

- Zaštićeno područje Spomenik prirode „Stabla hrasta lužnjaka na Paliću“

- Železnička stanica Palić | Splitska aleja br. 1 | 1887, klasicizam | spomenik kulture

- Grobnica Bele Farkaša | Farkaš Bela (1894-1941) | Lovačka bb, Groblje na Paliću | znamenito mesto

- Etno Kamp Hajdukovo | na napuštenom salašu, Horgoška šuma kraj Subotice

> Trenchtown festival

- vile, vinarije, hoteli

- biciklističke staze, sportske aktivnosti

111

Na jezeru između peščanih dina smestilo se mondensko banjsko lečilište i omiljeno izletište Subotičana, čije uređene zelene površine u stilu engleskog parka krase objekti i paviljoni iz perioda cvetanja subotičke secesije. Park prirode Palić, Zoološki vrt Palić – oba muzeji po definiciji ICOM-a - i Veliki park sa svojom letnjom pozornicom i paviljonima stvaraju jedan turistički klaster sa temom muzeja, kulture, prirode i rekreacije.

Na Paliću se kraj Zoološkog vrta od 1949. nalazio i prvi privatni muzej, Bačka galerija dr Jovana Milekića58, koju je u prve dve godine po otvaranju posetilo 65.000 posetilaca. Treba naglasiti da su Galerija i Zoološki vrt, u čijem sklopu je bio i Lovački muzej sa eksponatima Oskara Vojnića, subotičkog svetskog putnika i lovca, u današnjoj upravnoj zgradi, funkcionisali kao savremeni klaster, stvarajući ne samo jedinstveni edukativni muzejski prostor, već i koristeći zajedničku ulaznicu. Na liniji Subotica - Palić od 1898. do 1974. godine je saobraćao tramvaj, naglašavajući intimnu povezanost dveju kulturno-istorijskih celina i stvarajući u letnjim mesecima jedinstveni doživljaj u otvorenim kolima.

Ovakva ponuda i povezanost u programskom, funkcionalnom i saobraćajnom smislu odlike su savremenih klastera muzeja na kojima Palić, u svojim naporima da se aktuelizuje i još više približi gradu, mora intenzivno da radi. Sam arhitektonski karakter već stogodišnjih objekata, ambijentalna i ekološka vrednost celine, važnost Zoološkog vrta na nivou države, atraktivnost plaže, pešačkih i biciklističkih ruta, lekovitost vode i blata i značajne kulturne manifestacije nameću izuzetno visoke standarde kojih se treba držati u prezentaciji ovih kvaliteta i isticanju i jačanju muzejskog karaktera i sadržaja, koji bi bili privlačni i turistima i građanima tokom cele godine.

58 Otvorena prvobitno 1926. godine kao Bački muzej u Manojlovićevoj palati na subotičkom Korzou. 112

Ludoško jezero

U povezivanju kulturne mreže Subotice još jedno čvorište se ističe svojim izvanrednim kvalitetima i potencijalom. Ludoško jezero kao specijalni rezervat prirode zahteva i specijalni muzeografski pristup i interpretaciju, koji bi delikatnim planiranjem uključili i arheološki značaj lokacije i nalazišta u blizini Nose,59 salašarska naselja oko jezera, kao i panonske kuće i religijske objekte sela Ludaš. Time ne samo što bi subotička mreža muzeja bila obogaćena, već bi se aktiviralo i promovisalo zaleđe grada. Posebno treba iskoristiti mogućnost povezivanja sa drugim jezerim i ritovima u zoni60 u jednu obrazovnu, turističku i rekreativnu rutu i prezentovati Ludoš u zajedničkim prekograničnim projekatima sa Mađarskom.

59 Arheološka nalazišta u zoni, prezentovana i u Gradskom muzeju Subotice: Nosa – Hinga (gvozdeno doba i srednjovekovna nekropola), Biserna obala (nekropola bakarnog doba); Ludaš – Budžak (neolitsko naselje); Hajdukovo – Pereš (mezolit), Sekeljhalom (neolit, bronzano doba), itd. 60 Park prirode Kamaraš, Horgoš; Kapitanski rit; Ribnjak, Velebit

113

Urbana prezentacija/muzeografija

Rute i javni prostori

Naglašeno prisustvo arhitekture secesije u Subotici rezultovalo je još jednim prekograničnim projektom saradnje Mađarske i Srbije u turističkom razvoju zajedničkog nasleđa i prezentacijom „Putevima secesije“, koja slično barselonskoj „Ruti modernizma“ vodi posetioce po amblematičnim objektima grada. Ova tematska ruta jedan je od mogućih izbora za prezentovanje i čitanje grada, upisanog u međunarodnu Mrežu art nouveau gradova za evropsku kooperaciju.61

„Putevima secesije“ 1. Palata Simeona Leovića, Park Ferenca

Rajhla 11 2. Najamne palate S. Sonenberga, Đ.

Đakovića 3 i M. Korvina 10 3. Palata Ferenca Rajhla – galerija Likovni

susret, Park Ferenca Rajhla 5 4. Subotička trgovačka banka, Korzo 4 5. Palata Hotela Zlatno Jagnje, Korzo 3 6. Gradska najamna palata, Branislava

Nušića 2 7. Palata J. Roznofskog, Štrosmajerova 22 8. Gradska kuća, Trg Republike 1 9. Palata Mađarske kreditne banke, Trg

Republike 2 10. Palata Dušana Stojkovića, Trg Republike

10 11. Enterijer Papillon Café-a, Dimitrija

Tucovića 9 (postmoderna neo-secesija) 12. Palata Austrougarske banke, Dimitrija

Tucovića 15 13. Palata Mikše Demetera – Muzej grada

Subotice, Trg sinagoge 3 14. Sinagoga, Trg sinagoge 6 15. Vodotoranj, Park heroja bb 16. Velika terasa, Park heroja bb 17. Plave vaze, Park heroja bb 18. Muzički paviljon, Park heroja bb 19. Spomen česma, Obala Lajoša Vermeša bb 20. Ženski štrand, Obala Lajoša Vermeša bb

61 Reseau Art Nouveau Network, osnovana 1999. 114

Klasteri muzeja i urbana muzeografija

Međutim, ona je samo delić sveukupne prezentacije kulture, arhitekture i urbanizma grada. Urbanu muzeografiju takođe čine izbor eksponata i njihova interpretacija i kontekstualizacija koje im daju značenje i poruku. Njen zadatak ovde je da nađe način za prezentovanje mnogih lica grada i podstakne razvoj Subotice između dva ekstrema, između bajkovite raskoši mita o „trećem gradu u Monarhiji“ i slike „najvećeg sela u Evropi“, koje se u kritikama stapaju u viziju „seoskog naselja sa gradskim jezgrom“ i model „u centru velegrad, na periferiji veleselo“.62

62 Lansky: „Najveće selo ili treći grad u Monarhiji?“, Blog subotičkog Zavoda zavoda za urbanizam posvećen istoriji grada, 22. avgusta 2010. http://www.gradsubotica.co.rs/najvece-selo-ili-treci-grad-u-monarhiji/

115

Muzeji grada i arhitekture

Time je značajnija uloga muzeja grada i analiziranih klastera muzeja i kulture, koji bi trebalo da budu nosioci te prezentacije i različitih ruta i čitanja, uključujući u njih svoje eksponate, arhitektonske objekte i javne i zelene prostore, kao i samu urbanu matricu i tkivo u koje su integrisani. Gradski muzej Subotice kao zavičajni muzej kompleksnog tipa, odnosno muzej-mreža, bavi se i izučavanjem, čuvanjem i prezentacijom predmeta o prošlosti grada. Nju ističe svojim ograncima u Gradskoj kući (vidikovac, većnica, apoteka) i širi je na region ogrankom u Bačkoj Topoli i njegovim mini-muzejima koji čuvaju ruralnu istoriju.

Gradski muzej Subotica

Ogranci: - Gradski muzej Subotica

Odeljenja: arheološka, etnološka, istorijska, umetnička i prirodnjačka zbirka, biblioteka, zaštita muzejskih predmeta Objekti: - Sedište muzeja | Trg Sinagoge 3, Subotica | najamna kuća Mikše Demetera

(Dömötör), potom zgrada štamparije „Minerva“, 1906, arh. braća Jožef i Laslo Vago, u stilu secesije | sedište Muzeja od 2008. godine

- Gradska kuća – Vidikovac | Velika većnica | Apoteka - Muzej Bačka Topola

Postavke: biologija, arheologija, lokalna istorija, književnost i istorija umetnosti, biblioteka Manifestacije: umetničke kolonije Ogranci: - Muzej Bačka Topola | kaštel porodice Kraj (Kray), Bačka Topola | 1802,

spomenik kulture od izuzetne vrednosti - Zavičajna kuća / etnokuća u Bačkoj Topoli | Moše Pijade br.19, bačka Topola |

1843 (1986. Muzej) | tipična panonska kuća sa tri odaje - Kovačko-kolarska radionica u Bačkoj Topoli - Vetrenjača - muzej mlinarstva u Bačkoj Topoli - Muzej konjarstva u Zobnatici

116

Nesrazmeru između koncentracije reprezentativnih sadržaja u centru i periferije grada, podcrtanu panonskom niskom gradnjom, GUP za Suboticu i Palić do 2020 rešava aktuelnom urbanističkom paradigmom policentričnog grada, koju klasteri muzeja promovišu. Po pitanju novih centara vezanih u svetskom iskustvu tematski, a često i fizički za klastere muzeja, u Subotici se zapaža odsustvo komercijalnih izložbi, odnosno sajmišta. Druga vrsta klastera koji Subotici nedostaje, a sve više se vezuje za budućnost razvoja grada, je univerzitetski klaster ili kampus, budući da grad još uvek nije sedište nijednog univerziteta niti većeg istraživačkog centra, već ima samo nekoliko visokoškolskih ustanova i zavoda. U sprezi sa njima, Subotici nedostaje i klaster kreativnih, kvinarnih industrija.

Kada je reč o povezivanju svih ovih mreža i aktivnosti u urbanističkom smislu, nemoguće je zanemariti rez koji pruga izaziva u urbanom tkivu Subotice. Projekti vezani upravo za pomenute funkcije novih izložbenih, kreativnih, istraživačkih i obrazovnih centara mogli bi da posluže za premošćivanje ove prepreke topografskim projektima, produžavajući urbanu matricu i vezujući urbane mreže.

117

Sombor Urbana struktura stare varoši i kulturne institucije čine od istorijskog jezgra Sombora muzej urbanizma XVIII i XIX veka i ističu potencijal klastera muzeja da uveže celu centralnu zonu u svoje aktivnosti i urbanu muzeografiju. Na tromeđi Srbije, Mađarske i Hrvatske, u njemu se prepliću kulture i stilovi, i otvaraju nove mogućnosti za saradnju.

1000m

119

Istorija i struktura grada Započet elibertacijom 1749. godine, prosperitet Sombora kao sedišta tadašnje Bačko-bodroške županije63 zaustavio se nakon prvog svetskog rata, kada se novoosnovana Kraljevina SHS, umesto na županije, deli na banovine. Sedište Dunavske banovine postaje Novi Sad, što mu daje impuls za novi talas intenzivnog razvitka (Poglavlje Novi Sad). U Somboru, građenom da bude upravni i kulturni centar, a sada na ivici Banovine, započinje relativna stagnacija. Zahvaljujući njoj, međutim, sačuvana je stara urbana struktura iz koje se čitaju istorija grada i njegov nekadašnji sjaj.

63 koja je obuhvatala područje današnje Bačke, uključujujući i Novi Sad i Baju u Mađarskoj.

Prostorne kulturno-istorijske celine - Staro jezgro Sombora: Venac i Trg bratstva i

jedinstva, Sombor

Spomenici kulture - Crkva sv. Jovana, Sombor, Sombor - Rimokatolička crkva i Župni ured, Sombor,

Sombor - Zgrada Bačko-bodroške županije, Sombor,

Sombor - Zgrada Narodnog pozorišta, Sombor, Sombor - Kapela Sv. Jovana Nepomuka, Sombor, Trg

Cara Lazara, Sombor - Srpska Pravoslavna crkva Sv. Georgija,

Sombor, Sombor - Preparandija, Sombor, Venac Radomira Putnika

br. 30, Sombor - Gradska kuća, Sombor, Trg Solobode br. 1,

Sombor - Zgrada u Ulici Ernesta Kiša 1, Sombor, Sombor - Zgrada u Ulici Kralјa Petra 9, Sombor, Kralјa

Petra br. 9, Sombor - Zgrada u Ulici Kralјa Petra 19, Sombor, Kralјa

Petra br. 19, Sombor - Zgrada u Ulici Venac Stepe Stepanovića 22,

Sombor, Venac Stepe Stepanovića 22, Sombor - Zgrada u Ulici Kralјa Petra 2, Sombor, Kralјa

Petra br. 2, Sombor - Zgrada u Ulici Kralјa Petra 8, Sombor, Kralјa

Petra br. 8, Sombor - Palata porodice Konjović - Zgrada u Ulici Kralјa

Petra 10, Sombor, Kralјa Petra br. 10, Sombor - Galeova kuća, Sombor, trg Sv. Trojstva br. 1,

Sombor - Grašalkovićeva palata, Sombor, Trg Cara Lazara

br. 1, Sombor - Zgrada Pionirske biblioteke 'Karlo Bjelicki',

Sombor, Trg Cara Lazara br. 3, Sombor - Krušperova palata i kula, Sombor, Trg Cara

Lazara br. 5 i 7, Sombor - Zgrada na Trgu Bratstva-Jedinstva br. 3 - Laloševićeva kuća, Sombor, trg Sv. Trojstva br. 3,

Sombor - Zgrada na Trgu Oslobođenja br. 6, Sombor, Trg

Slobode br. 6, Sombor

Znamenita mesta - Mesto Batinske bitke (na obali Dunava kod

Bezdana), Sombor

120

Da istorija ne ukazuje drugačije,64 sa mape bi se moglo pretpostaviti da je Sombor iznikao iz nekog rimskog vojnog logora na limesu u Donjoj Panoniji. U uličnoj mreži glavni putni pravci i dalje vode u grad i opisuju u njegovom središtu centralni „forum“ na kome se uzdiže Gradska kuća. Blaga zakrivljenost ulica seća na naseljavanje ostrva u plavnom području tada bujne i ćudljive reke Mostonge, koje danas gotovo da više i nema.65 Forma šančeva kojima je reka strujala oko kaštela Cobor Sent Mihalj i potonjeg utvrđenja i sedišta nahije, sačuvana je u vencu ulica koji opasuje zaštićeno kvadratno centralno gradsko jezgro, oko koga se grad koncentrično širi i u kome se koncentrišu kulturne institucije svedočeći o njegovoj blistavoj prošlosti. One zauzimaju pozicije na glavnim trgovima i ulicama, formirajući čipkasto tkivo javnih prostora, istorijske arhitekture i kulturnih sadržaja.

64 tj. da je Bačkom I-V veka vladalo sarmatsko (iransko, odnosno persijsko) pleme Jaziga. 65 Županija je sazidana na tzv. Pandurskom ostrvu na samom početku XIX veka, kada je Sombor grad na ostrvima – ukupno četrnaest njih.

121

Muzeji: klasteri i mreže Klasifikaciju klastera muzeja moguće je izvršiti prema urbanoj tipologiji kojoj se prilagođavaju i definišu je, odnosno kao blokove muzeja, trgove muzeja, ulice muzeja, parkove muzeja, obale muzeja... Sistem kulturnih i javnih institucija i prostora Sombora u morfološkom smislu vezuje se u centar grada kao kulturnu četvrt, odnosno „grad kulture“ u užem smislu, a muzeji, galerije i kulturni centri Sombora čine i bukvalno jednu četvrt ovog „grada“ unutar Venca.

122

Kulturne institucije i javni prostori Unutrašnju varoš - Venac - Sombora uokviruju ulice-venci vojvoda Stepe Stepanovića, Petra Bojovića, Živojina Mišića i Radomira Putnika. Prostornu kulturno-istorijsku celinu upotpunjava spoljni trg-park ove varoši. Zajedno, stvaraju prostorni okvir za razvoj društva, kojim dominiraju ključne kulturne institucije i koji se analizira po sekvencama obeleženim na „Planu detaljne regulacije". 66

66 Javno preduzeće za prostorno i urbanističko planiranje i zaštitu spomenika kulture „Urbanizam“ Sombor: Plan detalјne regulacije centralne zone - „Venca“ u Somboru. Sombor, J.P. Urbanizam, 2009 124

Ulica Kralja Petra I („Glavnjak“) i Trg sv. Đorđa

Glavna ulica Kralja Petra I kao cardo maximus preseca varoš i produžava se ka pravougaonom bloku oko Županije. Njome započinje sistem najznačajnijih kulturnih objekata i javnih prostora Sombora vezanih u pešačku zonu unutar Venca. - Preparandija | Venac Radomira Putnika 30 | 1895, arh. Vladimir Nikolić, za Georgija

Brankovića | u stilu neorenesanse | spomenik kulture od velikog značaja Muzej somborske Učiteljske škole, deo njene biblioteke i kancelarije dekanata Učiteljskog fakulteta Galerija Save Stojkova

- Srpska Pravoslavna crkva Sv. Georgija | Trg sv. Đorđa, Sombor | spomenik kulture od velikog značaja

- Srpska čitaonica "Laza Kostić" | Čitaonička ulica 2 x Kralja Petra I, Sombor | 1882. za potrebe Srpske čitaonice, u stilu eklektizma | spomenik kulture

- Gradska Biblioteka "Karlo Bijelicki" / Mađarska čitaonica | Kralja Petra I 11, Sombor | matična biblioteka za Zapadnobački okrug Odeljenja: odeljenje za odrasle, naučno odeljenje, referalni internet centar, internet kafe sa čitaonicom za štampu, dečje odeljenje sa čitaonicom. Biblioteka ima: knjigoveznicu, knjižaru, digitalnu galeriju, čitaonicu kapaciteta 26 mesta i izdavačku delatnost. Ogranci: Pionirsko odeljenje Narodne biblioteke „Karlo Bjelicki“ | Trg cara Lazara 3, Sombor Mesne biblioteke Zapadnobačkog okruga

- Bioskop Narodni / Bioskop „Ernest Bošnjak“ | Kralja Petra I, Sombor | 1914, Elek Proeker, za Ernesta Bošnjaka; secesija Cinema caffe

125

Trg sv. Trojstva („Ćelavi trg“) i Trg cara Lazara

- Gradska kuća | Trg Svetog Trojstva br.1, Sombor | 1718. utemeljena za grofa Jovana Brankovića; 1842. dobija današnj izgled, u stilu neoklasicizma | 1749. gradski Magistrat | spomenik kulture od velikog značaja Sedište političkih stranaka i NVO Radio Sombor Redakcija Somborskih novina Atrijum: Gradska kafana, do 2003. program „Somborsko leto“

- Crkva Svetog velikomučenika Georgija | (1717. 1744) 1759-61; 1936. obnovljena; ikonopis Teodor Kračun, Pavle Simić; u baroknom stilu | spomenik kulture od velikog značaja Sedište Pravoslavne crkvene opštine

- Rimokatolička crkva Svetog Trojstva i župni ured | 1743, u baroknom stilu; 1771. orgulje; vredna umetnička dela | spomenik kulture od velikog značaja

- Istorijski arhiv Sombor / Pašina kula i Krušperova kuća | Trg cara Lazara 5, Sombor | kula: kraj XVI-poč. XVII v.; kuća: 1771. u kasnobaroknom stilu | spomenik kulture od velikog značaja Slikarski ateljei: Vladimira Spasića, Pavla Blesića, Dragana Savića, Milana Jovanovića, Borislava i Branimira Brankova i Hadži-Dušana Mašića. Najvredniji dokument: originalna Povelja slobodnog i kraljevskog grada Sombora iz 1749. godine, sa potpisom i pečatom carice Marije Terezije. Saradnja: sa Gradskim muzejem Sombor (stalna postavka muzeja), sa Arhivom Vojvodine (projekat štampanja fototipskog izdanja Povelje slobodnog i kraljevskog grada Sombora iz 1749. godine 2007-08.); sa Arhivom Srbije i regionalnim arhivima u Vojvodini po stručnim pitanjima (predavanja, seminari i savetovanja).

- Kapela Svetog Ivana Nepomuka / Slikarski atelje "Višinka" | Trg cara Lazara 3, Sombor

- Pionirsko odeljenje Narodne biblioteke „Karlo Bjelicki“ („Mala biblioteka“) | Trg cara Lazara 3, Sombor | 1884-86, arh. Leopold Decer; 1995. konzervatorski radovi; u stilu eklekticizma

- Galerija "Milan Konjović"/ Galeova kuća | Trg sv. Trojstva 2, Sombor | 1838, građena za apoteku; 1861. prenamenjena u galeriju, legat slikara | centar za istraživanje i proučavanje ličnosti i dela M.K. | spomenik kulture od velikog značaja

- Gimnazija „Veljko Petrović“ - Galerija Kulturnog centra „Laza Kostić“ (Galerija Likovne jeseni) | Laze Kostića

5, Sombor - Grašalkovićeva palata | Trg Svetog trojstva 1, Sombor | 1763, za grofa Antona

Grašalkovića | spomenik kulture od velikog značaja | buduća nova galerija? Turistička organizacija Sombora | Trg cara Lazara 1, 25000 Sombor

126

Gradska kuća zauzima centralnu poziciju na gradskom „forumu“, koji severoistočnom stranom izlazi na glavnu ulicu, a severozapadnom formira Trg sv. Trojstva – „ćelavi“, manifestacioni centar grada - i izliva se u Trg cara Lazara. Izlazi takođe na pijacu, koju kao deo svakodnevnog varoškog života obavezno treba uključiti u ovaj sistem, ali je i prilagoditi savremenim funkcionalnim i estetskim kriterijumima, sa podzemnom garažom i skladištem za robu.67 Ovaj sistem centralnih trgova kulture i umetnosti oko nekadašnjeg i možda budućeg Magistrata i crkava po kojima nose imena, vezuje u celinu galerije Kulturnog centra „Laza Kostić“ i „Milan Konjović“, Dečiju biblioteku, kao i Istorijski arhiv u zdanjima Krušperove kuće i Pašine kule, poslednjeg ostatka gradske tvrđave. Između dveju galerija i ulica Laze Kostića i Zmaj-Jovine oformljen je još jedan javni prostor koji pruža mogućnost za njihovu eksteriorizaciju. Trg umetnosti Plan detaljne regulacije „Venca“ stoga predlaže formiranje još jednog, „unutrašnjeg“ trga umetnosti koji bi to ime i zvanično nosio, u dvorištu bloka u kome su smešteni Biblioteka, Pozorište i Grašalkovićeva palata. Tako bi se stvorila otvorena sala za njihova kulturna dešavanja i jedna alternativna putanja ka narednoj kulturnoj podcelini muzejskog karaktera. Ovakvo povezivanje zahteva i infrastrukturne zahvate i izgradnju podzemnih parkinga ispod trgova Sv. Trojstva i Koste Trifkovića, u okviru njihove buduće transformacije, i istrajno nastojanje da se održi najviši nivo prezentacije.

67 Bioskop Zvezda dugo je stajao zapušten, a kasnije pretvoren u kineski tržni centar. 127

Trg Koste Trifkovića - Trg Republike / Fijakerski plac

- Narodno pozorište Sombor | Trg Koste Trifkovića 2, Sombor | 1879. osnovano Deoničarsko društvo somborskog pozorišta | 1882, arh. Adolf Vajta, u stilu neoklasicizma, sa toskanskim i jonskim pilastrima, enterijer neobarokni; 1977, 1981-82. konzervatorski radovi i dogradnja | spomenik kulture od velikog značaja

Scene: Velika scena (320 mesta), mala scena (95 mesta) i "Studio 99".

> Festival "Pozorišni maraton" (kraj pozorišne sezone, od 1993.) | Tri dana i noći predstava NPS premijerno izvedenih tokom sezone i predstava gostujućih pozorišnih profesionalnih, amaterskih i studentskih trupa.

- Gradski muzej Sombor / Fernbahova kuća | Trg Republike 4, Sombor | 1883/1945, u stilu eklekticizma | kulturno dobro

Zbirke: arheološka, botanička, etnološka, fotografska, istorijsko-umetnička, likovna, numizmatička, zbirka primenjene umetnosti; biblioteka

Sedište: Glavna postavka, Galerija savremene umetnosti / Zbirka „Likovna jesen“

Ogranci:

Muzej Batinske bitke kod Bezdana | memorijalni kompleks, sa hrvatske strane Dunava spomenik vajara Antuna Augustinčića | 1975, arh. Milorad Berbakov | objekat van funkcije od 1995. i devastiran, postoji ideja da se pretvori u ekološki centar mladih podunavskih zemalja

Dvotržje između Muzeja i Pozorišta deluje kao najzanemareniji od javnih prostora kulturne četvrti, u potpunoj nesrazmeri sa značajem institucija na njemu i njihovim kapacitetom kulturne emisije. Hotel „Internacion“ svojom arhitekturom odudara od ambijenta, ali predstavlja jedan od generatora tokova turista i potencijalnih posetilaca. Upadljivo odsustvo fotografija muzeja na geo-lociranim fotografskim internet zajednicama govori o neophodnosti njegove intenzivne promocije i dinamizacije. Postojeće fotografije upozoravaju na ogromnu pažnji koju treba posvetiti kioscima, pomoćnim objektima, urbanom mobilijaru, pejzažističkom rešenju, da ne bi degradirali nego odražavali i podržavali visoku urbanu kulturu Sombora.

128

Venac vojvode Petra Bojovića

Pešačka zona i koncentracija kulture u njoj završava se jugozapadnim vencom u koji su se, uz najstarije istorijske spomenike, smestili i dinamični Kulturni centar, Sokolski dom i Muzička škola, kao značajne institucije savremene umetnosti i sportske kulture. - Kulturni centar i galerija "Laza Kostić" Sombor | osnovan 1995. godine kao

naslednik čuvene galerije i manifestacije "Likovna jesen", koja se od 1961. godine održavala u Somboru Sedište | Venac Radomira Putnika 2 x Venac Petra Bojovića, Sombor Galerija | Laze Kostića br. 5, Sombor Programi: likovni, muzički, književni program, program za decu i mlade, poseban program „Karavani“ namenjen selu (obilazak naseljenih mesta, organizovanje izložbi, likovnih kolonija, pozorišnih predstava za decu i muzičkih sadržaja) Prostori i aktivnosti: izložbena galerija – najintenzivnija delatnost; mala sala - projekcije filmova, književne večeri, predavanja; dvorište - koncerti Manifestacije: Festival amaterskog filma, projekcije Balkanskog filma i festival „Bdenje duše“ (održavan istovremeno u 16 svetskih gradova); festivali „Šareni svet“ i „Slobodna zona“ (sa udruženjima „Somborski omladinski bum“, „Pogromnik“, „Studio 5“, „Ravangrad“), „Somborsko leto“ (u partnerstvu sa Turističkom organizacijom Sombor), manifestacija „Likovna jesen“

- Hram Svetog Jovana Preteče - Mala pravoslavna crkva | Njegoševa, Sombor | 1790, na mestu sukcesije različitih bogomolja, u baroknom stilu sa elementima rokokoa; ikona Presvete Bogorodice doneta prilikom seobe Srba sa Kosova | spomenik kulture od izuzetnog značaja

- Turska kuća | Ernesta Kiša 1, Sombor | XVII v., jedna od dve preostale građevine iz doba vladavine Osmanlijskog carstva; 1789. prva pošta | spomenik kulture od velikog značaja

- Umetnička radionica "Knez" | Venac vojvode Petra Bojovića 5, Sombor - Muzička škola "Petar Konjović" | Venac vojvode Petra Bojovića 9, Sombor - Sokolski dom („Partizan“) | Venac vojvode Petra Bojovića 11, Sombor | 1927, arh.

Vladislav Sabo i Johan Bazler, u srpsko-vizantijskom stilu Prostori: sportska sala i otvoreni tereni za male sportove Udruženja: Sportski Savez Grada Sombora, Udruženje sportskih ribolovaca Manifestacije: Loop festival | festival elektronske muzike

- Mađarska građanska kasina Sombor | Venac vojvode Petra Bojovića 13, Sombor

129

Trg Cara Uroša – Trg slobode - Park heroja

Gradska pijaca ispred glavnog ulaza u grad pretvorena je u reprezentativni trg ispred Županije, Katedrale i karmelićanskog manastira, izgrađenih na nekadašnjem Pandurskom ostrvu. Iz trga izrasta pravougaoni park čija je sadnja započeta 1898, naglašavajući glavnu gradsku osovinu koja spaja nove naprama-postavljene ulaze u grad, železničku i autobusku stanicu, i parkove formirane oko njih. Kao deo zaštićene ambijentalne celine povezuje kulturno i urbano jezgro sa novim obrazovnim institucijama i sadrži ogroman potencijal za transformaciju – sopstvenog prostora i uloge, grada i građana. Trgovi i parkovi kulture i znanja

U zgradi Županije danas se nalazi gradska administracija, koja nema kapacitet da aktivira ovaj izuzetno eksponirani prostor i da mu da kulturnu i obrazovnu dimenziju neophodnu pre svega u ovako bitnim javnim prostorima savremenog grada. Funkcija kulturnog generatora - kontejnera muzejskih, multimedijalnih i drugih kulturnih i visokoobrazovnih sadržaja - bi u sadašnjim uslovima i razvojnim planovima Sombora i Vojvodine bila mnogo prikladnija, dok bi Opština na svom starom mestu Magistrata i fizički bila u središtu grada kome služi i zbivanja zbog kojih postoji. Zatvor bi, kao i u Subotici i Pančevu, trebalo izmestiti iz gradskog

130

centra, a objekat uključiti u ovu kulturnu urbanu transformaciju, čiji nagoveštaj daje privatna galerija-knjižara locirana uz potencijalni „Trg znanja“, kakav bi trebalo urediti između Pedagoškog fakulteta i škola na kraju ovog poteza.

Trg cara Uroša

- Županija | Trg Cara Uroša 1, Sombor | 1805-08; 1882. današnji izgled fasade; u stilu eklekticizma | spomenik kulture od velikog značaja Institucije: Opštinska gradska uprava, Zatvor i dr. Postavke: Sala grbova, zbirka znamenja plemićkih porodica iz okolnih sela

Svečana sala, "Bitka kod Sente", delo Ferenca Ajzenhuta - Katedrala Svetog Stjepana i karmelićanski samostan Županijski park / Park heroja „Trg znanja“ - Galerija "Art" | Sonje Marinković 31, Sombor

- Pedagoški fakultet, kao deo Novosadskog Univerziteta

131

Zelengrad

Na taj način bi se naglasila veza koju sistem centralnih kulturnih i javnih prostora Sombora uspostavlja sa novim čvorištima kulturne infrastrukture, pre svega obrazovnim institucijama, uključujući uličnom mrežom koja se zrakasto širi i druge gradske parkove i centre posvećene kulturi tela. Alternativno ime Sombora „Zelengrad“, vezano za njegove zelene ulice i parkove, ukazuje na značaj ekološke dimenzije muzejske prezentacije grada. Podseća i na blizinu specijalnog rezervata prirode „Gornje podunavlje“ koji ubuhvata Apatinski i Monoštorski rit, kao međunarodno značajno stanište ptica u sistemu ritova Vojvodine i prekograničnom rezervatu biosfere Dunav-Mura-Drava. Zato mreža javnih prostora, kao esencijalni element kulturne infrastrukture, u Somboru mora da uključi i za grad neuobičajenu aktivnost posmatranja ptica i interpretaciju ovog prirodnog bogatstva.

Spomenici prirode

- Specijalni rezervat prirode "Gornje podunavlje" | Monoštorski rit, Apatinski rit, područja Štrpca, Kozare i Karapandže | međunarodno značajno stanište ptica prirodno dobro 1. kategorije (od izuzetnog značaja za Republiku)

Sportski centri - Gradska hala "Mostonga" | Apatinski put 90,

Sombor | 1971. godine | Objekti: sportska dvorana za male sportove - glavna hala, pomoćna hala, ambulanta i sportski lekar; trim staza Program: treninzi, takmičenja, nastava fizičkog vaspitanja, rekreativni programi, kulturno-zabavne i privredne manifestacija

- Plivački bazen "Mostonga" | Apatinski put 90, Sombor | 1981. godine Program: škola za neplivače. Objekti: zatvoreni veliki i mali bazen; otvoreni olimpijski i dva dečija bazena

- Gradsko kupalište "Štrand" | Veliki bački kanal, Centrala bb, Sombor | u XVIII veku kanal i prva kupališta; 1930-tih Štrand na levoj strani Apatinskog mosta Objekti: otvoreni olimpijski i veliki bazen; tereni za odbojku na pesku i za mali fudbal; dečije igralište

132

Ravangrad: Slika grada u umetnosti i medijima i urbana muzeografija

Imena kulturnih i obrazovnih institucija govore da se „u tom Somboru“ i Mrazovićevoj „Normi“ nisu školovali samo prvi srpski učitelji, već da su u njemu radili i stvarali literarnu i piktoralnu sliku o njemu Milan Konjović, Laza Kostić i Veljko Petrović. Između ideje uporišta srpske kulture i prosvete u XVIII i XIX veku i romantične vizije bunjevštine, fijakera i salaša, potka kolektivnog imaginarijuma i verske i nacionalne tolerancije utkane u urbano tkivo može biti predmet literarnih, kulturnih i istorijskih ruta kroz grad. Akcenti ove prezentacije mogu biti i jedinstvena dela u Svečanoj sali Županije, gigantsko platno "Bitka kod Sente"

133

Ferenca Ajzenhuta i mapa „Sombor iz ptičije perspektive“ arhitekte Brane Jovina.

Analiza pokazuje značajnu poziciju sakralnih objekata i pijace u ovom gradskom sistemu, čije prostore treba osavremeniti i novim uređenjem i novim programima dati im ulogu u kulturnom životu i turističkoj ponudi grada.

U krug

To redizajniranje i reprogramiranje nužno je proširiti na celokupnu radijalnu urbanu strukturu Sombora. Ona kreće od Trga svetog Trojstva kao nulte tačke za merenje udaljenosti sela opštine Sombor, koja formiraju koncentrične krugove – prvi, drugi i treći krug sela na 13, 20 i 25 km od Trga. U aktiviranju ovog zaleđa grada, u muzeografiju Sombora potrebno je uključiti spomenike arheologije,

- klasične (srednjovekovni arheološki lokalitet „Bortanj“) i

- industrijske (prevodnica oko Bezdana i dr.),

kao i civilno i sakralno graditeljsko i parkovsko nasleđe

- dvorce i letnjikovce iz XIX i XX veka (mostovi i dvorac-kaštel grofa Kovača / danas OŠ "Petar Kočić" u Riđici, kaštel barona Redla / OŠ "Laza Kostić" u Rastini, napušteni dvorac Fernbahovih „Baba pusta“ u Aleksi Šantiću, ruševine kapelice dvorca porodice Semze u Kljajićevu, i njihov dvorac „Vamošer“ / privatni stambeni objekat u Bačkom Monoštoru i dr.),

- crkve, manastire (Franjevački, Karmelićanski i Manastir Svetog arhiđakona) i vodice (Dorislovo, Čonoplja, Stapar, Čičovi, Milčić),

- privatne muzeje (Muzej duvana u Telečkoj)

u naseljima somborske opštine.

Naglašavanjem njihovih arhitektonskih, pejzažističkih i kulturno-istorijskih kvaliteta novom prezentacijom, ali i novim namenama i uređenjem, mogli bi da se uključe u raznovrsne turističke, kulturne, hodočasničke rute, rute baroka, Bunjevaca, podunavskih Nemaca,68 prirodnjačke i „zelene“ putanje, kao i već definisanu prekograničnu Biciklističku rutu „Panonski put mira“.

68 Centar za Podunavsko-nemačku istoriju i kulturu „Adam Berenz“, osnovan u Apatinu 2001, uključuje u nasleđe dvorce, crkve i groblja, kao i stratišta Podunavskih Nemaca (Gakovo, Kruševlje, Kronić palata)

Spomenici oko Sombora Rimokatolička crkva sv. Arhanđela Mihajla, Bački Breg, Sombor

Rimokatolička crkva sv. Petra i Pavla, Bački Monoštor, Sombor

Srpska Pravoslavna crkva Vavedenja Bogorodice, Stapar, Sombor

Ambar na Saonicama, Stapar, Karađorđev plac br. 118, Sombor

Ambar, Stalar, Sombor

Mesto Batinske bitke, Bezdan, Sombor

134

Sremska Mitrovica: od urbium matris populosae et celebris69 do muzeja pod otvorenim nebom

Kontinuitet naseljavanja i migracija u plodnom međurečju Panonske nizije čitljiv je u slojevima Sremske Mitrovice i njenoj istoriji uspona i padova, čiji se delić može videti u njenim muzejima i na gradskim ulicama duž jedne jasne muzejske rute iscrtane još u antici. Ostaci rimske prestonice Singidunum, srednjevekovni trgovi, građevine barokne i klasicističke arhitekture XVIII i XIX veka i Spomen-park Bogdana Bogdanovića iz sredine XX veka grade mrežu sremskomitrovačkog „muzeja pod otvorenim nebom“.

69 kako je za Sirmijum zapisao poslednji veliki rimski istoriograf Amijan Marcelin (oko 330-400.g.n.e.)

1000m

137

Istorija i struktura grada

Istorija naseljavanja Sremske Mitrovice može se pratiti od neolita, preko ostataka starčevačke i vinčanske kulture. Kroz nju su prošli, gradili je i razgrađivali Iliri i Kelti, Rimljani, Ostrogoti, Huni, Gepidi i Avari, Sloveni, Franci, Bugari i Vizantinci, Mađari, Turci i Austrijanci. Urbano jezgro današnje Mitrovice formira se između XVI i XIX veka na ostacima rimskog Sirmijuma, srednje-vekovnog manastira Svetog Dimitrija i grada oko njega, i turske kasabe Šeher Mitrovice (alt. Dimitrovče). Turski urbanizam još uvek je sačuvan u formi Žitnog trga i krivudavih uličica koji sa reke vode u nekadašnji srpski trgovinsko-zanatlijski kvart. Sa ulas-kom u Habzburšku monarhiju, novi narodi naseljavaju severni, ocedniji kraj, oko današnjeg Trga Sv. Trojstva, gde se koncentriše uprava grada. Elibertacija Sremske Mitrovice 1881. oslobađa i vojne objekte i vežbalište između ove dve varoši za nove građanske potrebe. Formira se gradski park, a po njegovom obodu grupišu najvažnije institucije kulture.

138

Jeremić, Miroslav: „Ciglarske peći Sirmijuma“, Starinar, br. 50, str. 131-154, 2000

139

Toponimi Sremske Mitrovice

U mitrovičkoj uličnoj matrici i toponomastici sačuvani su glavni putni pravci i namene urbanih prostora iz prošlih vremena, kao obavezni deo prezentacije grada.

Glavni antički pravci - Stari šor – glavni pravac istok-zapad

(decumanus?), koji se produžava u ulicu

- Palanka – glavna saobraćajnica duž predgrađa (Suburbie) izvan zidina Sirmiuma / srednjovekovne Mitrovice

- Kralja Petra I – glavni pravac sever-jug (cardo maximus?) kojim je išao akvadukt,

- Severni bedem – severna granica utvrđenog Sirmiuma

- Jupiterova – prema Jupiterovom hramu

- Šećer sokak – turcizam, svedoči o starom pravcu koji istrajava kroz period turske vladavine

Mesta hramova - Trg Sv. Stefana, Ulica/Trg Sv.

Dimitrija, Jupiterova – svedoče o posvećenosti hramova na ovim toponimima

Mesta aktivnosti - Žitni trg – mesto trgovine žitom - Zanatlijska, Ratarska, Ribarska

obala – po tipu zanatlija grupisanim u tim ulicama

- Parobrodska, Železnička, Vodna – prema saobraćajnoj infrastrukturi

- Pivarska – svedoči o nekadašnjoj Pivari, osnovanoj 1830. i srušenoj 2012.

Znameniti ljudi - Bulevar Konstantina Velikog - Marka Aurelija - Ilariona Ruvarca

Kralja Petra I

141

Slika grada u umetnosti i medijima / Umetnost i mediji grada Poznavanju Sirmijuma je u SFR Jugoslaviji više doprinelo ime sremskomitrovač-kog poljoprivrednog kombinata nego svi udžbenici istorije i lepota „Sirmijumske Venere“ (na slici levo) zajedno, pokazujući koliki je značaj planiranja i upravljanja brendom i u oblasti kulture i urbanizma.

U Sremskoj Mitrovici rođeni su brojni rimski imperatori, a Marko Aurelije je tu i umro. Pretpostavlja se da je avarski kagan Bajan opsedao i osvojio Sirmijum 582. godine, i ostavio u nasleđe svoj zlatni pojas (na slici u sredini). U gradu je živeo Ilarion Ruvarac, otac kritičke istorije u Srba, a tu su rođeni i prvi knjižar i izdavač u obnovljenoj Srbiji Gligorije Gliša Vozarović, po kome se zove gradska biblioteka, znameniti glumac Dobrica Milutinović, čije ime nosi gradsko pozorište (i velika glumačka nagrada „Dobričin prsten“), kao i enformel slikar Lazar Vozarević čija se dela (na slici desno) nalaze u istoimenoj galeriji u parku. Svi oni takođe čine elemente za sveobuhvatnu muzeografsku urbanu prezentaciju Sremske Mitrovice - one koja je bila nekada i one koja je danas.

„Ulica slikara“ je jedna od urbanističkih posledica zanatsko-trgovačke tradicije i koncentracije muzeja, praćenih grupisanjem galerija, kreativne i noćne ekonomije. Uobičajena u svetskim gradovima, kod nas se još uvek ređe razvija, što svedoči o nepostojanju „klaster efekta“ ili njegovom nedovoljnom dometu. Ova „ulica“ doprinosi slici Mitrovice danas i podseća u kojoj je meri kontrast između starog i novog potreban u uspešnoj muzeografiji, koja sve češće kombinuje klasičnu i industrijsku arheologiju i antičku i savremenu umetnost.

Prostorne kulturno-istorijske celine - Trg Žitna pijaca (Bratstva i jedinstva) u Sremskoj

Mitrovici - Trg Svetog Stefana (Narodnih heroja) u

Sremskoj Mitrovici

Spomenici kulture - Rimokatolička crkva Sv. Dimitrija i župni dvor,

Sremska Mitrovica - Stara bolnica u Sremskoj Mitrovici, S. Mitrovica - Zgrada Zavoda za zaštitu spomenika kulture u

Sremskoj Mitrovici, Sremska Mitrovica - Žitni magacin na Savi-Vojarna, Bulevar

Konstantina Velikog, Sremska Mitrovica - Zgrada Glavne straže, Ul. Vuka Karadžića br.10,

Sremska Mitrovica - Kuća u Ul. Lenjinova 51, Sremska Mitrovica - Rodna kuća Ilariona Ruvarca, Sremska

Mitrovica - Crkva Sv. Stefana, Sremska Mitrovica - Zgrada SUP-a, Trg Ćire Milekića (Braće Radića)

br. 1, Sremska Mitrovica - Sedište brigade / Okružni sud - danas Muzej

Srema, Ul. Vuka Karadžića 3 (Pinkijeva), Sremska Mitrovica

- Kuća u Ul. Vuka Karadžića (Pinkijevoj) 10 /Sudska zgrada, Sremska Mitrovica

- Zgrada na Trgu narodnih heroja br. 4, Sremska Mitrovica

- Zgrada galerije "Lazar Vozarević" i dečije biblioteke, Ul. Vuka Karadžića (Pinkijeva) bb, Sremska Mitrovica

- Zgrada amaterskog pozorišta "Dobrica Milutinović", Trg Ćire Milekića (Ul.M.Tita) b.b, Sremska Mitrovica

- Zgrada biblioteke "Grigorije Vozarević" i radničkog univerziteta, ugao Ul. Ć.Milekića (M.Tita) i šetal. Vuka Karadžića, S.Mitrovica

- Zgrada železničke stanice i spomenik oslobođenja u Sremskoj Mitrovici, Sremska Mitrovica

- Kompleks školskih zgrada, Ul. Sv. Save 2 i 4, Sremska Mitrovica

Arheološka nalazišta - Sirmium, Sremska Mitrovica, Sremska Mitrovica - Istočna rimska nekropola Sirmijuma, Sremska

Mitrovica, Ul. Oktobarske revolucije br. 55-63, Sremska Mitrovica

Znamenita mesta - Spomen groblјe, Sremska Mitrovica - Spomenik Petru Krančeviću, Staro srpsko

groblјe, Sremska Mitrovica

142

Muzeji: klasteri i mreže U Sremskoj Mitrovici jasno je iscrtana ruta koja povezuje gradske muzeje i arheološka nalazišta kao muzeje na otvorenom. Ova aleja muzeja od Muzeja crkvene umetnosti na obali Save Zanatskom ulicom vodi ka Žitnom trgu, i preko Trga sv. Stefana i ulice Vuka Karadžića vezuje ogranke Muzeja Srema, Arhiv i Galeriju sa iskopinama, kao prozorima u skrivene slojeve grada pa čijem je obodu nekada davno opisana.

143

Muzeji i ostale institucije i spomenici kulture

Primer Sremske Mitrovice i njenog linearnog klastera muzeja objašnjava zašto se ova studija ne limitira na muzeje. Čak i u slučaju izuzetnog muzejskog nasleđa kakvo je mitrovičko, ostale institucije i spomenici kulture i javni prostori naglašavaju u prostornom smislu ovaj potez i njegove jedinstvene istorijske, arhitektonske i urbanističke kvalitete. Istovremeno svojom funkcijom upotpunjuju kulturnu ponudu i šire mogućnosti za zajedničke aktivnosti i saradnju, privlačeći različite vrste publike i pojačavajući uticaj klastera na grad.

144

Muzeji i funkcije centra

Kada se institucijama i prostorima kulture pridodaju obrazovni i administrativni objekti, na veoma jasan način se ističe neuobičajena struktura Sremske Mitrovice kao grada razvijenog oko dva jezgra – srpskog, trgovačko-zanatskog, i mnogonacionalnog, upravnog. Gradski park i njegove kulturne aktivnosti, sadržaj i objekti povezuju ova dva jezgra u celovit gradski centar, u kome se ispoljavaju tendencije ka grupisanju i preklapanju specifičnih namena i uspostavljaju među njima relacije blizine, reprezentacije i retroalimentacije.

145

Trougao 1: Savski trg / Muzejska ulica

Početak muzejske rute Sremske Mitrovice između Promenade i Ribarske obale na Savi ujedno je i mesto početka muzeografije u gradu. 1946. otvoren je u Crkvi Sv. Stefana, popularnoj „Maloj crkvici“, Muzej crkvene umetnosti. Najstarija sačuvana mitrovička bogomolja datira iz perioda turske vladavine i formom još podseća na crkve-brvnare. Izgrađena je na ostacima rimskih termi i potonje ranohrišćanske bazilike, u jednom od trouglova grada sa brojnim simboličkim i istorijskim slojevima i potencijalom da postane jedan od najlepših trgova-parkova kulture kao savska varoška kapija.

- Muzej crkvene umetnosti / Crkva Sv. Stefana („Mala crkva“, „Crkvica“) | Muzejska 1, Sremska Mitrovica | kraj XVI ili početak XVII veka,;; originalne ikone u Muzeju Srema; 1775. novi ikonostas, delo slikara Teodora Kračuna i makedonskih rezbara, barok; ikone slikara Petra Čortanovića, Pavela Ðurkovića, Jovana Isailovića, Lazara Stajića, Stevana Aleksića i nepoznatih autora; stare rukopisne i štampane knjige, ripide, atimisi, svećnjaci i ostali predmeti primenjene crkvene umetnosti | jedini spomenik kulture od izuzetnog značaja u Sremskoj Mitrovici

- Bukbar knjižara | Zanatlijska 3, Sremska Mitrovica - Kafei

146

Trougao 2: Žitni trg

Autonomija koju stiče u drugoj polovini XVIII veka, mirnodopski period i izgradnja nasipa duž Save omogućavaju razvoj Mitrovice kao trgovačke varoši. U širenju ka reci formira se čaršija, a za njom i trgovi na ukrštanju ulica i ispred značajnijih objekata. U imenima Zanatlijske ulice i Trga žitne pijace sačuvala se nekadašnja namena zaštićene prostorne kulturno-istorijske celine koju grade. Trougaona forma nasleđena iz Osmanlijskog perioda poput levka usmerava tokove od pristaništa, Crkvice i upravnog središta ka pijaci kao centru gradskog života. Pronađeni ostaci Sirmijuma ističu trajanje i slojevitost tog života, napramapostavljajući antičke iskopine, srednjevekovni urbanizam i ambijentalnu celinu uličnih frontova iz XVIII i XIX veka u muzej arhitekture i urbanizma pod otvorenim nebom, koji čeka savremenu muzeografsku prezentaciju.

- Ambijentalna celina Trg žitna pijaca (Bratstva i jedinstva) | Žitni trg, Sremska Mitrovica | deo starog gradskog jezgra na Žitnom trgu | spomenik kulture od velikog značaja

- Arheološki lokalitet „Žitni trg“ | II-V vek, 1963. i 1973. konzervatorski radovi | spomenik kulture od izuzetnog značaja

- Muzička škola „Petar Krančević“| Žitni trg 28, Sremska Mitrovica Odeljenja: srednja muzička škola, osnovna muzička škola, instrumentalno zabavište, zabavište "Vivak" Manifestacije: ”Vivkovizija”, festival deteta; Festival gudača (StringFest); Festival pijanizma

- „Ulica slikara“ | šest ateljea slikara Milana Kardaša, Jadranke Dimitrijević, Nevena Vukanca, Biljane Braunštajn, Ljiljane Karland Malbašić i arh. Maje Sisojević | „Noć otvorenih ateljea“

147

Trougao 3: Trg Sv. Stefana

Još jedan trougaoni trg se formira u drugoj polovini XVIII veka kao jedinstvena urbanistička celina sa novoizgrađenom baroknom crkvom Sv. Stefana, povezujući Žitni trg i današnju Ulicu Vuka Karadžića. Među značajnim građevinama, uglavnom barokno dekorisanim spratnim građanskim kućama, ističe se jednospratnica plemićke porodice Bajić u koju su smešteni Centar za arheološka istraživanja i odlučno svedeni Lapidarijum Muzeja Srema.

- Ambijentalna celina Trg Svetog Stefana (Narodnih heroja) u Sremskoj Mitrovici | Trg Svetog Stefana, Sremska Mitrovica | spomenik kulture od velikog značaja

- Stari muzej - "Centar za arheoloska istrazivanja i dokumentaciju Sirmijuma" | Trg sv. Stefana 15, Sremska Mitrovica | trgovačko-stambena jednospratna kuća Janka Bajića iz 18. veka

Lapidarijum | Trg sv. Stefana 15, Sremska Mitrovica | arh. Slobodan Jovanović

- Saborna crkva Svetog velikomučenika Dimitrija, nekda Sv. Stefana (Nova pravoslavna crkva ili „Velika crkva" | Trg Ćire Milekića 5 x Svetog Dimitrija 9, Sremska Mitrovica | 1781- 94, u baroknom maniru sa elementima klasicizma | spomenik kulture od velikog značaja

148

Gradski park – Trg Ćire Milekića („Korzo“) - Vuka Karadžića

Gadski park i Korzo uspostavljaju vezu između dva varoška jezgra Sremske Mitrovice i fiksiraju u vremenu procvat grada na prelazu iz XVIII u XIX vek. Oivičeni najraskošnijim zdanjima iz ovog, i onim nasleđenim iz graničarskog perioda, predstavljaju epigon vojvođanskog urbanizma građanskog doba.

- Srpski dom | Gradski park 2, Sremska Mitrovica | 1895. arh. Vladimir Nikolić, za Srpsku pravoslavnu crkvenu opštinu u Mitrovici, u stilu akademizma sa elementima neorenesanse i neobaroka, 1990-tih rekonstruisana neobarokna kupola nad rundelom | prošle namene: Srpska građanska čitaonica, Srpsko pevačko crkveno društvo, Udruženje zanatlija, kafana i hotel, austrijski vojni štab.

Srpska pravoslavna crkvena opština | Trg Ćire Milekića 5, Sremska Mitrovica

Pozorište „Dobrica Milutinović“ | Gradski park 2, Sremska Mitrovica

Gradska biblioteka „Gligorije Vozarević“ | Trg Ćire Milekića 3 x Vuka Karadžića 2, Sremska Mitrovica

Dečija biblioteka | Vuka Karadžića 2, Sremska Mitrovica

Galerija „Lazar Vozarević“ | Gradski park 4, Sremska Mitrovica | osnovna škola, 1977. sanacija i adaptacija u galeriju, arh. Slobodan Jovanović | 2012-13. rekonstrukcija i sanacija

Privremeni prostor tokom adaptacije: Stari most 3, Sremska Mitrovica

Manifestacije: Sremskomitrovački salon (Vojvođanski salon), bijenale likovne i primenjene umetnosti i arhitekture u Vojvodini, i Likovni salon Srema

- Istorijski arhiv Srema / Glavna straža graničarske Petrovaradinske regimente (puka) | Vuka Karadžića 4, Sremska Mitrovica | druga pol. XVIII v., čini ambijentalnu celinu sa zgradom Muzeja / Okružnog suda iz periioda Vojne granice; 1881. prenamena u poštu; 1996-97. konzervatorski radovi | spomenik kulture od velikog značaja

Javni program: izložbe, prezentacije, publikacije

Manifestacije: Simpozijumi “Antika i savremeni svet”

- Arheološke iskopine između Arhiva i hotela

Potencijal: otvoreni prostor iza Arhiva kao produžetak Gradskog parka i „foruma“

- Hotel „Sirmium“

149

- Muzej Srema sa arheološkim centrom | Vuka Karadžića 3, Sremska Mitrovica | Brigadirquartier / Okružni sud / zdanje ,,Sudbenog stola” | iz 18. veka, rekonstruisana (nadograđena) u 19. veku | kompleksni muzej

Odeljenja: arheološko odeljenje sa numizmatičkom i paleozoološkom zbirkom, istorijsko odeljenje, odeljenje istorije umetnosti i etnološko odeljenje.

Objekti:

Sedište | Vuka Karadžića 3, Sremska Mitrovica + iskopine

Centar za arheoloska istrazivanja i dokumentaciju Sirmijuma" | Trg Sv. Stefana 15, Sremska Mitrovica

Lapidarijum Muzeja Srema | Trg Sv. Stefana 15, Sremska Mitrovica | Novi lapidarijum?

- Arheološki lokalitet „Carska palata Sirmijuma“ | Pivarska 2, Sremska Mitrovica

Centar za posetioce „Carska palata“

- Ustanova/Centar za kulturu „Sirmijumart“ | Vuka Karadžića 2, Sremska Mitrovica

Odeljenja: Folklorni ansambl “Branko Radičević” (mlađi i srednji uzrast, izvođački ansambl veterana); Tamburaški orkestar “Srem” (dečji i omladinski); Narodni orkestar; Recitatorski studio “Kaliopa” (dečji i omladinski uzrast); Dečji dramski studio “Aes”; Škola sintisajzera i Škola engleskog jezika.

- Ustanova za negovanje kulture "Srem" | Vuka Karadžića 10, Sremska Mitrovica

Projekti: „Ja volim SM“

Festivali: Sirmium lux verbi – Sirmijum svetlost reči | festivala besedništva od 2004.

- Zgrada Specijalnog rezervata prirode "Zasavica" u Sremskoj Mitrovici

Manifestacija „Dan mangulice”

- Skulptura „Mangulica i pulin“

- SUP / kuća na Trgu braće Radić | Trg Ćire Milekića 1 (Braće Radić 2) Sremska Mitrovica | 1877. za Petrovaradinsku imovnu opštinu, akademski neoklasicizam | spomenik kulture od velikog značaja

- „Partizan“ / Sokolsko društvo | Masarikova 2, Sremska Mitrovica | osnovano 1902.godine kao sportsko sokolsko društvo | fiskulturna dvorana, teren za male sportove, sa 1000 mesta.

150

Ovaj centar današnje Mitrovice istovremeno pokazuje trajanje i menjanje upotrebe otvorenih gradskih prostora. Pretpostavlja se da Park zauzima mesto iznad dela zatrpanog sirmijumskog carskog hipodroma, a pouzdano zna da je izrastao iz Paradnog placa i vojnog vežbališta graničarske regimente. Danas, koncentracijom ključnih aktera u kulturnom životu Srema, postaje prostor potencijala za njihovu tesnu saradnju i kulturnu emisiju.

Pozorište, biblioteke i Galerija koje formiraju zapadni front Parka i fizički dele zajednički „kontejner“ nekadaš-njeg Srpskog doma i Osnovne škole. Arhiv i Sirmijumart definišu tok Ulice Vuka Karadžića i još jedan mitrovički trougao koji bi mogao da primi značajniju ulogu u kulturnom i javnom životu grada. Muzej i Sokolski dom oivičavaju zapadni front Parka, a nove iskopine vezuju ih ca centrom za posetioce Carske palate i upravom Specijalnog rezervata prirode "Zasavica", spajajući različite aspekte mitrovičkog nasleđa i muzeografije. Tu je i Ustanova za negovanje kulture, da koordinira aktivnosti i podstiče saradnju, koje bi u budućnosti trebale da uključe i redefinisanje dizajna i programa otvorenih prostora.

151

Gradska uprava je prepoznala važnost kulturnog i prirodnog nasleđa u svom razvoju i turističkoj promociji, i počela da ulaže u njihovu prezentaciju i obnovu (npr. peatonali-zacija i uređenje gradskog Korzoa). Međutim, tu se optimizam završava.

Sirmijum je, naime, brzo prerastao provincijski vojni logor, da bi iznedrio deset imperatora i postao jedno od sedišta tetrarhije. Takvom svetskom nasleđu treba pružiti i vrhunsku prezentaciju koji ga neće zatvarati, limitirati i gušiti. Za zaštitu i muzeografiju ovakvih vrednosti neophodno je raspisati međunarodne konkurse i obezbediti najstručniji žiri da bi se ostvarila što adekvatnija i kvalitetnija rešenja.

Teško je poverovati je da danas, kada se umetnička dela iznose u grad, u javni prostor, ili se otvaraju ka njemu, delikatno pitanje zaštite Carske palate bude rešeno zatvaranjem, sakrivanjem i maskiranjem. Bez zalaženja u arhitektoniku, konstrukciju i zaštitarske principe, novi objekat Centra za posetioce ne ispunjava savremene urbanističke i muzeografske zahteve za vizuelnim prisustvom iskopina u gradu i kontaktom prolaznika sa izloženim arheološkim nasleđem kako bi ih privukao da uđu i istraže njegovu sadržinu. Pređašnje, privremeno

152

rešenje pokazivalo je otvorenost ka gradu i pogledima, i otvorenost za nova istraživanja i širenje lokacije, koji su izgradnjom Centra za posetioce u potpunosti izgubljeni.

Nekoliko primera iz arhitektonsko-arheološke prakse pokazuje načine da se elegantno i minimalnim intervencijama na terenu nalazišta zaštite, kontroliše pristup (npr. vizuelno blizak, fizički nedostupan) i sačuva njihovo prisustvo u svakodnevnom životu, a da se urbanoj slojevitosti doda savremeni arhitektonski izraz i estetika koji ne konkurišu antičkoj lepoti.

Gore: Centar za interpretaciju Via sepulkral, Plasa de la Vilja de Madrid, Barselona. Projekat: udeu arquitectura

Dole: Arheološki park El Molinete. Kartahena – Mursija, Španija. Projekat: Atxu Amann, Andrés Cánovas, Nicolás Maruri. Nacionalna nagrada za restauraciju i konzervaciju kulturnih dobara španskog Ministarstva za obrazovanje, kulturu i sport za 2012.

153

Trg vojvođanskih brigada: Obrazovanje i uprava

Treća stranica centralnog gradskog trougla, najnoviji mitrovički trg, povezuje trgove Sv. Dimitrija i sv. Trojstva i ilustruje tendenciju grupisanja administracije i obrazovanja. Muzeološku dimenziju daju mu iskopine bazilike posvećene svetom Dimitriju, uspostavljajući programsku vezu sa parkom i rutom muzeja.

- Arheološko nalazište „Bazilika svetog Dimitrija“ | Trg vojvođanskih brigada, Sremska Mitrovica

- Vojnograničarska zgrada Petrovaradinskog 9. graničarskog puka | Svetog Dimitrija 10, Sremska Mitrovica | posle 1747. ( kada Mitrovica postaje sedište Puka), 1881. adaptirana za civilnu upotrebu, 1987. konzervatorski radovi | spomenik kulture od velikog značaja Zavod za zaštitu spomenika kulture | Svetog Dimitrija 10, Sremska Mitrovica Turistička organizacija grada | Svetog Dimitrija 10, Sremska Mitrovica

- Gradska uprava Sremska Mitrovica | Svetog Dimitrija 13, Sremska Mitrovica

- Mitrovička gimnazija | Svetog Save 2, Sremska Mitrovica | 1930, arh. Momir Korunović, u stilu neovizantijskog akademizma | spomenik kulture

- Hrvatski kulturni centar „Srijem“ / Hrvatski dom | Svetog Dimitrija 24, Sremska Mitrovica

- Rimokatolička crkva Sv. Dimitrija i župni dvor | Svetog Dimitrija, Sremska Mitrovica

- Grkokatolička crkva Vaznesenja Gospodnjeg („Rusinska crkva“) | Svetog Dimitrija, Sremska Mitrovica

- Sportski Centar Pinki | Svetog Dimitrija 36, Sremska Mitrovica

- Sirmium Film | Svetog Dimitrija 36, Sremska Mitrovica> Srem Film Fest

- Osnovni sud i Pošta Sremska Mitrovica | Svetog Dimitrija 39, Sremska Mitrovica

154

Zmaj Jovina: Školski centar

Gimnazija služi kao spona između kulturnog središta Sremske Mitrovice i njenog obrazovnog „kampusa“

- Prehrambeno-šumarsko-hemijska škola | Zmaj Jovina 3, Sremska Mitrovica

- OŠ „Boško Palkovljević Pinki“ | Zmaj Jovina 27, Sremska Mitrovica

- Visoka škola strukovnih studija za obrazovanje vaspitača | Zmaj Jovina 29, Sremska Mitrovica

Promenada i plaža: Galerije i ateljei

- Likovni atelje i škola Štifla | Promenada 49, Sremska Mitrovica, Vojvodina

- Skulptorski atelje Kovačić | Promenada 49, Sremska Mitrovica, Vojvodina

- Udruženje likovnih umetnika (ULU) Sirmium | Promenada 31a, Sremska Mitrovica izlagačka aktivnost u Galeriji Lazar Vozarević i Muzeju Srema Umetničke letnje radionice, piknik-kolonije, kolonija „Likovni susret“

- Likovna škola, atelje i galerija Martin Centar | Vodna 23 x Filipa Višnjića, Sremska Mitrovica | pripremna škola crtanja i galerija Dragana Martinovića

- Udruženje likovnih umetnika (ULU) Esnaf | Filipa Višnjića 16, Sremska Mitrovica

- Udruženja Marcus Aurelius Probus - Gradska plaža „Brioni“ - Sportski tereni i instalacije

155

Spomen-park (Spomen groblje)

U Sremskoj Mitrovici i njenoj muzejsko-memorijalnoj mreži i mreži javnih prostora i parkova, ima i izuzetno vrednih primera modernog spomeničkog izraza. Na mestu stradanja građana i vojnika u Drugom svetskom ratu, pored sremskomitrovičkog pravoslavnog groblja, a duž severnog bedema rimskog grada, arhitekta Bogdan Bogdanović projektovao je Spomen-groblje, uređeno 1960. godine u formi rimskog logora. Zemljanim humkama i bronzanim plamenicima uspostavlja kontinuitet sa drevnom nekropolom i žrtvenicima nađenim u Jupiterovom hramu70 i najavljuje dolazak land art-a. Kontinuitet treba sačuvati i spomen-muzeju, zatvorenom početkom 1990-tih, i dati mu dodatnu namenu interpretacije svih istorijskih slojeva i vrednosti ovog spomenika.

- Spomen groblje, 1960, arh. Bogdan Bogdanović, Oktobarska nagrada Beograda 1960.

- Spomen kompleks žrtvama fašističkog terora - Spomen-muzej koji je radio do početka devedesetih godina 20 veka

70 ispod hirurškog bloka mitrovičke bolnice 156

Javni prostori i rute kao muzej grada i arhitekture

Ovo bogatstvo prostora, umetničkih, arhitektonskih i urbanističkih izraza gradi presek kroz urbanu istoriju Sremske Mitrovice koji treba istaći kao deo svakodnevnog života i saznanja građana, uključujući i revalorizujući i moderno nasleđe.

157

Urbana prezentacija/muzeografija, mreže i rute

Sa ciljem da se grad razvija, a njegova istorija sačuva i istakne, u Sremskoj Mitrovici je početkom 1990-ih pokrenuta kampanja „Ja volim Mitrovicu”, a sa njom i časopis za nauku, umetnost i kulturu „Sunčani sat” i festival besedništva „Sirmijum – svetlost reči“. Nakon godina najdublje krize, kada zamire, 2001. projekat je obnovljen, sa predlozima (i aktivnostima) za unapređenje signalizacije, prezentovanja i interpretacije nasleđa u gradu, od monografija i internet prezentacija, preko uređenja ulaza u grad i arheoloških lokaliteta, postavljanja obeležja i putokaza na ulazima i po gradu, digitalizovanih mapa kulturno-istorijskih znamenitosti, pa sve do ideje da se u gradu načini kolonada rimskih imperatora rođenih u Sremu.71

Često pominjanih 7000 godina istorije i 1700 godina ubanizacije izgradilo je današnju Sremsku Mitrovicu na putnom pravcu E 70 od Beograda do Zagreba kao gradsku celinu sa Laćarkom i Mačvanskom Mitrovicom. Konurbaciju zaokružuje 23 sela, a urbani sistem se širi na Sremski okrug, čije je sedište u Mitrovici (Inđija, Irig, Ruma, Stara Pazova, Šid, Pećinci). U ovom razgranatom sistemu naselja moguće je razviti različite mreže i rute, kao što je "Magični krug po Sremu", i uključiti u njih kulturno-istorijsko i prirodno nasleđe:

- muzeja i galerija (Slikarska galerija „Sava Šumanović“ u Šidu, muzeji u Rumi i ostalim mestima, od kojih čak tri privata muzeja u Pećincima),

- arheoloških nalazista (Ruma, ..);

- crkava i manastira - iriških i sremskomitrovičkih (Divša/Đipša, Kuveždin, Petkovica, Šišatovac);

- spomenika prirode: Specijalni rezervat prirode Bara Zasavica,

- narodnog graditeljstva („Sremska kuća“ Savićevih u Neštinu kod Bačke Palanke kao etno-muzej ) i dr.

Pored mreža sa okolnim gradovima, Mitrovica se već nalazi na "Putevima rimskih imperatora"72 i ima mogućnosti da ostvari i prekograničnu saradnju sa Hrvatskom i Republikom Srpskom.

71 Pavlović, Sanja: „Sirmijum“. Srpsko geografsko društvo: Zemlјa i lјudi br. 57, 2007, str. 13-20 72 projekat je Ministarstvo kulture Republike Srbije predstavilo 2006. godine; „Putevi“ spajaju Sirmijum i Singidunum (Beograd), Viminacijum (Kostolac), Šarkamen (Negotin), Trajanov put u Đerdapskoj klisuri, Feliks Romulijana (Gamzigrad) i Naisus sa Medijanom

Kulturna događanja u gradu i okolini

- Festival besedništva, - Mitrovička pesma, - Mitrovičko leto, - Bostanijada u Šašincima, - Sabor vojvode Stojana Čupića, - Novembarski dani - Festival folklora „Srem folk fest“ - Festival gudača - Festival džeza

158

REZULTATI ISTRAŽIVANJA I

MOGUĆNOST NJIHOVE PRIMENE

159

Rezultati istraživanja Istraživanje klastera i mreža muzeja u Novom Sadu, Subotici, Somboru, Sremskoj Mitrovici, Kikindi, Zrenjaninu, Vršcu i Pančevu pokazuje da je iz specifičnih uslova svake od lokacija – geografskih, prirodnih, istorijskih, arhitektonskih, urbanističkih i kulturnih – proistekla i specifična prostorna organizacija muzeja i drugih kulturnih i obrazovnih institucija. Svi ovi gradski sistemi, međutim, dele mnoge zajedničke karakteristike, probleme i potencijal - urbanistički, didaktički i turistički - za redefinisanje i reprogramiranje za današnje potrebe i korisnike.

Savremeni duh, savremeni klaster

Kao što se navodi u uvodnim definicijama, izraz klaster za grupu muzeja izabran je „zbog naglaska na okruženju i procesima, relacijama i dinamikama koje danas promovišu ekonomije aglomeracija i znanja“, a postizanje "klaster efekta" uslovljeno zajedničkim akcijama u zajedničkom prostoru i dodatnom vrednošću koje grupisanje daje muzejima.73 Iako su mnogi klasteri nastali istorijski, nekada planski, nekada spontano, aberkrombijevskim „prirodnim zoniranjem“ i praćenjem sila kulturne gravitacije, danas su kulturno planiranje i programiranje discipline koje svesno barataju kulturnim resursima zarad njihovog što intenzivnijeg korišćenja i uticaja na grad i građane, utičući na ključne komponente klastera – kritičnu masu, blizinu, veze i interakcije, koje se analiziraju kroz arhitekturu i urbanizam.

73 Nikolić, Mila: „Ciudad de museos. Clústeres de museos en la ciudad contemporánea“. Doktorska disertacija. Barselona, Universitat Politècnica de Catalunya, 2011, vol. 2, str. 1-4.

161

URBANIZAM KLASTERA MUZEJA

Lokacija Muzeji i druge ključne kulturne institucije Vojvodine mahom su smešteni u istorijska gradska jezgra ili po njihovom obodu, i gotovo po pravilu u istorijska zdanja i spomenike kulture. Ovo su uobičajene lokacije, vezane za značaj muzeja u društvu i njegovu reprezentativnu ulogu koja ga postavlja u središte moći, uz najviše institucije vlasti ili religije, odnosno za njegovu ulogu u urbanom razvoju grada kao spone između tradicionalnog centra i novih pravaca rasta. Novi pomaci u kulturnom urbanizmu Novog Sada premeštaju i muzej u manje prestižne zone, kao generator novog centraliteta i novih formi umetničkog izraza i kulturne komunikacije. Kratki pregled istorije arhitekture i grada u Vojvodini nastao analizom prostornog ponašanja kulturne infrastrukture predstavlja ujedno osnovu za dodatni, urbo-arhitektonski didaktički program muzeja i njihovih javnih prostora, kao i za savremenu urbanu prezentaciju, odnosno urbanu muzeografiju naših gradova.

162

Istorija Plodno međurečje Panonske nizije od praistorije je bilo privlačno za osvajanje i naseljavanje. Rezultat su brojna vredna arheološka nalazišta iz različitih perioda koja svedoče o slaganju kulturnih slojeva, ne retko prisutna i u samim urbanim područjima, i brojne promene u urbanim matricama, koje je potrebno adekvatno objasniti i prezentovati i u muzejima i u gradu. Talasi intenzivne urbanizacije i procvata kulture koji su stvorili današnju strukturu i sliku vojvođanskog grada, podstaknuti promenama statusa i režima, započinju u drugoj polovini XVIII veka elibertacijom pod habsburškom krunom i nakon Drugog svetskog rata projektom obnove, razvoja i modernizacije, i praćeni su talasima formiranja i gradnje muzeja. Zakasneli drugi bum muzeja kod nas, poučen svetskim iskustvima, treba da potencira, aktivira i osavremeni ovo nasleđe korišćenjem „klaster efekta“.

Mali broj muzeja i klastera Ono što se zapaža kao izraženi kontrast u odnosu na situaciju u razvijenim evropskom gradovima, je mali broj muzeja. Direktna posledica je generalno odsustvo klastera muzeja (i u širem, ICOM-ovom tumačenju). Istraživanje se zato ne zaustavlja na sistemu muzeja, nego analizira interakciju i prostorno ponašanje muzeja i ostalih ustanova kulture i visokog obrazovanja, pre svega u javnom prostoru, zaokružujući tako sveukupnu gradsku kulturnu infrastrukturu. Novi Sad i Subotica se ističu kompleksnijom muzejskom strukturom i formiranjem koncentracija muzeja i drugih kulturnih institucija, što korespondira sa njihovim značajem u istoriji i današnjici pokrajine i Srbije, dok Sombor i Sremska Mitrovica obrazovanje grupacija muzeja koje mogu da se transformišu u funkcionalne klastere duguju svom značaju u prošlosti. Međutim, u svim gradovima pitanje klastera i mreža muzeja istovremeno je i pitanje stvaranja i prezentovanja savremenog duha, kulture i znanja.

163

Urbana forma

Prema tipologiji urbane forme koju zauzimaju, definišu i grade, Vojvođanski muzeji stvaraju ili bi mogli da stvore ulice i aleje (Sremska Mitrovica, Novi Sad), blokove (Novi Sad), trgove (Novi Sad, Zrenjanin, Kikinda), parkove (Subotica, Sremska Mitrovica, Pančevo), kvart muzeja (Sombor, potencijalno Novi Sad), pa čak i jedno brdo (Novi Sad, Vršac) ili čitav grad muzeja, odnosno kulture (kako bi Vršac želeo da se promoviše). Kako su prethodna istraživanja pokazala, ova forma urbanih prostora, pre svega javnih, je ključan deo kritične mase klastera i element njihove prepoznatljivosti i brenda.

U tom smislu Petrovaradinska tvrđava ima izrazito jasan identitet i kulturno-istorijski i urbanistički okvir. Nezaokruženi muzejsko-galerijski okvir Parka Kralja Petra I, nekada prepoznatljiv zahvaljujući Bijenalu skulpture, a narušen premeštanjem Savremene galerije, najnovijim otvaranjem foajea zgrade Opštine za izložbe barem je donekle korigovan, kao znak prepoznavanja njegove vrednosti i uloge. Na Trgu galerija u Novom Sadu, naprotiv, upravo nov urbanistički tretman i isticanje trga bili bi od suštinske važnosti za njegovo prepoznavanje u gradu.

Blizina: Gradovi male veličine Spram prethodnih istraživanja sprovedenih prevashodno u svetskim metropolama, ovaj projekat za autora predstavlja prelazak u znatno manju razmeru vojvođanskog grada, u kojoj je moguće ostvariti intimniji kontakt institucije i grada i dati mu dalekosežniji uticaj. Među prednosti se svakako ubrajaju pešačka blizina različitih klastera, kada postoje,74 odnosno centra i okruženja, tj. njihova pristupačnost, iz koje bi trebalo da proistekne i lakše povezivanje institucija kroz zajedničke aktivnosti.

74 jer se unutar institucija klastera smatra esencijalnim uslovom za njegovo postojanje, funkcionisanje i sagledavanje 164

Relacije: Odsustvo Muzeja i njihovih klastera nema samo malo, nego su i nedovoljno povezani, vidljivi, otvoreni i dinamični. Pre svega, primetno je odsustvo svesti o tome da formiraju klaster čak i kada je on fizički definisan. To zapravo znači da samo zauzimaju zajednički prostor, ali ne čine od njega mesto, čak i kada ono nosi ime „Trg galerija“ ili „Muzejska ulica“.

Da bi se dostigla kritična masa klastera ili potencirali novi urbani i kulturni tokovi, potrebno je raditi na više nivoa – arhitektonskom i urbanističkom, programskom i javnom. Formiranje novih institucija i stvaranje ili zauzimanje novih sadržaja i prostora je samo jedna od mogućih strategija, tamo gde postoje raspoloživa sredstva i prostori ili se u budućnosti planiraju (MSUV u Novom Sadu). Ali u uslovima limitiranih materijalnih mogućnosti, osim fizičkih, postoji čitav spektar programskih veza, uključujući rutiranje, signalizaciju i brendiranje, kojima je među postojećim muzejima i drugim institucijama kulture moguće ostvariti klaster efekat. Posebno treba nastojati na jačanju saradnje i stvaranju zajedničkog kulturnog projekta kroz različite aktivnosti u zajedničkom prostoru, pre svega javnom. Zapaža se znatno odsustvo eksteriorizacije sadržaja i obrazovnog programa muzeja u javni prostor grada75 putem eksponata ili njihovih reprodukcija, signalizacije, osvetljenja, projekcija, fasada i događaja. Iskustva Noći muzeja, City Cinema, otvaranja KCNS, Leta u Vrtu muzeja, izložbi na Kalemegdanu pokazuju da se i kod nas situacija menja i da se shvata važnost ovih javnih aktivnosti u promociji muzeja i približavanju publici. Suprotno krajnostima Sremske Mitrovice, u kojoj su arheološka nalazišta na trgovima kroz XX vek održavana nadohvat ruke i zastakljivana u temeljima nove gradnje, a u XXI veku zazidana u novom Centru za posetioce „Carska palata“, u svetu se kontaktu grada i sadržaja prilagođava i arhitektura objekata kulture, uvođenjem gradskih tokova i prostora u enterijer, otvaranjem i kontrolisanom transparencijom, i fasadama koje su i same promenljive instalacije ili vrtovi, kao treća dimenzija dinamičnog i inspirativnog javnog prostora klastera. Paviljoni i pozornice, info-centri i kafei, ali i skejt-parkovi (Rajhlov park u Subotici, Limanski park u Novom Sadu) doprinose dodatno ovoj dinamici i novom korišćenju javnih prostora oko muzeja. 75 ali i u druge javne institucije, njihove foajee i čekaonice (Sud u Vršcu) 166

Jedna izuzetna programska veza, koja naglašava kreativnost i produktivnost klastera muzeja, su umetnički ateljei, grupisani kao ulica umetnika u Sremskoj Mitrovici, u dvorištu somborskog Arhiva ili kao čitava kolonija umetnika svih profila, uključujući i arhtekte, na Petrovaradinskoj tvrđavi. U nedostatku sredstava za rekonstrukciju i nove namene, ovaj „domaći recept“ mogao bi da posluži pri prenameni i oživljavanju velikih objekata iz ove analize, od gradskih zatvora do napuštenih i zastarelih industrijskih kompleksa, prema zahtevima njihovih lokacija.

Javni prostor

U Vojvodini su javni prostori klastera muzeja najčešće već formirane ulice, trgovi i parkovi, čije samo uređenje može u velikoj meri da doprinese slici i doživljaju klastera kao celine. Za to ih je najpre potrebno osloboditi od automobila. Rešenje koje se nameće za veliki zajednički problem vojvođanskih urbanih jezgara, u kojima se muzeji mahom nalaze, i koje je predviđeno npr. somborskim GUP-om „Venac“, su podzemne garaže ispod njih ili pod „kapijama“ varških jezgara. Treba pri tome imati u vidu da površine pod zemljom (kada ih podzemne vode dopuštaju), osim za infrastrukturne sisteme, mogu da se koriste u brojne druge svrhe, i da u kompleksnim i promišljenim projektima naglašavaju jedinstvo klastera i poboljšavaju njegovo funkcionisanje i vidljivost u gradu integrisanjem arheoloških slojeva, podzemnih veza među muzejima, ali i novih galerija i depoa.

Tako oslobođeni javni prostori, iznad podzemnih konekcija, ispod nadstrešnica i lebdećih volumena muzeja, ili tek stari dobri dvodimenzionalni trgovi i parkovi, teže raznovrsnosti korišćenja i korisnika. Kod nas je upadljivo odsustvo socijalnih i ekonomskih dinamizatora u prostoru klastera (igrališta, kafea, radnji, galerija) kao mesta susretanja, razmene i doživljaja, i jasna potreba za programiranjem dešavanja u naglašavanju, vizibilizaciji i aktiviranju muzejskih ruta i prostora.

167

ARHITEKTURA MUZEJA

Objekti muzeja u Vojvodini većinom su prenamenjeni, planirani za druge funkcije: magistrata, vojne uprave, berze, porodične vile. Veliki prostori potrebni za izlaganje i čuvanje kolekcija najčešće su pronalaženi u reprezentativnim objektima visoke kulturno-istorijske vrednosti, na centralnim gradskim lokacijama, što obrazovnom programu muzeja daje dodatnu dimenziju, a uticaju muzeja na grad velike mogućnosti.

168

Među namenski građenim muzejskim zdanjima su novosadska Galerija Pavle Beljanski (glavna zgrada: Ivo Kurtović, 1959-61; aneks: Katarina Babin 1966.) i nekadašnji Muzej socijalističke revolucije (Ivo Vitić, 1970.), pa i on prenamenjen u izložbeni prostor Muzeja savremene umetnosti Vojvodine i Muzeja Vojvodine. Projektovani u duhu kasne moderne, apstraktnom geometrijskom formom manifestuju ideje čiste arhitekture i muzeja kao ikone modernosti.

U kriznim 1990-tim, Zavod za zaštitu prirode – prirodnjačka zbirka/muzej u Novom Sadu (Ljiljana Milin i Natko Marinčić, 1988-94, „Borbina” nagrada za najbolje ostvarenje u Jugoslaviji 1994.) prevodi ove ideje u čist arhitektonski i konstruktivni sklop i suzdržani rečnik kasne postmoderne, „transponujući istoričnost stare keksare „Danubius“ u nov arhitektonski senzibilitet“76 i povezujući velikim zastakljenim foajeom ulicu i arboretum.

Gotovo dve decenije kasnije isti rečnik i transpoziciju istoričnosti koristi i Centar za posetioce „Carska palata“ u Sremskoj Mitrovici (Adrijana Škorić i Ivan Filipović, 2003.). Sa jedne strane, neumitno potvrđuje tezu autora da je, uz

76 Mitrović, Mihailo: „ ,Borbina’ nagrada za arhitekturu“. DANS br. 12, 1995, str. 21. Ta istoričnost 1990-tih počinje da se integralno čuva i kod nas, u Kikindi (Terra), Beogradu (Šećerana) i dr

169

sadržaj, lokacija ključni faktor u projektu muzeja. Nažalost, on sa tom lokacijom ne komunicira, već samo podseća da retke prilike za projektovanje novih muzej treba, kroz obavezne konkurse koje dugujemo i svojoj prošlosti i sadašnjosti, iskoristiti za istraživanje tipologije dorasle svog sadržaja i arhitektonske pomake koji stvaraju novo nasleđe.

Projekat budućeg MSUV-a i dogradnja Narodnog muzeja Kikinda Muzeja pokušavaju da taj korak načine i ukrštaju linije korišćenja starih zdanja (čuvajući ne samo njihovu „istoričnost“ već i objekte) i izgradnje novih, dodajući starim zgradama novi duh i funkcionalnost.

170

Industrijska arheologija u opasnosti Radionica77 i Muzej Terra u Kikindi, MSUV, „Fabrika“, DCNS i Kineska četvrt u Novom Sadu, privremeni prostori Subotičkog pozorišta - svi opominju na već decenijama aktuelnu temu industrijske arheologije i korišćenje velike zaostavštine perioda industrijalizacije Vojvodine, na koju još uvek čekaju nezaštićeno pančevačko Priobalje (izgorela Vajfertova pivara, Silos, Crveni magacin, Svilara), „Albus“, „Niva“, ali i zatvori i kasarne u gradskim središtima.

77 u staroj ciglani Pogona dva fabrike „Toza Marković“, započeta 1982. godine 171

Klasična arheologija

Prilika da se industrijska i klasična arheologija ukrste nepovratno je propuštena rušenjem pivare u Sremskoj Mitrovici, kao i mnoge prilike da se arheološke iskopine čuvaju vizuelno dostupne u savremenom gradu (Katolička porta), umesto bezbedno sakrivene ispod jeftinog, ali neprozirnog sloja behatona.

Memorijalni parkovi i muzeji II svetskog rata i revolucije

Istraživanje ukazuje na važnost uključivanja u kulturne i zelene mreže i aktivnosti i obrazovni program ne samo svedočanstava daleke prošlosti, već i bogatstva memorijalnih parkova u Subotici, Somboru, Sremskoj Mitrovici, Kikindi, koje se širi i na Staru Pazovu, Rumu, Kovačicu i druga mesta, i poziva na reanimiranje njihovih memorijalnih centara i muzeja, kada postoje, u interpretaciji i čuvanju našeg istorijskog i kulturnog, ali i avangardnog pejzažističkog, urbanističkog i arhitektonskog nasleđa zrele i kasne moderne.

Muzeji van većih gradskih centara

Lateralni pregled novoprojektovanih muzejskih zdanja podignutih van analiziranih gradova ističe vredna arhitektonska ostvarenja, koja je osim u muzeografskom pogledu moguće umrežiti i u arhitektonsku rutu.

- Galerija „Jovan Popović“ | Opovo, 1970, arh. Milorad Berbakov i Spasoje Krunić

- Muzej Batinske bitke | 1981, arh. Milorad Berbakov; napušten i devastiran

- Muzej Sremskog fronta i spomen kompleks | 1987, arh. Miroslav Krstonošić, Jovan Soldatović, Milan Sapundžić

172

Dočekali smo najzad osnivanje DOCOMOMO Srbija i istraživačke projekte koji revalorizuju moderno nasleđe. Naredni korak bi morala da bude emisija njihovih saznanja i obrazovanja široke javnosti kroz praktičnu revalorizacija modernih, pre svega finih brutalističkih zdanja i vraćanje ili reinterpretacija njihove originalne estetike koja podcrtava slojevitost i trajanje naših gradova i naših klastera.

Sokolski domovi

Jedna od veoma zanimljivih tema koja prati vojvođanske klastere muzeja su sokolski domovi, gotovo neizbežni element pre svega parkova kulture, i njihova uloga u urbaniuzaciji zemlje. Osim modernog načina života i telesne kulture propagirali su i modernizaciju arhitekture, i do danas zadržali ulogu kulturno-sportskih kontejnera.

173

Nedostatak sredstava

Ogroman problem koji se u našoj sredini nameće je hronični nedostatak finansijskih sredstava, na koji se, prema analizama ZAPROKUL-a, žali većina muzeja. Nažalost, i tamo gde novca ima nisu retkost neadekvatna ulaganja i projekti. Zato je neophodno potrebno – kao u primeru GUP-a Venac u Somboru – za ove delikatne projekte uvesti obavezne konkurse višeg ranga i instrumente ekspertske kontrole, izdavanja saglasnosti i praćenja projekata. Time je veća važnost studija poput ove, koja pomaže da se u novom svetlu sagleda ono čime već raspolažemo i poziva da se intenzivnije koristi, reprogramira i atraktivno i savremeno prezentuje.

174

POTENCIJAL

Urbanistički potencijal

Ova razmatranja pokazuju potencijal klastera i mreža muzeja da redefinišu javni prostor i tokove grada i unesu u njega savremeni duh i kulturu komunikacija. Muzeji svojim sadržajem i simbolizmom ističu i menjaju urbane prostore u kojima se nalaze i koje definišu. Urbanistički i muzeografski potencijal koji iz toga proističe je veliki, a očigledna smetnja su finansije i dosadašnje odsustvo svesti o potrebi artikulacije ove vrste muzeografskih projekata.

Projekat zato treba sagledati kao jedan od oblika suočavanja sa problemima gradova i urbanih naselja prepoznatih u prostornom planu Srbije, kroz uspostavljanje principa kulturne održivosti, arhitektonskih i urbanističkih standarda u zaštiti i stvaranju identiteta naselja, javnog dobra i javnog interesa. Kulturni urbanizam u tom smislu treba da bude shvaćen kao jedan vid socijalnog inženjeringa, odnosno kao izgradnja podsticajnog fizičkog okvira za razvoj društva znanja, a klasteri i mreže muzeja kao instrument za

- davanje identiteta, forme i kohezije urbanoj strukturi, fizičkoj i socijalnoj;

- afirmaciju kulturnog nasleđa kao razvojnog resursa i celovit multidisciplinarni pristup kulturnom planiranju i zaštiti;

- prezentaciju i aktiviranje kulturno-istorijskog nasleđa, pre svega muzeološkog, arhitektonskog i urbanističkog;

- promociju kulturnog, arhitektonskog i urbanog turizma i upisivanje naše turističke ponude u međunarodne rute;

- podizanje urbane kulture stanovnika i podizanje kvaliteta urbanog dizajna.

Didaktički potencijal

Projekat doprinosi razumevanju problematike i širine i obima fenomena grupisanja muzeja. Klasteri muzeja nisu privilegija svetskih metropola. U njima su brojniji, razvijeniji, one su naučile ili uče kako da ih istaknu i pokrenu. Ali klice kulturnih i muzejskih klastera postoje po svim vojvođanskim gradovima, iznikle iz istorijske definicije gradskih središta, iz ideja o važnosti i centralnom mestu

175

kulturnih institucija koje istrajavaju kroz urbanističku teoriju i praksu, iz puke raspoloživosti adekvatnih objekata, iz prirodne težnje funkcije ka aglomeraciji... U njima se takođe koncentrišu bogatstvo muzejskih kolekcija, nasleđenih i novih arhitektura, urbanističkih ideja različitih perioda i vrednosti prirodnog okruženje koje obuhvataju. Ovo zajedničko kulturno nasleđe trebalo bi da postane deo svakodnevnog života građana, ali i deo jednog sveobuhvatnog didaktičkog programa klastera u pitanju, ali i celog grada, koji bi uključivao i istoriju i tipologiju arhitekture i urbanizma, kao i ekološke kvalitete prirodnog nasleđa.

Turistički potencijal

S obzirom na odličnu lokaciju i mogućnost regionalne, državne i međudržavne saradnje institucija, u Vojvodini je prepoznat turistički potencijal kulturne infrastrukture, tako da su mnoge inicijative u poboljšanju urbane prezentacije podstaknute pre razvojem turizma i ekonomskim interesom, nego potrebom za kulturnim napretkom. U svakom slučaju predstavljaju podsticajan pomak, koji se reflektuje čak i kroz osnivanje privatnih muzeja po vojvođanskim selima, i nadu da će, između tvrđava, zamkova, salaša, i muzeji naći svoje mesto u turističkoj ponudi Vojvodine. Istraživanje ukazuje na opasnost zapadanja u kič i infantilizaciju kulture, i podseća da vrednu salašarsku kulturu i tradiciju treba negovati i podsticati na salašima, a na gradskim ulicama i trgovima – urbanu. U gradovima, u kojima su ih odsustvo kulturne politike i urbane vizije u korist tržišta prepustili bankama, kulturne institucije dobijaju dodatni zadatak osvajanja i vraćanja javnog prostora njegovoj kulturnoj i obrazovnoj funkciji pred naletom privatizacije.

176

Teoretski značaj: Urbana muzeografija

Istraživanje veoma jasno kroz primere ističe klaster muzeja kao mesto ukrštanja i interakcije različitih mreža kulturnih institucija (pojedinačnih muzeja, kulturnih centara, zavoda za zaštitu, biblioteka, arhiva, akademskih i infrastrukturnih mreža i sistema) i javnih prostora. U analiziranim klasterima one se preklapaju i fizički, šireći polje uticaja i mogućnosti za saradnju, povezivanje, zajedničke aktivnosti, strategije i politike u dinamizaciji i osavremenjavanju.

Savremena muzeografija višestrukih putanja poseta i izbora na izložbama još uvek nije ušla u praksu muzeja Srbije, odnosno Vojvodine. Ovo istraživanje potvrđuje isto stanje u urbanoj muzeografiji i ukazuje na mogućnost i potrebu za planskim pristupom prezentaciji grada i njegovih muzejskih, arhitektonskih, urbanističkih i ambijentalnih vrednosti. Njihova analiza pokazuje mogućnost kreiranja i potenciranja najznačajnihih i najsimboličkijih čvorišta i pravaca u gradu i njihovog povezivanja u različite rute – obrazovne, muzejske, rekreativne, brze i spore – i dati im jasnu obrazovnu dimenziju.

Pomaci u kulturnom programiranju i formiranje novih multidisciplinarnih institucija pokazuju da je transformacija grada kulturom moguća. Manifestacije kao Noć muzeja i Cinema City povezuju i aktiviraju kulturne prostore grada, inicijative muzeja vezane za EXIT ilustruju rastuće razumevanje potrebe za koordiniranjem kulturnih aktivnosti, a saradnje sa fakultetima promovišu traganje za savremenim umetničkim izrazom i vizijom muzejskog klastera.

177

Dalja istraživanja

Zadatak projekta “Klasteri i mreže muzeja Srbije” bio je da se izvrši istraživanje klastera i mreža muzeja u Vojvodini, odnosno po preporuci komisije u Novom Sadu, Subotici, Somboru, Zrenjaninu, Sremskoj Mitrovici, Vršcu i Pančevu. Zbog toga je projekat preimenovan u “Klasteri i mreže muzeja Srbije: Vojvodina”, otvarajući mogućnost za nastavak i geografsko širenje istraživanja.

Osim pitanja klastera i mreža muzeja u Srbiji i regiji i detaljnih studija pojedinačnih slučajeva, istraživanje je otvorilo još nekoliko veoma aktuelnih muzeoloških, arhitektonskih i urbanističkih tema od međunarodnog interesa. To su Jugoslovenski muzeji socijalističke revolucije, muzeji savremene umetnosti i Sokolski domovi, koji bi u revalorizaciji našeg nasleđa mogli da se istražuju kao faze šireg projekta “Arhitektura blagostanja za državu blagostanja”.

178

Bibliografija

Opšta Aalst, Irina van, Inez Boogaarts: “From Museum to Mass Entertainment; the evolution of the role of museums in cities”. European urban and regional studies, 9(3), 2002 Boogaarts, Inez, Irina Van Aalst: La plus-value pour les visiteurs et pour la ville générée par le regroupement de musées. Museumsinsel Berlin / Museumplein Amsterdam. Série: Le Mont des Arts, Bruxelles: Fundation Roi Baudouin, 2000 Baudrillard, Jean: L’Effet Beaubourg. Paris: Éditions Galilée,1977. Bourdieu, Pierre, Alain Darbel, Dominique Schnapper: L’Amour de l’art. Les musées et leur public, Paris: Minuit, 1966, 1969 Boyer, M. Christine: The City of Collective Memory. Its Historical Imagery and Architectural Entertainments. Chicago: MIT Press, 1994 Burdett, Ricky and Deyan Sudjic (Edts.): Endless City, Phaidon, 2008 Buren, Daniel: “In Conversation: Daniel Buren & Olafur Eliasson”, Artforum International Magazine, May 2005, str. 208-214 Castello, Lineu: “Metaurban Tourist Places and City Development”, Urban Transformation Conference, Shanghai, April18-21, 2007 Commission Mont des Arts: Programme Mont des Arts. Les recommandations de la Commission Mont des Arts réunie à l’initiative de la Fondation Roi Baudouin, Série: Mont des Arts, Bruxelles, Fondation Roi Baudouin, 2002 Evans, Graeme: “Culture Cities: Planning or Branding?”, en The 11th Conference of the International Planning History Society: Planning Models and the Culture of the Cities (IPHS 2004), Barcelona, CCCB, 14-17 July 2004, Conference CD ICOM: "Statuts" http://icom.museum/statutes_fr.html # 3 (Konsultovano: 10/05/2013)

Ffowcs-Williams, Ifor: „Policy for Inter-firm Networking and Clustering: A Practitioner’s Perspective“. OECD/Italian Ministry of Industry Bologna Conference for Ministers Responsible for SMEs and Industry Ministers Enhancing the Competitiveness of SMEs in the Global Economy: Strategies and Policies, 13-15 June 2000 Genard, Jean-Louis: Synthèse du séminaire "Le Mont des Arts comme Espace Public: Vers de nouvelles interactions entre les équipements scientifiques ou culturels, les usagers du site et la ville“, Bruxelles: Fondation Roi Bauduin, 2001 Hannigan, John: Fantasy City; Pleasure and Profit in the Postmodern Metropolis. London: Routledge,1998 Harris, Chauncy D. and Edward L. Ullman, "The Nature of Cities," The Annals of the American Academy of Political and Social Science, CCXLII,1945 Harvey, David: Spaces of Capital: Towards a Critical Geography, New York: Routledge, 2001 Jacobs, Jane: The Death and Life of Great American Cities, New York: Random House, 1961 Landry, Charles: The Creative City: A Toolkit for Urban Innovators, Earthscan, 2000. Lefebvre, Henri: Writings on Cities (Right to the City), selected, translated and introduced by Eleonore Kofman and Elizabeth Lebas. Malden: Blackwell, Oxford, 1996 Mairesse, François: „Rapport de synthèse du séminaire ‘Les musées du quartier du Mont des Arts’ “, Séminaire: Les musées du Quartier du Mont des Arts, Musées royaux des Beaux-Arts à Bruxelles, 19 mai 2000. Série: Le Mont des Arts, Bruxelles: Fondation Roi Baudouin, 2000Mumford, Lewis: The Culture of Cities, A Harvest/HBJ Book, San Diego [etc.], cop. 1938

Monclús, Francisco Javier: “International Exhibitions and Planning. Hosting large-scale events as catalysts of urban regeneration”, The 11th Conference of the International Planning History Society: Planning Models and the Culture of the Cities (IPHS 2004), Barcelona, CCCB, 14-17 July 2004, Conference CD Monclús, F. Javier and Manuel Guàrdia: Culture, Urbanism and Planning. Ashgate, 2006 Nikolić, Mila: „Ciudad de museos. Clústeres de museos en la ciudad contemporánea“. Doktorska disertacija. Barselona, Universitat Politècnica de Catalunya, 2011, vol.1 i 2 Porter, Michael E: “Clusters and the New Economics of Competition”, Harvard Bussines Review, November-December 1998, Reprint 98609 Ratzkin, Rebecca: “The Miracle Mile Arts Cluster”, 2005 Rondeau, James: Introduction, Art Basel Conversations: ABC Transcripts 2004-2008 (Ed. Finders, Maria), Basel: Art Basel and Hatje Cantz Publishers, 2004-2008: ABC | A36B | Architecture for Art, 2005 Sudjic, Deyan: The 100 Mile City, A. Deutsch / Harper Collins, London, 1992 Sudjic, Deyan: El Nuevo Paseo del Arte. Arte en el corazón de la ciudad / The New Art Walk. Art at the hearth of the city, Madrid: Ministerio de Educación, Cultura y Deporte, 2003 Vishmidt, Marina: “Contrapolis; or Flexible Accumulation, Enclosures and Creativity in Today's City”, tekst uz događaj Contrapolis; or, Creativity and Enclosure in the Cities, Rotterdam, Netherlands Architecture Institute y Poortgebouw, 26-27 mart 2008 Zukin, Sharon, The Cultures of Cities, Blackwell Publishers, 1995

179

Kod nas Istraživanja i publikacije Aćimov, Dragana: Razvoj privatnih kolekcija i muzeja u Vojvodini – Pilot istrazivanje. Krušedol: Balkankult Foundation Intereg, 2010. Aladžić, Viktorija: „Razvoj koncepta unutrašnjeg grada Subotice u XVIII i XIX veku.“ Arhitektura i urbanizam 2010, br. 29, str. 22-29 BalkanKult: Inkubatori kulturnih industrija. Razvoj privatnih muzeja u Srbiji. Zbornik radova. Beograd: Balkankult fondacija, 2008. Cvetičanin, Predrag i Marijana Milankov: Kulturne prakse građana Srbije. Preliminarni rezultati. Beograd: Zavod za proučavanje kulturnog razvitka, 2011. Cvjetičanin, Tatjana: „Muzeji u Srbiji i muzejska mreža Srbije / Museum Network of Serbia“. In: ICOM SEE, ICOM Srbija, Narodni muzej Beograd: Condition of the Cultural and Natural Hertitage in the Balkan Region, vol. 1, 2006, str. 81-91 Dinulović, dr Radivoje, Mr Dragana Konstantinović i Miljana Zeković (uredili): Arhitektura scenskih objekata u Republici Srbiji. Novi Sad: Departman za arhitekturu i urbanizam - Fakultet tehničkih nauka Novi Sad, 2011. Dinulović, dr Radivoje et al: Projekat TR36051 „Tehničko-tehnološko stanje i potencijali objekata Domova kulture u Republici Srbiji“. Novi Sad: Departman za arhitekturu i urbanizam - Fakultet tehničkih nauka Novi Sad, 2012. Dragićević-Šešić, Milena, ed.: „Muzejska i galerijska publika u Srbiji, rezultati istraživanja“, objavljeno kao Dragićević-Šešić, Milena: „Publika“, Časopis Kultura, br. 97, 1998, str. 69-88 Dragićević-Šešić, Milena, Hristina Mikić i Svetlana Jovičić: Strateška analiza beogradskog sistema kulture. Beograd: Zbornik radova Fakulteta dramskih umetnosti 2007, br. 11-12, str. 277-318

Đukić-Dojčinović, Vesna: Kulturne politike Srbije 1989-2001, Beograd: Zavod za proučavanje kulturnog razvitka, 2003. Erdeljanin, Maja, Vladimir Mitrović i Sava Stepanov: Slika grada - Novi Sad u likovnim umetnostima 18-21. veka. Novi Sad: Kulturni centar Novog Sada, 2009 Gavrilović, Ljiljana i Marko Stojanović: Muzeji u Srbiji, započeto putovanje. Beograd: Muzejsko društvo Srbije, 2008. Jeremić, Miroslav: „Ciglarske peći Sirmijuma“, Starinar, br. 50, str. 131-154, 2000. Jokić, Biljana: Muzejski stručnjaci i razvoj muzejske delatnosti. (Ne)iskorišćene mogućnosti. Beograd: Zavod za proučavanje kulturnog razvitka, 2010. Jovanović, Slobodan: „Urbanizam i arhitektura prve polovine XX veka u Vojvodini“. DaNS, Novi Sad, 1998, br. 20-21, 19 Lazarević, Aleksandar et al.: Kulturne politike gradova Srbije. Kulturni resursi grada Novog Sada. Beograd: Zavod za proučavanje kulturnog razvitka, 2012. Likovni krug: Mapa sveta Petrovaradinske tvrđave. Novi Sad: Likovni krug, 2005 Martinović, Dragana: Muzejska publika u Srbiji. Analiza istraživanja. Beograd: Zavod za proučavanje kulturnog razvitka, 2010. Martinović, Dragana i Biljana Jokić: Muzeji Srbije, aktuelno stanje. Beograd: Zavod za proučavanje kulturnog razvitka, 2009. Martinović, Dragana i Biljana Jokić: Noć muzeja kao kulturološki i društveni fenomen u Srbiji. Beograd: Zavod za proučavanje kulturnog razvitka, 2012. Martinović, Dragana: Kulturna politika nacionalnih muzeja u Srbiji. Beograd: Zavod za proučavanje kulturnog razvitka, 2011. Mitrović, Vladimir: Arhitektura XX veka u Vojvodini. Akademska knjiga i Muzej savremene umetnosti Vojvodine, 2010. Pavlović, Sanja: „Sirmijum“. Srpsko geografsko društvo: Zemlјa i lјudi br. 57, 2007, str. 13-20

Popović, Ivana: „Relief decorated handles of ceramic paterae from Sirmium, Singidunum and Viminacium“. Starinar 2008 / br.58, str. 119-134 Pušić, Ljubinko M.: Urbanistički razvoj gradova u Vojvodini u XIX i prvoj polovini XX veka. Novi Sad: Matica srpska, 1987. Štetić, Snežana: Strategija razvoja turizma Banata (Studija razvoja turizma Banata). Beograd, 2008. Zaprokul: Kulturni identiteti gradova, tematski broj časopisa Kultura 122/123, 2009. Uključuje tekstove: Bursać, Bojana: „Istraživanje identiteta Beograda“; Dragićević-Šešić, Milena: „Kultura u funkciji razvoja grada - kulturni kapital i integrativna kulturna politika“ i dr. Teze Glivetić, Dragana: „Belgrade: Social Mission of Museums through Cultural Tourism Development.“ University of Arts in Belgrade, Université Lyon 2: Interdisciplinary postgraduate studies “UNESCO Chair for Cultural Management and Cultural Policy in the Balkans”, master thesis. Beograd, 2007. Cvetković, Marijana: „Reform of Serbian Museums through Contemporary Art Projects“. University of Arts in Belgrade, Université Lyon 2: Interdisciplinary postgraduate studies “UNESCO Chair for Cultural Management and Cultural Policy in the Balkans”, master thesis. Beograd, 2006. Simu, Marijana: „Obrazovna delatnost beogradskih muzeja“. Univerzitet umetnosti u Beogradu Interdisciplinarne postdiplomske studije „Kulturni menadžment i kulturna politika“, magistarski rad. Beograd, 2009. Krivošejev, Vladimir: „Menadzment regionalnih muzeja u Srbiji sa posebnim osvrtom na organizaciju potencijala kulturnog turizma.“ Univerzitet umetnosti u Beogradu, Fakultet dramskih umetnosti, pozorišta, filma, radija i televizije, doktorska disertacija. Beograd, 2011.

180

Planski i zakonski dokumenti Agencija za ravnomerni regionalni razvoj AP Vojvodine: Razvoj planiranja u opštinama Autonomne Pokrajine Vojvodine, 2012. Grad Sremska Mitrovica: Prostorni plan Opštine Sremska Mitrovica do 2028. Službeni list grada Sremska Mitrovica I/9, 2009. Grad Sremska Mitrovica: Strategija održivog razvoja grada Sremska Mitrovica 2010-2020. Sremska mitrovica, 2010. JKP „Gradsko zelenilo“ Novi Sad: Predlog plana upravljanja spomenika prirode „Dunavski park“ za period 2012.-2021. godine, Novi Sad, decembar 2011. godine JP Direkcija za izgradnju grada Sremska Mitrovica: Plan generalne regulacije grada Sremske Mitrovice, Laćarka i Mačvanske Mitrovice. Sremska Mitrovica, 2009. Javno preduzeće za prostorno i urbanističko planiranje i zaštitu spomenika kulture „Urbanizam“ Sombor: Plan detaljne regulacije centralne zone - „Venca“ u Somboru. Sombor, J.P. Urbanizam, 2009. JP Zavod za urbanizam AP Vojvodine: Generalni plan Kikinde. Sl.list Kikinda br. 4/06, 2/08, 19/08, 26/08, 7/09, 18/09, 4/2010 JP Zavod za urbanizam AP Vojvodine: Prostorni plan opštine Kikinda. Sl. list opštine Kikinda br. 7/2009 JP Zavod za urbanizam AP Vojvodine: Generalni plan Vršac. Sl.list Vršac 6/07 JP Zavod za urbanizam AP Vojvodine: Prostorni plan opštine Vršac. Sl. list opštine Vršac br. 11/09 JP Zavod za urbanizam Opštine Subotica: Generalni plan Subotica-Palić do 2020. Subotica, 2006. JP Zavod za urbanizam Opštine Subotica: Nacrt plana generalne regulacije „I“ - za zonu gradskog centra i užeg gradskog jezgra. Subotica, 2013. Vrbaški, Biljana: Analiza javnih službi - dokumentaciona osnova generalnog urbanističkog plana grada Novog Sada. Novi Sad: JP "Urbanizam", novembar 2009.

Republika Srbija: Zakon o Prostornom planu Republike Srbije od 2010. do 2020. godine. Beograd, Službeni glasnik RS, br. 88/2010 od 23.11.2010. godine. Prostorni Plan Opštine - Grada Pančeva. Službeni List Grada Pančeva br. 19/ 2009. Službeni list opštine Pančevo br. 14/2008.

Internet prezentacije kulturnih institucija i organizacija Spomen-zbirka Pavla Beljanskog http://www.pavle-beljanski.museum (...)

Baze podataka (konsultovane 2012-13.) Međuopštinski zavod za zaštitu spomenika kulture Subotica. http://rs.heritage-su.org.rs Zavod za urbanizam Subotica: Blog posvećen istoriji grada, http://www.gradsubotica.co.rs Zaprokul: Lokalne kulturne politike – Sombor i i Pančevo. http://www.zaprokul.org.rs/LKP SCEN: Naučno – istraživački projekat „Tehničko tehnološko stanje i potencijali objekata Domova Kulture u Republici Srbiji”: Atlas domova kulture Naučno – istraživački projekat „Tehničko-tehnološko stanje i potencijali arhitektonskih objekata za scenske događaje u Republici Srbiji“: Atlas pozorišta http://www.scen.uns.ac.rs/ Turistička organizacija Novog Sada, http://www.turizamns.rs/ Nacionalni centar za digitalizaciju: Elektronski katalog nepokretnih spomenika kulture u Srbiji - Spomenici kulture u Srbiji spomenicikulture.mi.sanu.ac.rs/ Noć muzeja, www.nocmuzeja.rs Graditelji Novog Sada, http://graditeljins.wordpress.com/ Forumi Skyscraper City, www.skyscrapercity.com/

Arhitektonski konkursi DANS, Lazar Kuzmanov: Studentski on – line konkurs za idejno arhitektonsko - urbanističko rešenje zgrade Muzeja savremene umetnosti Vojvodine u Novom Sadu DANS: Konkurs za idejno urbanističko-arhitektonsko rešenje Trga Republike sa Ribljom pijacom , 2009 DANS: Opšti uslovi konkursa Idejno rešenje dogradnje Gradske biblioteke u Novom Sadu, DANS, 2011. (...)

Novinski članci Zavod za kulturu Vojvodine - Portal kulture Vojvodine: „Umesto Zavoda za kulturu pokrajinski kulturni centar“, maja 2013. http://www.kultura-vojvodina.org.rs/index.php ?option=com_content&task=view&id=2492&Itemid=198, konsultovano maja 2013. Domanović, Duško: „Milion i po dinara “uludo” potrošeno na konkurs“, Novine novosadske, 21. novembar 2012. http://novinenovosadske.rs/milion-i-po-dinara-uludo-potroseno-na-konkurs/ (kons. 12.2012.)

Književnost Antić, Miroslav: "Nenapisana šansona za Novi Sad", 29. novembar 1960 Idem: „Vojvodina“ Jovanović – Zmaj, Jovan: „Bildung“, 1856 Idem: Riznica pesama za decu Idem: Đulići Idem: Đulići uveoci Petrović, Veljko: Bunja i drugi u Ravangradu, predratna pricanja. Pančevo: Napredak, 1921 (...)

Mape Google Earth. Svi satelitski snimci © Google 2013. Google Maps, https://maps.google.com PlanPlus, http://www.planplus.rs/ Open Street Map, http://www.openstreetmap.org

181

ANEKS: Vremenska osa kulturnih dobara od velikog i izuzetnog značaja Kulturna dobra u okviru analiziranih klastera muzeja istaknuta su masnim slovima, a muzeji podvučeni, da bi se naglasila uloga klastera muzeja kao nosilaca prezentacije arhitektonskog i urbanističkog nasleđa. Kulturna dobra u Zemunu priključena su osi radi sagledavanja kulturno-istorijskog kontinuiteta, ali sivom bojom, budući da Vojvodini ne pripadaju administrativno.

KAMENO DOBA Mezolit Peres, Hajdukovo, Subotica

Neolit (Vinča-lokalitet Beli breg, Vinča, Beograd-Grocka) Grad-Starčevo, Starčevo, Pančevo Gradina na Bosutu, Vašica, Šid

Židovar, Orašac, Vršac Matejski brod, Novi Bečej, Novi Bečej Titelski plato, Titel, Titel

METALNO DOBA Eneolit/ Bakarno doba Gomolava, Hrtkovci, Ruma

Bronzano doba Grad, Dupljaja, Vršac

Gvozdeno doba Gradište, Iđoš, Kikinda Kalakača, Beška, Inđija

STARI VEK Predrimsko doba Akuminkum, Stari Slankamen, Inđija Turski šanac, Bačka Palanka, Bačka Palanka Čarnok, Vrbas, Vrbas

Rimsko doba Basijana, Donji Petrovci, Ruma Kastelum Onagrinum, Begeč, Novi Sad

Mihaljevačka šuma, Čortanovci, Inđija Sirmijum, Sremska Mitrovica

SREDNjI VEK Pre Nemanjića Gradina, Novi Rakovac, Beočin (Zemunska tvrđava, Zemun, Beograd-Zemun) Ostaci Tvrđave grada Kovina, Kovin, Kovin Humka kod Varcalove vodenice, Ruma, Ruma Crkva sv. Arhanđela Mihaila, Arača, Novi Bečej Čelarevo, Čelarevo, Bačka Palanka

Od Stefana Nemanje do Kralja Milutina Ostaci srednjovekovne crkve na lokalitetu Klisa, Stari Ladinci, Novi Sad Crkva Sv. Ahilija, Arilje, Arilje Od Kralja Milutina do raspada Carstva Vrdnička kula, Vrdnik, Irig Lokalitet u Grgurevcima, Grgurevci, Sremska Mitrovica Tvrđava i podgrađe u Baču, Bač, Bač

Od raspada Carstva do pada pod Turke Vršačka kula, Vršac Manastir Vojlovica, Vojlovica, Pančevo Manastir Grgeteg, Grgeteg, Irig Manastir Mesić, Mesić, Vršac

NOVI VEK Od pada pod tursku vlast do Velike seobe Manastir Velika Remeta, Velika Remeta, Irig Manastir Divša, kod Sremske Mitrovice, Sremska Mitrovica Manastir Kovilj, Kovilj, Novi Sad Manastir Krušedol, Krušedol, Irig Manastir Kuveždin, kod Sremske Mitrovice, Sremska Mitrovica Manastir Mala Remeta, Mala Remeta, Irig

Manastir Novo Hopovo, kod Iriga, Irig Manastir Petkovica, kod Sremske Mitrovice, Sremska Mitrovica (Manastir Rajinovac, Begaljica, Beograd-Grocka) Manastir Rakovac, Beočin, Beočin Manastir Staro Hopovo, kod Iriga, Irig Manastir Šišatovac, kod Sremske Mitrovice, Sremska Mitrovica

Sretenjska crkva, Krušedol, Irig Stara srpska crkva sv. Stefana, Sremska Mitrovica Crkva Sv. Nikole, Brekovo, Arilje Crkva sv. Nikole, Stari Slankamen, Inđija Najstarija "Kuća Luke Sučića", Trg cara Jovana Nenada br. 11, Subotica

182

Od Velike seobe do Prvog srpskog Ustanka Almaška crkva, Novi Sad, Novi Sad Bogorodična crkva, Zemun, Ul.Rajićeva br.4, Beograd-Zemun Vatrogasni dom, Bela Crkva, Ul. 1. oktobra 10, Bela Crkva Vladičanski dvor, Vršac, Dvorska 20, Vršac Vodenica, Rivica, Irig Vojnograničarska zgrada, Sremska Mitrovica, Svetog Dimitrija br. 10, Sremska Mitrovica Gornja i donja Tvrđava s podgrađem, Petrovaradin, Novi Sad Gradsko jezgro Subotica, Subotica Grašalkovićeva palata, Sombor, Trg Cara Lazara br. 1, Sombor Dvorac 'Šlos', Golubinci, Stara Pazova Dvorac Grofa Karasa, Bašaid, Kanjiža Dvorac Marcibanji - Karačonji, Sremska Kamenica, Novi Sad Dvorac porodice Servijski, Novi Kneževac, Đorđa Servijskog 1 i 12, Novi Kneževac Evangelistička crkva, Stara Pazova, Stara Pazova Etno park u Kupinovu, Kupinovo, Pećinci Žitna Pijaca Sremska Mitrovica, Sremska Mitrovica, Žitni magacin na Savi 'Bojana', Sremska Mitrovica, Bulevar Konstantina Velikog, Sremska Mitrovica Župna crkva Sv. Jurja i župni dom, Petrovaradin, Ul. Štrosmajerova br.20, Novi Sad Zgrada 'Ruski dvor', Šid, Šid Zgrada Glavne straže, Sremska Mitrovica, Vuka Karadžića br. 10, Sremska Mitrovica Zgrada na Trgu Republike br. 10, Subotica, Trg Republike br. 10, Subotica Zgrada Narodne pivare, Pančevo, Pančevo Zgrada u Ulici Ernesta Kiša 1, Sombor, Sombor Zgrada u Ulici JNA br. 2, Pančevo, Ul. JNA br. 2, Pančevo Zgrada u Ulici N. Tesle br. 3, Pančevo, Ul. Nikole Tesle br. 3, Pančevo Zemunsko groblje na Gardošu, Zemun, Beograd-Zemun Istorijsko jezgro Sombora - 'Venac', Sombor, Sombor Ičkova kuća, Zemun, ugao Bežanijske i Svetosavske, Beograd-Zemun Kapela Sv. Jovana Nepomuka, Sombor, Trg Cara Lazara, Sombor

Kapela Sv. Roka, Subotica, Matka Vukovića bb, Subotica Kontumacka kapela Sv. Arhanđela Mihaila i Gavrila, Zemun, Gradski park, Beograd-Zemun Krušperova palata i kula, Sombor, Trg Cara Lazara br. 5 i 7, Sombor Kuća Afrodite Bialo, Zemun, Ul. Glavna br. 45, Beograd-Zemun Kuća Burovca na Gardošu, Zemun, Visoka br. 27, Beograd-Zemun Kuća Dimitrija Davidovića, Zemun, ugao Glavne i Davidovićeve, Beograd-Zemun Kuća zvana 'Kod dva pištolja', Vršac, Save Kovačevića 15, Vršac Kuća iz 1790. godine (Sandića kuća), Zrenjanin, Zrenjanin Kuća iz 1797. g., Kamenica, Novi Sad Kuća porodice Karamata, Zemun, Karamatina 17, Beograd-Zemun Kuća porodice Marković, Zemun, Ul. Gospodska br. 14, Beograd-Zemun Kuća u Bačkom Petrovcu, Bački Petrovac, B. Mokića 7, Bački Petrovac Kuća u Neštinu, Neštin, Koče Popovića 34, Bačka Palanka Kuća u Ogaru, Ogar, Šumska 29, Pećinci Kuća u Ul. Fruškogorskoj br. 21, Popinci, Fruškogorska 21, Pećinci Kuća u Ulici Maršala Tita br. 64, Novi Banovci, Stara Pazova Manastir Beočin, Beočin, Beočin Manastir Jazak, Jazak, Irig Manastir Privina Glava, kod Šida, Šid Mesto bitke kod Petrovaradina 1716.g., Novi Sad, Novi Sad Mesto bitke kod Sente 1697.g., Senta, Senta Mesto bitke kod Slankamena 1691.g., Stari Slankamen, Inđija Mesto Karlovačkog mira 1699.godine, Sremski Karlovci, Sremski Karlovci Nikolajevska crkva u Zemunu, Zemun, Ul. Njegoševa 43, Beograd-Zemun Nikolajevska crkva, Novi Sad, Novi Sad Olajnica, Novi Kneževac, Novi Kneževac Pravoslavna crkva, Kikinda, Kikinda Pravoslavna crkva, Mokrin, Kikinda Pravoslavna crkva, Sibač, Pećinci

Pravoslavna crkva, Molovin, Šid Rimokatolička crkva, Čerević, Beočin Rimokatolička crkva i Župni ured, Sombor, Sombor Rimokatolička crkva sv. Arhanđela Mihajla, Bački Breg, Sombor Rimokatolička crkva Sv. Katarine, Sot, Šid Rimokatolička crkva Sv. Marija, Novi Banovci, Stara Pazova Rimokatolička crkva sv. Pavla, Bač, Bač Rimokatolička crkva sv. Petra i Pavla, Bački Monoštor, Sombor Rimokatolička crkva Sv. Trojstva, Kukujevci, Šid Rimokatolička crkva srca Isusovog sa Župnim dvorom, Futog, Novi Sad Rimokatolička crkva Uznesenja bogorodice, Bajša, Bačka Topola Rumunska pravoslavna crkva, Uzdin, Kovačica Rumunska Pravoslavna crkva Vaznesenja Gospodnjeg, Grebenac, Bela Crkva Rumunska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Ritiševo, Vršac Rusinska Grkokatolička crkva, Ruski Krstur, Kula Saborna crkva, Sremski Karlovci, Sremski Karlovci Saborna crkva, Sremska Mitrovica, Sremska Mitrovica Saborna crkva sv. Georgija, Novi Sad, Novi Sad Seoska kuća, Beočin, Beočin Seoska kuća, Ruski Krstur, Kula Seoska kuća, Ležimir, Pinkijeva br. 27, Sremska Mitrovica Slovačka evangelistička crkva i parohijski dom, Bački Petrovac, Bački Petrovac SPC Vaznesenja Gospodnjeg, Subotica, Subotica Srpska Pravoslavna kapela 'Manastir' Uspenja Bogorodice, Novi Bečej, Novi Bečej Srpska Pravoslavna crkva, Despotovo, Bačka Palanka Srpska Pravoslavna crkva, Potporanj, Vršac Srpska Pravoslavna crkva, Obrež, Pećinci Srpska Pravoslavna crkva Bogojavljenja, Srbobran, Srbobran Srpska Pravoslavna crkva Vavedenja Bogorodice, Inđija, Inđija Srpska Pravoslavna crkva Vavedenja Bogorodice, Stapar, Sombor

1

Srpska Pravoslavna crkva Vavedenje u Gradnulici, Zrenjanin, Zrenjanin Srpska Pravoslavna crkva Vaznesenja, Jarkovac, Sečanj Srpska Pravoslavna crkva Vaznesenja, Sanad, Čoka Srpska Pravoslavna crkva iz 1797. godine, Kamenica, Novi Sad Srpska Pravoslavna crkva prenošenje moštiju Sv. Nikole, Deliblato, Kovin Srpska Pravoslavna crkva Roždestva Sv. Jovana, Subotište, Pećinci Srpska Pravoslavna crkva Sv Arhanđela Gavrila, Platičevo, Ruma Srpska Pravoslavna crkva Sv. apostola Petra i Pavla, Rumenka, Novi Sad Srpska Pravoslavna crkva Sv. Arhanđela, Kovin, Kovin Srpska Pravoslavna crkva Sv. Arhanđela Gavrila, Susek, Beočin Srpska Pravoslavna crkva Sv. Arhanđela Gavrila i Mihajla, Čoka, Čoka Srpska Pravoslavna crkva Sv. Arhanđela Mihaila i Gavrila, Iđoš, Nikole Francuskog br. 2, Kikinda Srpska Pravoslavna crkva Sv. Arhanđela Mihajla, Senta, Senta Srpska Pravoslavna crkva Sv. Arhanđela Mihajla, Laćarak, Sremska Mitrovica Srpska Pravoslavna crkva Sv. Arhistratiga Mihajla, Grgurevci, Sremska Mitrovica Srpska Pravoslavna crkva Sv. Vaznesenja Gospodnjeg, Ruma, Ruma Srpska Pravoslavna crkva Sv. Vračeva Kuzme i Damjana, Futog, Novi Sad Srpska Pravoslavna crkva Sv. Georgija, Čenta, Zrenjanin Srpska Pravoslavna crkva Sv. Georgija, Srpska Crnja, Nova Crnja Srpska Pravoslavna crkva Sv. Georgija, Popinci, Pećinci Srpska Pravoslavna crkva Sv. Georgija, Sombor, Sombor Srpska Pravoslavna crkva Sv. Georgija, Divoš, Sremska Mitrovica Srpska Pravoslavna crkva Sv. Georgija, Jarak, Sremska Mitrovica Srpska Pravoslavna crkva Sv. Georgija, Ležimir, Sremska Mitrovica

Srpska Pravoslavna crkva Sv. Georgija, Manđelos, Sremska Mitrovica Srpska Pravoslavna crkva Sv. Jovana Zlatoustog, Silbaš, Bačka Palanka Srpska Pravoslavna crkva Sv. Kuzmana i Damjana, Neštin, Bačka Palanka Srpska Pravoslavna crkva Sv. Kuzmana i Damjana, Kuzmin, Sremska Mitrovica Srpska Pravoslavna crkva Sv. Mihaila, Međa, Žitište Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Ilandža, Alibunar Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Ečka, Zrenjanin Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Melenci, Zrenjanin Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Maradik, Inđija Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Irig, Irig Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Jazak, Irig Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Neradin, Irig Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Samoš, Kovačica Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Novi Bečej, Novi Bečej Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Kraljevci, Ruma Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Ruma, Ruma Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Stejanovci, Ruma Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Jaša Tomić, Sečanj Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Martinci, Sremska Mitrovica Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Šuljam, Sremska Mitrovica Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Banovci, Stara Pazova Srpska Pravoslavna crkva Sv. Save, Čerević, Beočin Srpska Pravoslavna crkva Sv. Save, Srpski Itebej, Žitište Srpska Pravoslavna crkva Sv. Save, Maradik, Inđija Srpska Pravoslavna crkva Sv. Srbica, Ratkovo, Odžaci Srpska Pravoslavna crkva Sv. Teodora Tirona, Irig, Irig Srpska Pravoslavna crkva Sošestvija Sv. Duha, Šašinci, Sremska Mitrovica Srpska Pravoslavna crkva Uspenja Bogorodice, Pivnica, Bačka Palanka

Srpska Pravoslavna crkva Uspenje Bogorodice, Zrenjanin, Zrenjanin Srpska Pravoslavna crkva Uspenje Bogorodice, Irig, Irig Stara apoteka, Vršac, Stefana Nemanje br. 1, Vršac Staro Gradsko jezgro, Zemun, Beograd-Zemun Staro jezgro Iriga, Irig, Irig Tvrđava, Stari Slankamen, Inđija Trg narodnog heroja Sremska Mitrovica, Sremska Mitrovica Tri Vojnograničarske zgrade, Titel, Maršala Tita 7, Maršala Tita 2, Trg Oslobođenja 4, Titel Turske česme, Stari Ladinci, Novi Sad Uspenska crkva, Novi Sad, Novi Sad Finansijska kasarna, Kupinovo, Branka Madžarevića 60, Pećinci Franjevački samostan, Subotica, Trg cara Jovana Nenada 13, Subotica Carinarnica u Zemunu, Zemun, Zmaj – Jovina ulica br. 26, Beograd-Zemun Crkva Vavedenja, Beška, Inđija Crkva Vavedenja, Vrbas, Vrbas Crkva Vavedenja, Golubinci, Stara Pazova Crkva Vaznesenja, Bukovac, Novi Sad Crkva prenosa moštiju sv. Nikole, Bačko Petrovo Selo, Bečej Crkva rođenja sv. Jovana - Namastir, Botoš, Zrenjanin Crkva rođenja sv. Jovana krstitelja, Bačka Palanka, Bačka Palanka Crkva sv. Arhanđela Gavrila, Buđanovci, Ruma Crkva sv. Arhanđela Gavrila, Veliki Radinci, Sremska Mitrovica Crkva sv. Jovana, Sombor, Sombor Crkva sv. Jovana preteče, Vrdnik, Irig Crkva sv. Nikole, Voganj, Ruma Crkva sv. Petra i Pavla, Bela Crkva, Bela Crkva Crkva sv. Petra i Pavla, Berkasovo, Šid Crkva Svetih arhanđela Mihaila i Gavrila, Brestač, Pećinci Crkva Tereze Avilske, Subotica, Trg žrtava fašizma br. 19, Subotica Crkvine, Horgoš, Kanjiža

176

SAVREMENO DOBA Od Prvog srpskog ustanka do Prvog svetskog rata Ambar, Stalar, Sombor Ambar, Kuzmin, Savska br. 94, Sremska Mitrovica Ambar, Kuzmin, Zmaj Jovina br. 57, Sremska Mitrovica Ambar, Laćarak, 1. novembra br. 174, Sremska Mitrovica Ambar, Gibarac, M. Tita br. 7, Šid Ambar, Gibarac, M. Tita br. 42, Šid Ambar na Saonicama, Stapar, Karađorđev plac br. 118, Sombor Ambar sa Kotobanjom, Sremski Mihaljevci, Prhovačka br. 54, Pećinci Ambar sa Kotobanjom, Buđanovci, Nebojše Jerkovića br. 11, Ruma Bogomolja 'Vodica' na Tekijama, Kikinda, Kikinda Bunari, Vladimirovac, Alibunar Vajat, Šid, Zmaj Jovina 27, Šid Vatrogasna kasarna, Senta, Petra Drapšina br. 12, Senta Vetrenjača, Čurug, Svetozara Miletića br. 90, Žabalj Vetrenjača, Melenci, Zrenjanin Vodenica, Neštin, Bačka Palanka Vodenica, Donji Petrovac, Građanska br. 43, Ruma Vodenica potočara, Kusić, potes 'Ključ', Bela Crkva Vojnića palata, Subotica, Ul. Borisa Kidriča br. 1, Subotica Vojnograničarska zgrada, Krčedin, Inđija Galeova kuća, Sombor, trg Sv. Trojstva br. 1, Sombor Gradska kuća, Subotica, Subotica Gradska kuća, Vršac, Trg Pobede br. 1, Vršac Gradska kuća, Sombor, Trg Solobode br. 1, Sombor Grob Branka Radičevića na Stražilovu, Sremski Karlovci, Sremski Karlovci Groblja van upotrebe, Novi Sad, Novi Sad Grobna mesta sa nadgrobnim spomenicima značajnih ličnosti iz istorije Novog Sada, Petrovaradina, Sr.Karlovaca, Sr.Kamenice, na grobljima u N, Novi Sad, Novi Sad Grobnica Gal Ferenca, Subotica, Subotica Grobnica porodice Čarnojević, Rusko Selo, Kikinda Dva dvorca porodice Lazarević, Veliko Središte, Vršac Dvorac, Vlajkovac, Vršačka br. 58-60, Vršac

Dvorac Barona Jovanovića, Sočica, Jablanička 1, Vršac Dvorac Danijel sa parkom i pomoćnim objektima, Konak, Sečanj Dvorac Zako, Bajša, Bačka Topola Dvorac Jagodić, Stari Lec, Plandište Dvorac Kapetanovo, Stari Lec, Plandište Dvorac Karačoni, Miloševo Novo, M. Tita br. 84, Novi Bečej Dvorac porodice Dunđerski, Čelarevo, Bačka Palanka Dvorac u Hajdučici, Hajdučica, Plandište Dvorci Stratimirović i Dunđerski, Kulpin, Bački Petrovac Dom srpske pravoslavne crkvene opštine Zemun, Zemun, Ul. Svetosavska 22, Beograd-Zemun Drumska mehana porodice Mladenović, Saraoci, M. Tita 112, Smederevo Enterijer lokala "Papilon", Subotica, Ul. Dimitrija Tucovića br.11, Subotica Žuta kuća, Subotica, Štrosmajerova 11, Subotica Zgrada 'Konkordija', Vršac, Žarka Zrenjanina br. 20, Vršac Zgrada 'Trošarina', Subotica, Subotica Zgrada Bačko-Bodroške Županije, Sombor, Sombor Zgrada bivšeg GNO, Vršac, Trg Pobede br. 1, Vršac Zgrada bivšeg Narodnog odbora Atine, Srpski Krstur, Novi Kneževac Zgrada Velikokikindskog Dištrikta, Kikinda, Kikinda Zgrada Galerija - poklon zbirki i legat dr Vinka Perčića, Subotica, Ul. M.Gorkog br. 22, Subotica Zgrada gimnazije "Svetozar Marković", Subotica, Ul. Šandor Petefi br. 1, Subotica Zgrada gimnazije Jovana Jovanović Zmaja, Novi Sad, Novi Sad Zgrada Gradske biblioteke, Subotica, Cara Dušana 2, Subotica Zgrada dečijeg vrtića 'Anđa Ranković', Vršac, Pašićev trg br.2, Vršac Zgrada doma JNA, Novi Sad, Trg slobode br. 5, Novi Sad Zgrada Matice Srpske, Novi Sad, Novi Sad Zgrada na Trgu B. Kidriča br. 11, Pančevo, Trg kralja Petra br. 11, Pančevo

Zgrada na Trgu B. Kidriča br. 8 - 10, Pančevo, Trg kralja Petra br. 8-10, Pančevo Zgrada na Trgu Bratstva-Jedinstva br. 3 Laloševićeva kuća, Sombor, trg Sv. Trojstva br. 3, Sombor Zgrada na Trgu Oslobođenja br. 6, Sombor, Trg Slobode br. 6, Sombor Zgrada na Trgu pobede br. 5, Vršac, Trg Pobede br. 5, Vršac Zgrada na Trgu Republike br. 2, Subotica, Trg Republike br. 2, Subotica Zgrada na Trgu republike br. 8, Subotica, Trg republike br. 8, Subotica Zgrada na Trgu Slobode br. 1, Pančevo, Trg kralja Petra I br. 7, Pančevo Zgrada na Trgu cara Jovana Nenada br. 7, Subotica, Trg cara Jovana Nenada br. 7, Subotica Zgrada na Trgu cara Jovana Nenada br. 9, Subotica, Trg cara Jovana Nenada br. 9, Subotica Zgrada na uglu Ulica JNA i Borisa Kidriča, Stara Pazova, ul. JNA br. 2, Stara Pazova Zgrada Narodnog pozorišta, Subotica, Ul. Korzo br. 2, Subotica Zgrada osnovne škole "18. novembar", Subotica, Ul. Maksima Gorkog br. 38, Subotica Zgrada Pionirske biblioteke 'Karlo Bjelicki', Sombor, Trg Cara Lazara br. 3, Sombor Zgrada Plebanije, Senta, trg M. Tita br 5 (ugao Pionirske ulice i ulice J. Đorđevića), Senta (Zgrada Polugimnazije, Šabac Masarikova 13, Šabac) Zgrada Prizrenske Lige, Prizren, Prizren Zgrada stare bolnice, Šabac, ugao Vojvode Mišića i Popa Karana, Šabac Zgrada Stare bolnice, Sremska Mitrovica, Sremska Mitrovica (Zgrada starog Načelstva, Smederevo, Trg Republike 2, Smederevo) Zgrada u Lenjinovom parku br. 7, Subotica, Lenjinov park br.7, Subotica Zgrada u Lenjinovom parku br.13, Subotica, Lenjinov park br.13, Subotica Zgrada u Ul. Borisa Kidriča br. 10, Subotica, Ul. Borisa Kidriča br. 10, Subotica Zgrada u Ul. Braće Radića br. 74, Subotica, Ul. Braće Radića br. 74, Subotica

177

Zgrada u ul. Žarka Zrenjanina br. 21, Vršac, Žarka Zrenjanina br. 21, Vršac Zgrada u Ul. Korzo br. 11, Subotica, Ul. Korzo br. 11, Subotica Zgrada u Ul. Korzo br. 15, Subotica, Ul. Korzo br. 15, Subotica Zgrada u Ul. Korzo br. 3, Subotica, Ul. Korzo br. 3, Subotica Zgrada u Ul. Korzo br. 4, Subotica, Ul. Korzo br. 4, Subotica Zgrada u Ul. Korzo br. 5, Subotica, Ul. Korzo br. 5, Subotica Zgrada u Ul. Korzo br. 6, Subotica, Ul. Korzo br. 6, Subotica Zgrada u Ul. Korzo br. 7, Subotica, Ul. Korzo br. 7, Subotica Zgrada u Ul. Korzo br. 9, Subotica, Ul. Korzo br. 9, Subotica Zgrada u Ul. Štrosmajerova br. 8, Subotica, Ul. Štrosmajerova br. 8, Subotica Zgrada u Ulici Venac Stepe Stepanovića 22, Sombor, Venac Stepe Stepanovića 22, Sombor Zgrada u Ulici Dimitrija Tucovića br. 2, Pančevo, Dimitrija Tucovića br.2, Pančevo Zgrada u Ulici JNA, Stara Pazova, Stara Pazova Zgrada u Ulici Kralja Petra 10, Sombor, Kralja Petra br. 10, Sombor Zgrada u Ulici Kralja Petra 19, Sombor, Kralja Petra br. 19, Sombor Zgrada u Ulici Kralja Petra 2, Sombor, Kralja Petra br. 2, Sombor Zgrada u Ulici Kralja Petra 8, Sombor, Kralja Petra br. 8, Sombor Zgrada u Ulici Kralja Petra 9, Sombor, Kralja Petra br. 9, Sombor Zgrada u Ulici M. Tita br. 30, Titel, M Tita br. 32, Titel Zdanje Vizić, Begeč, Novi Sad Zemunska gimnazija, Zemun, Gradski park br.1, Beograd-Zemun Zemunska pošta, Zemun, Ul.Glavna br.8, Beograd-Zemun Jevrejska opština, Subotica, Ul. D. Tucovića br. 13, Subotica Jodna banja, Novi Sad, Novi Sad Kapela sv. Antuna pustinjaka, Bač, Bač Klasicistička zgrada iz 1834. godine, Bašaid, Kikinda Kontumacka kapela Sv. Roka, Zemun, Gradski park, Beograd-Zemun Kuća Atanacković Ilije, Ulica Maršala Tita br. 2, Šimanovci, Pećinci

Kuća na Trgu Braće Radić, Sremska Mitrovica, Trg Braće Radić br. 2, Sremska Mitrovica Kuća sa sunčanim satom, Zemun, Ul. Glavna br. 23, Beograd-Zemun Kuća Slavnić, Senta, Lenjinova ulica br. 10, Senta Kuća u kojoj je živela Milica Stojadinović Srpkinja, Vrdnik, Ravanička br. 33, Irig Kuća u kojoj je živeo Jovan Jovanović Zmaj, Sremska Kamenica, Jovana Jovanovića Zmaja br. 1, Novi Sad Kuća u Lenjinovoj br. 51, Sremska Mitrovica, Leljinova br. 51, Sremska Mitrovica Kuća u Ul. Branislava Nušića br. 2, Subotica, Ul. Branislava Nušića br. 2, Subotica Kuća u Ul. Glavnoj br. 7, Zemun, Beograd-Zemun Kuća u Ulici M. Tita br. 42, Vrbas, Vrbas Kuća u Ulici Maršala Tita br. 11, Šid, Svetog Save 7, Šid Kuća u Ulici Save Šumanovića br. 4, Šid, Save Šumanovića 4, Šid Leović palata, Subotica, Lenjinov park br.11, Subotica Letnjikovac 'Fišerov salaš', Put Ruma - Jarak, Ruma (Livnica "Pantelić", Zemun, Gajeva 15, Beograd-Zemun) (Magistrat u Zemunu, Zemun, Trg pobede 3, Beograd-Zemun) Mađarska reformatorska crkva, Vrbas, Vrbas Mađarska reformatska crkva sa zgradom parohijskog doma, Rumenka, Novi Sad Manojlovića palata, Subotica, Ul. Korzo br. 8, Subotica Memorijalni kompleks, Idvor, Kovačica Nadgrobni spomenik Filipu Višnjiću, Višnjićevo, Šid Opštinska zgrada, Vranjevo Novo, Novi Bečej Ostojića palata, Subotica, Trg republike 46, Subotica Palata Rajhl, Subotica, Lenjinov park br. 4, Subotica Parohijski dom, Bački Petrovac, Bački Petrovac Patrijaršijski dvor, Sremski Karlovci, Trg Branka Radičevića, Sremski Karlovci Plava Banija, Novi Sad, Novi Sad Porodična kuća Đorđa Manojlovića, Subotica, Ul. Korzo br. 12, Subotica Prevodnica "šlajz", Bečej, Bečej Preparandija, Sombor, Venac Radomira Putnika br. 30, Sombor Rančićeva kuća u Grockoj, Grocka Majevička 9, Beograd-Grocka Rimokatolička crkva, Čoka, Čoka

Rimokatolička crkva, Novi Slankamen, Inđija Rimokatolička crkva, Odžaci, Odžaci Rimokatolička crkva sv. Ivana Nepomuka, Gibarac, Šid Rimokatolička crkva Sv. Klimenta, Hrtkovci, Ruma Rimokatolička crkva Sv. Mihaila, Erdevik, Šid Rimokatolička crkva Sv. Petka, Inđija, Inđija Rimokatolička crkva Uzdizanja Časnog Krsta, Ruma, Ruma Rimokoatolička crkva Sv. Dimitrije i Župni dvor, Sremska Mitrovica, Sremska Mitrovica Rodna kuća Aksentija Morodića, Subotica, Vatroslava Lisinskog br.9, Subotica Rodna kuća glumca Toše Jovanovića, Zrenjanin, Zrenjanin Rodna kuća Đorđa Natoševića, Stari Slankamen, Đorđa Natoševića br. 18, Inđija Rodna kuća Đure Jakšića, Srpska Crnja, Nova Crnja Rodna kuća Ilariona Ruvarca, Sremska Mitrovica, Ugao Parobrodske i Ilariona Ruvarca, Sremska Mitrovica Rodna kuća Jovana Sterije Popovića, Vršac, Vršac Rodna kuća narodnog heroja Svetozara Markovića - Toze, Taraš, Zrenjanin Rodna kuća Novaka Radonića, Mol, Ive Lole Ribara br. 5, Ada Rodna kuća Stevana Sremca, Senta, Stevana Sremca br. 4, Senta Rumunska Pravoslavna crkva, Ečka, Zrenjanin Samostan časnih sestara, Bač, Bač Svetionici na ušću Tamiša u Dunav, Pančevo, Pančevo Seoska kuća, Sibač, Svetozara Miletića br. 13, Pećinci Seoska kuća, Vojka, Karađorđeva br. 4, Stara Pazova Seoska kuća, Ljuba, ul. JNA br.5, Šid Seoska kuća panonskog tipa sa okućnicom, Bačka Topola, Moše Pijade br. 19, Bačka Topola Sinagoga Subotica, Subotica Sinagoga Novi Sad, Novi Sad, Novi Sad Srpska pravoslavana crkva Sv. Save, Mol, Ada Srpska pravoslavna crkva, Čurug, Žabalj Srpska Pravoslavna crkva, Deronje, Odžaci Srpska Pravoslavna crkva Arhanđela Mihaila i Gavrila, Miloševo Novo, Novi Bečej Srpska Pravoslavna crkva Arhanđela Mihaila i Gavrila, Novi Kneževac, Novi Kneževac Srpska Pravoslavna crkva Blagovesti, Krnjaševci, Stara Pazova

178

Srpska Pravoslavna crkva Vaznesenja, Deč, Pećinci Srpska Pravoslavna crkva prenos moštiju Sv. Nikole 'Velidonja', Dolovo, Pančevo Srpska Pravoslavna crkva prenos moštiju Sv. Nikole 'Maladonja', Dolovo, Pančevo Srpska Pravoslavna crkva Preobraženja, Šatrnjci, Irig Srpska Pravoslavna crkva Sv. Arhanđela, Kumane, Novi Bečej Srpska Pravoslavna crkva Sv. Bogorodice, Morović, Šid Srpska Pravoslavna crkva Sv. Dimitrija, Ljuba, Šid Srpska Pravoslavna crkva Sv. Dimitrije, Aleksandrovo, Subotica Srpska Pravoslavna crkva Sv. Duha, Kupinovo, Pećinci Srpska Pravoslavna crkva Sv. Jovana Bogoslova, Sremski Mihaljevci, Pećinci Srpska Pravoslavna crkva Sv. Jovana Preteče, Novi Bečej, Novi Bečej Srpska Pravoslavna crkva Sv. Marka, Kula, Kula Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Tomaševac, Zrenjanin Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Čortanovci, Inđija Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Sivac, Kula Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Opovo, Opovo Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Sakule, Opovo

Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Karlovčić, Pećinci Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Prhovo, Pećinci Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Šimanovci, Pećinci Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Dobrinci, Ruma Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Donji Petrovac, Ruma Srpska Pravoslavna crkva Sv. Nikole, Erdevik, Šid Srpska Pravoslavna crkva Sv. Proroka Ilije, Lok, Titel Srpska Pravoslavna crkva Sv. Troice, Zasavnija, Sremska Mitrovica Srpska Pravoslavna crkva Sošestvija Sv. Duha, Ruma, Ruma Srpska Pravoslavna crkva Uspenja Bogorodice, Crepaja, Kovačica Stambena zgrada u Vranjevu, Vranjevo, Novi Bečej Stambena kula Mus Alije, Nivokaz, Đakovica (Stara Čaršija, Grocka, Beograd-Grocka) Staro gradsko jezgro Pančeva, Pančevo, Pančevo Staro jezgro Banatskog Novog Sela, Banatsko Novo selo, Pančevo Staro jezgro Bečeja - Trg 'Pogača', Bečej, Bečej Staro jezgro Zrenjanina, Zrenjanin, Zrenjanin Suvača, Kikinda, ugao Nemanjine i Moravske ulice, Kikinda

Termocentrala rudnika uglja, Vrdnik, Irig Trideset nadgrobnih spomenika sa grobnim mestima istaknutih političkih, kulturnih i javnih radnika, na Almaškom groblju u Novom Sadu, O.Novi Sad, Novi Sad Uspenska crkva, Pančevo, Dimitrija Tucovića br. 8, Pančevo Hotel 'Rojal', Senta, J. Đorđevića br. 11, Senta Cincarska kuća u Grockoj, Grocka 17. oktobra 7, Beograd-Grocka Crkva velikomučenika Stefana Dečanskog, Vilovo, Titel Crkva preobraženja, Beočin, Beočin Crkva sv. Arhanđela Gavrila, Bočar, Novi Bečej Crkva sv. Georgija, Banoštor, Beočin Crkva sv. Dimitrija, Bajša, Bačka Topola Crkva sv. Đorđa, Bečej, Bečej Crkva sv. Nikole, Bačinci, Šid Crkva sv. Preobraženja, Pančevo, Pančevo Crkva Sv. Trojice u Zemunu, Zemun, Beograd-Zemun Crkva Sv.Dimitrija (Hariševa kapela), Zemun, Ul.Grobljanska 5, Beograd-Zemun Škola u Ataru Ade, Gornji Breg, Ada Atar, Senta Špirtina kuća, Zemun, Glavna br. 9, Beograd-Zemun

179

klasteri i mreze muzeja

Documents