kültür yayınları dizisi -...

Kültür Yayınları Dizisi

Yayın YönetmeniLokman ÇAĞIRICI Yayın KoordinatörüKenan GÜLTÜRK EditörDoç. Dr. Hür Mahmut YÜCER ÇeviriProf. Dr. Süleyman DERİNProf. Dr. Halil İbrahim KAÇAR Tashih ve RedaksiyonDoç. Dr. Hür Mahmut YÜCEREkrem KIZILTAŞ DüzenleyenBağcılar BelediyesiGümüşhane Eğitim Kültür ve Sağlık VakfıBağcılar Gümüşhaneliler Kültür ve Yard. Derneği TasarımAsitane Organizasyon Dizgi ve Baskı Öncesi HazırlıkM. Fatih AKYÜZLÜ Baskı & Cilt Baskı TarihiŞubat 2014İstanbul

1996

RE

KL ÜL LE TN ÜA RH

VEÜ

YM AÜ RG D

.R

DA EL RI NC EAB

202

1996

RE KL ÜL LE TN ÜA RH VEÜ YM AÜ RG D .R DA EL RI NC EABbildirilerULUSLARARASI GÜMÜŞHÂNEVÎ SEMPOZYUMUDOĞUMUNUN 200. YILI HATIRASINA

PROF. DR. ARİF NAUSHAHİHead of Department of Persian Government

Gordon College, Rawalpindi, Pakistan

Importance of Jami’ ul usul of جامع االصول

Hz. Gumushanevi in Islamic Mysticism

Ahmed Ziyauddin Gumushanevi (1228-7 Ziq’da 1311/1813-1893) was a Naqshban-di-Khalidi, sheikh, scholar and mystic of Otto-man period. He made a lot of services to hadis and mysticism as speaks his works.

From his various works on mysticism the most prominent work is called Jami’ ul usul which االصول was completed near جامع 1276A.H/1859-60.

The work deals with Tassavuf and its all kinds of principles, branches, discussions, terms and phrases. The author also discussed princi-ples of all major tariqa (order) and what im-portant conditions a murid and a sheikh should carry out. The author used primary sources for these discussions and for each tariqa he men-tioned and introduced its own basic sources.

After completing the original text of the book, the author made an appendix to his works describing the phrases of saints (sheikhs) and their terminology.

I found some similarities between Jami’ ul usul and Fasl ulkhetab by Khawja Muhammad Parsa (749-822 A.H) in which he described

the knowledge of Sûfis and commentary on their phrases and some terms of Sûfis. Indeed Fasl ul khetab is one of Jami’ ul usul’s sources.

Jami’ ul usul was first published in Istan-bul during Ottoman period in Arabic script in 283 pages. The date of printing or publish-ing is not mentioned. At the beginning of the book there is complete list of contents cover-ing both text and appendix. At the end of the book there are some taqriz i.e. praise notes in favor of author and book by scholars like Sayy-id alhajj Muhammad Amin known as Shahri Hafiz Khawja–y Hafiz Shahryari الحاج محمد سید

شھریاری حافظ خواجہ حافظ بشھری الشھیر Faiz ,امین Ullah Naqshbandi Zaviya Nasheen of Khan-qah of Shaikh Murad and Rais Alqurra, Sayyid Ahmed Naqshbandi Khaledi from Tripoli, Syr-ia and Sayyid Ali known as Beyzade Harputi Naqshbandi Mujaddadi Khaledi. My referenc-es to this edition are listed in this paper. Second time Jami’ ul usul was edited by Adib Nasrud-din and published in two volumes from Beirut / London, by Müessesetü’l-İntişari’l-Arabi انتشارالعربیۃ موسسۃ, 1997

203

1996


A Study of Jami’ ul Usul:

This is a comprehensive book on all aspects of Sûfism as speaks it title page:

و اصنافھم و انواعھم و االولیا فی االصول جامع کتاب ھذا

اصول کل طریق و مھامت املرید و رشوط الشیخ و کلامت الصوفیہ و

اصطالحھم و انواع التصوف و الف مقامات

(This book Jami’ ul usul is about Allah’s friends and about kinds and principles of all orders. It describes important tasks for murid and conditions of sheikh. It also describes Sûfi phrases and terms and kinds of tasavvuf and 1000 ranks).

Author himself in the preface of book de-clared the purpose and topics of his work as:

و بعد فیقول الفقیر اضعف الوری احمد ضیا الدین بن مصطفی

ملا رایت ضیعوا اصول الطریق اردت ان اجمع نبذہ من اصولھم و

اوصافھم واالولیا و انواعھم واصطالحھم واطوارھم وبعض ارسارھم و

ادابھم و مسلکھم و رشوطھم اجامال۔

(When I saw wasted principles of the order, I decided to collect some of the principles and descriptions, eveliya and their different kinds, terms, manners and conditions in brief.)

Author gave a full list of his sources in pref-

ace. He classified the soures as per sûfi order and used the works written by their own au-thors.

For Naqshbandiyya: نفحات االنس،رشحات عین

الحیات ،قدسیہ خواجہ محمد پارسا،مکتوبات امام ربانی

For Qaderiyya: بھجۃ االرسار،غنیۃ الطالبین

قالئد الجواھر،فتوحات الغیب،مناقب غوثیہ،

For Shazeliyya: املفاخر العلیہ،الکواکب الزھرۃ

For Rifa’iyya: بھجۃ الرفاعی

For Mawlaviyya: مثنوی، فیہ و ما فیہ ،ثواقب املناقب

For Kubrviyya: فقرات نجم الدین

For Suhrawardiyya: عوارف املعارف

For Khalvatiyya: معیار العلوم

For Jalvatiyya: خطاب الحقی،مجالس اربعین

For Bektashiyya: خطاب البیان

For Ghazaliyya: احیا علوم الدین

For Rumiyya: مزکی النفوس

Author consulted hunderds of sources. Compilation of the complete list of author’s sources should be a useful list of sûfism works in past centuries.

Hazrat Ahmed Ziyauddin Gumushanevi (KS) discussed terminology of following orders

204

1996


of tasavvuf in his book: نقشبندیہ،قادریہ،شاذلیہ،رفاعیہ،مو

،لویہ،کربویہ،سھروردیہ،خلوتیہ،جلوتیہ،بکتاشیہ،غزالیہ،رومیہ،سعدیہ

چشتیہ،شعبانیہ،گلشنیہ،حمزویہ،بھرامیہ،عشاقیہ،بکریہ،عمریہ،عثامن

،یہ،علویہ،عباسیہ،زینبیہ،عیسویہ

مغربیہ،بحوریہ،حدادیہ،غیبیہ،خرضیہ،شطاریہ،بیومیہ،مالمتیہ،عیدرو

سیہ،اویسیہ وغیرہ

As we know the spiritual world of tasavvuf works and deals with its own system. Some people with their spiritual ranks direct the sys-tem. Hazrat Gumushanevi in Jami’ ul usul dis-cussed a lot of ranks of these people like:

،قطب، ابدال، نجیب، اوتاد، غوث، نقیب، امامان

Author disclosed that some eveliya Allah have spiritual qualities in their life time that continue to exist even after their death.

:اعلم ان لکل من االولیا خصوصیۃ و ھمۃ فی الحیوۃ و املامۃ

کنقش الحقیقۃ وااللقا فی بحر الوحدۃ والفنا واالستغراق لشاہ

القادر لعبد االمداد فی الترصف قوۃ ،و بھاالدین محمد نقشبندی

العلم والواردات لعلی ابی الحسن الشاذلی، والخارق الجیالنی،و قوۃ

للسید والتعطف الرفاعی،والرتحم احمد لحرضۃ الفتوۃ و للعادۃ

االکامل والعرفان دسوقی، البراھیم والکرامۃ البدوی،والسخا احمد

والغیبۃ الرومی، الدین جالل ملحمد والعشق واملحبۃ االکرب، للشیخ

یحیی،والوجد حرض للشیخ االواہ السھروردی،والریاضہ لالمام واملحو

(والجذبات لنجم الدین الکربی(ص ۱۸۔۱۹

Author quoted from Ali Qureishi that “he saw four evelia having powers in their graves like an alive person. They are Sheikh Abdul Qadir Jilani, Sheikh Ma’rof Karkhi, Sheikh ‘Aqeel almunji and Sheikh Hayat ben Qais al-harrani. (p.20)

Author specially discussed the maqam (position) of Sheikh Abdul Qadir Jilani and Sheikh Abi alhasan Shazeli in this regard and he preferred the maqam of Shaikh Jilani. (p.21)

(قال املحققون مقام عبدالقادر اعلی(ص ۲۳

An interesting portion of the book is ded-

icated to 99 names of Allah (asma alhusna) (page 23 to 47). All these names have been mentioned with prefix of ‘abd عبد like

عبداللہ، ،عبدالرحامن، عبدالرحیم، عبدامللک، عبدالقدوس ،عبدالسالم،

عبداملومن

and author discussed what each name means. For example: عبدالرحمن ھو مظھر اسم الرحمن فھو رحمۃ للعاملین جمیعا بحیث

ال یخرج احد من رحمتہ بحسب قابلیۃ

)استعدادہ )ص۲۳۔۲۴

Author explained the principles and condi-tions of some Sûfi orders (p.48-50)like Naqsh-bandiyya, Shazliyya, Qaderiyya and general principles of Sûfi orders. For example in Qade-riyya order there are 5 principles (p.49).

،علو ھمت

حفظ حرمت

حسن خدمت

نفوذ عزمت

تعظیم نعمت

Foundation of Naqshbandiyya order is on 11 principles which are:

ھوش در دم،نظر بر قدم،سفر در وطن،خلوت در انجمن،یاد

کرد،بازگشت،نگاہ داشت،یادداشت،وقوف زمانی،وقوف عددی،وقوف

قلبی

author introduced Naqshbandiyya as: التمسک بعقاید اھل السنۃ و ترک الرخص واالخذ با لعزایم و دوام

املراقبۃ و االقبال علی املولی واالعراض عن زخارف الدنیا بل و عن کل

ما سوی اللہ و تحصیل ملکۃ الحضور و الخلوۃ فی الجلوۃ مع التحلی

باالستفادۃ واالفادۃ فی علوم الدین والنزی بزی عوام املومنین و اخفا

الذکر و حفظ االنفاس بحیث الیخرج و ال یدخل نفس مع الغفلۃ عن

(اللہ الکریم و التخلق بااخالق النبی مع خلق العظیم(ص ۴۸

The same introduction we can find in املواھب by Muhammad Amin al-Kurdi with الرسمدیہsome different arrangement of words:

205

1996


ان طریق السادۃ النقشبندیۃ ھوالتمسک مبعتقد اھل السنۃ والجامعۃ

و دوام العبودیۃ ظاھرا و باطنا بااللتزام السنۃ واالخذ با لعزایم و

تجنب الرخص مع الحضورمع اللہ تعالی علی طریق الذھول ۔(

(خالصۃ املواھب الرسمدیہ،ص۶

I observed in Jami’ ul usul that Hazrat Gumushanevi (KS) discussed the two orders Naqshbandiyya and Shazéliyya more than other orders in his books. Author’s association with Naqshbandiyya is the main reason for this. In Naqshbandiyya’s case he also mentioned its Khalediyya branch with whom طریق اللطایف والنفی

الخالدیہ he was associated himself. For واالثبات عند example while explaining the he mentioned the 7contents as: وقوف قلبی،حبس نفس،مالحظہ الفاظ و معانی و نقوش،کلمہ محمد

)رسول اللہ، بازگشت )ص۷۳

In the appendix of book, author mentioned his chain of gold سلسلۃالذھب /tariqa starting from his Sheikh Ahmad ben Sulayman Trabulsî and ending with Hazrat Muhammad (Pease be upon him) (pp.88-89). All names of his sheikhs have been mentioned with full titles and respect by author which shows the high regards by a murid when mentioning his sheikh. For example he mentioned Sheikh Khalid Naqshbandi and Sheikh Ahmad ben Sulayman names as:

معدن االرسار والحقیقۃ،قطب دائرۃ االرشاد، غوث الثقلین ورحلۃ

االبدال واالوتاد ذی الجناحین املستضی من الکتاب والسنۃ مبصباحین

السائر فی اللہ الخاشع املجاھد حرضت موالنا ضیا الدین محمد

(خالدی النقشبندیقدس رسہ (ص ۸۸

شیخ الوقت و اعلم زمانہ و فرید دھر،سید االولیا، الحاج، احمد بن

(سلیامن الطرابلسی قدس رسہ (ص ۸۸

Definition of shari’at tariqa and haqiqat is

a common subject between Sûfi scholars and every scholar has described this subject in his own words. Hazrat Gumushanevi (KS) also touched this subject (pp.221-227) and quoted a unique quotation from Sheikh Najmuddin Kubra describing the matter as:

الرشیعۃ کالسفینۃ و الطریقۃ کالبحر و الحقیقۃ کالدد،فمن اراد

الدر،رکب فی السفینۃ ثم رشع فی البحر ثم وصل الدر،فمن ترک

(ھذا الرتتیب ال یصل الی الدر(ص۲۲۷

(Shari’at is like a ship and tariqat is like an ocean and haqiqat is like a pearl. If some per-son wants to get the pearl, first he should board the ship, then proceed to the ocean and then get the pearl. If he quits this order he will never get the pearl.)

After completing the main text of Jami’ ul usul, the author wrote an appendix which has published on the border of book. In this appen-dix, author collected the words of Sûfis کلامت and their all terminology arranged in alphabetic or-der. It is a comprehensive dictionary of terms used by Sûfis or found in Islamic mystic books.

Jami’ ul usul is not only a manual of mystic’s practices, terms and principles but having some bibliographic information also. Author men-tioned his chain of tariqa as I mentioned ear-lier. He gives some bibliographic notes about eminent sheikhs like Bahauddin Naqshband (p.38f.n.), Abdul Qader Jilani (p.39f.n.) and Abu alhasan Shazeli (p.51 f.n.)

I term Jami’ ul usul as an encyclopedia of tasavvuf. It discusses and describes all the sub-jects and aspects of Sûfism. It is a very useful text of tasavvuf of later Ottoman period.1

1- I want to extend my thanks and gratitude to my friend brother Dr. Necdet Tosun, Professor of Ilahiyat Faculty of Marmara University, Istanbul who provided me a copy of Jami’ ul usul and I could prepare this paper.

206

1996


Ahmed Ziyâeddin-i Gümüşhânevî (1228-1311/1813-1893) Osmanlı döneminde ya-şamış önemli bir Nakşi-Hâlidî mutasavvıfı ve alimidir. Eserlerinden de anlaşılacağı üzere kendisi hadis ve tasavvuf sahasında büyük hiz-metler icra etmiştir.

Onun tasavvuf sahasında verdiği en önem-li eseri ise Câmiu’l-usûl االصول olup bunu جامع 1276/1859-60 yıllarında tamamlamıştır. Bu eserde Gümüşhânevî tüm ana tarikatların er-kanını, mürid ve mürşidin yerine getirmesi gerekli olan şartlarını ortaya koymaya çalışır. Bunu yaparken de ana kaynaklara başvurur ve her tarikatın önemli kaynaklarını da tanıtır.

Kitabın ana metnini bitirdikten sonra mü-ellif eserlerine bir sözlük hazırlamış ve burada şeyhlerin kullandığı terminolojiyi bizlere tanıt-mıştır.

Ben, müellifin Camiu’l usûl’ü ile Hâce Mu-hammed Parsa’nın (749-822 A.H) sûfilere ait ilimleri ve ıstılahları açıkladığı Faslu’l-Hitap eserleri arasında bazı benzerlikler buldum. Bu-radan yola çıkarak Faslu’l-hitap’ın müellifimi-zin Câmiu’l-usûl’üne kaynaklık ettiğini kesin-likle söyleyebiliriz.

Câmiu’l-usûl ilk defa Osmanlı dönemin-de İstanbul’da 283 sayfa olarak ve Arap dilin-de basılmıştır. Eserin basım tarihi ve yeri belli değildir. Kitabın başında ise eserin metnini ve ilavelerinin içindekilerini tamamen içine alan uzun bir liste vardır. Kitabın sonunda ise mü-ellifi öven başka sûfilerin takriz yazıları var-dır. Bunlar arasında Seyyid Hacı Muhammed Emin ki kendisi daha çok, Hâce Hafız Şehri-yari olarak bilinir, Şeyh Murad Hankahı post-nişini Feyzullah Nakşibendi, Suriye-Tiripo-li’den Reisü’l-Kurra Seyyid Ahmed Nakşibendi Hâlid-î, Beyzâde Harputî Nakşibendi Muced-didi Halid olarak bilinen Seyyid Ali gibi şahıs-lar mevcuttur. Câmiu’l-usûl ikinci olarak Edib Nasruddin tarafından iki cilt olarak Beyrut’ta tahkikli olarak 1997 de basılmıştır.

Câmiu’l-usûl Hakkında:Eser girişinde müellifin belirttiği üzere

çok kapsamlıdır. Müellif şöyle der: Bu Câ-miu’l-usûl adlı eserim evliyalar, onların sınıfla-rı ve çeşitleri, tüm tarikatların usul ve erkanı, müridin vazifeleri ve şeyhliğin şartları, sûfilerin sözleri ve ıstılahları, süluk yolunun çeşitleri ve bin makam hakkındadır.

PROF. DR. ARİF NAUSHAHİFarsça Bölüm Başkanı

Gordon Devlet Koleji, Rawalpindi, Pakistan

GÜMÜŞHANEVİ HAZRETLERİNİN CÂMİU’L-USÛL’ÜNÜN İSLAM

TASAVVUFU AÇISINDAN ÖNEMİ

207

1996


ھذا کتاب جامع االصول فی االولیا و انواعھم و اصنافھم و اصول

کل طریق و مھامت املرید و رشوط الشیخ و کلامت الصوفیہ و

اصطالحھم و انواع التصوف و الف مقامات

Eserinin amacını ise girişte bizzat şöyle açıklar:

و بعد فیقول الفقیر اضعف الوری احمد ضیا الدین بن مصطفی

ملا رایت ضیعوا اصول الطریق اردت ان اجمع نبذہ من اصولھم و

اوصافھم واالولیا و انواعھم واصطالحھم واطوارھم وبعض ارسارھم و

ادابھم و مسلکھم و رشوطھم اجامال۔

“Tarikatların erkanının zayi edildiğini gö-rünce bunları kaynaklarından toparlayarak kaybolmalarını önlemeye, evliyaların çeşitlerini ve onların ıstılahlarını tavırlarını ve bazı sırları-nı, izledikleri yollarını ve şartlarını kısaca bah-settim.”

Müellif kitabın girişinde tarikatlar için seç-tiği kaynakları listeler ve bunu tarikatlara göre de gruplandırır. Liste şu şekildedir:

Nakşi Kaynakları :

نفحات االنس،رشحات عین الحیات ،قدسیہ خواجہ محمد

پارسا،مکتوبات امام ربانی

Kadiriler: بھجۃ االرسار،غنیۃ الطالبین،قالئد الجواھر،فتوحات الغیب،مناقب غوثیہ

Şazeliler:املفاخر العلیہ،الکواکب Rifailer: بھجۃ الرفاعی ،

Mevleviler: مثنوی، فیہ و ما فیہ ،ثواقب املناقب Kübreviler: فقرات نجم الدین

Sühreverdiler: عوارف املعارف Halvetiler: معیار

Celvetiler:خطاب الحقی،مجالس Bektaşiler: خطاب

Gazaliyye için: احیا علوم

Kâdiriyye-i Rûmiyye için: مزکی

Müellifimiz bu eser dışında da yüzlerce eserden faydalanmış olup bunları incelemek geçmiş asırlardaki eserleri tanımak açısından faydalı olurdu.

Hazret Ahmed Ziyâeddin-i Gümüşhânevî (KS) şu tarikatların ıstılahını incelemiştir.

نقشبندیہ، قادریہ،شاذلیہ، رفاعیہ، مولویہ، کربویہ،

،سھروردیہ،خلوتیہ، جلوتیہ، بکتاشیہ، غزالیہ، رومیہ، سعدیہ

چشتیہ، شعبانیہ، گلشنیہ، حمزویہ، بھرامیہ، عشاقیہ، بکریہ، عمریہ،

،عثامنیہ، علویہ، عباسیہ، زینبیہ، عیسویہ

208

1996


مغربیہ، بحوریہ، حدادیہ، غیبیہ، خرضیہ، شطاریہ، بیومیہ، مالمتیہ،

عیدروسیہ، اویسیہ وغیرہ

Bilindiği üzere sûfiler manevi dünyaların-da kendi sistemleri ile çalışırlar. Bu sûfilerin de muhtelif manevi dereceleri vardır, Gümüş-hânevî Câmiu’l-usûl de onların derecelerini şu şekilde inceler:

،قطب، ابدال،نجیب، اوتاد، غوث، نقیب، امامان

Müellif bazı velilerin manevi güçlerinin ölümlerinden sonra da devam ettiğini ifade et-mektedir.

:اعلم ان لکل من االولیا خصوصیۃ و ھمۃ فی الحیوۃ و املامۃ

کنقش الحقیقۃ وااللقا فی بحر الوحدۃ والفنا واالستغراق لشاہ

نقشبندی محمد بھاالدین ،و قوۃ الترصف فی االمداد لعبد القادر

الجیالنی،و قوۃ العلم والواردات لعلی ابی الحسن الشاذلی، والخارق

للعادۃ و الفتوۃ لحرضۃ احمد الرفاعی،والرتحم والتعطف للسید

احمد البدوی،والسخا والکرامۃ البراھیم دسوقی، والعرفان االکامل

للشیخ االکرب، واملحبۃ والعشق ملحمد جالل الدین الرومی، والغیبۃ

واملحو لالمام السھروردی،والریاضہ االواہ للشیخ حرض یحیی،والوجد

(والجذبات لنجم الدین الکربی(ص ۱۸۔۱۹

Ali Kureyşi’den şu nakilde bulunur: O dört evliyanın mezarlarında iken bile hayatta imiş gibi güce sahip olduğunu görmüştür. Bunlar Şeyh Abdülkadir Geylani, Şeyh Maruf Ker-hi, Şeyh Akil el-Münci ve Şeyh Hayat b. Kays el-Harrani’dir. (s.20) ayrıca müellif Abdülkadir Geylani ile Şeyh Şazeli’nin manevi makamla-rını karşılaştırır ve bunlardan Geylani’yi daha üstün görür. (s.21)

(قال املحققون مقام عبدالقادر اعلی(ص ۲۳

Kitabın bir diğer ilginç yanı ise onun esma-i hüsnayı başına ‘abd’ yani kul ekleri ile beraber incelemesidir (sayfa 23-47). Mesela:

عبداللہ، عبدالرحامن، عبدالرحیم، عبدامللک، عبدالقدوس، عبدالسالم،

،عبداملومن

Bu şekilde o ilahi isimlerin kuldaki tecelli-lerini göstermek istemiştir. Mesela Abdurrah-man ismine şu açıklamada bulunur:

عبدالرحمن ھو مظھر اسم الرحمن فھو رحمۃ للعاملین جمیعا بحیث

ال یخرج احد من رحمتہ بحسب قابلیۃ

(استعدادہ (ص۲۳۔۲۴

Yazar ayrıca bu eserinde bazı tarikatların usul ve erkanını da açıklar, mesela Nakşiben-diyye, Şazeliyye, Kadiriyye gibi: (s.48-50) bunu yaparken de bazen tarikatların esaslarını mad-deler halinde özetler mesela Kadiriyyeyi beş esas ile özetlemiştir ki bunlar şöyledir: (s.49).

،علو ھمت

حفظ حرمت

حسن خدمت

نفوذ عزمت

تعظیم نعمت

Nakşiliğin 11 esasını da şöyle sıralar:

ھوش در دم،نظر بر قدم،سفر در وطن،خلوت در انجمن،یاد

کرد،بازگشت،نگاہ داشت،یادداشت،وقوف زمانی،وقوف عددی،وقوف

قلبی

Ayrıca Nakşiliğin tarifini de şu ibarelerle ifade eder:

التمسک بعقاید اھل السنۃ و ترک الرخص واالخذ با لعزایم و دوام

املراقبۃ و االقبال علی املولی واالعراض عن زخارف الدنیا بل و عن کل

ما سوی اللہ و تحصیل ملکۃ الحضور و الخلوۃ فی الجلوۃ مع التحلی

باالستفادۃ واالفادۃ فی علوم الدین والنزی بزی عوام املومنین و اخفا

الذکر و حفظ االنفاس بحیث الیخرج و ال یدخل نفس مع الغفلۃ عن

(اللہ الکریم و التخلق بااخالق النبی مع خلق العظیم(ص ۴۸

Biz onun bu ifadelerini farklı bir sıralama ile Muhammed Emin El-Kürdi’nin الرسمدیہ املواھب adlı eserinde de görebiliriz:

ان طریق السادۃ النقشبندیۃ ھوالتمسک مبعتقد اھل السنۃ

209

1996


والجامعۃ و دوام العبودیۃ ظاھرا و باطنا بااللتزام السنۃ واالخذ

با لعزایم و تجنب الرخص مع الحضورمع اللہ تعالی علی طریق

(الذھول ۔( خالصۃ املواھب الرسمدیہ،ص۶

Bu incelememde Câmiu’l-usûl’de müellifin Nakşiliği ve Şazeliliği diğer tarikatlardan daha fazla ele aldığını fark ettim. Bunun ana sebebi müellifin Nakşilikle kendini özdeşleştirmesidir. Bu sebeple o Halidiyye’yi de ayrıca ele almış, şu başlığı kullanmıştır:

طریق اللطایف والنفی واالثبات عند الخالدیہ

Ve bu başlığı şu şekilde açıklamıştır:

وقوف قلبی،حبس نفس،مالحظہ الفاظ و معانی و نقوش،کلمہ محمد

(رسول اللہ، بازگشت (ص۷۳

Kitabın ek kısmında kendi altın silsilesi-ni Şeyh Ahmet b. Suleyman Trablusi’den Hz. Peygambere (s.a.v) kadar sıralamıştır. (s.88-89). Tüm şeyhlerini tam isimlerini, künyeleri ve say-gı ifadeleri ile sıralamıştır, mesela Şeyh Halid Nakşibendi ile Şeyh Ahmed b. Süleyman’ı şu ifadelerle zikretmiştir:

معدن االرسار والحقیقۃ،قطب دائرۃ االرشاد، غوث الثقلین ورحلۃ

االبدال واالوتاد ذی الجناحین املستضی من الکتاب والسنۃ مبصباحین

السائر فی اللہ الخاشع املجاھد حرضت موالنا ضیا الدین محمد

(خالدی النقشبندی قدس رسہ (ص ۸۸

شیخ الوقت و اعلم زمانہ و فرید دھر،سید االولیا، الحاج، احمد بن

(سلیامن الطرابلسی قدس رسہ (ص ۸۸

Şeriat, tarikat ve hakikat her sûfi tarafından tarif edilen genel konular arasındadır.

Gümüşhânevî (KS) de bu konuyu ele almış (s.221-227) ve konuyu Necmeddin Kübra’dan aldığı şu söz ile açıklamaya çalışmıştır:

الرشیعۃ کالسفینۃ و الطریقۃ کالبحر و الحقیقۃ کالدر،فمن اراد

الدر،رکب فی السفینۃ ثم رشع فی البحر ثم وصل الدر،فمن ترک

(ھذا الرتتیب ال یصل الی الدر(ص۲۲۷

(Şeri’at bir gemi gibidir, tarikat ise bir okya-nusa benzer, kim inciyi elde etmek isterse önce gemiye binmeli sonra denizde seyahata başla-malı ve böylece inciye ulaşmalıdır. Kim bu sıra-yı terk ederse inciye ulaşamaz.)

Câmiu’l-usûl’ü bitirdikten sonra ‘Müellif Sûfilerin Sözleri’ adlı bir eki de derlemiş ve bunu kitabın hamişinde basmıştır. Bu çalışmasında ise müellif sûfilerin sözlerine ilaveten onların kullandıkları ıstılahları da alfabetik sıra ile ele almıştır. Bu çalışması sûfilerin kullandıkları ve tasavvuf kitaplarında sıkça geçen terimleri ele alan detaylı bir sözlük mahiyetindedir.

Câmiu’l-usûl’de müellif sadece tasavvufi uy-gulamaları, usul ve erkanı açıklamakla yetinmez ayrıca bu konular hakkında bibliyografik bil-giler de verir. Mesela kendi silsilesini verirken ayrıca buradaki meşayihin hayatlarını ele alan eserleri de sıralar: özellikle Bahauddin Nakşi-bend (s.38f.n.), Abdul kadir Geylani, (s.39f.n.) ve Ebu’l Hasan eş-Şazeli (s.51 f.n.) gibi meş-hur şeyhler için bunu yapar.

Ben Câmiu’l-usûl’ü bir çeşit tasavvuf an-siklopedisi olarak görmekteyim. Zira bu eserde tasavvufun bütün konuları tarif edilmiş, tasav-vufun meseleleri tartışılmıştır. Geç dönem Os-manlı tasavvufunu tanımak için de çok faydalı bir eserdir.1

1- Bu çalışmamı yaparken bana Camiu’l-Usûl’ün bir kopyasını sağlayan Marmara üniversitesi, İlahiyat fakül-tesi Öğretim üyesi sayın Necdet Tosun’a şükranlarımı sunarım.

kültür yayınları dizisi -...

Documents