kÖmÜr sektÖr raporu (lİnyİt) 2011¶mür sektör raporu/sektör... · 2019-05-03 · fas free...
TRANSCRIPT
TÜRKİYE KÖMÜR İŞLETMELERİ KURUMU
KÖMÜR
SEKTÖR RAPORU
(LİNYİT)
2012
Mayıs 2013
T.C.
ENERJİ VE TABİİ KAYNAKLAR BAKANLIĞI
TÜRKİYE KÖMÜR İŞLETMELERİ KURUMU
KÖMÜR SEKTÖR RAPORU
(LİNYİT)
2012
Mayıs 2013
2012 Yılı Kömür (Linyit) Sektör Raporu; 4 Ekim 2012 tarih ve
2012/38405 sayılı “2013 Yılına Ait Genel Yatırım ve Finansman
Kararnamesi”nin ilgili hükümleri uyarınca ve Başbakanlık Hazine
Müsteşarlığı tarafından 12 Aralık 2012 tarih ve 28495 sayılı Resmi
Gazete’de yayınlanan “2013 Yılına Ait Genel Yatırım ve Finansman
Programının Uygulanmasına İlişkin Usul ve Esasların Belirlenmesine
Dair Tebliğ”de belirlenen çerçevede hazırlanmıştır.
HAZIRLAYAN BİRİM
Stratejik Planlama Koordinasyon Birimi
Koordinatör
Dr. Nejat TAMZOK, Maden Yük. Mühendisi
Stratejik Planlama Ekibi
Musa ÖZCAN, Maden Mühendisi
Gülsen ÖZEL, Maden Mühendisi
Özlem DEMİRKOL, Maden Mühendisi
Emre DEMİR, Maden Yüksek Mühendisi
S. Seda BABAYİĞİT, Programcı
i
İÇİNDEKİLER
İÇİNDEKİLER ........................................................................................................................................................................ i
TABLOLAR ............................................................................................................................................................................ ii
ŞEKİLLER ............................................................................................................................................................................. iii
KISALTMALAR ...................................................................................................................................................................iv
BİRİMLER .............................................................................................................................................................................iv
1. GİRİŞ ................................................................................................................................................................................... 1
2. DÜNYADA SEKTÖRÜN GÖRÜNÜMÜ ...................................................................................................................... 3
2.1. BİRİNCİL ENERJİ ARZI VE KÖMÜRÜN PAYI .............................................................................................. 3
2.2. DÜNYA KÖMÜR ÜRETİMİ .................................................................................................................................. 5
2.3. DÜNYA KÖMÜR TÜKETİMİ ............................................................................................................................... 7
2.4. DÜNYA KÖMÜR TİCARETİ ............................................................................................................................. 10
2.5. FİYATLAR .............................................................................................................................................................. 11
2.6. DÜNYA KÖMÜR REZERVLERİ....................................................................................................................... 12
2.7. ÇEVRE VE TEKNOLOJİ ........................................................................................................................................ 14
2.7.1. CO2 EMİSYONLARI ................................................................................................................................... 14
2.7.2. TEMİZ KÖMÜR TEKNOLOJİLERİ ......................................................................................................... 15
3. TÜRKİYE’DE SEKTÖRÜN GÖRÜNÜMÜ .............................................................................................................. 17
3.1. BİRİNCİL ENERJİ ARZI VE KÖMÜRÜN PAYI ........................................................................................... 17
3.2. KÖMÜR ÜRETİMİ ............................................................................................................................................... 19
3.3. SEKTÖRÜN YAPISI............................................................................................................................................. 21
3.4. KÖMÜR İTHALATI ............................................................................................................................................. 24
3.5. KÖMÜR TÜKETİMİ ............................................................................................................................................ 25
3.6. ELEKTRİK ÜRETİMİ AMAÇLI KÖMÜR KULLANIMI ............................................................................. 27
3.7. REZERVLER .......................................................................................................................................................... 31
3.8. ARAMA FAALİYETLERİ ................................................................................................................................... 34
3.9. SEKTÖR ANALİZİ VE HEDEFLER................................................................................................................. 35
3.9.1. GZFT ANALİZİ ............................................................................................................................................. 35
3.9.2. HEDEFLER .................................................................................................................................................... 38
4. KURULUŞUN SEKTÖR İÇİNDEKİ YERİ ............................................................................................................... 39
4.1. KURULUŞUN YAPISI VE FAALİYETLERİ .................................................................................................. 39
4.2. KURULUŞUN GZFT ANALİZİ, VİZYON, MİSYON VE STRATEJİK AMAÇLARI .............................. 40
ii
4.3. REKABET ANALİZİ ............................................................................................................................................ 43
4.4. KÖMÜR REZERVLERİ ....................................................................................................................................... 45
4.5. ÜRETİMLER .......................................................................................................................................................... 45
4.6. DEKAPAJ FAALİYETLERİ ................................................................................................................................ 48
4.7. SATIŞLAR .............................................................................................................................................................. 49
4.8. FAKİR AİLELERE KÖMÜR YARDIMI ........................................................................................................... 50
4.9. TKİ’NİN ENERJİ ARZ GÜVENLİĞİNE KATKI SAĞLAMAK ÜZERE YAPTIĞI ÇALIŞMALAR .... 50
4.10. KÖMÜR KALİTESİNİ İYİLEŞTİRME ÇALIŞMALARI ........................................................................... 52
4.11. KÖMÜR TEKNOLOJİLERİ ÜZERİNE ÇALIŞMALAR ............................................................................ 52
5. TEŞEBBÜSÜN YERLİ VE ULUSLARARASI RAKİPLERİYLE KARŞILAŞTIRILMASI ............................ 59
KAYNAKLAR ...................................................................................................................................................................... 61
TABLOLAR Tablo 1. Dünya Birincil Enerji Arzında Kaynakların Artış Oranları 2000-2030 (%) ................................... 4
Tablo 2. Yılda 100.000 Tonun Üzerinde Linyit Üretimi Yapılan İşletme, Havza ya da İller .................... 23
Tablo 3. Türkiye’de Yerli Kömüre Dayalı Termik Santraller ................................................................... 28
Tablo 4. Elektrik Üretimi Amaçlı Kullanılabilecek Başlıca Kömür Sahaları ............................................ 29
Tablo 5. Yerli Kömür Yakıtlı Termik Santral Projeleri ............................................................................. 30
Tablo 6. İşletmedeki İthal Kömür Santralleri ......................................................................................... 31
Tablo 7. Türkiye Taşkömürü Kurumu Ruhsatlı Kömür Sahalarına Ait Rezervler (ton) ........................... 32
Tablo 8. Kurumlara Ait Linyit Rezervleri, 2013 (ton) ............................................................................. 33
Tablo 9. MTA Rezerv Arama Faaliyetleri ............................................................................................... 34
Tablo 10. Sektörün Güçlü ve Zayıf Yönleri ............................................................................................. 35
Tablo 11. Sektörde Fırsatlar ve Beklentiler / Tehditler ve Riskler ......................................................... 37
Tablo 12. Sektör Hedefleri ..................................................................................................................... 38
Tablo 13. TKİ Kurumu’nun Kömür Sağladığı Termik Santraller ............................................................. 44
Tablo 14. TKİ Kömür Rezervleri (2012 sonu, bin ton) ............................................................................ 45
Tablo 15.TKİ Kurumu Kömür Üretimleri (2011, ton) ............................................................................. 46
Tablo 16. TKİ Kurumu’nda Yeraltı İşletmeciliği Yapılması Planlanan Sahalar, milyon ton .................... 47
Tablo 17. TKİ Kurumu Dekapaj Miktarları (2012, m3) ............................................................................ 48
Tablo 18. TKİ Kurumu Kömür Satışları (2012, ton) ................................................................................ 49
Tablo 19. Elektrik Üretimi Amaçlı Kömür Üretim Projeleri ................................................................... 51
Tablo 20. Üretim Büyüklüğüne Göre Dünyada İlk 32 Kömür Kuruluşu ................................................. 60
iii
ŞEKİLLER Şekil 1. Dünya Birincil Enerji Arzının Kaynaklara Göre Dağılımı, 2010 ...................................................... 3
Şekil 2. Son 10 Yılda Dünya Fosil Yakıt Arzındaki Gelişim................................................................................ 3
Şekil 3. Dünya Birincil Enerji Arzının Kaynaklara Göre Gelişimi, 2000-2030 .......................................... 4
Şekil 4. Dünya Kömür Üretimleri................................................................................................................................. 5
Şekil 5. Ülkelere Göre 2011 Yılı Kömür Üretimleri .............................................................................................. 6
Şekil 6. Dünya Linyit Üretimleri ................................................................................................................................... 6
Şekil 7. Ülkelere Göre 2011 Yılı Dünya Linyit Üretimleri .................................................................................. 7
Şekil 8. Ülkelere Göre 2011 Yılı Dünya Kömür Tüketimi .................................................................................. 8
Şekil 9. Ülkelere Göre 2011 Yılı Linyit Tüketimi ................................................................................................... 8
Şekil 10. Dünya Elektrik Üretiminde Kullanılan Kaynakların Dağılımı ....................................................... 9
Şekil 11. Çeşitli Ülkelerde Elektrik Üretiminde Kömürün Payı....................................................................... 9
Şekil 12. Dünya Kömür Ticareti, 2011 .................................................................................................................... 10
Şekil 13. İhracatçı Ülkelere Göre Kömür İthalat Maliyetleri ......................................................................... 11
Şekil 14. Bazı Ülkelerde Sektörlere Göre Kömür Fiyatları ............................................................................. 12
Şekil 15. Dünya Kömür Rezervlerinin Kömür Kategorilerine Göre Dağılımı ......................................... 12
Şekil 16. Dünya Kömür Rezervlerinde Ülkelerin Payları ................................................................................ 13
Şekil 17. Dünya Linyit Rezervlerinde Ülkelerin Payları .................................................................................. 13
Şekil 18. Fosil Yakıtlardan CO2 Emisyonu ............................................................................................................. 15
Şekil 19. Dünya Kömür Kaynaklı CO2 Emisyonu ................................................................................................ 15
Şekil 20. Türkiye Birincil Enerji Arzının Kaynaklara Dağılımı, 2011 ........................................................ 17
Şekil 21. Türkiye Birincil Enerji Üretiminin Kaynaklara Dağılımı, 2011 ................................................. 18
Şekil 22. Türkiye Enerji Tüketimi ve Toplam Enerji Üretimi ile Kömür Üretiminin Payları ........... 18
Şekil 23. Net Birincil Enerji İthalatının Kaynaklara Dağılımı,2011 ............................................................ 19
Şekil 24. Türkiye Taşkömürü Üretimleri ............................................................................................................... 19
Şekil 25. Türkiye Linyit Üretimleri .......................................................................................................................... 20
Şekil 26. Linyit Üretiminde Kuruluşların Payı, 2011 ........................................................................................ 20
Şekil 27. Yıllar İtibariyle Yapılan Dekapajın Kuruluşlara Dağılımı ............................................................. 21
Şekil 28. Yıllar İtibariyle Linyit Üretimlerinin Kuruluşlara Dağılımı ......................................................... 22
Şekil 29. Kömür Üretimi Yapılan Başlıca İller ..................................................................................................... 22
Şekil 30. Türkiye Kömür İthalatı ............................................................................................................................... 24
Şekil 31. Kömür İthalatında Ülke Payları, 2012 ................................................................................................. 24
Şekil 32. Yıllar İtibariyle Kömür İthalatına Ödenen Döviz ve Ortalama İthalat Maliyetleri ............. 25
Şekil 33. Kullanım Yerlerine Göre Ülkemiz Taşkömürü Tüketimi .............................................................. 25
Şekil 34. Kömür Arzının Sektörlere Göre Tüketim Dağılımı ......................................................................... 26
Şekil 35. Kurulu Güç ve Brüt Elektrik Üretimi İçinde Kaynakların Payı, 2012 Sonu .......................... 27
Şekil 36. Yerli Kömürün Kurulu Güç ve Brüt Elektrik Üretimi İçindeki Payı ......................................... 27
Şekil 37. Türkiye Linyit Rezervlerinin Dağılımı ................................................................................................. 33
Şekil 38. TKİ Kurumu Satılabilir Kömür Üretimleri (2000-2011) .............................................................. 46
Şekil 39. TKİ Kurumu Kömür Üretimlerinin İşletmelere Dağılımı ............................................................. 47
Şekil 40. TKİ Kurumu Dekapajlarının İşletmelere Dağılımı .......................................................................... 48
Şekil 41. TKİ Kurumu Satışlarının İşletmelere Dağılımı, 2012 .................................................................... 49
Şekil 42. Fakir Ailelere Kömür Yardımları ............................................................................................................ 50
Şekil 43. Garp Linyitleri İşletmesi Multi Siklon Kömür Kazanım Ünitesi ................................................ 53
Şekil 44. Ilgın Hümik Asit Pilot Tesisi ..................................................................................................................... 55
Şekil 45. Garp Linyitleri İşletmesi Kömür Gazlaştırma Pilot Tesisi............................................................ 55
iv
KISALTMALAR
BP British Petroleum CIF cost, insurance and freight EİGM Enerji İşleri Genel Müdürlüğü EPDK Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu ETKB Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı EÜAŞ Elektrik Üretim Anonim Şirketi FAS free alongside ship FOB free on board IEA International Energy Agency MİGEM Maden İşleri Genel Müdürlüğü MTA Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü R/P Rezerv/ÜretimOranı (yıl) TEİAŞ Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi TKİ Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu TTK Türkiye Taşkömürü Kurumu TÜİK Türkiye İstatistik Kurumu USD ABD Doları v.y. veri yok WCA World Coal Association
BİRİMLER
tep ton eşdeğer petrol mtep milyon ton eşdeğer petrol tek ton eşdeğer kömür (=0,7 tep) mtek milyon ton eşdeğer kömür kcal kilokalori (=103 kalori) mton milyon ton kW kilowatt (=103 watt) MW megawatt (=103 kW) GW gigawatt (=103 MW) TW terawatt (=103 GW) kWh kilowatt-saat (103 watt-saat) MWh megawatt-saat (103 kWh) GWh gigawatt-saat (106 kWh) TWh terawatt-saat (109 kWh)
1
1. GİRİŞ 2012 Yılı Kömür (Linyit) Sektör Raporu; 4 Ekim 2012 tarih ve 2012/38405 sayılı “2013 Yılına Ait
Genel Yatırım ve Finansman Kararnamesi”nin ilgili hükümleri uyarınca ve Başbakanlık Hazine
Müsteşarlığı tarafından 12 Aralık 2012 tarih ve 28495 sayılı Resmi Gazete’de yayınlanan “2013
Yılına Ait Genel Yatırım ve Finansman Programının Uygulanmasına İlişkin Usul ve Esasların
Belirlenmesine Dair Tebliğ”de belirlenen çerçevede hazırlanmıştır.
Söz konusu “Usul ve Esaslar”ın “Kurumsal Verilerin Yayınlanması” başlığı altındaki 18.
maddesinin 2. fıkrasında “Teşebbüsler, faaliyette bulundukları sektörleri takip ederek sektör
içindeki yerlerini daha iyi analiz edebilmek ve etkin sektörel politikalar geliştirebilmek veya
geliştirilmesine yardımcı olabilmek amacıyla, 2012 Yılı Sektör Raporunu hazırlar. Bu raporlar,
31/5/2013 tarihine kadar internet sitelerinde yayımlanır ve basılı bir örneği ilgili Bakanlık,
Müsteşarlık ve Kalkınma Bakanlığına gönderilir.” denilmekte ve Sektör Raporları’nın asgari
aşağıdaki konuları içereceği ifade edilmektedir:
a) Dünyada sektörün görünümü,
b) Türkiye’de sektörün görünümü,
c) Teşebbüsün sektör içindeki yeri,
ç) Teşebbüsün yerli ve uluslararası rakipleriyle veya benzer faaliyet gösteren kuruluşlarla
karşılaştırılmaları.
Dolayısıyla, bu raporda yukarıda belirlenen sistematik takip edilmiş ve kömür sektörünün önce
dünyadaki daha sonra ülkemizdeki mevcut görünümleri incelenmiş, bu kapsamda kömür
rezervleri, üretim, tüketim ve ticareti ile çevre ve teknoloji alanındaki gelişmeler ele alınmıştır.
Raporda, Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu’nun ülkemiz kömür sektörü içindeki yeri, 2012 yılı
faaliyetleri de aktarılmak suretiyle ortaya konulmuş; üretim, yatırım ve ihracat büyüklükleri ile
rezerv/üretim oranları bakımından yerli ve uluslararası rakipleri ile karşılaştırması yapılmıştır.
2
3
2. DÜNYADA SEKTÖRÜN GÖRÜNÜMÜ 2.1. BİRİNCİL ENERJİ ARZI VE KÖMÜRÜN PAYI Dünya birincil enerji arzı 1973 ve 2010 yılları arasındaki 37 yılda yaklaşık iki kat artarak 2010
yılı itibariyle 12.717 mtep (milyon ton eşdeğer petrol) düzeyine ulaşmıştır. Söz konusu
dönemde; petrolün payı %46,1’den %32,4’e düşerken, doğal gazın payı %16’dan %21,4’e,
nükleer enerjinin payı %0,9’dan %5,7’ye ve hidrolik dahil yeni ve yenilenebilir enerji
kaynaklarının payı ise %1,9’dan %3,2’ye yükselmiştir (IEA 2012a, s.6) (Şekil 1). Aynı dönemde
kömürün payı 2,7 puan artışla %24,6’dan %27,3 düzeyine ulaşmıştır. 2010 yılında dünyadaki
toplam kömür arzı 3.472 mtep olarak gerçekleşmiştir.
Şekil 1. Dünya Birincil Enerji Arzının Kaynaklara Göre Dağılımı, 2010
Dünya birincil enerji arzındaki son 10 yıllık artış oranı yaklaşık %26 düzeyindedir. Bu dönemde,
en dikkat çekici gelişme kömürün toplam enerji arzı içerisindeki payına ilişkindir. Söz konusu 10
yılda petrolün payı %36,2’den %33,3’e, nükleerin payı %6,7’den %5,6’ya ve biyoyakıt payı
%10,2’den %10’a düşerken, doğal gazın payı sadece 1 puanlık artışla %20,5’dan %21,5’a
yükselmiş, buna karşın kömürün toplam içindeki payı 3,8 puan artışla %23,5’den %27,3
düzeyine artmıştır (IEA 2012b, s.51) (Şekil 2).
Şekil 2. Son 10 Yılda Dünya Fosil Yakıt Arzındaki Gelişim
Petrol 4.120 mtep
Kömür 3.472 mtep
Doğalgaz 2.721 mtep
Biyoyakıt ve Çöp
1.272 mtep
Nükleer 725 mtep
Hidrolik 292 mtep
Diğer 114 mtep
3.6
59
4.1
13
2.3
78
3.4
74
2.0
73
2.7
40
0
500
1000
1500
2000
2500
3000
3500
4000
4500
20
00
20
10
mte
p Petrol
Kömür
Doğal gaz
4
Uluslararası Enerji Ajansı tarafından, günümüzde mevcut politikaların sürdürüleceği
varsayımına göre yapılan tahminlerde; dünya birincil enerji arzının 2010 yılına göre yaklaşık
%38 oranında artış göstererek 2030 yılında 17.499 mtep seviyesine yükseleceği, bu miktarın
kaynaklara dağılımında önemli farklılıkların olmayacağı, bununla beraber petrolün birinciliği
kaybedeceği öngörülmektedir. Buna göre; 2030 yılında en büyük pay %29,2 ile kömürün
olacaktır. Kömürü %27,7 ile petrol ve %22,9 ile doğal gaz izleyecektir. Söz konusu yılda; nükleer
enerjinin payı %5,8 ve diğer kaynakların1 payı ise %14,4 olacaktır (IEA 2012b, s.553) (Şekil 3).
Şekil 3. Dünya Birincil Enerji Arzının Kaynaklara Göre Gelişimi, 2000-2030
Dolayısıyla, Uluslararası Enerji Ajansı, mevcut enerji politikalarının gelecekte de fazla
değişmeden sürdürüleceği varsayıldığında, kömürün, dünya enerji bileşimi içerisindeki
belirleyici konumunu en azından önümüzdeki 25-30 yıl içerisinde de arttırarak sürdüreceğini
öngörmektedir. Buna göre; 2000-2030 döneminde enerji kaynakları için artış oranları; kömürde
%115,1, doğal gazda % 92,9, petrolde %32,7, nükleerde %49,9 ve diğerlerinde ise %91,8
olacaktır (Tablo 1).
Tablo 1. Dünya Birincil Enerji Arzında Kaynakların Artış Oranları 2000-2030 (%)
Dönem Petrol Kömür Doğal gaz Nükleer Diğer
2000-2010 12,4 46,1 32,2 6,4 28,3
2010-2020 10,4 27,1 21,9 23,2 27,4
2020-2030 6,9 15,8 19,7 14,3 17,3
2000-2030 32,7 115,1 92,9 49,9 91,8
1 hidrolik, yeni/yenilenebilir, biyoenerji.
0
1000
2000
3000
4000
5000
60002
00
0
20
10
20
20
20
30
mte
p
Petrol
Kömür
Doğal gaz
Nükleer
Diğer
5
2.2. DÜNYA KÖMÜR ÜRETİMİ Dünya kömür üretimi son otuz yılda yaklaşık iki kat artmıştır. Kömür üretimindeki artış, başta
Çin olmak üzere Asya kıtasındaki elektrik enerjisi talebinden kaynaklanmaktadır. Bu ülkenin
kömürden elde ettiği elektrik enerjisi 2010 yılında bir önceki yıla göre %10,6 oranında artarak
3.273 TWh düzeyine yükselmiştir. Kömür tüketiminin, gelişmekte olan ülkelerde gelişmiş
ülkelere göre daha fazla artmakta oluşunun nedenleri arasında; yüksek ekonomik büyüme
oranları ve artan elektrifikasyon ihtiyacı nedeniyle gelişmekte olan ülkelerin daha kolay ve daha
ucuz ulaşabilecekleri kömürü tercih ederken başta Avrupa Birliği olmak üzere gelişmiş ülkelerin
özellikle çevresel duyarlılıklar nedeniyle elektrik üretiminde giderek daha fazla doğal gazı tercih
etmeleri gelmektedir.
Son 12 yıldır kesintisiz artmakta olan küresel kömür üretimi 2011 yılında da bir önceki yıla göre
%6,6 oranında artarak 7.678 milyon ton olarak gerçekleşmiştir (IEA 2012c, s.II.3). Buhar
kömürü üretimi %6,6 artışla 5.670 milyon ton, kok kömürü üretimi %7,4 artışla 967 milyon ton
ve linyit üretimi ise %5,9 artışla 1.041 milyon ton olmuştur. Toplam üretimin yaklaşık %88’i
taşkömürü ve %12’si ise linyit2 kategorisindedir. Böylelikle, dünya kömür üretimi, son on yılda
toplam %55 oranında artmış olmaktadır. Son on yıldaki ortalama yıllık artış oranı ise %4,5
düzeyindedir (BP 2012) (Şekil 4).
Şekil 4. Dünya Kömür Üretimleri
2012 yılının tamamına ait kömür üretim verileri uluslararası kuruluşlar tarafından henüz
yayınlanmamakla beraber, gelen ilk verilerden, kömür üretiminin 2012 yılı ilk üç-çeyreklik
diliminde de artış gösterdiği, ancak artış oranının 2011 yılının aynı dönemine göre %1,6 gibi bir
oranla sınırlı kaldığı görülmektedir (IEA 2012d, s.458-459).
2 Uluslararası literatürde, 5.700 kcal/kg altındaki tüm kömürleri (alt bitümlü ve linyit) kapsayan “kahverengi kömür” terimi kullanılmaktadır. Bununla beraber, söz konusu terimin ülkemizde yaygın kullanımının bulunmaması nedeniyle, bu çalışmada kahverengi kömür yerine linyit terimi 4.165 kcal/kg ve altındaki alt ısıl değere sahip linyitlerle birlikte 4.165 kcal/kg-5.700 kcal/kg aralığındaki alt bitümlü kömürleri de kapsayacak şekilde kullanılmıştır.
3500
4000
4500
5000
5500
6000
6500
7000
7500
8000
19
81
19
83
19
85
19
87
19
89
19
91
19
93
19
95
19
97
19
99
20
01
20
03
20
05
20
07
20
09
20
11
mil
yo
n t
on
6
2011 yılı dünya kömür üretiminin %45,2’sini (3.471 milyon ton) tek başına Çin
gerçekleştirmiştir. ABD’nin payı %13,1 (1.004 milyon ton), Hindistan’ın payı %7,6 (586 milyon
ton) ve Avustralya’nın payı ise %5,4 (414 milyon ton) oranındadır. Bu ülkeleri; Endonezya (376
milyon ton), Rusya Federasyonu (334 milyon ton) ve Güney Afrika Cumhuriyeti (253 milyon
ton) izlemektedir (Şekil 5). Bu yedi ülkenin küresel kömür üretimi içindeki toplam payları %84
düzeyindedir (IEA 2012c, s.II.4).
Şekil 5. Ülkelere Göre 2011 Yılı Kömür Üretimleri
Genel olarak, kömür üretimleri gelişmekte olan ülkelerde gelişmiş ülkelere göre çok daha
yüksek oranda artış göstermektedir. Dünya kömür üretiminde, 2000-2011 döneminde en
yüksek artış oranı %374 ile Endonezya’ya aittir ve 2000 yılında 79,4 milyon ton olan kömür
üretimini 2011 yılında 376 milyon ton düzeyine çıkarabilmiştir. Aynı dönemde kömür üretim
artışları; Vietnam’da %284, Çin’de %149, Kolombiya’da %119 ve Hindistan’da ise %75 olmuştur
(IEA 2012c, s.III.5-III-6). Buna karşın; İngiltere, İspanya, Yunanistan gibi Avrupa ülkelerinde
ciddi üretim düşüşleri yaşanmıştır.
Dünya linyit üretimi bir önceki yıla göre %5,9 artarak 2011 yılında 1.041 milyon ton olmuştur
(IEA 2012c, s.II.5) (Şekil 6). Bu sınıftaki kömürlerin üretimi gelişmiş ülkelerde hızla düşerken
gelişmekte olan ülkelerde rekor düzeylerde artmaktadır.
Şekil 6. Dünya Linyit Üretimleri
Çin 3.471
ABD 1.004
Hindistan 586
Avustralya 414
Endonezya 376 Rusya
334
G.Afrika 253 Diğer
1.240
milyon ton
0
200
400
600
800
1000
1200
19
80
19
85
19
90
19
95
20
00
20
05
20
10
20
11
mil
yo
n t
on
7
2011 yılı dünya linyit üretiminde en büyük pay Almanya’nın olmuştur. Söz konusu yılda
Almanya’nın linyit üretimi 176,5 milyon ton (%17) düzeyindedir. Almanya’yı 136,3 milyon ton
ile Çin, 77,6 milyon ton ile Rusya Federasyonu, 73,4 milyon ton ile ABD ve 72,5 milyon ton ile
Türkiye izlemektedir. 2011 yılı dünya linyit üretiminde ülkemiz beşinci büyük üretici
konumundadır. Avustralya, Polonya ve Yunanistan da önemli linyit üreticileri arasındadır (IEA
2012c, s.II.5) (Şekil 7).
Şekil 7. Ülkelere Göre 2011 Yılı Dünya Linyit Üretimleri
Linyit üretiminde, son 10 yıllık dönemde Çin ve Hindistan ciddi artışlar sağlamıştır. Bununla
beraber; ABD, Rusya, İspanya, Macaristan, Yunanistan ve Çek Cumhuriyeti’nde önemli üretim
düşüşleri söz konusudur.
2.3. DÜNYA KÖMÜR TÜKETİMİ Dünya kömür tüketimi, son otuz yılda yaklaşık iki kat artmıştır. Son on yıldaki artış oranı %58
düzeyindedir. Tüketim artışı, büyük ölçüde Çin’in talebinden kaynaklanmıştır. Bu ülkenin 2000-
2011 döneminde kömür talep artışı %165 oranındadır. Aynı dönemde Hindistan’ın talebi %83,
Güney Kore’nin talebi %81 ve Türkiye’nin talebi ise %28 oranında artış göstermiştir (IEA 2012c,
s.III.17-III.19). Kömür tüketiminde 2011 yılında gerçekleşen artış oranı ise son derece yüksektir.
2010 yılında 7.010 milyon ton olan dünya kömür tüketimi %8,4 oranında artarak 2011 yılı
sonunda 7.596 milyon ton düzeyine yükselmiştir.
2011 yılı dünya kömür3 tüketiminin yaklaşık yarısı Çin tarafından gerçekleştirilmiştir. Söz
konusu yılda Çin’in kömür tüketimi 3.648 milyon ton olmuştur. Diğer önemli kömür tüketicileri;
sırasıyla, ABD (%12,2), Hindistan (%8,6), Rusya (%3,1), Almanya (%3), Güney Afrika
Cumhuriyeti (%2,4), Japonya (%2,3), Polonya (%1,9), Güney Kore (%1,7) ve Avustralya (%1,6)
şeklindedir (Şekil 8). Ülkemizin dünya kömür tüketimindeki payı da azımsanmayacak ölçüdedir.
Türkiye’nin, 2011 yılı dünya kömür tüketimi içindeki payı 100,1 milyon ton ile %1,4
düzeyindedir Söz konusu 11 ülkenin küresel kömür tüketimindeki toplam payı %86 oranındadır
(IEA 2012c, s.III.17-III.19).
3 Antrasitten linyite tüm kömür çeşitleri.
Almanya 17,0%
Çin 13,1%
Rusya 7,5%
ABD 7,1%
Türkiye 7,0%
Avustralya 6,7%
Polonya 6,0% Yunanistan
5,7%
Diğer 30,0%
milyon ton
8
Şekil 8. Ülkelere Göre 2011 Yılı Dünya Kömür Tüketimi
Son on yılda olduğu gibi 2011 yılındaki hızlı kömür tüketim artışının gerisinde de yine Çin
bulunmaktadır. Çin’deki kömür tüketim artışı 2011 yılında bir önceki yıla göre %18 oranında
artmıştır. Söz konusu yılda kömür tüketim artışı Güney Kore’de %8 ve Türkiye’de ise %6
oranındadır. Buna karşın, tüketim, Avustralya’da %14, Japonya’da %5, Güney Afrika
Cumhuriyeti’nde %4 ve ABD’de %3 gerilemiştir.
ABD elektrik üretiminde kömür kullanımı, bir taraftan doğal gaz rekabeti diğer taraftan elektrik
talebindeki genel daralma nedeniyle son yıllarda azalma eğilimine girmiştir. Son ekonomik kriz
sonrasında 2009 yılında %12 oranında gerileyen ABD kömür tüketimi 2010 yılında %6 oranında
artmış, ancak 2011 yılında tekrar düşmüştür.
2011 yılı dünya kömür tüketiminin 917 milyon tonu koklaşabilir kömür ve 5.664 milyon tonu ise
buhar kömürüdür. Linyit tüketimi ise toplam 1.037 milyon ton olmuştur (IEA 2012c, s.III.23-
III.29). 2011 yılı linyit tüketiminde ilk sıra 176,3 milyon ton ile Almanya’nındır. İkinci sırada
bulunan ve tüketimini bir yılda %7,5 oranında artırarak 132,6 milyon ton tüketen Çin,
önümüzdeki yıllarda linyit tüketiminin en muhtemel lider adayıdır. Bu ülkeleri 77,8 milyon ton
ile Rusya, 73,9 milyon ton ile Türkiye ve 73,9 milyon ton ile ABD izlemektedir (Şekil 9).
Şekil 9. Ülkelere Göre 2011 Yılı Linyit Tüketimi
Çin 3.648
ABD 925
Hindistan 655
Rusya 235
Almanya 230
G.Afrika 183
Japonya 175
Polonya 146
G.Kore 130
Avustralya 120
Türkiye 101
Diğer 1.048
milyon ton
Almanya 176,3
Çin 132,6
Rusya 77,8
Türkiye 73,9 ABD 73,9
Avustralya 69,5
Polonya 62,7
Yunanistan 59,7
Diğer 310,6
milyon ton
9
Günümüzde, Dünya kömür üretiminin yaklaşık %64,7’si elektrik üretimi amacıyla kullanılmakta,
%26,6’sı demir-çelik endüstrisi dahil sanayi sektörlerinde ve %3,6’sı ise ısınma amaçlı olarak
tüketilmektedir. Ulaştırma ve diğer alanlarda kullanılan kısmı %4,6 ve sıvı yakıta dönüştürülen
kısmı ise binde 5 düzeyindedir (IEA 2012b, s.159).
Kömür, elektrik üretimi amacıyla kullanılan yakıtlar arasında en yaygın olanıdır. Kömürün
elektrik üretiminde en yüksek oranda kullanılan yakıt olma niteliğinin öngörülebilir bir
gelecekte de değişmeyeceği tahmin edilmektedir. 1990 yılında dünya toplam elektrik üretiminde
%37,4 oranında kullanılan kömür 2010 yılı itibariyle %40,6 oranında kullanılmıştır. Uluslararası
Enerji Ajansı tarafından, mevcut politikaların gelecekte de değişmeden devam edeceği
varsayımıyla yapılan tahminlere göre kömürün elektrik üretiminde kullanım payı 2030 yılında
%41,1 düzeyine yükselecektir (IEA 2012b, s.554-555). Söz konusu tahminlere göre, bu alanda ne
doğal gazın ne de nükleer enerjinin kömürün yanına yaklaşabilmesi mümkün görünmemektedir
(Şekil 10).
Şekil 10. Dünya Elektrik Üretiminde Kullanılan Kaynakların Dağılımı
Elektrik üretiminde kömürü yüksek oranda kullanan çok sayıda ülke bulunmaktadır. Bunlar
arasında; Güney Afrika Cumhuriyeti (%93,2), Polonya (%87,7), Kazakistan (%80,7), Çin
(%77,8), Avustralya (%74,8) ve Hindistan (%68) en yüksek oranda kullanan ülkelerdir (IEA
2012e, s.III.8-III.15) (Şekil 11).
Şekil 11. Çeşitli Ülkelerde Elektrik Üretiminde Kömürün Payı, 2010
0% 20% 40% 60% 80% 100%
2030
2020
2010
1990
Kömür Petrol Doğalgaz Nükleer Diğer
93,2 87,7
80,7 77,8 74,8 68,0
58,4 49,4 45,5 43,9 43,8 43,5
28,5 27,2 26,1
0
20
40
60
80
100
G.A
frik
a
Po
lon
ya
Kaz
akis
tan
Çin
Av
ust
raly
a
Hin
dis
tan
Çek
Cu
mh
.
Fas
AB
D
G.K
ore
Dan
imar
ka
Alm
any
a
İngi
lter
e
Jap
on
ya
Tü
rkiy
e
%
10
2.4. DÜNYA KÖMÜR TİCARETİ Dünya kömür ticaretinin yaklaşık tamamı taşkömürüne ilişkindir. Linyit kömürünün ülkeler
arasında taşınması ya da ticareti günümüzde ekonomik olmamaktadır. Küresel ölçekte ticareti
yapılan taşkömürünün iki ana kullanım amacı bulunmaktadır: Elektrik üretimi (buhar kömürü)
ve demir çelik endüstrisinin kullanımı için kok üretimi (koklaşabilir kömür). 2011 yılı
rakamlarına göre dünya kömür ticaretinin %76’sı buhar kömürü ve %24’ü ise kok kömürüdür
(WCA 2011). Son yıllarda buhar kömürünün payının giderek yükselmekte olduğu
gözlenmektedir.
Dünya kömür ticaret hacmi bir önceki yıla göre %6 oranında artarak 2011 yılında 1.142 milyon
ton düzeyine ulaşmıştır. Söz konusu ticaretin 861 milyon tonluk kısmı buhar kömürü, 276
milyon tonluk kısmı kok kömürü ve 4,8 milyon tonluk kısmı ise linyite ilişkindir. (IEA 2012c,
s.II.9).
Dünya kömür ihracatında ilk sıra 2011 yılında değişmiştir. Söz konusu yıla kadar kömür
ihracatındaki liderliğini sürdüren Avustralya 2011 yılında liderliği Endonezya’ya kaptırmıştır.
Endonezya’nın 2011 yılı ihracatı bir önceki yıla göre %15,8 artış göstererek 309,5 milyon ton
düzeyine yükselmiştir. İhracat hacmi %2,8 oranında gerileyen Avustralya 284,5 milyon ton ile
ikinci sıradadır. Diğer önemli kömür ihracatçıları arasında, sırasıyla; Rusya (123,7 milyon ton),
ABD (97,3 milyon ton), Kolombiya (75,5 milyon ton) ve Güney Afrika Cumhuriyeti (71,7 milyon
ton) bulunmaktadır (IEA 2012c, s.II.10).
2011 yılında ihracatta olduğu gibi ithalatta da lider değişmiştir. Yeni lider, ithalatı bir önceki yıla
göre %16,8 oranında artarak 190,5 milyon tona yükselen Çin’dir. İthalatı %5,4 oranında düşen
2010 yılının lideri Japonya ise 175,4 milyon ton ile bu defa ikinci olabilmiştir. Diğer önemli
ithalatçı ülkeler, sırasıyla; Güney Kore (129,2 milyon ton), Hindistan (105,7 milyon ton), Tayvan
(66,3 milyon ton) ve Almanya (41,3 milyon ton) şeklindedir (IEA 2012c, s.II.10) (Şekil 12).
Şekil 12. Dünya Kömür Ticareti, 2011
Dünya buhar kömürü ihracatı 2011 yılında %9,2 oranında artış göstererek 861 milyon ton
olarak gerçekleşmiştir. Buhar kömüründe en büyük ihracatı 308,9 milyon ton ile Endonezya
yapmıştır. Bu ülkeyi, sırasıyla; Avustralya, Rusya Federasyonu, Kolombiya, Güney Afrika
Cumhuriyeti, ABD ve Kazakistan izlemektedir. Buhar kömürünün en büyük alıcısı ise 146,4
milyon ton ile Çin’dir. Bu ülkeyi, sırasıyla; Japonya, Kore, Hindistan, Tayvan, Almanya, İngiltere
ve Rusya izlemektedir (IEA, 2012c, s.II.11).
-300
-200
-100
0
100
200
300
En
do
nez
ya
Av
ust
raly
aR
usy
aA
BD
Ko
lom
biy
aG
. Afr
ika
Kan
ada
Kaz
akis
tan
Vie
tnam
Mo
ğoli
stan
İsp
any
aT
ayla
nd
Bre
zily
aM
alez
ya
Tü
rkiy
eİt
aly
aH
oll
and
aİn
gilt
ere
Alm
any
aT
ayv
anH
ind
ista
nG
.Ko
reJa
po
ny
aÇ
inD
iğer
mil
yo
n t
on
İthalat
İhracat
11
Buhar kömürü ticareti artarken koklaşabilir kömür ticareti ise 2011 yılında bir önceki yıla göre
%2,7 oranında gerilemiş ve 276 milyon ton olarak gerçekleşmiştir. Koklaşabilir kömürün en
büyük ihracatçısı Avustralya’dır. 2011 yılında yapılan toplam koklaşabilir kömür ihracatının
%51’ini (140,1 milyon ton) Avustralya yapmıştır. Bu ülkeyi ABD, Kanada, Moğolistan ve Rusya
izlemektedir. Koklaşabilir kömür ihracatının %96’sını bu beş ülke gerçekleştirmiştir. Bu sınıftaki
kömürün en büyük alıcısı Japonya’dır. Bu ülkenin koklaşabilir kömür ithalatı 2011 yılında 53,8
milyon ton olmuştur. Japonya’yı Çin, Güney Kore ve Hindistan izlemektedir (IEA 2012c, s.II.12).
2.5. FİYATLAR Dünya kömür fiyatları, özellikle 2003 sonrası tırmanışa geçmiştir. 2011 yılı itibariyle
koklaşabilir kömür fiyatları ton başına 200 doların ve buhar kömürü fiyatları ise 120 doların
üzerine çıkmıştır. Son on yıldaki artış oranı; buhar kömüründe %300’leri ve koklaşabilir
kömürde ise %450’leri bulmaktadır (IEA 2012c, s.III.47-III.51) (Şekil 13).
Şekil 13. İhracatçı Ülkelere Göre Kömür İthalat Maliyetleri
Bununla beraber, ABD’deki “Shale Gas” devriminin kömür fiyatları üzerindeki etkisi 2011 yılı
sonunda ortaya çıkmaya başlamış ve özellikle Kuzeybatı Avrupa buhar kömürü fiyatları 2011
yılı sonunda düşme eğilimine girmiştir. ABD “Shale Gas” üretimindeki artış doğal gaz fiyatlarını
önemli ölçüde düşürmüş ve bu ülkenin elektrik üretiminde kömürden doğal gaza dönüşüm
sürecini hızlandırmıştır. Bunun üzerine, ABD kömür üreticilerinin yeni pazar arayışları
sonucunda Avrupa kömür fiyatları 2011 Mart ayındaki 130 USD/ton seviyesinden 2012 Mayıs
ayında 85 USD/ton düzeylerine kadar gerilemiştir. Bu gelişme, Avrupa’da ABD’dekinin tam ters
yönde bir sonuç doğurmuş ve Avrupa elektrik üreticileri ABD’den gelen bu bol ve ucuz kömür
nedeniyle elektrik üretiminde doğal gazdan kömüre dönüşümü tercih etmişlerdir. Bununla
beraber, ABD kömür üretim hacmi de düşmüş ve mevcut fiyatların sürdürülebilir olup olmadığı
tartışılmaya başlanmıştır (IEA 2013, s.xi; IEA 2012f).
2013 yılı başında 90-95 USD/ton aralığında seyreden uluslararası buhar kömürü fiyatları 2013
yılının ilk çeyreği itibariyle gerileme eğilimindedir ve 85 USD/ton seviyesinin altını görmüştür.
Metalurjik kömür fiyatları ise 2011 yılında 330 USD/ton düzeyine kadar yükselmiş, ancak 2012
yılında tekrar 200 USD/ton seviyelerine gerilemiştir. Bazı ülkelerde 2011 yılı itibariyle
0
50
100
150
200
250
19
91
19
92
19
93
19
94
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
US
D/
ton
Avustralya, koklaşabilir, fob
Kanada koklaşabilir
ABD koklaşabilir, fas
G.Afrika koklaşabilir
Avustralya buhar, fob
Kanada buhar
ABD buhar, fas
Kolombiya buhar
Endonezya buhar
G.Afrika buhar
12
koklaşabilir kömür fiyatları ile sanayide ve termik santrallerde kullanılan buhar kömürü fiyatları
Şekil 14’de verilmektedir (IEA 2012c, s.III.52-III.54).
Şekil 14. Bazı Ülkelerde Sektörlere Göre Kömür Fiyatları
2.6. DÜNYA KÖMÜR REZERVLERİ Dünya Enerji Konseyi’nin araştırmalarına göre; dünya kanıtlanmış işletilebilir kömür rezervi
toplam 861 milyar ton büyüklüğündedir. Söz konusu rezervin; 405 milyar tonu antrasit ve
bitümlü kömür, 261 milyar tonu alt bitümlü kömür ve 195 milyar tonu ise linyit kategorisindedir
(WEC 2010, s.10-12) (Şekil 15).4
Şekil 15. Dünya Kömür Rezervlerinin Kömür Kategorilerine Göre Dağılımı
4 Uluslararası Genel Kömür Sınıflaması’na göre; ıslak ve külsüz bazda alt ısıl değerleri 5.700 kcal/kg’dan yüksek kömürler antrasit ve bitümlü kömür, 4.165 kcal/kg-5.700 kcal/kg arasında alt ısıl değere sahip olanlar alt bitümlü kömür ve 4.165 kcal/kg’ın altında olanlar ise linyit kömürü şeklinde sınıflandırılmaktadır. Veri adreslerinde, tanımlamalarda, metodolojide, terminolojide ya da değişik zaman dilimlerinde ortaya çıkan farklılıklar nedeniyle, kömüre ilişkin küresel bilgilere farklı kaynaklarda farklı şekillerde rastlayabilmek mümkündür. Örneğin, Dünya Enerji Konseyi tarafından kullanılan “kanıtlanmış işletilebilir rezerv” (proved recoverable reserve) tanımı aralarında Türkiye’nin de bulunduğu bazı ülkelerde kullanılmamaktadır. Bununla beraber, ülkemizde kömür rezervleri için halen kullanılmakta olan görünür, muhtemel ve mümkün rezerv kavramları ise tek başlarına uluslararası karşılaştırmalar yapabilmek bakımından yeterli olmamaktadır. Dolayısıyla, ülkemiz kömür sektöründe, uluslararası standartlara uygun yeni bir rezerv sınıflama sisteminin kullanılmasına yönelik bir çalışmanın yapılması ihtiyacı bulunmaktadır.
0
100
200
300
400
500
Koklaşabilir Kömür Fiyatı (USD/tek)
Şili
Türkiye
Finlandiya
Fransa
İtalya
Japonya
Polonya
ABD 0
50
100
150
200
250
300
350
400
Sanayide Kullanılan Buhar Kömürü Fiyatı (USD/tek)
Avusturya
Türkiye
Finlandiya
İtalya
Japonya
İngiltere
ABD
0
20
40
60
80
100
120
140
160
180
Elektrik Üretiminde Buhar Kömürü Fiyatı (USD/tek)
Avusturya
Türkiye
Finlandiya
Fransa
Almanya
İrlanda
Meksika
Polonya
Portekiz
İngiltere
ABD
405
261
195
Antrasit ve Bitümlü Alt Bitümlü Linyit
milyar ton
13
Dünya Enerji Konseyi tarafından 75 civarında ülkede bulunduğu raporlanan dünya kömür
rezervlerinin en büyük kısmı (237,3 milyar ton) ABD’de yer almaktadır (Şekil 16). ABD’yi 157
milyar ton ile Rusya Federasyonu ve 114,5 milyar ton ile Çin izlemektedir. Diğer kömür zengini
ülkeler arasında; Avustralya (76,4 milyar ton), Hindistan (60,6 milyar ton), Almanya (40,7
milyar ton), Ukrayna (33,9 milyar ton), Kazakistan (33,6 milyar ton) ve Güney Afrika
Cumhuriyeti (30,2 milyar ton) bulunmaktadır. Dolayısıyla, dünya kömür rezervlerinin %90’dan
fazlası bu 9 ülkenin elindedir (WEC 2010, s.10-12).
Şekil 16. Dünya Kömür Rezervlerinde Ülkelerin Payları
Toplam 195 milyar ton büyüklüğündeki dünya linyit rezervlerinin en büyük bölümü 40,6 milyar
ton ile Almanya’da bulunmaktadır (Şekil 17). Bu ülkeyi 37,2 milyar ton ile Avustralya ve 30,2
milyar ton ile ABD izlemektedir. Çin (18,6 milyar ton), Sırbistan (13,4 milyar ton), Kazakistan
(12,1 milyar ton) ve Rusya (10,5 milyar ton) geniş linyit rezervlerine sahip diğer ülkeler
arasındadır (WEC 2010, s.10-12). Her ne kadar 2012 yılı sonu itibariyle ülkemiz linyit rezervi
13,9 milyar ton olarak hesaplanmaktaysa da, kullanılan sınıflandırma sistemindeki farklılıklar
nedeniyle Dünya Enerji Konseyi istatistiklerinde Türkiye’nin kanıtlanmış işletilebilir linyit
rezervi sadece 1,8 milyar ton olarak yer almaktadır.5
Şekil 17. Dünya Linyit Rezervlerinde Ülkelerin Payları
5 Son yıllarda yürütülen ciddi kömür arama faaliyetleri sonucunda ülkemiz linyit rezervi önemli ölçüde arttırılabilmiştir. Bununla beraber, söz konusu rezervin uluslararası standartlara göre sınıflandırılmasına ve ekonomik olarak işletilebilir rezervlerimizin belirlenmesine yönelik bir çalışmanın ilgili kuruluşların da katılımıyla gerçekleştirilmesinde büyük yarar bulunmaktadır.
ABD %27,6
Rusya %18,2 Çin
%13,3
Avustralya %8,9
Hindistan %7,0
Almanya %4,7
Ukrayna %3,9
Kazakistan %3,9
Güney Afrika %3,5
Diğer %9,0
Almanya 20,8%
Avustralya 19,1%
ABD 15,5%
Çin 9,5%
Sırbistan 6,9%
Kazakistan 6,2%
Rusya 5,4%
Diğer 16,6%
14
Dünya 2011 yılı toplam kömür üretimi dikkate alındığında, küresel kömür rezervlerinin yaklaşık
112 yıl ömrü bulunduğu hesaplanmaktadır (BP 2012, s.30). Aynı şekilde, ısıl değeri yaklaşık
4.000 kcal/kg’dan düşük linyit rezervlerinin kalan ömürleri ise, 2011 yılı küresel linyit üretimi
dikkate alındığında 264 yıldır. Bununla beraber, kömür rezervlerinin kalan ömrünün
hesaplanmasında, günümüz koşullarında teknik ve ekonomik bakımdan kazanılabilir olan
toplam 861 milyar ton büyüklüğündeki kömür rezervi temel olarak alınmaktadır. Almanya
Federal Yer Bilimleri ve Doğal Kaynaklar Enstitüsü’ne göre, günümüz koşullarında henüz teknik
ya da ekonomik bakımdan kazanılabilir olmayan 17 trilyon ton taşkömürü ile 4,2 trilyon ton
linyit, “kaynak” olarak yerkürede kullanılabileceği zamanı beklemektedir (Federal Institute for
Geosciences and Natural Resources 2009, s.56-59; Tamzok 2011).
2.7. ÇEVRE VE TEKNOLOJİ Kömür madenciliği ve kömür kullanımı, her aşaması çevre üzerinde etkili ve belirli düzeylerde
çevre kirliliğine neden olan faaliyetler bütünüdür. Özellikle son 20-25 yıl içerisinde, kömürün
çevreye etkileri konusunda gerek teknoloji gerekse mevzuat bakımından olumlu gelişmeler elde
edilmiştir. Kömürün yakılması sonucunda ortaya çıkan ve küresel ısınmaya neden olan CO2
emisyonları ise, son yıllarda kömürden kaynaklanan çevresel sorunlar arasında ilk sırada yer
almaktadır. Kömürün küresel ısınmaya yol açan etkilerinin ne şekilde giderilebileceği konusu ve
bu kapsamda temiz kömür teknolojilerinin bugünü ve geleceği tüm dünyada ciddi şekilde
tartışılmaktadır.
Temiz kömür teknolojileri; kömür yıkamadan sıvılaştırmaya, gazlaştırmadan karbon tutma ve
depolamaya kadar çok geniş bir yelpazeyi tanımlamakla beraber, günümüz kömür endüstrisinin,
kömüre dayalı elektrik santrallerinin veriminin arttırılması ve söz konusu santrallerden CO2
emisyonlarının azaltılmasıyla sınırlı bir alanda özellikle yoğunlaştığı görülmektedir (Tamzok,
2011).
2.7.1. CO2 EMİSYONLARI Fosil yakıt kaynaklı dünya CO2 emisyonu son 39 yılda %115 artarak 2010 yılında 30.276 milyon
ton düzeyine ulaşmıştır. Aynı dönemde kömürden kaynaklanan CO2 emisyonundaki artış oranı
ise %152 düzeyindedir ve 2010 yılında 13.066 milyon ton olmuştur (Şekil 18). Kömür kaynaklı
CO2 emisyonunun toplam emisyon içerisindeki payı 2010 yılı itibariyle %43 düzeyindedir (IEA
2012g, s. II.6-II.7).
15
Şekil 18. Fosil Yakıtlardan CO2 Emisyonu
2009 yılı itibariyle; kömür tüketiminden kaynaklanan dünya CO2 emisyonunun %68’i (8.884
milyon ton) elektrik ve ısı üretimi amaçlıdır. İmalat sanayi ve inşaat sektöründe kullanılan
kömürün emisyon payı %25 (3.267 milyon ton) ve ısınma, ulaşım, ziraat ve diğer amaçlı kömür
kullanımının payı ise %7 (915 milyon ton) düzeyindedir (IEA 2012c, s.II.17) (Şekil 19).
Şekil 19. Dünya Kömür Kaynaklı CO2 Emisyonu
2.7.2. TEMİZ KÖMÜR TEKNOLOJİLERİ “Temiz kömür teknolojileri” kavramı, genel olarak, kömür üretimi, hazırlanması ve kullanımı
süreçlerinde verimlilik ve çevre boyutlarını bir arada kapsayan bir tanımlamaya işaret
etmektedir. Söz konusu teknolojiler; bir taraftan emisyon ve atıkların azaltılmasını diğer taraftan
birim kömürden elde edilecek enerjinin arttırılmasını hedeflemektedir. Küresel bazda kömür
endüstrisinin son yıllarda odaklandığı temel alanlar ise; kömüre dayalı termik santrallerin
veriminin arttırılması ve bu santrallerden CO2 emisyonlarının azaltılmasıdır. Bu çerçevede
özellikle sanayileşmiş Batı ülkeleri tarafından benimsenen genel yol haritası; öncelikle mevcut
ya da yeni tesis edilecek kömür santrallerinde en son teknolojilerin kullanımının sağlanması,
daha sonra termik santral teknolojilerinde daha ileri gelişmelerin elde edilmesi ve son olarak
0
2.000
4.000
6.000
8.000
10.000
12.000
14.000
1975 1980 1985 1990 1995 2000 2005 2009 2010
mil
yo
n t
on
Kömür
Petrol
Doğalgaz
0
2.000
4.000
6.000
8.000
10.000
12.000
14.000
1971 1990 2009
mil
yo
n t
on
Diğer
İmalat ve inşaat sektörleri
Elektrik ve ısı üretimi
16
CO2 tutma ve depolama (CCS) teknolojilerinin –ticari olarak- devreye alınmasıdır. Söz konusu yol
haritası aşağıda özetlenmektedir (Tamzok 2011):
a) Mevcut ya da yeni tesis edilecek kömür santrallarında, sahip olunan en son teknolojilerin
(süperkritik, ultra-süperkritik) kullanımının sağlanması ile %44-45 verimlilik düzeyine
ulaşılması ve CO2 emisyonunun 1/3 oranında düşürülmesi,
b) Termik santral teknolojilerinde daha ileri gelişmelerin elde edilerek %50-55 verimlilik
düzeyine ulaşılması ve CO2 emisyonunun –bu aşamada da- 1/3 oranında düşürülmesi,
c) CO2 tutma ve depolama (CCS) teknolojilerinin devreye alınması ile %52-55 verimlilik
düzeyine ulaşılması ve CO2 emisyonunun sıfırlanması.
Söz konusu yol haritasının ilk aşamasında, yeni teknolojilerin devreye girmesi ile yüksek verim
artışı ve CO2 emisyonlarının azaltılması hedefleri bakımından önemli gelişmeler
kaydedilebilmiştir. Bununla beraber, gerek yeni teknolojilerin gerekse CO2 tutma ve depolama
teknolojilerinin ticari yapılabilirlikleri bakımından henüz pek çok soru işareti ortada
durmaktadır (Tamzok 2011).
17
3. TÜRKİYE’DE SEKTÖRÜN GÖRÜNÜMÜ 3.1. BİRİNCİL ENERJİ ARZI VE KÖMÜRÜN PAYI Ülkemiz enerji tüketiminde ortalama yıllık artış oranı son on yılda %4,3 ve son yirmi yılda ise
%3,9 düzeyindedir. Söz konusu artış oranları Dünya ortalamalarının oldukça üzerindedir. Son
on yılda Dünya enerji tüketimi yaklaşık 1,3 kat artarken ülkemiz enerji tüketimi 1,5 kat artmıştır.
Son yirmi yılda ise 2,1 kat artış söz konusudur.
Birincil enerji arzı 2011 yılında bir önceki yıla göre %4,8 artış göstererek 114,5 mtep olmuştur.
Bu arzın kaynaklara dağılımında ilk sırayı 36,9 mtep ile doğal gaz almaktadır. Doğal gazı
sırasıyla 35,8 mtep ile kömür, 30,5 mtep ile petrol, 3,5 mtep ile odun, hayvan ve bitki artıkları,
4,5 milyon tep ile hidrolik ve 3,2 milyon tep ile jeotermal, rüzgâr ve güneş gibi yenilenebilir
kaynaklar izlemektedir (ETKB 2013a).
Yerli kömür arzı; 16,4 mtep linyit, 1,3 mtep taşkömürü ve 0,4 mtep asfaltit olmak üzere toplam
18,1 mtep ve ithal kömür arzı ise 15,4 mtep taşkömürü, 2 mtep petrokok ve 0,4 mtep kok olmak
üzere toplam 17,6 mtep düzeyindedir.
Birincil enerji arzının kaynaklara dağılımında yıllar içerisinde önemli değişiklikler söz
konusudur. 1971 yılında arzın %46,5’i petrol, %29’u odun ve hayvan-bitki artıkları ve %23,5’i
yerli kömürden (linyit, taşkömürü ve asfaltit) karşılanırken 2011 yılına gelindiğinde en büyük
pay %32,3 ile 1980’li yılların ortalarından itibaren ithalatına başlanan doğal gazın olmuş, petrol
%26,7, yerli kömür %15,8 ve odun ve hayvan-bitki artıkları %3,1 düzeyine gerilemiş, ithal
kömür (taşkömürü, kok ve petrokok) ise %15,5 seviyesine yükselmiştir (Şekil 20).
Şekil 20. Türkiye Birincil Enerji Arzının Kaynaklara Dağılımı, 2011
2011 sonu itibariyle Türkiye’nin birincil enerji üretimi bir önceki yıla göre yaklaşık %1 oranında
düşüşle 32,2 mtep olmuştur. Söz konusu yerli üretimin kaynaklara dağılımında, 17,9 mtep ile
kömür ilk sırayı alırken, bunu 4,5 mtep ile hidrolik, 3,5 mtep ile odun, hayvan ve bitki artıkları,
3,1 mtep ile jeotermal, rüzgâr ve güneş gibi yenilenebilir enerji kaynakları, 2,6 mtep ile petrol ve
0,6 mtep ile doğal gaz izlemektedir (Şekil 21). Yerli kömür üretimi; 16,1 mtep linyit, 1,3 mtep
taşkömürü ve 0,4 mtep asfaltit şeklindedir (ETKB 2013a).
Doğal gaz 32,3%
İthal kömür 15,5%
Yerli kömür 15,8%
Petrol 26,7%
Odun-çöp 3,1%
Hidrolik 3,9%
Diğer 2,8%
18
Şekil 21. Türkiye Birincil Enerji Üretiminin Kaynaklara Dağılımı, 2011
Ülkemiz enerji tüketimi son yirmi yılda %111 ve son on yılda ise %52 artış gösterirken, enerji
üretimimiz son yirmi yılda %26 ve son on yılda %31 arttırılabilmiştir. Kömür üretimindeki artış
ise son yirmi ve on yıllık dönemlerde sırasıyla %62 ve %45 oranındadır.
Dolayısıyla, enerji üretimimizdeki artış enerji tüketimindeki artış hızının önemli ölçüde
gerisindedir. Bu nedenle, yerli üretimin tüketimi karşılama oranı yirmi yıl önce %47 ve on yıl
önce %33 düzeyindeyken söz konusu oran 2011 yılı itibariyle %28’e kadar düşmüştür.
Aynı şekilde yerli kömür üretiminin enerji tüketimini karşılama oranında da gerileme söz
konusudur. Bu oran, 1991 yılında %20,3 ve 2001 yılında %16,3 düzeyindeyken 2011 yılında
%15,6 şeklinde gerçekleşmiştir (Şekil 22).
Şekil 22. Türkiye Enerji Tüketimi ve Toplam Enerji Üretimi ile Kömür Üretiminin Payları
Kömür 55,4%
Odun-çöp 10,8%
Hidrolik 13,9%
Petrol 8,0%
Doğal gaz 2,2%
Diğer 9,6%
0
10
20
30
40
50
60
70
80
90
0
20.000
40.000
60.000
80.000
100.000
120.000
19
70
19
74
19
78
19
82
19
86
19
90
19
94
19
98
20
02
20
06
20
10
%
bin
te
p
Enerji tüketimi
Enerji üretimi
Kömür üretimi
Enerji üretiminin enerjitüketimini karşılama oramı
Kömür üretiminin enerjitüketimini karşılama oranı
19
Yerli enerji üretiminin tüketimi giderek daha az oranda karşılayabilmesi sonucunda enerji
ithalatının da giderek artması kaçınılmaz olmuştur. 2011 yılı itibariyle ülkemizdeki enerji
tüketiminin %28’i yerli enerji kaynaklarından elde edilirken, %72 gibi önemli bir kısmı ise ithal
kaynaklardan sağlanmıştır. Net enerji ithalatının kaynaklara dağılımı; 35,6 mtep doğal gaz, 30,8
mtep petrol ve 17,6 mtep kömür şeklindedir (ETKB 2013a) (Şekil 23).
Şekil 23. Net Birincil Enerji İthalatının Kaynaklara Dağılımı,2011
3.2. KÖMÜR ÜRETİMİ Ülkemiz 2011 yılı satılabilir kömür üretimi; 72,5 milyon ton linyit, 2,6 milyon ton taşkömürü ve
0,9 milyon ton asfaltit olmak üzere bir önceki yıla göre %3,4 artarak toplam 76 milyon ton
olarak gerçekleşmiştir (ETKB 2013b).
1980’li yıllardan itibaren sürekli bir düşme eğilimine giren taşkömürü üretimleri 2004 yılında
1,9 milyon tona kadar gerilemiştir. Bu tarihten sonra tekrar hareketlenen satılabilir taşkömürü
üretimi 2011 yılında 2,6 milyon ton düzeyindedir. 2012 yılında ise bir önceki yıla göre %14,3
oranında gerileyerek 2,3 milyon ton olarak gerçekleşmiştir (TTK 2013, s.27) (Şekil 24).
Zonguldak Havzası’nda 2004 yılından itibaren TTK tarafından rodövans karşılığı özel firmalara
kömür üretimi uygulaması başlatılmıştır. 2012 yılında özel sektör tarafından üretilen taşkömürü
toplam üretimin yaklaşık %36,4’ü oranındadır (TTK 2013, s.27).
Şekil 24. Türkiye Taşkömürü Üretimleri
Petrol 36,7%
Doğal gaz 42,4%
Kömür 21,0%
1.000.0001.500.0002.000.0002.500.0003.000.0003.500.0004.000.0004.500.0005.000.0005.500.000
19
73
19
75
19
77
19
79
19
81
19
83
19
85
19
87
19
89
19
91
19
93
19
95
19
97
19
99
20
01
20
03
20
05
20
07
20
09
20
11
ton
20
Linyit üretimleri ise, özellikle 1970’li yılların başlarından itibaren, petrol krizlerine bağlı olarak
elektrik üretimine yönelik linyit işletmeleri yatırımlarının başlaması ile hızlanmıştır. 1970
yılında 5,8 milyon ton olan linyit üretimi 1998 yılında yaklaşık 65 milyon ton olarak
gerçekleşmiştir. Ancak, bu tarihten itibaren, özellikle doğal gaz alım anlaşmaları nedeniyle linyit
üretimi sürekli azalmış, 2004 yılında 43,7 milyon ton ile en düşük seviyesini görmüştür. Bu
tarihten sonra tekrar yükselen linyit üretimleri 2011 yılında 72,5 milyon ton olarak
gerçekleşmiştir (ETKB 2013b) (Şekil 25).
Şekil 25. Türkiye Linyit Üretimleri
2011 yılı satılabilir linyit üretimlerinin kuruluşlara dağılımı ise; TKİ 33,4 milyon ton, EÜAŞ 31,5
milyon ton ve özel sektör 7,6 milyon ton şeklindedir (Şekil 26).
Şekil 26. Linyit Üretiminde Kuruluşların Payı, 2011
2012 yılında TKİ’nin satılabilir linyit üretimi 33,3 milyon ton6 ve EÜAŞ’nin satılabilir üretimi ise
28,9 milyon ton olmuştur. Özel sektör üretimlerine ilişkin veriler bu rapor hazırlandığı tarihte
henüz çıkarılamadığından 2012 yılı toplam Türkiye linyit üretimini kesin olarak verebilmek
mümkün olamamıştır. Bununla beraber, özel sektör linyit üretimlerinin bir önceki yıla göre
önemli bir değişiklik göstermeyeceği varsayımıyla 2012 toplam linyit üretiminin 70 milyon ton
6 Seyitömer Linyitleri İşletmesi Ekim 2012 tarihinde TKİ’den EÜAŞ’ye devredilmiş olup 2012 yılı ilk 10 ay üretimleri TKİ ve son 2 ay üretimleri ise EÜAŞ’ye aittir.
0
10.000
20.000
30.000
40.000
50.000
60.000
70.000
80.000
19
73
19
75
19
77
19
79
19
81
19
83
19
85
19
87
19
89
19
91
19
93
19
95
19
97
19
99
20
01
20
03
20
05
20
07
20
09
20
11
ton
TKİ 46,1%
EÜAŞ 43,4%
Özel Sektör 10,5%
21
civarında olabileceği öngörülebilir. Bu durumda, ülkemiz linyit üretimlerinin 2008 yılı sonrası
gerileme eğilimine girdiği anlaşılmaktadır. Söz konusu gerilemenin nedenleri arasında; Afşin-
Elbistan Linyit Havzası’nda işletilmekte olan Çöllolar Açık Kömür Ocağı’nda Şubat 2011
tarihinde meydana gelen heyelanlar nedeniyle söz konusu ocakta üretimin durdurulmak
zorunda kalınması ve sektörde yeni yatırımların gerek kamu gerekse özel sektör tarafından
yeterince yapılamaması öne çıkmaktadır.
Linyit sektöründe üretimler kadar, üretim yapabilmek amacıyla kömürün üzerinden kaldırılan
örtü miktarı da önemli görülmektedir. 2012 yılında TKİ tarafından 153,3 milyon m3 ve EÜAŞ
tarafından 39,8 milyon m3 olmak üzere toplam 193,1 milyon m3 dekapaj gerçekleştirilmiştir
(Şekil 27). Özel sektör linyit üretimi büyük oranda yeraltı madenciliği yöntemiyle yapılmakta
olup gerçekleştirilen dekapaj miktarı TKİ ya da EÜAŞ ile karşılaştırıldığında oldukça sınırlı
kalmaktadır.
Şekil 27. Yıllar İtibariyle Yapılan Dekapajın Kuruluşlara Dağılımı
3.3. SEKTÖRÜN YAPISI Ülkemiz linyit üretiminin %90’a yakın kısmı iki kamu kuruluşu (TKİ ve EÜAŞ) tarafından –kendi
makine parkları ya da dışarıdan hizmet alma yoluyla- gerçekleştirilmektedir. TKİ’nin toplam
linyit üretimindeki payı 20 yıl önce %85 civarındayken günümüzde %45 civarına kadar
gerilemiş ve EÜAŞ’nin payı aynı oranda yükselmiştir (Şekil 28). EÜAŞ’nin söz konusu üretim
büyüklüğüne ulaşması, linyit üretim işletmelerinin TKİ’den EÜAŞ’ye devredilmesi yoluyla
gerçekleşmiştir. Bu kapsamda; 1989 yılında Sivas-Kangal Linyitleri işletmesi, 1995 yılında Afşin–
Elbistan Linyitleri İşletmesi, 2000 yılında Çayırhan’daki Orta Anadolu Linyitleri İşletmesi ve son
olarak da Ekim 2012’de Kütahya’daki Seyitömer Linyitleri İşletmesi7 TKİ’den alınarak EÜAŞ’ye
devredilmiştir. Aynı dönemde (1990-2012) özel sektör linyit üretimi genellikle 4-8 milyon ton
arasında değişmekle beraber, son yıllarda artış yönünde hareketlenme olduğu gözlenmektedir.
7 Seyitömer maden sahalarının, EÜAŞ'ye ait Seyitömer Termik Santrali ile birlikte “işletme hakkı verilmesi” yöntemiyle özelleştirilmesine ilişkin ihalenin nihai pazarlık görüşmesi Özelleştirme İdaresi Başkanlığı tarafından yapılmış ve ihaleyi 2 milyar 248 milyon dolar bedelle Çelikler Taahhüt, İnşaat ve Sanayi A.Ş kazanmıştır. Bu raporun tamamlandığı tarih itibariyle söz konusu sahalar için firmaya devir süreci devam etmektedir.
0
50
100
150
200
250
300
350
400
19
90
19
91
19
92
19
93
19
94
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
mil
yo
n m
3
EÜAŞ
TKİ
22
Şekil 28. Yıllar İtibariyle Linyit Üretimlerinin Kuruluşlara Dağılımı
Linyit üretimleri, özellikle Ege, Trakya ve İç Anadolu Bölgeleri’nde yoğunlaşmıştır. TKİ
üretimleri; Manisa (Soma Havzası), Çanakkale, Kütahya (Tunçbilek Havzası), Bursa, Konya ve
Muğla illerinde yapılırken, EÜAŞ üretimleri ise Kahraman Maraş (Afşin-Elbistan Havzası), Sivas,
Ankara (Çayırhan) ve Kasım 2012 tarihinden itibaren Kütahya (Seyitömer) illerinde
sürdürülmektedir (Şekil 29).
Şekil 29. Kömür Üretimi Yapılan Başlıca İller
Sektörde kömür, açık işletmecilik ve yeraltı işletmeciliği olmak üzere iki temel yöntemle
üretilmektedir. Yüzeye yakın kömür oluşumları ekonomik nedenlerle açık işletmecilik yöntemi
ile üretilmekte derin kömür damarları ise yeraltı işletmeciliği yöntemi ile çıkartılmaktadır. TKİ
Kurumu’nda; açık işletmecilik yöntemi ile üretilen kömür oluşumlarında dragline, büyük
kapasiteli kazıcılar, yükleyiciler ve kamyonlar kullanılmakta, yeraltı işletmecilik yöntemi ile
üretilen kömür oluşumlarında kazılan boşluğu göçmeden tutabilecek hidrolik tahkimatlar,
kömür kazıcılar ve nakledici konveyörler kullanılmaktadır. EÜAŞ’nin ruhsatındaki sahalardan
Çayırhan’da yeraltı mekanize üretim sistemi, Elbistan’da döner kepçeli ekskavatör-bant
konveyör-dökücü sürekli açık ocak madencilik sistemi ve Kangal ile Seyitömer’de ise açık
ocaklarda dragline – kazıcı - yükleyici - kamyon sistemleri kullanılmaktadır.
0
10
20
30
40
50
60
70
80
19
90
19
91
19
92
19
93
19
94
19
95
19
96
19
97
19
98
19
99
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
mil
yo
n t
on
ÖZEL
EÜAŞ
TKİ
23
Sektörün en eski kuruluşu bir iktisadi devlet teşekkülü olan TKİ’dir. TKİ, uhdesindeki linyit
rezervlerini kendi makine parkı ve dışarıdan hizmet alımı yoluyla üretmektedir. Bir diğer
iktisadi devlet teşekkülü olan EÜAŞ 1989 yılından itibaren sektöre girmiş olup, Afşin-Elbistan,
Ankara-Çayırhan ve Sivas-Kangal’ın yanında 2012 yılında uhdesine aldığı Tekirdağ, Çatalca,
Karapınar ve Seyitömer sahaları ile birlikte toplam 7 adet kömür sahasına sahiptir. Söz konusu
sahalardan Afşin/Elbistan Kışlaköy ve Seyitömer Linyit Sahaları EÜAŞ tarafından işletilmektedir.
Sivas-Kangal Sahası EÜAŞ adına özel sektör tarafından ve Çayırhan Sahası işletme hakkı devir
sözleşmesi kapsamında özel bir firma tarafından işletilmektedir. Özel sektör elinde bulunan
linyit sahası ruhsatı MİGEM verilerine göre 380 adet olup 2011 yılında bu sahalardan sadece 27
adedinde 50.000 tonun üzerinde kömür üretimi yapılmıştır. Tablo 2’de, ülkemizde linyit üretimi
yapılan önemli sahalar, söz konusu sahalardan yapılan yıllık üretim ve dekapaj miktarları ile
üretim yöntemleri verilmektedir.
Sektörde istihdamın belirlenmesine yönelik kapsamlı bir araştırma bulunmamakla beraber,
doğrudan istihdamın taşkömüründe 18.500 ve linyitte 37.000 olmak üzere toplam 55.500 kişi
civarında olduğu tahmin edilmektedir.
Tablo 2. Yılda 100.000 Tonun Üzerinde Linyit Üretimi Yapılan İşletme, Havza ya da İller
İşletme/Havza/İl Ruhsat
Sahibi
Satılabilir
Üretim
milyon ton
(2012)
Üretim Şekli Dekapaj
milyon m3
(2012)
Ege Linyitleri İşletmesi TKİ 10,4 Açık/yeraltı 25,0 Çan Linyitleri İşletmesi TKİ 1,8 Açık ocak 17,3
Garp Linyitleri İşletmesi TKİ 3,8 Açık/yeraltı 42,0
Bursa Linyitleri İşletmesi TKİ 0,6 Açık ocak 11,3
Ilgın Linyitleri İşletmesi TKİ 0,1 Açık ocak 1,1
Güney Ege Linyitleri İşletmesi TKİ 4,2 Açık ocak 26,6
Yeniköy Linyitleri İşletmesi TKİ 7,9 Açık ocak 16,4
Afşin-Elbistan Linyitleri İşletmesi EÜAŞ 18,6 Açık ocak 26,1
Elbistan-Çöllolar İşletmesi* EÜAŞ 0,0 Açık ocak 0,0
Sivas-Kangal İşletmesi EÜAŞ 3,2 Açık ocak 12,0
Çayırhan Kömür İşletmesi EÜAŞ 5,5 Yeraltı 0,0
Koyunağılı Kömür İşletmesi EÜAŞ 0,2 Açık/yeraltı 1,6
Seyitömer Linyitleri İşletmesi EÜAŞ 5,3 Açık ocak 17,1
Adıyaman Gölbaşı** Özel
Sektör
0,14 Açık ocak v.y.***
Amasya İli** Özel
Sektör
0,5 Açık/yeraltı v.y.
Aydın İli** Özel
Sektör
0,7 Açık/yeraltı v.y.
Balıkesir İli** Özel
Sektör
0,6 Açık/yeraltı v.y.
Edirne İli** Özel
Sektör
0,4 Açık/yeraltı v.y.
Karaman Ermenek ** Özel
Sektör
0,15 Açık/yeraltı v.y.
Konya Beyşehir** Özel
Sektör
0,5 Açık ocak v.y.
Manisa İli** Özel
Sektör
0,5 Açık/yeraltı v.y.
Tekirdağ İli ** Özel
Sektör
1,0 Açık ocak v.y.
Yozgat Sorgun** Özel
Sektör
0,17 Açık/yeraltı v.y.
* Elbistan Çöllolar İşletmesi’nden yaklaşık 20 milyon ton kömür üretimi ve 60 milyon m3 dekapaj yapılması
planlanmış, ancak Şubat 2011 tarihinde meydana gelen heyelan nedeniyle ocaktaki üretim durdurulmuştur.
** Sadece özel sektörün yaptığı üretimler, 2011 verisi, Kaynak: MİGEM
*** v.y.: veri yok
24
3.4. KÖMÜR İTHALATI Ülkemizde 1980’li yıllardan önce son derece düşük miktarlarda başlayan kömür ithalatı, 1990’lı
yıllarda 10 milyon tonun ve 2000’li yıllarda ise 20 milyon tonun üzerine çıkmıştır. Kömür
ithalatındaki artış oranı son on yılda %106 ve son yirmi yılda ise %540 oranındadır. 2012
yılında kömür ithalatımız bir önceki yıla göre yaklaşık %24 artış göstererek 30 milyon ton
düzeyine yükselmiştir (TÜİK 2013). Son yıllarda kömür ithalatındaki artışın en önemli nedeni,
elektrik üretimi amaçlı kullanılacak buhar kömürlerine olan talepteki ciddi artıştır. Söz konusu
eğilim dikkate alındığında, ithalatın önümüzdeki yıllarda da artarak süreceği ve kömür ithalat
faturasının doğal gaz faturasına yakın düzeylere yükselebileceği anlaşılmaktadır (Şekil 30).
Şekil 30. Türkiye Kömür İthalatı
2012 yılı itibariyle ithalatın yaklaşık 9,9 milyon tonu Rusya Federasyonu’ndan, 7,3 milyon tonu
Kolombiya’dan, 4,3 milyon tonu ABD’den ve 3,3 milyon tonu Güney Afrika Cumhuriyeti’nden
yapılmıştır. Bu ülkeleri 1,4 milyon ton ile Avustralya ve 1,3 milyon ton ile Ukrayna izlemektedir
(TÜİK 2013) (Şekil 31). Yüksek miktarda kömür ithalatı yapılan ülkeler arasına son iki yıldır
Mozambik de katılmıştır. 2011 yılında 341.000 ton olan Mozambik ithalatı 2012 yılında 714.000
ton düzeyine yükselmiştir. Küresel kömür ticaretinin son yıllardaki parlayan yıldızı
Mozambik’ten ithalatın önümüzdeki yıllarda da artarak süreceği öngörülebilir.
Şekil 31. Kömür İthalatında Ülke Payları, 2012
0
5.000.000
10.000.000
15.000.000
20.000.000
25.000.000
30.000.000
35.000.000
19
80
19
82
19
84
19
86
19
88
19
90
19
92
19
94
19
96
19
98
20
00
20
02
20
04
20
06
20
08
20
10
20
12
ton
Rusya 33,3%
Kolombiya 24,5%
ABD 14,6%
G. Afrika 11,2%
Avustralya 4,6%
Ukrayna 4,4%
Mozambik 2,4%
Diğer 4,9%
25
Bir taraftan kömür ithalat miktarlarının artması, diğer taraftan uluslararası piyasalarda
fiyatların yüksek seyretmesi nedeniyle ithalat faturamız da giderek yükselmektedir. İlk defa
2004 yılında 1 milyar Dolar eşiğini geçen kömür ithalatı 2006 yılında 2 milyar Dolar, 2008
yılında 3 milyar Dolar ve 2011 yılında ise 4 milyar Dolar seviyesini geçmiştir. 2012 yılı kömür
ithalat faturamız ise yaklaşık 4,6 milyar Dolar olarak tahakkuk etmiştir (TÜİK 2013). Yıllar
itibariyle ithalata ödenen döviz ile yıllık ortalama ithalat maliyetleri Şekil 32’de verilmektedir.
Şekil 32. Yıllar İtibariyle Kömür İthalatına Ödenen Döviz ve Ortalama İthalat Maliyetleri
3.5. KÖMÜR TÜKETİMİ Ülkemizde 2011 yılında tüketilen kömür 26,2 milyon tonu yerli ya da ithal taşkömürü ve 73,9
milyon tonu ise linyit olmak üzere toplam 100,1 milyon ton olmuştur. 2011 yılı taşkömürü
arzının %38,6 oranındaki en büyük kısmı elektrik üretiminde ve %25,8 oranındaki kısmı ise
ısınma amaçlı olarak tüketilmiştir. Kok fabrikalarının payı %19,8 ve diğer sanayinin payı ise
%15,8 düzeyindedir (ETKB 2013b). Taşkömürü tüketiminde elektrik santrallerinin payı giderek
artmaktadır (Şekil 33).
Şekil 33. Kullanım Yerlerine Göre Ülkemiz Taşkömürü Tüketimi
0
50
100
150
200
0,0
1,0
2,0
3,0
4,0
5,0
19
80
19
82
19
84
19
86
19
88
19
90
19
92
19
94
19
96
19
98
20
00
20
02
20
04
20
06
20
08
20
10
20
12
US
D/
ton
Mil
ya
r D
ola
r
İthalat
Ortalama maliyet
0
5.000
10.000
15.000
20.000
25.000
30.000
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
ton
Diğer Sanayi ve Isınma
Kok Fabrikaları
Elektrik Santralları
26
Ülkemizde üretilen linyit kömürleri; elektrik üretimi amacıyla termik santrallerde, sanayi
sektörlerinde ve ısınma amaçlı olarak konut ve işyerlerinde tüketilmektedir. Linyitin elektrik
üretimi amaçlı tüketim payı, 1970’li yılların başında ısıl değer bazında %20’ler düzeyindeyken
bu tarihten itibaren artmaya başlamış ve 2001 yılında %80 ile en yüksek seviyeyi görmüştür.
Söz konusu gelişmeye paralel olarak, aynı dönemde konut ve hizmetlerin payı %42’den %7’ye
ve sanayi sektörlerinin payı ise %36’dan %13’e gerilemiştir. 2001 yılı sonrasında ise süreç
tersine dönmüş ve elektrik üretiminde kullanım payı görece düşerken sanayi sektörleri ile konut
ve hizmetlerde kullanım payı tekrar artmıştır.
2011 yılında üretilen 72,5 milyon ton linyitin miktar olarak %81,5’i elektrik üretimi amacıyla
termik santrallerde tüketilmiştir. Sanayi sektörlerinde kullanım payı %9 ve konut-işyerlerinde
kullanım payı ise %9,4 düzeyindedir. Bununla beraber, elektrik üretiminde kullanılan linyitlerin
ısıl değerleri sanayi ya da ısınmada kullanılan kömürlere nazaran çok daha düşüktür. Toplam ısıl
değer bazında hesaplama yapıldığında; 2011 yılında tüketilen linyit enerjisinin %65,6’sı elektrik
üretiminde, %18,5’i sanayi sektörlerinde ve %15,8’i ise konut ve işyerlerinde tüketilmiştir. Aynı
yılda, 865 bin ton asfaltit arzının miktar olarak %46,1’i elektrik üretimi ve %42,3’ü ısınma
amaçlı tüketilmiş, kalan kısmı sanayi amaçlı kullanılmıştır. Petrokok ithalatının tamamı ise
önemli kısmı çimento fabrikaları olmak üzere sanayi sektörlerinde tüketilmiştir (ETKB 2013b)
(Şekil 34).
Şekil 34. Kömür Arzının Sektörlere Göre Tüketim Dağılımı
010.00020.00030.00040.00050.00060.00070.00080.000
Taş
kö
mü
rü
Lin
yit
Asf
alti
t
Pet
rok
ok
bin
to
n Elektrik
Kok Fabrikaları
Sanayi
Isınma
27
3.6. ELEKTRİK ÜRETİMİ AMAÇLI KÖMÜR KULLANIMI Ülkemizin 2012 sonu itibariyle kömüre dayalı santral kurulu gücü 12.526 MW olup toplam
kurulu gücün %22’sine karşılık gelmektedir (TEİAŞ 2013a). Yerli kömüre8 dayalı kurulu güç
8.613 MW (%15,1) ve ithal kömüre dayalı kurulu güç ise 3.913 MW (%6,9) şeklindedir (Şekil
35). 2012 yılında kömüre dayalı santrallerden toplam 68 TWh brüt elektrik üretilmiş olup
toplam brüt elektrik üretimi içerisindeki payı %28,4 düzeyindedir. Bu miktarın 38,8 TWh kısmı
yerli kömüre aittir. Yerli kömürün toplam brüt elektrik üretimi içindeki payı %16,2’dir.
Şekil 35. Kurulu Güç ve Brüt Elektrik Üretimi İçinde Kaynakların Payı, 2012 Sonu
Yerli kömürün ülkemiz elektrik kurulu gücü ve brüt elektrik üretimi içindeki payı hızla
düşmektedir. 1986 yılında %37,3 düzeyine kadar yükselen kurulu güç içindeki pay 2004 yılında
%18,4 düzeyine kadar gerilemiş, 2005 ve 2006 yıllarında devreye alınan Çanakkale Çan ve
Afşin-Elbistan B santralleri ile %21 seviyesine kadar yükseltilebilmişse de daha sonra bu alanda
yeni bir yatırımın devreye girmemesi nedeniyle 2012 yılında yerli kömürün kurulu güç içindeki
payı %15,1 olarak gerçekleşmiştir. Brüt elektrik üretimi içindeki yerli kömür payı da doğal
olarak benzer bir gelişimi izlemiştir (Şekil 36).
Şekil 36. Yerli Kömürün Kurulu Güç ve Brüt Elektrik Üretimi İçindeki Payı
8 8.143 MW Linyit, 335 MW taşkömürü ve 135 MW asfaltit.
Doğal gaz 35,8%
Hidrolik 34,4%
Yerli Kömür 15,1%
İthal Kömür 6,9%
Yenilenebilir
4,5%
Petrol 3,3%
Kurulu güç
Yerli Kömür 16,2%
İthal Kömür 12,2%
Petrol 0,7%
Doğal gaz 43,6%
Yenilenebilir+atık
3,1%
Hidrolik 24,2%
Elektrik Üretimi
0
10
20
30
40
50
60
19
84
19
86
19
88
19
90
19
92
19
94
19
96
19
98
20
00
20
02
20
04
20
06
20
08
20
10
20
12
% Kurulu Güç İçinde Yerli
Kömür Payı
Yerli Kömürün ElektrikÜretimi İçindeki Payı
28
Ülkemizde yerli kömüre dayalı 20 büyük elektrik santrali bulunmaktadır. Bunlardan 2 adedi
taşkömürü, 17 adedi linyit ve 1 adedi ise asfaltit santralidir (Tablo 3).
Tablo 3. Türkiye’de Yerli Kömüre Dayalı Termik Santraller
Santralin Adı Mülkiyeti Kömür
Ruhsatı Yakıt
Kurulu Güç
(MW)
Çanakkale Çan EÜAŞ TKİ Linyit 320 Orhaneli EÜAŞ TKİ Linyit 210
Soma EÜAŞ TKİ Linyit 1034
Seyitömer EÜAŞ EÜAŞ Linyit 600
Tunçbilek A EÜAŞ TKİ Linyit 65
Tunçbilek B EÜAŞ TKİ Linyit 300
Yatağan EÜAŞ TKİ Linyit 630
Yeniköy EÜAŞ TKİ Linyit 420
Kemerköy EÜAŞ TKİ Linyit 630
Afşin-Elbistan A EÜAŞ TKİ Linyit 1.355
Afşin-Elbistan B EÜAŞ TKİ Linyit 1.440
Kangal EÜAŞ EÜAŞ Linyit 457
Çayırhan EÜAŞ EÜAŞ Linyit 620
Çobanyıldızı Özel Özel Linyit/D.Gaz 37
Eti Soda Özel Özel Linyit 24
Küçüker Özel Özel Linyit 5
Marmara Kağıt-Bilorsa Özel Özel Linyit 2
Çatalağzı EÜAŞ TTK Taşkömürü 300
Kardemir Karabük Özel Özel Taşkömürü 35
Silopi Özel TKİ Asfaltit 135
Yerli kömüre dayalı santral kapasitesinin yaklaşık yarısı 1980-1990 yılları arasında tesis edilmiş
olup, küçük ölçekli bazı otoprodüktör santraller dışında bu santrallerin hemen tamamı kamunun
mülkiyetindedir. Büyük kapasiteli yerli kömür santrallerinden Çayırhan Santralı hariç tümü
EÜAŞ ya da bağlı ortaklıklarınca işletilmektedir. Çayırhan Santrali ise, 1999’dan itibaren Park
Termik tarafından İşletme Hakkı Devir Sözleşmesi kapsamında çalıştırılmaktadır.
Yerli kömüre dayalı olarak işletmeye giren son termik santraller; 2005 ve 2006 yıllarında
devreye alınan 320 MW kapasiteli Çanakkale Çan ve 1440 MW kapasiteli Afşin-Elbistan B
santralleri ile 2009 yılında devreye giren Ciner Grubu’na ait 135 MW gücündeki Silopi
Santrali’dir. Son yıllarda, çeşitli girişimlerde bulunulmasına karşın yerli kömüre dayalı termik
santral yatırımları konusunda önemli bir gelişme sağlanamamıştır. Bu konuda, belirli ölçüde yol
alabilmiş sadece iki örnek mevcuttur. Bunlardan Bolu-Göynük Sahası TKİ tarafından özel bir
firmaya termik santral kurma şartıyla ve rodövans ihalesiyle verilmiştir. Firma tarafından proje
çalışmalarına başlanılmış ve 2x135 MW gücündeki santral için elektrik üretim lisansı alınmış
olup santralin kuruluş çalışmaları sürdürülmektedir. Eskişehir-Mihalıççık’da bulunan kömür
rezervinden elektrik üretimine ilişkin proje de yine aynı model kapsamında bir özel firma
tarafından yürütülmektedir. 2x145 MW gücündeki santralin kuruluş çalışmaları devam
etmektedir. Bu kapsamda sürdürülen faaliyetler bir sonraki bölümde detaylarıyla verilmektedir.
29
Elektrik üretiminde dışa bağımlılığın azaltılması amacıyla, “Elektrik Enerjisi Piyasası ve Arz
Güvenliği Strateji Belgesi”nde “Elektrik enerjisi üretiminde yerli kaynakların payının artırılması
öncelikli hedeftir.” denilmekte ve yerli kömüre ilişkin 2023 hedefi konulmaktadır (YPK 2009).
Söz konusu belgede; “Bilinen linyit kaynakları ve taşkömürü kaynakları 2023 yılına kadar elektrik
enerjisi üretimi amacıyla değerlendirilmiş olacaktır. Bu amaçla elektrik üretimine uygun yerli
linyit ve taşkömürü sahalarının, elektrik üretimi amaçlı projelerle değerlendirilmesi uygulaması
sürdürülecektir.” ifadesine yer verilmektedir. Enerji ithalatının azaltılması ve başta kömür olmak
üzere yerli kaynakların payının arttırılması gereğine vurgu yapan ifadelerin benzerlerini;
Kalkınma Planlarında, Orta Vadeli ya da Yıllık Programlarda, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı
ile Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu Stratejik Planlarında ve KİT Komisyonu kayıtlarında da
izleyebilmek mümkündür.
Ancak, yerli kömürlerin elektrik üretiminde kullanımının arttırılması hususunda istenilen
mesafe alınamamıştır. Yaklaşık 12 yıldır yerli kömüre dayalı olarak temeli atılan santral
kapasitesi toplam kurulu gücümüzün %1’i düzeyine bile yaklaşamamaktadır. Bunun sonucu
olarak, yerli kömürlerimizin toplam elektrik üretimindeki payı %15’lere kadar gerilemiştir.
Bununla beraber, ülkemizde elektrik üretimi amaçlı kullanılabilecek önemli kömür rezervleri
bulunmaktadır. Söz konusu rezervlerden en yüksek ekonomik yararın elde edilmesini sağlamak
amacıyla, kömür üretim faaliyetleri devam etmekte olan sahalarda mevcut proje ve
planlamaların güncellenerek geliştirilmesi, henüz herhangi bir işletme projesi bulunmayan
sahalarda işletme proje ve planlamalarının ortaya konulması, havza niteliği taşıyan bölgelerde
ise havza madenciliğinin gerektirdiği orta ve uzun dönem planlamaları içeren ana master
planlarının hazırlanması uygun olacaktır. Bu kapsamda, ülkemizde 20.000 MW’ın üzerinde
kurulu güç yaratabilecek bir linyit/asfaltit potansiyeli bulunmaktadır. Tablo 4’de elektrik
üretimi amaçlı olarak hızla değerlendirilmesi gereken rezervler listelenmektedir.
Tablo 4. Elektrik Üretimi Amaçlı Kullanılabilecek Başlıca Kömür Sahaları
Saha Toplam Rezerv (ton) Kurum
Afşin-Elbistan Havzası 5.371.659 EÜAŞ, MTA Çayırhan Havzası 355.224 EÜAŞ
Kütahya Seyitömer 169.941 EÜAŞ
Konya Karapınar 1.832.816 EÜAŞ
Afyon Dinar 941.440 MTA
Eskişehir Alpu 902.391 MTA
AdanaTufanbeyli 323.329 TKİ
Bingöl Karlıova 103.662 TKİ
Bolu Göynük 37.952 TKİ
Bursa Orhaneli, Keles, Davutlar 106.064 TKİ
Manisa Soma 720.123 TKİ
Kütahya Tunçbilek 261.557 TKİ
Tekirdağ Saray 129.151 TKİ
Şırnak Asfaltit 104.605 TKİ
Konya Ilgın 143.000 Özel
Çankırı Orta 94.390 Özel
Adıyaman Gölbaşı 31.844 Özel
30
EPDK verilerine göre, 2012 sonu itibariyle yerli kömüre dayalı 21 proje söz konusudur. Toplam
kurulu gücü 9.565 MW olan projelerden 4 adedi taşkömürü, 3 adedi asfaltit ve 14 adedi ise linyit
yakıtlıdır (Tablo 5). Tablodaki linyite dayalı santrallerden henüz hiçbiri işletmeye alınmamış
olup 7 adedi yatırım aşamasında ve diğer 7 adedi ise proje safhasındadır. Sadece asfaltit yakıtlı
Şırnak-Silopi santralinde işletmeye geçilmiş olup, diğer iki asfaltit yakıtlı santralde ise yatırıma
başlanamamıştır.
Tablo 5. Yerli Kömür Yakıtlı Termik Santral Projeleri
Tesis Sahibi Tesis Yeri Kurulu Gücü
(MWe)
Yakıt Cinsi Lisans Tarihi
Açıklama
Enerjisa Adana Tufanbeyli
450 Yerli Linyit 2004 Yatırım aşamasında
Silopi Elektrik Şırnak Silopi
405 Yerli Asfaltit 2004 I. Ünite İşletmede
Hema Elektrik Zonguldak Ereğli
50 Yerli Taş Kömürü/ Metan Gazı
2006 Yatırıma başlanamadı
Hema Elektrik Bartın Amasra
1.100 Yerli Taş Kömürü/ Metan Gazı
2006 Yatırıma başlanamadı
3 S Enerji Çankırı Orta
372 Yerli Linyit 2006 Yatırıma başlanamadı
Çalık NTF Çankırı Orta
165 Yerli Linyit 2007 Yatırıma başlanamadı
Adularya Enerji Eskişehir Mihalıççık
290 Yerli Linyit 2008 Yatırım aşamasında
Tam Enerji Sivas Kangal
135 Yerli Linyit 2008 Yatırım aşamasında
Galata Enerji Şırnak Toptepe Köyü
270 Yerli Asfaltit 2009 Yatırıma başlanamadı
Polat Elektrik Kütahya Tunçbilek
51 Yerli Linyit 2008 Yatırım aşamasında
Batı Karadeniz Elekt. Zonguldak Ereğli
1.200 Yerli Taş Kömürü
İnceleme Proje
Batı Karadeniz Elekt. Bartın Amasra
1.200 Yerli Taş Kömürü
İnceleme Proje
Şırnak Elektrik Şırnak Silopi
135 Yerli Asfaltit 2012 Yatırıma başlanamadı
Konya Ilgın Elektrik Konya Ilgın
500 Yerli Linyit 2013 Proje
Polyak Eynez Enerji İzmir Kınık
647 Yerli Linyit Uygun bulma Proje
Aksa Enerji Bolu Göynük
270 Yerli Linyit 2012 Proje
Bereket Enerji Çankırı Orta
135 Yerli Linyit Uygun Bulma Proje
KLK Madencilik Afyonkarahisar Dinar
640 Yerli Linyit İnceleme Proje
Hidro-Gen Enerji Manisa Soma
450 Yerli Linyit İnceleme Proje
TEYO Yatırım Adana Tufanbeyli
700 Yerli Linyit İnceleme Proje
Diler Elektrik K.Maraş Elbistan
400 Yerli Linyit İnceleme Proje
31
Yerli kömüre dayalı santral yatırımları konusunda beklenen gelişme sağlanamamakla beraber,
ithal kömüre dayalı santral kapasitesi giderek artmaktadır. 2000 yılına kadar elektrik
sistemimizde ithal kömür santrali bulunmazken 2011 sonu itibariyle söz konusu santrallerin
kurulu güç kapasitesi 3.820 MW düzeyine ulaşmıştır. Bu büyüklük, toplam santral kurulu
gücümüzün %7,2’sine karşılık gelmektedir. Mevcut gelişmeler, ithal kömür santral
yatırımlarının önümüzdeki yıllarda da artarak süreceğini göstermektedir.
Ülkemizde işletmede olan 5 adet ithal kömür santrali bulunmaktadır. Toplam kurulu gücü 3.820
MW olan bu santrallerin 2 adedi Çanakkale Biga’da, diğerleri Kahraman Maraş, Kocaeli-Gebze ve
Zonguldak-Çatalağzı’nda kuruludur (EPDK 2013) (Tablo 6).
Tablo 6. İşletmedeki İthal Kömür Santralleri
Santral Mülkiyeti Yeri
Kurulu
Gücü
(MWe)
Açıklama
İçdaş Çelik Enerji Ters. ve Ulş. San. AŞ Biga - ÇANAKKALE 405 İşletmede
İçdaş Elektrik Enerjisi Ürt. ve Yat. AŞ Biga - ÇANAKKALE 1.200 I. Ünite İşletmede
Kahramanmaraş Kağıt San. ve Tic. AŞ Merkez - K.MARAŞ 9,7 İşletmede
Çolakoğlu Metalurji AŞ Gebze - KOCAELİ 190 İşletmede
Eren Enerji Elektrik Üretim AŞ Çatalağzı - ZONGULDAK 2.590 1390 MW işletmede
İthal kömür yakıtlı elektrik üretim tesislerine ilişkin olarak toplam 28.713 MW kurulu gücünde
37 adet lisans başvurusu bulunmaktadır. Bunlardan 5 adedi tamamen ya da kısmen işletmeye
alınmış olup, 32 adedi henüz proje aşamasındadır. Proje safhasındaki başvurulardan; 7.625 MW
gücünde 9 adedi Adana Yumurtalık’da, 100 MW gücünde bir adedi Adana Ceyhan’da, 3.375 MW
gücünde 5 adedi Çanakkale’de, 1.270 MW gücünde 3 adedi Zonguldak’ta, 3.960 MW gücünde 4
adedi İskenderun Hatay’da, 1.700 MW gücünde 3 adedi Aliağa İzmir’de, 3.279 MW gücünde 3
adedi Mersin’de, 200 MW gücünde 1 adedi Elazığ’da, 350 MW gücünde 1 adedi Tekirdağ’da, 660
MW gücünde 1 adedi Muğla’da ve 1.200 MW gücünde 1 adedi Kırklareli’nde kurulmak üzere
lisanslandırılmışlardır (EPDK 2013).
3.7. REZERVLER Ülkemizde, doğal gaz ve petrol rezervleri oldukça sınırlı olmasına karşın, 512 milyon tonu
görünür olmak üzere, yaklaşık 1,3 milyar ton taşkömürü ve 13,4 milyar tonu görünür rezerv
niteliğinde toplam 13,9 milyar ton linyit rezervi bulunmaktadır (EİGM 2013; MİGEM 2013). Bu
miktar dünya kanıtlanmış işletilebilir kömür rezervlerinin %1,8’ini oluşturmaktadır. Linyit
rezervlerimiz ise dünya linyit rezervlerinin %7,1’i büyüklüğündedir.
32
Son yıllarda yürütülen arama ve rezerv geliştirme çalışmaları sonucunda ciddi bir rezerv artışı
sağlanmıştır. Yeni sahaların bulunmasına ve rezerv artışına yönelik çalışmalar MTA tarafından
sürdürülmektedir.
Taşkömürü rezervlerimizin tamamı Türkiye Taşkömürü Kurumu’nun (TTK) ruhsatında
bulunmaktadır (Tablo 7). Havza’da bulunan rezervin alt ısıl değeri, genel olarak, 5.450 kcal/kg-
7.050 kcal/kg arasında değişmektedir. Havzada koklaşabilir kömürler; Kozlu, Üzülmez ve
Karadon bölgelerinde bulunmakta olup toplam rezervin yaklaşık %67’sini oluşturmaktadır.
Armutçuk bölgesindeki rezervler ise, yarı-koklaşma özelliği, yüksek ısıl değer ve düşük bünye
külü içeriği ile hem koklaşabilir kömürlerle harmanlanarak hem de pülverize kömür
enjeksiyonu (PCI) olarak demir-çelik fabrikalarında kullanıma uygun niteliktedir. Amasra
bölgesi kömürlerinin koklaşma özelliği bulunmamakla birlikte, belirli oranlarda metalurjik
kömürler ile harmanlandığında koklaşma özelliğini bozmamaktadır (TTK 2013, s.25).
Tablo 7. Türkiye Taşkömürü Kurumu Ruhsatlı Kömür Sahalarına Ait Rezervler (ton)
Müessese Hazır Görünür Muhtemel Mümkün Toplam
Armutçuk 1.701.960 7.595.321 15.859.636 7.883.164 33.040.081
Kozlu 2.393.439 66.221.761 40.539.000 47.975.000 157.129.200
Üzülmez 789.077 135.533.636 94.342.000 74.020.000 304.684.713
Karadon 2.593.340 132.863.006 159.162.000 117.034.000 411.652.346
Amasra 385.750 170.036.777 115.052.000 121.535.000 407.009.527
TOPLAM 7.863.566 512.250.501 424.954.636 368.447.164 1.313.515.867
2005 yılına kadar 8,3 milyar ton olarak hesaplanan linyit rezervlerimizin çoğunluğu 1976–1990
yılları arasında bulunmuş, bu dönemden sonra kapsamlı rezerv geliştirme etüt ve sondajları
yapılamamıştır. 2005 yılında, TKİ koordinatörlüğünde, MTA’nın sorumluluğunda ve ETİ Maden,
TPAO, EÜAŞ, TTK ve DSİ’nin de katılımıyla başlatılan “Linyit Rezervlerimizin Geliştirilmesi ve
Yeni Sahalarda Linyit Aranması Projesi” kapsamında yapılan çalışmalar neticesinde; 2005-2012
yıllarını kapsayan dönem içinde önemli rezerv artışları sağlanmıştır.
Daha sonra kapsamı genişletilen ve MTA Genel Müdürlüğü koordinatörlüğüne verilerek başlığı
“Türkiye Maden ve Jeotermal Kaynak Rezervlerinin Geliştirilmesi ve Yeni Sahaların Bulunması
Projesi” olarak değiştirilen çalışma kapsamında; Trakya, Manisa-Soma-Eynez, Eskişehir-Alpu,
Afşin-Elbistan ve Konya-Karapınar’da ilave linyit rezervleri tespit edilmiştir. Böylelikle; uzun
yıllardır 8,3 milyar ton olarak bilinen linyit rezervlerimiz 2013 yılı itibariyle toplam 13,9 milyar
tona ulaşmıştır.
Bununla beraber, ülkemiz linyit rezervlerinin ısıl değerleri oldukça düşüktür. Genel olarak 1.000
kcal/kg ile 4.200 kcal/kg arasında değişiklik göstermekle birlikte yaklaşık %90’ının alt ısıl
değeri 3.000 kcal/kg’ın altındadır.
33
Linyit rezervlerimizin %92,5’i Elektrik Üretim Anonim Şirketi (EÜAŞ), Türkiye Kömür
İşletmeleri (TKİ) ve Maden Tetkik ve Arama Genel Müdürlüğü (MTA)9 olmak üzere üç kamu
kuruluşunda, geriye kalan %7,5’i özel sektör ruhsat sınırları içinde bulunmaktadır (Tablo 8).
Ülkemiz linyit rezervlerinin %56,1 ile en büyük kısmı EÜAŞ’nin ruhsatındadır. Bu kurumu
%18,3 ile TKİ ve %18,1 ile MTA izlemektedir (Şekil 37).
Tablo 8. Kurumlara Ait Linyit Rezervleri, 2013 (ton)
Kurumlar Görünür Muhtemel Mümkün Toplam
EÜAŞ 7.589.156.000 207.706.000 - 7.796.862.000
TKİ 2.313.793.000 226.832.000 1.560.000 2.542.185.000
MTA 2.502.861.000 15.826.000 6.237.000 2.524.924.000
Özel Sektör 1.036.555.000 v.y. v.y. 1.036.555.000
TOPLAM 13.442.365.000 450.364.000 7.797.000 13.900.526.000
* TKİ rezerv miktarları içerisinde; 18,5 milyon ton görünür bitümlü şeyl rezervi ile 60,5 milyon ton görünür ve 44,1
milyon ton muhtemel olmak üzere toplam 104,6 asfaltit rezervi bulunmaktadır.
** v.y.:veri yok
Türkiye linyit rezervleri toplamının %7,5’ine sahip olan özel sektörün uhdesinde 380 civarında
ruhsat bulunmaktadır. Ancak, MİGEM kayıtlarına göre, söz konusu sahaların sadece 17 adedinde
kömür rezervi 10 milyon tonun üzerindedir.
Şekil 37. Türkiye Linyit Rezervlerinin Dağılımı
9 MTA’nın elindeki rezervler MTA ruhsatında bulunmayıp, henüz Maden İşleri Genel Müdürlüğü ya da diğer bir kuruluşa aktarılmayan rezervlere karşılık gelmektedir.
EÜAŞ 56,1% TKİ
18,3%
MTA 18,1%
Özel Sektör 7,5%
34
3.8. ARAMA FAALİYETLERİ MTA Genel Müdürlüğü tarafından ülkemizde kömür arama çalışmalarına 1938 yılında
başlanılmış ve günümüzde de bu çalışmalar yoğun olarak devam etmektedir. 1939-1984 yılları
arasında MTA tarafından 40.000 km² alanın detay etüdü yapılmış ve toplam 1.459.000 m sondaj
yapılarak 117 adet Linyit sahası saptanmıştır. Bu çalışmalar sonucunda 8,3 milyar ton linyit
rezervi tespit edilmiştir.
Enerjide yerli kaynakların kullanımını artırma politikası çerçevesinde 2005 yılında başlatılan
yoğun kömür arama çalışmaları sonucunda MTA tarafından 2012 sonu itibariyle 1.027.000
metre sondaj yapılarak EÜAŞ ve TKİ ile işbirliği kapsamında 1,5 milyar ton ve MTA arama
projeleri kapsamında 4,3 milyar ton olmak üzere ülkemiz linyit rezervleri toplam 5,8 milyar ton
artırılmıştır. 2005-2012 yılları arasında keşfedilen ve rezerv artışı gerçekleştirilen 9 adet saha
Tablo 9’da sıralanmaktadır. Ayrıca, 2012 yılında yürütülen çalışmalar sonucunda Isparta-
Şarkikaraağaç ve Denizli-Çardak’ta yeni kömür bulgularına rastlanılmıştır. 2013 ve 2014
yıllarında yürütülecek sondaj ve etüt çalışmaları sonucunda bu sahalardaki kömür rezervleri de
ortaya konulacaktır.
Tablo 9. MTA Rezerv Arama Faaliyetleri
Faaliyet Sahalar
Arama Çalışmaları Sonucu Yeni Keşfedilen Sahalar
Konya-Karapınar Sahasında 1,8 milyar ton (EÜAŞ’a devir) Trakya Çerkezköy Havzasında 495 milyon ton (EÜAŞ’a devir) Elbistan MTA Sahasında 515 milyon ton (EÜAŞ’a devir) Malatya-Yazıhan Sahasında 16 milyon ton Pınarhisar-Vize Sahasında 140 milyon ton Eskişehir-Alpu Sahasında 777 milyon ton Afyon-Dinar Sahasında 545 milyon ton
İşbirliği Kapsamında Rezerv Artışı Sağlanan Sahalar
Afşin-Elbistan EÜAŞ Sahasında 1,3 milyar ton Manisa-Soma TKİ Sahasında ise 205 milyon ton
35
3.9. SEKTÖR ANALİZİ VE HEDEFLER 3.9.1. GZFT ANALİZİ Linyit sektörünün güçlü ve zayıf yönleri ile sektör dışında oluşabilecek fırsatlar ve tehditleri
belirlemeye yönelik GZFT (Güçlü Yönler, Zayıf Yönler, Fırsatlar ve Tehditler) analizi Tablo 10 ve
Tablo 11’de verilmektedir.
Tablo 10. Sektörün Güçlü ve Zayıf Yönleri
Güçlü/Zayıf Yönler
Rezervler
Güçlü Yönler Önemli linyit yataklarının mevcudiyeti Yeni arama projeleriyle rezervin artma potansiyelinin yüksekliği Linyit rezervlerimizin elektrik üretimi amaçlı kullanmaya uygun olması Zayıf Yönler Linyit rezervlerinin büyük oranda düşük kalitede olması Mevcut rezervlerin zenginleştirme için uygun özelliklere sahip olmaması
Üretim
Güçlü Yönler Mevcut kamu kuruluşlarının üretimlerinde ölçek ekonomisini büyük oranda
yakalayabilmiş olması Kömür santrallarının iklim koşullarından etkilenmeden yıl boyunca çalışabilmesi Madencilik faaliyetlerinin, genel olarak, kırsal alanlarda yapılıyor olması bakımından,
ekonomik, toplumsal ve kültürel eşitsizlikleri giderici etkisinin bulunması Kömür üretim faaliyetlerin gerektirdiği yol, su, elektrik, haberleşme gibi alt yapı
gereksinmelerinin madencilik yapılan bölgeye getirilmesi ile söz konusu bölgede belirli düzeyde bir altyapı tesis edilebilmesi ve söz konusu altyapının kalkınmanın da temel unsurlarından birini oluşturması
Kömür madenciliğinin istihdam ağırlıklı bir sektör olması bakımından bölgeler arası göçü sınırlayıcı nitelikte olması ve bunun yanında kömüre dayalı diğer bölgesel sanayileri de geliştirmek suretiyle dolaylı istihdam yaratma özelliğinin bulunması
Zayıf Yönler Özel sektör kuruluşlarının genellikle küçük ölçekli üretim yapabiliyor olmaları Mevcut kamu kurumlarında bulunan makine parklarının son derece eski olması ve
yenileme yatırımlarının olması gereken düzeyde yapılamaması Makine-ekipman ve üretim giderleri bakımından ciddi oranda dışa bağımlılığın
bulunması Yerli madencilik sanayimizin geliştirilememiş olması Madencilik sektörünün riskli olması ve yüksek yatırım gerektirmesi nedeniyle, özel
sektörün yatırım tercihleri arasında ilk sıralarda yer bulamaması Sektörde faaliyet gösteren kamu işletmelerinde gerekli yenileme yatırımlarının
zamanında yapılamamış olması nedeniyle üretim maliyetlerinin artması
Tüketim
Güçlü Yönler Kömür; taşıma ve depolamaya uygun niteliği nedeniyle güvenilirliğinin yüksekliği Dünyada kömür tüketiminin giderek artıyor olması nedeniyle uluslararası piyasalarda
kömür fiyatlarının artıyor olması Ülkemizde enerji güvenliğinin giderek sorunlu hale gelmesiyle yerli kaynak olarak
linyitin gündeme gelmesi Zayıf Yönler Kömüre dayalı santrallere karşı kamuoyu tepkisi Yüksek kül ve nem içeriği nedeniyle enerji yoğunluğunun düşük olması
36
Kurumsal
Yapı
Güçlü Yönler Yüksek bilgi birikimi ve deneyimine sahip kuruluşların varlığı Kömür madenciliğinde uzmanlaşmanın belirli ölçülerde halen muhafaza ediliyor olması Sektörde marka haline gelmiş ve güvenilirliği yüksek kurumların bulunuyor olması Sektörde mevcut kamu kurumlarının faaliyetlerini yürütmek için gereken kaynaklara
yurtiçi ya da yurtdışından kolaylıkla ulaşabiliyor olması Zayıf Yönler Kömür madenciliğindeki kurumsal uzmanlaşmanın giderek aşınmakta olması Linyit rezervlerinin iki ayrı kamu kurumu elinde toplanmış olması Linyit rezervlerinin daha büyük kısmını elinde tutmakta olan kamu kuruluşunun
kömür madenciliği konusunda yeterli deneyime sahip olmaması Elektrik santralleri ile bu santrallere kömür temin eden maden işletmelerinin farklı
kurumsal yapılar elinde olması Özelleştirme ve yeniden yapılandırma konularında belirsiz söylem ve uygulamalar Linyit sektöründe mevcut özel sektör kuruluşlarının üretimde ölçek ekonomisini
sağlayabilecek teknik ve finansal güce sahip bulunmaması Özel sektör firmalarının yurtiçi ya da uluslararası piyasalardan mali kaynak bulabilme
kapasitelerinin son derece sınırlı olması
Yasal Yapı
Güçlü Yönler Yasal yapı konusunda ciddi bir bilgi ve deneyim birikiminin varlığı Zayıf Yönler Madencilik sektörüne ilişkin yasa ve yönetmeliklerin tam anlamı ile sektörün
sorunlarını çözememiş olması Sektörde farklı kanunlara tabi olan bakanlıklar ile kurumlar ve kurumların birbirleri
arasında koordinasyon eksikliği
Teknoloji
Güçlü Yönler Sektörde yüksek teknolojiye ilişkin talep
Zayıf Yönler Özel sektör firmalarının araştırma ve geliştirme alanında son derece sınırlı faaliyet
göstermesi Sektörde faaliyet gösteren kamu kurumları arasında TKİ dışında araştırma ve
geliştirme alanına ilginin sınırlı olması Kamu kurumları, üniversiteler ve özel sektör tarafından yürütülen çalışmaların
koordinasyonunda eksiklerin bulunması
İnsan
Kaynakları
Güçlü Yönler Kömür madenciliğinin istihdam yaratma potansiyelinin yüksekliği Zayıf Yönler Kalifiye ara eleman temininde güçlük Sektörde, özellikle usta-çırak ilişkisinin zayıflaması Madencilik faaliyetlerinin ağır iş kolu olması nedeniyle işgücünün isteksizliği
Çevre ve
İş Güvenliği
Güçlü Yönler Gelişen temiz kömür teknolojileri Zayıf Yönler Sahip olduğumuz kömürlerin birim ısıl değer başına diğer enerji kaynaklarına göre çok
daha yüksek karbondioksit emisyonuna sahip olması Mevcut kömürlerin yüksek kükürt içerikleri nedeniyle çevreye olan olumsuz etkisinin
fazla olması
37
Tablo 11. Sektörde Fırsatlar ve Beklentiler / Tehditler ve Riskler
Fırsatlar ve
Beklentiler
Linyit rezervlerinin aranması ve geliştirilmesine yönelik faaliyetlerin hız kazanması Yerli kömürün, diğer enerji kaynaklarına göre maliyet avantajının artması ve
kömürden elde edilen elektriğin birim maliyetinin özellikle ithal kaynaklara göre giderek çok daha düşük kalması
Sanayinin gelişmesi ve nüfus artışına paralel olarak enerji ihtiyacının giderek artması sonucunda sanayi, ısınma ve elektrik amaçlı kömür pazarında artış eğilimi
Ülkemiz enerji arz güvenliğinde zafiyet sonucunda yerli kaynak kullanım ihtiyacının giderek artması
Temel strateji belgelerinde yerli kömüre öncelik verilmesi gereğinin giderek daha kuvvetli vurgulanması
Kamu elinde bulunan ve yatırımları gerçekleştirilemeyen linyit sahalarının değerlendirilmesi amacıyla özel sektöre açılması
Dünya genelinde kömürden elde edilen yan ürünlerin üretim ve kullanımının hızla yaygınlaşıyor olması
Petrol fiyatlarının artma eğilimi neticesinde kömürden elde edilen sentetik yakıtın rekabet şansının artması
Temiz kömür teknolojileri kullanımı sonucu kaliteli ürün elde edilmesi Temiz kömür teknolojileri alanında ortaya çıkan olumlu gelişmeler Yakma teknolojilerindeki hızlı gelişim nedeniyle düşük kalorili kömürlerden giderek
daha fazla yararlanabilmenin mümkün olması Kömür üretimine yönelik yeni teknolojilerin gelişiyor olması CO2 tutma ve depolama teknolojilerindeki gelişmeler Kömürün yeraltında gazlaştırma teknolojisindeki gelişmeler Türkiye’de kişi başına emisyon miktarının gelişmiş ülkelere göre çok daha az olması
Tehditler ve
Riskler
Aramacılık faaliyetleri açısından Çevre ve Orman Mevzuatı ile MTA açısından Maden mevzuatının linyit aramalarında engel oluşturması
MTA haricinde kömür aramacılığında uzman bir kuruluşun ortaya çıkamaması Sektördeki kamu işletmelerinde gerekli yenileme yatırımlarının yapılamaması Elektrik sektöründe ithal kaynaklara dayalı üretimin tercih edilmesi Sektörün en önemli maliyet unsuru olan enerji fiyatlarındaki artış eğilimi Özellikle kamu işletmelerinde işletme verimliliğine yönelik araştırma ve geliştirme
çalışmalarının son derece sınırlı kalması Özelleştirme politikalarındaki belirsizliklerin sürmesi Ülkemiz kömür endüstrisinin uluslararası piyasalara açılma konusunda strateji
geliştirememesi Küresel iklim değişikliği çerçevesindeki tartışmalar
38
3.9.2. HEDEFLER Linyit sektörünün kısa, orta ve uzun dönem hedefleri Tablo 12’de verilmektedir.
Tablo 12. Sektör Hedefleri
Ülkemiz linyit potansiyelinin bütünüyle belirlenmesi Linyit aramalarının kesintisiz ve etkin bir şekilde sürdürülmesini teminen kurumsal yapıların
güçlendirilmesi Linyit rezervlerine ilişkin tüm arama verilerinin yer aldığı ve linyit madenciliğine temel veri
sağlayacak merkezi bir veri tabanının oluşturulması Bilinen tüm linyit yataklarının elektrik enerjisi üretimi amaçlı olarak değerlendirilmesi Mevcut yerli linyitlerin, temiz kömür teknolojileri kullanılmak suretiyle katma değeri yüksek
asıl ve yan ürünlere dönüştürülerek elektrik ve sanayi sektörlerinde tüketilmesinin sağlanması
Ülkemiz kömür sektöründe; küresel ölçekte yatırım ve üretim yapabilen, Ar-Ge faaliyetleri ile insan kaynaklarının geliştirilmesine yüksek kaynak ayırabilen sermayesi güçlü ve uluslararası alanda rekabet gücü olan küresel ölçekte dinamik yapıların ortaya çıkmasının sağlanması, söz konusu yapıların dünyanın her bölgesinde kömür ve elektrik sektörlerinde aramadan üretime, dağıtımdan tüketime her alanda yatırım yapabilmelerinin teşvik edilmesi
Kamu işletmelerinin örgütlenme yapılarının gözden geçirilerek, çağdaş yönetsel yapılar tesis edilmesi
Kömür madenciliği makine ve ekipmanları sanayisinin kurulması Atıl durumdaki rezervlerin hızla işletmeye alınması ve yeni sahalar açılmak suretiyle kömür
üretiminin arttırılması Kömür sektörünün her aşamasındaki faaliyetlerin detay ve yüksek nitelikli mühendislik
projelerine dayandırılmasının sağlanması Küçük rezervli kömür yataklarının bölgesel enerji üretim tesislerinde değerlendirilmesinin
sağlanması Kamu-özel işbirlikleri ve şirket satınalma ve birleşmelerinin teşvik edilerek sektörde
sermayenin toplulaştırılması Ülkemiz linyitlerinin katma değerinin arttırılmasına yönelik araştırma-geliştirme
faaliyetlerinin desteklenmesi Kömürün gazlaştırılması, sıvı yakıt eldesi, metanol, etanol eldesi ve kömürden hümik asit
fulvik asit elde edilmesi için gerekli teknolojilerin geliştirilmesi Özellikle Afşin-Elbistan, Soma, Tunçbilek, Karapınar, Trakya gibi geniş kömür alanlarının
havza madenciliği kavramı temelinde yeniden projelendirilerek yapılandırılması
39
4. KURULUŞUN SEKTÖR İÇİNDEKİ YERİ Bu bölümde; TKİ Kurumu’nun teşkilat yapısı ve faaliyetleri özetlenmekte, kuruluşun güçlü ve
zayıf yönleri ile karşı karşıya olduğu fırsatlar ve tehditler analiz edilmekte, kendisi için
belirlediği vizyon ve misyonu ile kurumsal beklentileri aktarılmakta, rekabet analizi yapılmakta
ve son olarak 2012 yılı faaliyetleri ile sektördeki konumu ortaya konulmaktadır.
4.1. KURULUŞUN YAPISI VE FAALİYETLERİ Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu, devletin genel enerji ve yakıt politikasına uygun olarak
linyit, turb, bitümlü şist, asfaltit gibi enerji hammaddelerini değerlendirmek, ülkenin
ihtiyaçlarını karşılamak, yurt ekonomisine azami katkıda bulunmak, plan ve programlar tanzim
etmek, takip etmek, uygulama stratejilerini tespit etmek ve gerçekleşmesini sağlamak amacıyla
22 Mayıs 1957 tarih ve 6974 sayılı TKİ Kurumu Teşkilat Kanunu’nun 31 Mayıs 1957 tarih ve
9621 sayılı Resmi Gazete’de ilanı ile kurulmuş bir iktisadi devlet teşekkülüdür.
Önce 3460 sayılı KİT Yasası’na bağlı kurulan TKİ’nin faaliyetleri, daha sonra 8 Haziran 1984
tarih ve 233 sayılı KHK ile 27 Kasım 1984 tarih ve 18588 sayılı Resmi Gazete’de yayımlanan
“Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu Genel Müdürlüğü Ana Statüsü” hükümlerine göre yeniden
düzenlenmiştir.
TKİ’nin faaliyetleri 1970’li yılların sonlarından itibaren hız kazanmıştır, özellikle 4 Ekim 1978
tarih ve 2172 sayılı “Devletçe İşletilecek Madenler Hakkında Kanun”un yayımlanması
sonrasında TKİ; Orhaneli, Keles, Tunçbilek, Ömerler, Seyitömer, Işıklar, Eynez, Darkale, Tınaz-
Bağyaka, Sivas-Kangal, Beypazarı-Çayırhan, Afşin-Elbistan ve Bingöl-Karlıova gibi önemli
yatırım projelerini hızla devreye sokmuştur.
Bu gelişmeler sonucunda, TKİ, 1990’lı yılların başında yıllık 60 milyon ton üretim yapabilecek
kapasiteye ulaşmıştır. Ancak, TKİ’nin gerçekleştirmiş olduğu projelerden 4,2 milyon ton/yıl
kapasiteli Sivas-Kangal 1989 yılında, 20 milyon ton/yıl kapasiteli Afşin-Elbistan 1995 yılında ve
4,3 milyon ton/yıl kapasiteli Beypazarı-Çayırhan ise 2000 yılında Elektrik Üretim Anonim
Şirketi’ne devredilmiştir. Ülke genelinde ısınma ve sanayinin kömür talebini karşılamak
amacıyla kurulmuş olan, merkezi Ankara’daki Kömür Satış ve Tevzii Müessesesi ve buna bağlı 18
il ve 4 ilçedeki Kömür Satış Şubeleri ise 1991 yılında kapatılmıştır.
TKİ’nin organları, Yönetim Kurulu ve Genel Müdürlüktür. Yönetim Kurulu, TKİ’nin amaç ve
faaliyetlerini gerçekleştirme ve yönetimi ile ilgili gerekli her türlü kararı almakla yükümlüdür.
TKİ Genel Müdürlüğü; Genel Müdür, Genel Müdür Yardımcıları ve bağlı birimlerden
oluşmaktadır. Genel Müdürlük Merkezinde; 13 daire başkanlığı, Hukuk Müşavirliği, Teftiş Kurulu
Başkanlığı ve 3 müstakil müdürlük bulunmaktadır. Taşrada ise; 3 müessese ve müesseselere
bağlı 4 işletme müdürlüğü ve doğrudan Genel Müdürlüğe bağlı 4 kontrol müdürlüğü
bulunmaktadır. Tüm teşkilatın 2012 yılı sonu itibariyle; 1.964 memur, 4.575 işçi olmak üzere
toplam 6.539 personeli bulunmaktadır.
TKİ Kurumu’nda kömür, açık işletmecilik ve yeraltı işletmeciliği olmak üzere iki temel yöntemle
üretilmektedir. Yüzeye yakın kömür oluşumları ekonomik nedenlerle açık işletmecilik yöntemi
ile üretilmelerine karşın derin kömür damarları yeraltı işletmeciliği yöntemi ile çıkartılmaktadır.
40
Açık işletmecilik yöntemi ile üretilen kömür oluşumlarında büyük kapasiteli kazıcılar,
yükleyiciler ve kamyonlar kullanılmakta, yeraltı işletmecilik yöntemi ile üretilen kömür
oluşumlarında kazılan boşluğu göçmeden tutabilecek hidrolik tahkimatlar, kömür kazıcılar ve
nakledici konveyörler kullanılmaktadır.
Kurum, özellikle 1970’li yıllardan itibaren ülkemiz kömür madenciliğinde yeni teknolojilerin
kullanımı konusunda öncü olmuş; yeraltı mekanize üretim sistemi, döner kepçeli ekskavatör-
bant konveyör-dökücü sürekli açık ocak madencilik sistemi ve açık ocaklarda dragline kullanımı
gibi konularda ülkemiz madencilik endüstrisinde devrim sayılabilecek uygulamalara imza
atmıştır. Bununla beraber, özellikle 1990’lardan itibaren yatırım bütçesinde önemli daralmalara
gidilmiş olması, Kurumun yeni üretim teknolojilerinin uygulanması konusunda sınırlı kalmasına
yol açmıştır.
Kurumun öncelikli hedef pazarı, elektrik üretim tesislerinin birincil enerji ihtiyacıdır. Satış
hacmi bakımından ikinci sıradaki pazarı ise ısınma ve sanayi sektörleridir. Isınma ve sanayi
sektörlerinin pazar büyüklükleri, TKİ’nin mevcut üretim kapasitesi ile karşılaştırılamayacak
düzeyde olup, özellikle nüfus artışı ve ekonomik büyüme ile orantılı olarak giderek artmaktadır.
Bununla beraber, söz konusu pazara erişim olanakları, rakip enerji kaynaklarının yer aldığı
sektörel ortamda, çevre ve fiyat gibi çeşitli kısıtların varlığı sonucu değişik oranlarda
azalmaktadır.
4.2. KURULUŞUN GZFT ANALİZİ, VİZYON, MİSYON VE
STRATEJİK AMAÇLARI TKİ, faaliyette bulunduğu sektör içindeki yerini analiz edebilmek ve etkin sektörel politikalar
geliştirebilmek amacıyla 2009 yılında geniş katılımlı bir çalışma gerçekleştirmiş ve kuruluşun
GZFT (Güçlü Yönler, Zayıf Yönler, Fırsatlar ve Tehditler) analizi ile vizyon, misyon ve stratejik
amaçlarını ortaya koymuştur. Çalışmadan elde edilen verilere göre; kuruluşun güçlü yönleri
arasında; yüksek bilgi birikimi ve deneyimi, kömür madenciliğindeki uzmanlığı, ülkemiz kömür
rezervlerinin önemli bir kısmına sahip olması, ülkemizde bugüne kadar gerçekleştirilen en
önemli ve en büyük ölçekli kömür üretim projelerine tek başına imza atmış olması ve kömür
üretiminde ölçek ekonomisini sağlayabilecek teknik ve finansal güce sahip bulunması hususları
öne çıkmaktadır.
Madencilik endüstrisinde “kurumsal kültür” diğer pek çok endüstriden farklı olarak son derece
belirleyici bir unsur durumunda olup deneyim ve uzmanlık çok büyük önem taşımaktadır. Genel
olarak madencilik endüstrisinin doğası; etkin, verimli ve güvenli madencilik faaliyetlerinin, uzun
kurumsal geçmişe sahip kuruluşlar tarafından yapılabilmesi sonucunu doğurmaktadır. Bu
gerçek, özellikle madencilik endüstrisi bakımından gelişmiş ülkelerde kolaylıkla
izlenebilmektedir.
Mineral kaynaklarının, tükenebilir kaynaklar olması, çoğunlukla yerkabuğunun derinliklerinde
bulunan yatak oluşumlarının büyük belirsizlikler taşıması, üretim öncesi faaliyetlerin, diğer
sektörlere nazaran, çok daha uzun süreli, kapsamlı, zorlu ve maliyetli olması, madencilik
yatırımlarında arama maliyetlerinin son derece yüksek olup büyük risk taşıması ve birçok
durumda, katlanılan yüksek arama maliyetlerine karşın, ekonomik olarak işletilebilecek bir
mineral varlığının belirlenememe olasılığının söz konusu olması, arama riskinin yanında, pek
41
çok cevher için fiyat dalgalanmalarının diğer sektörlere göre çok daha büyük olması ve ölçek
ekonomisinin belirleyici önem taşıması, bu endüstride uzun birikim ve deneyime, güçlü finansal
yapılara sahip büyük ölçekli kuruluşları gerektirmektedir. Dolayısıyla, TKİ’nin gelecekteki
durumu kurgulanırken, çok uzun yıllardır teknik ve hukuki anlamda tamamen serbest konumda
bulunan ülkemiz kömür endüstrisinde, tüm çabalara karşın teknik ve finansal açıdan güçlü özel
sektör firmalarının ortaya çıkamamış olması ve genel olarak özel sektörün kömür madenciliğine
kapsamlı yatırımlar yapma hususundaki isteksizlikleri ciddiyetle dikkate alınmalıdır.
Her şeye karşın; uzun kurumsal geçmişi ve sektördeki bilgi, birikim ve deneyimi hala TKİ’nin en
güçlü yanı olarak ortada durmakta olup, akılcı stratejiler ve bu stratejilere yönelik proje ve
faaliyetler hayata geçirildiğinde, sadece Kurumda değil, tüm ülkemiz kömür endüstrisinde en
yüksek etkinlik ve verimlilik düzeyine ulaşılması kaçınılmaz olacaktır.
Kurumun zayıf yönleri arasında ise; Kuruma ilişkin özelleştirme ve yeniden yapılandırma
konularındaki belirsizlikler ve söz konusu belirsizliklerin personel üzerindeki olumsuz etkileri,
açık işletmeye uygun rezervlerin tükeniyor olması, idame/yenileme yatırımlarının zamanında
yapılamıyor olması nedeniyle özellikle makine-ekipman parkının ekonomik ömrünü
tamamlamak üzere olması hususları öne çıkmaktadır.
Ülkemiz ekonomisine en yüksek katkıyı yapmak bakımından TKİ’nin önünde önemli fırsatlar
bulunmaktadır. Dünyada temiz kömür teknolojileri alanında ortaya çıkan olumlu gelişmeler,
kömür yakma teknolojilerindeki hızlı gelişim, kömür madenciliğindeki teknolojik gelişmeler,
dünyada petrol ve doğal gaz rezervlerinin hızla tükenmesi, buna karşın ülkemizin zengin linyit
rezervlerine sahip olması ve yapılacak aramalar ile yeni kömür yataklarının bulunup
geliştirilmesi olasılığının yüksek olması bu fırsatlar arasındadır. Buna karşın tehditler arasında
ise; elektrik üretiminde kömür kullanımının çevresel bakımdan tepki görmesi, özelleştirme
politikalarındaki belirsizlikler, enerji sektörü ile ilgili yapılan yapısal düzenlemelerde kömür
kullanımını sınırlandıran unsurlar ve mevcut yasal düzenlemelerin kamunun yatırım yapmasını
engellemesi gibi hususlar öne çıkmaktadır.
Gerek Kurum içi analizlerden, gerekse paydaş toplantılarında ortaya çıkan verilerden elde edilen
sonuçlara göre, öncelikli olarak ele alınması gereken hususlar arasında öne çıkanlar aşağıda
sıralanmaktadır:
Kömür arama faaliyetlerine hız verilmeli, atıl durumdaki rezervler hızla işletmeye
alınmalı, yeni sahalar açılmak suretiyle kömür üretimi arttırılmalıdır.
Ülkemiz enerji arz güvenliğini sağlamak üzere, yerli kömürlerimizin elektrik enerjisi
üretimindeki payı arttırılmalıdır.
Kurum, mali, teknoloji ve işgücü yönünden güçlendirilmelidir.
Daha düşük maliyetle daha verimli üretime yönelik Ar-Ge çalışmalarına ağırlık
verilmelidir.
Kurum makine-ekipman parkı teknolojiye uygun hale getirilmeli, kullanılan teknolojiler,
maliyet ve verimlilik açısından değerlendirilmeli, gerektiğinde yenilenebilmelidir.
Alternatif enerji kaynaklarıyla rekabet edebilmek için verimlilik arttırılmalı, maliyetler
düşürülmelidir.
Kurum yeniden yapılandırılmalı, hızlı karar alabilen bir yapıya kavuşturulmalıdır.
Kurumun örgütlenme yapısı gözden geçirilmeli, gereksiz ve işlevsiz birimler
kaldırılmalıdır.
42
Kurum çalışanları ücret ve özlük hakları bakımından güçlendirilmelidir.
Kurum, kömür ithalatı alanındaki fırsatları araştırmalı ve değerlendirmelidir.
Kurum, kömür sektöründe uluslararası işbirliği imkânlarını araştırmalı ve
değerlendirmelidir.
Tüm değerlendirmeler dikkate alındığında, TKİ Kurumu’nun temel misyonu, ilgili olduğu Enerji
ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nın temel amaçlarından olan “enerji güvenliği”, giderek “ulusal
güvenlik” unsurlarına katkıda bulunmaya yönelik olarak inşa edilmiş olup, misyon ifadesi;
“Ülkemizin enerji ihtiyacını nitelikli, güvenilir ve düşük maliyetli karşılamak üzere; linyit, asfaltit,
bitümlü şist, turba gibi enerji hammaddelerini, bilimsel ve teknolojik yöntemler kullanarak ve
çevresel faktörleri de dikkate almak suretiyle etkin, verimli ve sürdürülebilir bir şekilde aramak,
üretmek ve kullanımlarını sağlamak” olarak şekillenmiştir.
Söz konusu misyon, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nın “Enerji ve tabii kaynakları verimli,
etkin, güvenli, zamanında ve çevreye duyarlı şekilde değerlendirerek, ülkenin dışa bağımlılığını
azaltmayı ve ülke refahına en yüksek katkıyı sağlamayı görev edindik” şeklinde ifade edilen
misyonu ile de paralellik arz etmekte ve bu misyona katkı yapmaktadır. Ülkenin gelişen
ekonomisiyle beraber enerji talebinin de giderek artan bir biçimde ithalat yoluyla
karşılanmasının ülkemiz enerji güvenliğini azalttığı bilinmektedir.
Artan enerji ihtiyacının karşılanmasında, yerli linyitlerimizin, gerek elektrik üretimi amaçlı
gerekse ısınma ve sanayide kullanımının artırılması, enerji güvenliğinin yanında ekonomiye
katkı sağlaması bakımından da büyük önem taşımaktadır.
Söz konusu misyon ile “Elektrik Enerjisi Piyasası ve Arz Güvenliği Strateji Belgesi” ile de ortaya
konulan “Bilinen linyit kaynakları ve taşkömürü kaynakları 2023 yılına kadar elektrik enerjisi
üretimi amacıyla değerlendirilmiş olacaktır. Bu amaçla elektrik üretimine uygun yerli linyit ve
taşkömürü sahalarının, elektrik üretimi amaçlı projelerle değerlendirilmesi uygulaması
sürdürülecektir.“ stratejik hedefine de uygunluk sağlanmış olmaktadır.
Ortaya konulan misyona yönelik olarak, TKİ, üretim ve satışlarını arttırmaya yönelik proje ve
faaliyetlerini geliştirme ve gerçekleştirme yönünde çaba gösterirken, söz konusu çabanın önemli
bir boyutunu da, özel sektörle yapılacak akılcı işbirlikleri oluşturmaktadır. Bu çerçevede, genel
ekonomik yarar, sektörün genel etkinlik ve verimliliğinin arttırılması yönündeki hedeflerin
gerçekleştirilmesi, bu kapsamda Kurum tarafından işletilmeyen sahaların devir yoluyla
ekonomiye kazandırılması, özel sektörden hizmet alımı şeklindeki işbirliklerinin kurumsal
yapıyı güçlendirici yönde sürdürülmesi stratejik önemdedir.
Dolayısıyla, toplumsal yarar ve ekonomik verimlilik esaslarına bağlı olarak yerli linyitlerimizin
üretimlerinin artırılması ve ülkemiz linyit rezervlerimizden ulusal ekonomiye azami katma
değer sağlayacak şekilde yararlanılması, Kurumun öncelikli hedefleri arasındadır. Bu amaçla;
verimlilik, düşük maliyetli üretim, ürün kalitesi, üretimin sürekliliği, bilimsel yöntemler
kullanılmak suretiyle yapılacak araştırma ve geliştirme çalışmaları ve çevreye duyarlı üretim
hususları son derece önemli görülmektedir.
Ayrıca, kömürün kullanımı hususu da giderek daha fazla önem kazanmaktadır. Kurum, kömürün
zenginleştirilmesinin yanında, kömürün, gerek termik santrallerde gerekse ısınma ve sanayide
verimli ve çevreye en az zararla kullanımına yönelik araştırmalarda bulunmayı da stratejik bir
husus olarak görmektedir. Bu çerçevede, Kurumun, belirlemiş olduğu misyonunu
43
gerçekleştirebilmesi bakımından, ihtiyacı olan yatırımları yapabilmesi, rasyonel bir
işletmeciliğin gereği olarak karşımıza çıkmaktadır. Dokuzuncu Kalkınma Planı’nda yer verilen
“kamunun … kömür ve diğer maden işletmeciliğindeki payının azalması” hedefi bu gereklilikle
çelişmemekte, Kurumun ihtiyacı olan yatırımı yapmamak suretiyle verimsiz, hantal bir kuruluş
haline gelmesine yol açılması anlamını taşımamaktadır. Kalkınma Planı’nda ortaya konulan bu
hedef, içinde bulunulan genel küresel kriz ve bu çerçevede kömür endüstrisinin karşı karşıya
bulunduğu tehditler de dikkate alındığında, ne kamu ne de özel sektör tarafından yatırım
yapılamadığı için enerji arz güvenliği bakımından kullanılması zorunlu olan kömür rezervlerinin
atıl durumda kalmasına yol açmamalı, kamu kaynaklarının ekonomiye verimsiz ve yüksek
maliyetli sunulmasına imkân tanımamalıdır.
Kurumun vizyonu ise; “Kömür endüstrisinde uluslararası rekabet edebilirliği olan bir kuruluş
olmak” şeklinde ortaya konulmuştur. Kurumun gelecekte kendisini görmek istediği yer, gerek
kurumsal yapı gerekse verimlilik bakımından uluslararası ölçekte bir kuruluş olmaktır.
Oluşturulan bu vizyon ifadesi, Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı’nın “Enerji ve tabii kaynaklar
alanlarında, ülkemizi bölgemizde liderliğe taşıyan saygın bir kuruluş olmak” şeklinde ifade edilen
vizyonu ile de uyum içerisindedir.
Kurum tarafından ortaya konulmuş bulunan vizyon ve misyon ifadelerini gerçekleştirebilmek
amacıyla, Kurumun GZFT analizleri de dikkate alınmak suretiyle belirlenen stratejik amaçlar,
dört ayrı ayak üzerinde oluşturulmuştur. Kurum, üretim ve satışlarını arttırmayı son derece
önemli görmekte, bu amaca ulaşmada; maliyetlerin düşürülmesi, verimliliğin arttırılması, Ar-Ge
çalışmalarına ağırlık verilmesi ve kurumsal yapının güçlendirilmesinin mutlaka gerekli olacağına
inanmaktadır. Bu çerçevede oluşturulan stratejik amaçlar aşağıda sıralanmaktadır:
Amaç 1. Yerli kömür üretimi ve pazar payını arttırmak, bu pazarda kalıcı ve etkin olmak.
Amaç 2. Rekabet gücünü ve karlılığını yükseltmek için maliyetleri düşürmek, verimliliği
artırmak.
Amaç 3. Ar-Ge faaliyetlerine ağırlık vererek yeni teknolojiler geliştirmek ve kömürün farklı
alanlarda kullanımı için ürün çeşitliliğini artırmak.
Amaç 4. Kurumsal yapıyı geliştirmek, güçlendirmek ve sürekliliğini sağlamak.
4.3. REKABET ANALİZİ Türkiye birincil enerji arzı içerisinde TKİ Kurumu’nun payı 1990 yılında %18 düzeyindeyken
1995 yılında Afşin-Elbistan ve 2000 yılında Beypazarı-Çayırhan sahalarının EÜAŞ’ye devriyle
2011 yılı itibariyle %8’e kadar gerilemiştir. Aynı dönemde (1990-2011) ülkemiz birincil enerji
üretimi içindeki payı %37,5’dan %30,6’ya, toplam linyit üretimindeki payı %97,7’den %46,1’e
düşmüştür.
Türkiye toplam linyit rezervinin %18,3’ü ve linyit üretim kapasitesinin ise yaklaşık %40’ı TKİ’ye
aittir. Üretimlerini tamamen termik santraller ile ısınma ve sanayi talebine bağlı olarak
gerçekleştiren TKİ, son yıllarda Türkiye’nin elektrik ihtiyacını da dikkate alarak termik
santrallere olan satışlarını artırmaktadır. TKİ Kurumu, EÜAŞ ve bağlı ortaklıklarına ait toplam 7
adet termik santrali beslemektedir (Tablo 13). Söz konusu santrallerin toplam kurulu gücü
44
3.609 MW’dır. Bu büyüklük, 2012 yılı sonu itibariyle Türkiye’nin yerli kömüre dayalı kurulu
gücünün %41,9’una, kömür dayalı kurulu gücünün %28,8’ine ve toplam kurulu gücün ise
%6,3’üne karşılık gelmektedir.
Tablo 13. TKİ Kurumu’nun Kömür Sağladığı Termik Santraller
Santralin Adı Bulunduğu İl Kurulu Gücü
(MW)
2012 Yılında
Verilen Kömür
Miktarı (ton)
Soma A+B Manisa 1.034 6.667.268
Yatağan Muğla 630 4.275.850
Kemerköy Muğla 630 3.930.092
Yeniköy Muğla 420 3.591.900
Tunçbilek Kütahya 365 1.355.269
18 Mart Çan Çanakkale 320 1.236.675
Orhaneli Bursa 210 1.046.901
Seyitömer* Kütahya 600 3.901.720
Toplam 4.209 26.005.675
* Seyitömer Linyitleri İşletmesi, Ekim 2012’de EÜAŞ’a devredilmiştir.
TKİ’nin endüstriyel pazarı içerisinde termik santraller dışında ısınma ve sanayi sektörleri de yer
almaktadır. Sanayi sektörü içerisinde yer alan işletmeler; çimento üreticileri, toprak sektörü,
tekstil sanayi, kimya endüstrisi, gıda sektörü, tütünlü madde üreticileri, metal ve demir çelik
üreticileri, kâğıt sanayi ve diğerleridir.
TKİ tarafından ısınma ve sanayi sektörlerine 2012 yılında yaklaşık 7,7 milyon ton kömür satışı
yapılmıştır. Bu miktar, TKİ linyit kömürü satışının %22,9’una karşılık gelmektedir. Özellikle
endüstriyel alanda çimento sektörünün payı oldukça büyüktür. Sektörde faaliyetlerini sürdüren
çok sayıda çimento fabrikasıyla beşer yıllık çerçeve anlaşmaları yapılarak kömür satışı
gerçekleştirilmektedir.
Bayiler, TKİ tarafından üretilmekte olan ürünlerin ısınma pazarına sunulmasına aracılık eden
işletmelerdir. 2003 yılında Bakanlar Kurulu tarafından alınan bir kararla fakir ve ihtiyaç sahibi
ailelere valiliklerin finansmanı ve yardımlarıyla kömür satışı yapılmaya başlanılmıştır.
Kuruluşun, Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel Müdürlüğü ile 10 yıldan bu yana yürüttüğü
çalışmalar çerçevesinde fakir ailelere kömürün dağıtımı ve teslimatı gerçekleştirilmektedir.
Ülkemiz enerji sektöründe rekabet düzeyi son derece yüksektir. Kurum tarafından üretilen
kömürlerin karşısındaki en önemli rakip kaynaklar; petrol, doğal gaz ve ithal kömür şeklindedir.
Özellikle doğal gazın elektrik üretiminde kullanım payının artışı, linyite dayalı termik
santrallerde üretim düşüşlerine, dolayısıyla linyit üretiminde gerilemelere neden olmaktadır. Bu
durum, kurumun dinamizmini ve yatırımlarını olumsuz yönde etkilemektedir.
Kurum, çevrenin korunmasına yönelik yapılan yasal düzenlemelere gerek üretim gerekse
pazarlama bakımından uyum sağlamakla birlikte, kömürün kimyasal yapısından kaynaklanan ve
yakma sırasında oluşan gaz ve partiküller nedeniyle karşılaştığı olumsuzluklar, rekabet
45
edebilirlik bakımından önemli bir engel oluşturmaktadır. Bununla beraber, temiz kömür
teknolojilerinde son yıllarda artan gelişmeler dikkate alındığında, bu teknolojilerin kullanımı
suretiyle kömür kullanımının daha da artırılması mümkün olup, kuruluşun bu yöndeki
çalışmaları da artarak sürdürülmektedir.
4.4. KÖMÜR REZERVLERİ Türkiye’de 2012 sonu itibariyle yaklaşık 13,9 milyar ton linyit rezervi bulunmaktadır. Bu
rezervin %18,3’ü (yaklaşık 2,5 milyar ton) TKİ Kurumu’na aittir. TKİ kömür rezervlerinin hemen
tamamı yapılan çalışmalarla görünür rezerv kategorisine alınmış, 2012 sonu itibariyle Tablo
14’de verilmektedir.
Tablo 14. TKİ Kömür Rezervleri (2012 sonu, bin ton)
Mümkün Muhtemel Görünür Hazır Toplam
ELİ Soma 0 15.000 693.579 8.444 717.023
Çan 0 0 74.630 200 74.830
Toplam 0 15.000 768.209 8.644 791.85
GELİ Yatağan 0 0 153.366 1.548 154.914
Milas 0 0 241.957 7.619 249.576
Toplam 0 0 395.323 9.167 404.490
GLİ Tavşanlı 0 0 255.870 5.687 261.557
Ilgın 0 974 423.100 640 424.714
Orhaneli 1.560 19.945 83.974 296 105.775
Toplam 1.560 20.919 761.121 8.102 791.702
Silopi (Asfaltit)
Şırnak-Silopi*** 0 21.067 28.446 0 49.513
Şırnak*** 0 23.054 32.038 55.092
Toplam 0 44.121 60.484 104.605
Göynük Bolu-Göynük** 1.000 36.952 37.952
Saray Tekirdağ-Saray*** 105.570 23.581 129.151
Dodurga Çorum-Dodurga** 4.042 18.895 22.937
Diğer * 0 36.180 247.405 0 283.585
TOPLAM 1.560 226.832 2.313.793 24.434 2.566.619
*İşletilmeyen sektörler veya sahalar. **Rodövans ile işletilen sahalar. ***Bazı bölümleri rodövans ile işletilen sahalar.
4.5. ÜRETİMLER TKİ Kurumu’nda kömür, açık işletmecilik ve yeraltı işletmeciliği olmak üzere iki temel yöntemle
üretilmektedir. Yüzeye yakın kömür oluşumları ekonomik nedenlerle açık işletmecilik yöntemi
ile üretilmelerine karşın derin kömür damarları yeraltı işletmeciliği yöntemi ile çıkartılmaktadır.
2000 yılında 39,2 milyon ton düzeyinde olan TKİ Kurumu satılabilir üretimi 2004 yılında 24,3
milyon ton ile son 12 yılın en düşük seviyesini görmüş, ancak daha sonra tekrar yükseliş
eğilimine girmiştir (Şekil 38). TKİ Kurumu ocaklarından 2012 yılında 42,8 milyon ton tüvenan
kömür üretilmiş olup, satılabilir kömür üretimi ise 33,3 milyon ton düzeyinde olmuştur. Söz
46
konusu üretim hacmi rezerv miktarıyla orantılandığında Kurumun yaklaşık 60 yıllık kömür
rezervine sahip olduğu görülmektedir.
Şekil 38. TKİ Kurumu Satılabilir Kömür Üretimleri (2000-2011)
Kurumda 2012 yılında üretilen satılabilir kömürün %80,1’i açık ocak ve %19,9’u ise yeraltı
işletmecilik yöntemleriyle elde edilmiş olup, üretimin %83’ü Kurum imkanlarıyla ve %17’si ise
özel sektör firmalarından hizmet alınmak suretiyle yapılmıştır. Kurum, açık ocak üretimlerinin
hemen tamamını kendi imkanlarıyla yaparken, yeraltından üretimin ise %96’sı özel sektör
firmalarına yaptırılmaktadır. TKİ Kurumu tarafından 2012 yılında yapılan kömür üretimleri
Tablo 15’de verilmektedir.
Tablo 15.TKİ Kurumu Kömür Üretimleri (2011, ton)
Tüvenan Satılabilir
Yeraltı Açıkocak Toplam Yeraltı
Açıkocak Toplam
İhale Emanet
İhale Emanet
ELİ Soma 3.816.015 5.185.560 9.001.575 1.847.344 4.559.435 6.406.779
Çan 0 1.879.662 1.879.662 0 1.849.677 1.849.677
Toplam 3.816.015
7.065.222 10.881.237 1.847.344 6.409.112 8.256.456
GELİ Yatağan 0 4.249.375 4.249.375 0 4.249.376 4.249.376
Milas 0 8.741.773 8.741.773 0 7.762.445 7.762.445
Toplam 0 12.991.148 12.991.148 0 12.011.821 12.011.821
GLİ
Tunçbilek 675.773 363.000
5.296.000 6.334.773 304.096 247.091
3.213.005 3.764.192
Ilgın 0 127.333 127.333 0 127.333 127.333
Toplam 1.038.773 5.423.333 6.462.106 551.187 3.340.338 3.891.525
SLİ* Seyitömer 0 5.537.632 5.537.632 0 4.421.237 4.421.237
Orhaneli 0 571.204 571.204 0 569.729 569.729
Toplam 0 6.108.836 6.108.836 0 4.990.966 4.990.966
TOPLAM (TKİ) 4.854.788 31.588.539 36.443.327 2.398.531 26.752.237 29.150.768
Rodövansla
Ürettirilen
Soma 6.214.027 0 6.214.027 4.012.296 0 4.012.296
Milas 0 106.955 106.955 0 106.955 106.955
TOPLAM (Genel) 11.068.815 31.695.494 42.764.309 6.410.827 26.859.192 33.270.019
* SLİ değerleri Ekim ayı sonu itibariyle alınmıştır.
20.000
25.000
30.000
35.000
40.000
45.000
20
00
20
01
20
02
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
bin
to
n
47
TKİ tarafından, yeraltı işletmeciliğiyle yapılan üretimi artırmaya yönelik, rodövans karşılığı ve
hizmet alımı şeklinde yüklenici firmalara yaptırılan tüvenan kömür üretim miktarlarında son
yıllarda önemli artışlar olmuştur. 2004 yılında 1 milyon ton civarında olan yeraltı işletmeciliği
üretimi, her yıl artarak 2012 yılında % 56‘sı rodövans karşılığı, % 41‘i hizmet alımı ve % 3 ‘ü ise
kendi imkanlarıyla olmak üzere toplam 11 milyon ton tüvenan üretim seviyelerine yükselmiştir.
TKİ Kurumu 2012 yılı satılabilir üretiminin en büyük kısmı %31,3 ile Soma’dan yapılmıştır.
Soma’yı %23,7 ile Milas ve %13,3 ile Seyitömer izlemektedir. Bu üçünün toplam satılabilir
üretim içindeki payı %66,3 düzeyindedir (Şekil 39).
Şekil 39. TKİ Kurumu Kömür Üretimlerinin İşletmelere Dağılımı
Yeraltı işletmesi olarak çalışılmaya uygun sahalarda üretimi artırmaya dönük rezerv belirleme
ve projelendirme çalışmaları, yurtiçinden ve yurtdışından üniversiteler ve çeşitli firmalarla
işbirliği yapılarak gerçekleştirilmektedir. Bu kapsamda; önemli miktarlarda kömür rezervinin
yeraltı işletmeciliğiyle üretilerek değerlendirilmesi hedeflenmektedir (Tablo 16). Ayrıca,
Tunçbilek’deki Ömerler-A sahasında 2 adet daha mekanize panonun tesis edilerek, yıllık yeraltı
üretiminin 1,4 milyon tona çıkarılmasına yönelik teçhizat alımı ve galeri hazırlıkları devam
etmektedir.
Tablo 16. TKİ Kurumu’nda Yeraltı İşletmeciliği Yapılması Planlanan Sahalar, milyon ton
İhalesi Planlanan
Rezerv
İhale Edilen
Rezerv
Ege Linyitleri İşletmesi 424,0 86,5 Soma Eynez Derin Sahalar - 36,5
Deniş 2 (Evciler, Kozluören, Türkpiyale)(Termik santral şartlı) - 50,0 Garp Linyitleri İşletmesi 163,0 145,2
Ömerler B (Mevcut santral için, ihale edildi) - 24,8
Derin Sahalar (Termik santral kurma şartlı) - 114,4
İğdekuzu (İhale ile verilmiştir) - 6,0
Güney Ege Linyitleri İşletmesi Müessesesi 52,5 -
Turgut Sahası (Projesi hazırlanmıştır.) 24,0 -
01.000.0002.000.0003.000.0004.000.0005.000.0006.000.0007.000.0008.000.0009.000.000
10.000.000
Som
a
Çan
Yat
ağan
Mil
as
Tav
şan
lı
Ilgı
n
Sey
itö
mer
Orh
anel
i
ton
48
4.6. DEKAPAJ FAALİYETLERİ TKİ Kurumu, üretimlerini gerçekleştirebilmek amacıyla önemli miktarda bir dekapaj faaliyetini
de yürütmektedir. Kurumun, 2012 yılında yaptığı dekapaj miktarı 153,3 milyon m3 olup, bu
miktarın %33’ü kurum imkânlarıyla ve %67’si ise özel sektör firmalarından hizmet alınmak
suretiyle yapılmıştır. Dekapajın müesseselere göre dağılımı Tablo 17’de verilmektedir.
Tablo 17. TKİ Kurumu Dekapaj Miktarları (2012, m3)
Emanet (İşletme)
İhale (Müteahhit)
Toplam (İşl.+Müteah.)
ELİ Soma 19.529.000 5.503.304 25.032.304
Çan 5.450.899 11.897.631 17.348.530
Toplam 24.979.899 17.400.935 42.380.834
GELİ
Yatağan 5.325.000 21.252.944 26.577.944
Milas 3.377.000 13.034.500 16.411.500
Toplam 8.702.000 34.287.444 42.989.444
GLİ
Tavşanlı 12.317.350 29.706.640 42.023.990
Ilgın 243.668 827.288 1.070.956
Toplam 12.561.018 30.533.928 43.094.946
SLİ
Seyitömer 7.133.000 6.428.727 13.561.727
Orhaneli 3.616.049 7.695.843 11.311.892
Toplam 10.749.049 14.124.570 24.873.619
TOPLAM 56.991.966 96.346.877 153.338.843
* SLİ, EUAŞ Genel Md. devrine kadar 8 ay Müessese 1 ayda Genel Müdürlüğe bağlı İşletme Müdürlüğü olarak faaliyet göstermiş olup tabloda toplam değerler verilmiştir. ** BLİ 8 ay SLİ, 4 ayda GLİ Müessesesine bağlı faaliyet göstermiş olup tabloda toplam değerler verilmiştir.
2011 yılında gerçekleştirilen dekapajın %27,4 oranındaki kısmı Tavşanlı’da, %17,3’ü
Yatağan’da, %16,3’ü Soma’da ve %11,3’ü ise Çan’da gerçekleştirilmiştir (Şekil 40).
Şekil 40. TKİ Kurumu Dekapajlarının İşletmelere Dağılımı
05
1015202530354045
Som
a
Çan
Yat
ağan
Mil
as
Tav
şan
lı
Ilgı
n
Sey
itö
mer
Orh
anel
i
mil
yo
n m
3
İhale
Emanet
49
4.7. SATIŞLAR TKİ, 2012 yılında ürettiği ya da ürettirdiği kömürlerden toplam 33,6 milyon tonunun satışını
yapmış olup, bu miktarın 25,9 milyon tonunu (%77,1) termik santrallerde kullanılmak üzere
EÜAŞ ya da bağlı ortaklıklarına ve 7,7 milyon tonunu (%22,9) ise ısınma ya da sanayide
kullanılmak üzere piyasaya satmıştır. TKİ’nin 2012 yılında gerçekleştirdiği kömür satış
miktarları ve satışların termik ile piyasa arasındaki dağılımı Tablo 18’de verilmektedir.
Tablo 18. TKİ Kurumu Kömür Satışları (2012, ton)
Piyasa
(Isınma – Sanayi)
Termik Toplam
Satış Miktarı
ELİ Soma 3.689.439 6.667.268 10.356.707
Çan 263.524 1.236.675 1.500.199
Toplam 3.952.963 7.903.943 11.856.906
GELİ Yatağan 62.459 4.275.850 4.338.309
Milas 0 7.521.992 7.521.992
Toplam 62.459 11.797.842 11.860.301
GLİ Tavşanlı 2.163.677 1.355.269 3.518.946
Ilgın 178.042 0 178.042
Toplam 2.341.719 1.355.269 3.696.988
SLİ Seyitömer* 237.164 3.901.720 4.138.884
Orhaneli 31.607 1.046.901 1.078.508
Toplam 268.771 4.948.621 5.217.392
Diğer 1.101.517 0 1.101.517
Kompanse(-) 41.540 69.098 110.638
TOPLAM 7.685.889 25.936.577 33.622.466
2012 yılında gerçekleştirilen satışların %30,7 oranındaki kısmı Soma’dan, %22,3’ü Milas’dan,
%12,9’u Yatağan’dan ve %10,4’ü ise Tavşanlı’dan gerçekleştirilmiştir (Şekil 41).
Şekil 41. TKİ Kurumu Satışlarının İşletmelere Dağılımı, 2012
0
2.000.000
4.000.000
6.000.000
8.000.000
10.000.000
Som
a
Çan
Yat
ağan
Mil
as
Tav
şan
lı
Ilgı
n
Sey
itö
mer
Orh
anel
i
Diğ
er
ton
Termik
Piyasa
50
4.8. FAKİR AİLELERE KÖMÜR YARDIMI TKİ Kurumu, Anayasa’nın sosyal devlet ilkesi doğrultusunda hazırlanarak yayımlanan Bakanlar
Kurulu Kararları gereği, 2003 yılından itibaren Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma Genel
Müdürlüğü ile beraber “Fakir Ailelere Kömür Yardımı” faaliyetini yürütmektedir. Bu kapsamda,
Kurum tarafından 9 yıllık döneminde fakir ailelere yaklaşık 15,2 milyon ton kömür teslimatı
yapılmıştır (Şekil 42).
Şekil 42. Fakir Ailelere Kömür Yardımları
4.9. TKİ’NİN ENERJİ ARZ GÜVENLİĞİNE KATKI
SAĞLAMAK ÜZERE YAPTIĞI ÇALIŞMALAR Ülkemizin artan enerji ihtiyacının karşılanması amacıyla TKİ, kendi üretim kapasitesini artırma
gayretinin yanı sıra özel sektörün de bu alanda yatırım yapmasına imkan tanımaktadır. Bu hedef
doğrultusunda; elinde bulundurduğu kömür sahaları ile ilgili yeniden bir değerlendirme yapmış
ve kalite açısından elektrik enerjisi üretiminde kullanılabilecek kömür özelliklerine sahip
sahaları, kömürden üretilen birim elektrik enerjisi üretiminden pay almak (rodövans) şeklinde
özetlenebilecek bir yöntemle, termik santral kurma şartıyla özel sektör kullanımına açmıştır. Bu
kapsamda yürütülen çalışmalar Tablo 19’da özetlenmektedir.
0
500.000
1.000.000
1.500.000
2.000.000
2.500.000
20
03
20
04
20
05
20
06
20
07
20
08
20
09
20
10
20
11
20
12
ton
51
Tablo 19. Elektrik Üretimi Amaçlı Kömür Üretim Projeleri
Faaliyet Sahalar
Şırnak/Silopi
Silopi'de Park Grubuna verilen Harbul sahasında 3x135 MW santralin lisansı alınmış, bir ünitenin inşaatı tamamlanarak 2009 yılı sonunda enerji üretimine başlanılmıştır. İlave 2X135 MW için lisans alınmış ve çalışmalar devam etmektedir.
Şırnak'ta Valiliğe verilen diğer bir sahadan üretilen kömürlerin kullanılacağı termik santral kurulması için Valilik gerekli ortaklık girişimlerini yapmış, 2x135 MW gücünde bir santral lisansı alınmıştır.
Bolu-Göynük Sahası
Saha, 135 MW minimum kapasiteli santral kurma şartı ile 9 Mart 2006 tarihinde ihale edilmiş, ihaleyi AKSA Göynük Enerji Üretim A.Ş. kazanmıştır.
Firma ile 04.08.2006 tarihinde sözleşme imzalanmıştır. Firma, Enerji Üretim Lisansını 25.03.2008 tarihinde EPDK'dan almıştır. Madencilik faaliyetleri ile ilgili Uygulama Projesi onaylanmıştır. Lisans ve ÇED işlemleri tamamlanmış ve santral inşaatına Mart 2012
tarihinde başlanılmıştır. 2015 yılının Ocak ayında santralin devreye alınması beklenmektedir.
Adana Tufanbeyli Sahası
Kömür sahası, 600 MW minimum kapasiteli termik santral kurma şartı ile 29 Mayıs 2012 tarihinde ihale edilmiş ve ihaleyi TEYO Yatırım ve Dış Tic. A.Ş. kazanmıştır.
Firma ile 20.06.2012 tarihinde sözleşme imzalanmıştır. Madencilik faaliyetleri ile ilgili Uygulama Projesi verilmiştir. 02.01.2013 tarihinde firma EPDK'ya Enerji Üretim Lisansı başvurusunu
yapmıştır. 700 (2x350) MWe kapasiteli Termik Santralda, yılda 4,2 milyar kWh
elektrik enerjisi üretilmesi planlanmaktadır.
Eskişehir–Mihalıçcık
Eskişehir–Mihalıçcık’da bulunan EÜAŞ ve TKİ’nin iştiraki Kömür İşletmeleri Anonim Şirketi’ne ait sahalar birlikte değerlendirilerek santral kurulumu şartıyla ihale edilmiş, firma tarafından 2x145 MW gücünde santral kurmak üzere lisans ve ÇED işlemleri tamamlanarak yeraltı işletmeciliği ile yapılacak üretim ve santral kurma çalışmaları devam etmektedir.
Manisa-Soma Deniş II, Evciler, Türkpiyale ve Kozluören Sahaları
Kömür sahası, 450 MW minimum kapasiteli termik santral kurma şartı ile 28 Ağustos 2012 tarihinde ihale edilmiş ve ihaleyi Hidro-Gen Enerji (KOLİN İnş.) firması kazanmıştır.
Firma ile 03.10.2012 tarihinde sözleşme imzalanmıştır. Madencilik faaliyetleri ile ilgili Uygulama Projesini vermiştir. 04.01.2013 tarihinde EPDK'ya 450 (3x150) MWe kapasiteli Enerji Üretim
Lisansı başvurusunu yapmıştır.
Bursa-Keles Harmanalanı ve Davutlar Sahaları
Kömür sahası, 270 MW minimum kapasiteli termik santral kurma şartı ile 1 Kasım 2012 tarihinde ihale edilmiş ve ihaleyi Çelikler Taah. İnş. ve San. A.Ş. firması kazanmıştır.
Firma ile 21.11.2012 tarihinde sözleşme imzalanmıştır.
Kütahya-Domaniç Sahası
Kömür sahası, 300 MW minimum kapasiteli termik santral kurma şartı ile 26 Mart 2013'te ihale edilmiş ve ihaleyi Çelikler Taah. İnş. ve San. A.Ş. firması kazanmıştır.
Firma ile 09.05.2013 tarihinde sözleşme imzalanmıştır. Bingöl-Karlıova Sahası
Saha, 150 MW minimum kapasiteli santral kurma şartı ile 30 Mayıs 2013'te ihale edilmiş ve ihaleyi AKSA Göynük Enerji Üretim A.Ş. kazanmıştır.
Muğla-Milas Karacahisar (planlanan)
Kömür sahasının, 300 MW minimum kapasiteli termik santral kurma şartı ile Ekim 2013’te ihale edilmesi planlanmaktadır.
52
Yukarıdaki projelere ilave olarak, TKİ tarafından, Manisa-Soma Eynez bölgesinde bir gazlaştırma
projesinin gerçekleştirilmesi planlanmaktadır. Söz konusu proje ile; kül oranı %25-30 ve alt ısıl
değeri 4.000-4.300 kcal/kg olan kömürden ilk aşamada 734.000 ton/yıl üre ve 350.000 ton/yıl
amonyak ve ikinci aşamada ise 1,5 milyar Nm3 SNG (sentetik doğalgaz) üretilecek, üretilen
sentez gazına dayalı olarak kurulacak 1.500 MW kapasiteli kombine gaz çevrim santralinden de
yıllık 9 milyar kWh elektrik enerjisi üretimi gerçekleştirilecektir. Söz konusu projede; ilk
aşamada 2 milyon ton/yıl ve ikinci aşamada ise 3,5 milyon ton/yıl olmak üzere toplamda 5,5
milyon ton/yıl kömür tüketilecek ve 30 yıllık proje süresinde toplam 165 milyon ton yıkanmış
kömür tüketilecektir.
4.10. KÖMÜR KALİTESİNİ İYİLEŞTİRME ÇALIŞMALARI TKİ Kurumu, piyasaya daha kaliteli ve çevre dostu ürünler sağlamak amacıyla kurmuş olduğu
eleme-ayıklama, lavvar ve torbalama tesislerinde ürettiği kömür kalitesini iyileştirmeye yönelik
faaliyetlerini sürdürmektedir.
Termik santrallere uygun nitelikte ve daha kaliteli kömür verebilmek amacıyla; Orhaneli’de 300
ton/saat, Keles’de 150 ton/saat, Çan’da 750 ton/saat, Seyitömer’de 5 Adet toplam 3.600
ton/saat’lik eleme–ayıklama tesisleri mevcuttur. Ayrıca, Kemerköy Termik Santrali’ne verilen
kömür için 2008 yılından itibaren hizmet alımı yöntemi ile 1.000 ton/saat kapasiteli bir eleme–
ayıklama tesisinden yararlanılmaktadır.
Kuruma bağlı müessese ve işletmelerde mevcut lavvar tesislerinin toplam kapasitesi 25 milyon
ton seviyesindedir. Düşük kalorili kömürler bu tesislerden geçirilip kalitesi yükseltilerek
çevreyle uyumlu hale getirilmek suretiyle termik santraller ile ısınma ve sanayi sektörüne
verilmektedir.
Isınma amaçlı piyasaya verilen kömürün torbalanmış olarak satılması için, 6 işletmede kurulu
toplam 16 adet torbalama tesisi bulunmakta olup, yıllık kapasitesi 8,4 milyon tondur.
4.11. KÖMÜR TEKNOLOJİLERİ ÜZERİNE ÇALIŞMALAR Ülkemiz çevre mevzuatı, Kyoto Protokolü ve AB mevzuatı çerçevesinde, oluşan zararlı
emisyonların azaltılması ve birim kalori başına elde edilen faydalı enerjinin arttırılması için,
temiz kömür teknolojilerinin geliştirilmesine yönelik olarak TKİ Kurumu tarafından son 5 yıldır
yürütülen Ar-Ge çalışmaları aşağıdaki alanlarda yoğunlaştırılmıştır:
Kömür hazırlama, iyileştirme ve zenginleştirme,
Kömürün gazlaştırılması, gazın temizlenmesi, sentetik gazdan elektrik, kimyasal ve sıvı
yakıt üretimi,
Kömür yakma teknolojileri.
Kömürün farklı alanlarda kullanımı (alternatif ürünler elde edilmesi),
Yeraltındaki kömürün gazlaştırmayla üretimi,
Kömür arama ve üretimi.
53
Bu amaçla TKİ Kurumu, çeşitli ulusal ve uluslararası araştırma kurumları ve üniversiteler ile
sürekli işbirliği halinde, dünyada gelişen temiz kömür teknolojilerinden yararlanmak için bir dizi
Ar-Ge faaliyet ve projesini yürütmektedir. Söz konusu faaliyet ve projelere ilişkin çalışmalar
aşağıda dört ayrı başlık altında özetlenmektedir.
a) Kömür hazırlama ve iyileştirme teknolojileri
Kömür Hazırlamada Modelleme Simülasyon Uygulamaları Projesi: Proje kapsamında,
simülasyon modelleme yöntemleri kullanılmak suretiyle TKİ lavvar verimliliklerinin arttırılması
hedeflenmektedir.
Türk Kömürlerinin Kuru Yöntemler ile Zenginleştirilmesi Projesi: Proje, TKİ ile İTÜ’nün
ortaklaşa yürüttüğü TÜBİTAK-KAMAG projesidir. Proje kapsamında, Türkiye’nin değişik
kömürlerinden, kuru zenginleştirme yöntemleriyle kül ve kükürdün ayrılarak dumansız temiz
yakıt üretimi amaçlanmakta, elde edilen veriler ışığında kurulacak pilot ölçekli kömür
iyileştirme tesisi ile TKİ’nin önümüzdeki 10 yıllık enerji üretim stratejilerine yönelik ekonomik
ve çevresel avantajlar sağlanması hedeflenmektedir. Devam eden proje kapsamında, Ege
Linyitleri İşletmesi Müessesesine bir pilot tesis kurulacak ve pilot çaplı denemeler kurulacak
tesiste yapılacaktır.
Lavvar Şlam Atıklarının Zenginleştirilmesi: Lavvar tesislerinde şlam havuzlarına giden ince
ebatlı malzemeler içerisine kaçan -500 mm ebatlarındaki kömürlerin geri kazanılması için MTA
ile birlikte TÜBİTAK KAMAG destekli “Linyitlerimizin Sarsıntılı Masa, MGS ve Flotasyonla
Zenginleştirilmesi, Temiz Yakıt Üretimi” konulu proje çerçevesinde GLİ Ömerler lavvarına 2010
yılında multisiklon grubu ve susuzlandırma eleğinden oluşan ince kömür geri kazanım ünitesi
kurulmuştur. Bu ünitenin bir benzeri daha sonra 2012 yılında Tunçbilek lavvarına kurulmuştur
(Şekil 43). Her iki lavvardan geri kazanılan kömürlerin termik santralde tüketilmeleri
sağlanmıştır. Bunun yanında, şlam havuzlarında mevcut atık malzemedeki ince ebatlı
kömürlerin geri kazanımı, yüksek killi malzemelerin değerlendirilip, geriye kalan nihai atıkların
mevzuata uygun biçimde susuzlandırılarak depolanabilmesi gibi hususlarda çalışmalar
sürdürülmektedir.
Şekil 43. Garp Linyitleri İşletmesi Multi Siklon Kömür Kazanım Ünitesi
54
Mevcut Teknolojiler ile Kömür Hazırlama Çalışmaları: Bu çalışma, TKİ ile Hacettepe
Üniversitesi arasında Ocak 2012 tarihinde imzalanan 2 yıl süreli sözleşme kapsamında
yürütülmektedir. Çalışma kapsamında; kömür yıkama tesisi simülatörü lavenin geliştirilmesi,
kömürlerimizin kurutulması, kabaran yataklı ayırıcı test çalışmaları, optik ayırıcı uygulaması,
dişli merdaneli kırıcıların uygulanabilirliği, yoğunluk izleyicilerle performans tespiti konuları
bulunmaktadır.
b) Kömürün alternatif kullanımları
Biyokütle ve Kömür Karışımlarından Sıvı Yakıt Üretimi (TRİJEN): Proje, TÜBİTAK MAM
yürütücülüğünde, TKİ müşteri kuruluş olmak üzere 15.06.2009 tarihinde 48 ay süreli olarak
başlatılmıştır. Projeyle, ülkemizin sürdürülebilir kalkınmasının ve enerji güvenliğinin
sağlanabilmesi için yaygın ve ulusal kaynaklarımız olan kömür ve biyokütle karışımlarından;
temiz ve çevre dostu teknolojiler ile sıvı yakıt üretimi, yüksek verimlilikte ayrıklaştırılmış ve
merkezi santraller için uygulanabilir teknolojilerin geliştirilmesi, sonuçların pilot ölçekte
demonstrasyonu amaçlanmıştır.
Organik Toprak Düzenleyiciler İçin Sera ve Tarla Denemeleri: Bu projeyle; TKİ tarafından
üretilen organik toprak düzenleyicisinin tarımsal faaliyetlerdeki etkilerinin ve kullanım için
gereken doz miktarlarının belirlenmesi hedeflenmektedir. Proje süresi boyunca, kurulan sera ve
tarla denemeleri doğrudan uygulama yolu ile incelenerek raporlanmaktadır.
Biyolojik Yöntemle Kömürün Gazlaştırılması ve Hümik Asit Elde Edilmesi: Projeyle, düşük
kaliteli kömürlerin biyolojik dönüşümünün sağlanması sonucunda metan ve sonrasında hümik
asit eldesi amaçlanmaktadır. Proje, TKİ ile TÜBİTAK MAM Gen Mühendisliği ve Biyoteknoloji
Enstitüsü arasında imzalanan 24 ay süreli sözleşme kapsamında yürütülmektedir. Proje, daha
önce çalışmaları yapılıp sonuç raporları hazırlanan Mikrobiyal Konsorsiyumun İzolasyonu,
Suşların Tanımlanmaları, Suşların Kullanılabilirliğinin Araştırılması ve Hümik Asit
Karakterizasyonu şeklinde gerçekleştirilen çalışmaların devamı niteliğindedir. Bu projede düşük
değerli kömürün yerel izolatlar ile oluşturulan mikrobiyal konsorsiyum ile biyolojik
dönüşümünün sağlanması, Methanospirillum hungatii, Methanobacterium formicicum,
Methanosarcina sp. ve Methanothrix sp. ile kömürün gazlaştırılması amaçlanmaktadır.
Pilot Ölçekte Kömürden Organomineral Gübre Üretim Çalışmaları: Projeyle, linyit ve
leonardit esaslı olarak pilot ölçekte organomineral gübre üretimi ve üretilen gübrenin bitki
üretiminde sistematik olarak kullanması ve değerlendirilmesi amaçlanmaktadır. TKİ ile
TÜBİTAK MAM Kimya Enstitüsü arasında imzalanan 30 ay süreli sözleşme çerçevesinde
yürütülmektedir.
Çeşitli Alanlarda (boya, seramik, kauçuk ve atıksu ve/veya içme suyu arıtımında)
Kullanılmak Üzere Pilot Ölçekte Hümik Asit Esaslı Maddelerin Üretimi: Proje, TKİ ile
TÜBİTAK MAM Kimya Enstitüsü arasında imzalanan 36 ay süreli sözleşme çerçevesinde
yürütülmektedir. Projeyle, linyit ve leonardit esaslı Ilgın kömüründen elde edilen ve laboratuar
koşullarda modifiye edilen hümik asit türevlerinin TÜBİTAK pilot tesislerinde pilot ölçekte
üretilerek, sanayi ölçüde, boya, seramik, kauçuk ve sanayi/evsel atıksu ve/veya içme suyu arıtım
tesislerinde kullanılması amaçlanmaktadır. Proje kapsamında literatür ve Laboratuvar çaplı
çalışmaların tamamlanmasından sonra pilot çaplı tesis de kurulmuş olup, çalışmalar devam
etmektedir.
55
Şekil 44. Ilgın Hümik Asit Pilot Tesisi
c) Kömür gazlaştırma teknolojileri
50 kg/saat ve 250 kg/saat Kapasiteli Kömür Gazlaştırma Yarı Pilot ve Pilot Tesislerinin
Kurulması: TKİ-GLİ Müessesesinde tamamen Kurum imkanları ile 250 kg/saat kapasiteli kömür
gazlaştırma pilot tesisi ve 20 kg/saat kapasiteli yarı pilot tesislerin kurulabilmesi hedeflenmiştir.
Tesis, Ocak 2011 tarihi itibariyle tamamlanmış ve deneme çalışmaları sonrasında Aralık 2012
tarihi itibariyle işletmeye alınmıştır (Şekil 45). Bu tür sistemlerde tasarım, kurulum, devreye ve
işletmeye alma bilgi ve tecrübesine sahip olan TÜBİTAK MAM Enerji Enstitüsü ile “Tunçbilek
Gazlaştırma Sistemleri Optimizasyonu” konulu bir sözleşme imzalanmıştır. Bu sözleşme
kapsamında mevcut pilot tesislerde muhtelif sahalara ait linyitlerimizin gazlaştırılarak önce
sentez gazı elde edilecek, daha sonra gaz temizleme teknolojileri uygulanacak, daha sonra
metanol üretimi, sıvı yakıt veya muhtelif kimyasallar üretimi ile IGCC teknolojileri kullanılarak
elektrik üretimi konularının linyitlerimize uygulanabilirliği araştırılmaktadır.
Şekil 45. Garp Linyitleri İşletmesi Kömür Gazlaştırma Pilot Tesisi
56
Gazlaştırma Tesislerinin Optimizasyonu: Tunçbilek sahasında kurulan, sürüklemeli akış ve
akışkan yataklı gazlaştırma sistemlerinde tasarımların gözden geçirilerek revizyon ihtiyaçları
belirlenmektedir.
Yüksek Küllü Kömürlerin Elektrik Üretimi Amaçlı Gazlaştırılmasının Optimizasyonu-
Optimash Projesi: Proje, AB 7. Çerçeve Programı kapsamında sürdürülmektedir.
Plazma Teknolojisi Yöntemi ile Kömür Gazlaştırma Projesi:
- Plazma Kömür Gazlaştırma Projesi: Klasik yöntemlerle gazlaştırılamayan düşük kalorili
TKİ kömürlerinin plazma yöntemi gazlaştırılarak hidrojence zengin sentez gazı (CO,H2)
elde edilmektedir. Proje kapsamında; 3 kw gücünde laboratuar ölçekli gazlaştırma tesisi
tamamlanmış olup; 10 kw gücündeki mikrodalga plazma gazlaştırma pilot tesisinin
çalışmaları devam etmektedir.
- Plazma Santral Projesi: Yakıt olarak kömür kullanan termik santrallerde; ilk tutuşturucu
ve alev dengeleyici olarak mazot ve fuel oil kullanılmaktadır. Bu projede; Soma A
Santraline plazma yakıcıları monte edilerek, santrallerde artık bu amaçla mazot ve fuel
oil kullanılmayacaktır. Plazma yakıcı testlerinin başarı ile sonuçlanması halinde hem
ithal yolla sağlanan yakıtlardan tasarruf edilecek hem de emisyon değerleri açısından
santrallerin atmosfere saldığı zararlı gazların kullanımı minimize edilmiş olacaktır.
- Plazma Kombi Projesi: Ülkemizde evlerde ısınma ve sıcak su elde edilmesinde en çok
kombiler kullanılmaktadır. Günümüzde kullanılan kombiler elektrikli, LPG veya
doğalgazla çalışmaktadır. Bu proje sonucunda; ısınma ve sıcak su eldesinde sadece
elektrikle çalışan plazma kombiler geliştirilecektir. Bu kombiler elektrik dışında başka
bir yakıta ihtiyaç duymayacak olup; doğalgazdan ve LPG den tasarruf edilecektir. Ayrıca
klasik kombi bacalarından çıkan zararlı gazlarında salınımı engellenmiş olacaktır.
d) Kömür yakma sistemleri ve teknolojileri
Kömür Karakterizasyonunun ve Yanma Davranışlarının İncelenmesi: Proje, TKİ ile
TÜBİTAK MAM arasında imzalanan 18 ay süreli sözleşme kapsamında yürütülmektedir. Kömür
numuneleri üzerinde; kül ergime sıcaklığı, serbest kabarma indeksi, gözeneklilik ve yüzey alanı,
kül içeriği, Hg ve Cl ve reaktivite tayini gibi teknolojik analizlerin yapılarak kömür
karakteristiklerinin detaylı belirlenmesi, yanma davranışlarının incelenerek en uygun yanma
teknolojilerinin tespit edilmesi hedeflenmektedir.
e) Diğer faaliyetler
Uzaktan Kontrollü Maden Robotu: Proje, TKİ ile TÜBİTAK MAM Enerji Enstitüsü arasında
imzalanan 18 ay süreli sözleşme kapsamında yürütülmektedir.
Maden kazalarından sonra arama çalışmalarını hızlandıracak, üzerindeki ekipmanlar ile
insanların giremediği yerlere girerek orada mevcut ortam şartlarını ve verileri taşınabilir
kontrol konsoluna aktaracak ve planlanan Ar-Ge faaliyetlerinde sahaların ve galerilerin detay
teknik özelliklerinin tespiti ve ihtiyaç duyulabilecek verilerin elde edilmesinde kullanılabilecek
uzaktan kontrollü bir robot tasarlanması ve yapılması amaçlanmaktadır.
TKİ’ye Bağlı İşletmelerde Çevresel Durum Değerlendirme Çalışmaları Projesi: Proje, TKİ
ile TÜBİTAK-MAM Çevre Enstitüsü arasında imzalanan sözleşme kapsamında yürütülmektedir.
57
Bu projede amaç, TKİ işletmeleri için ulusal ve uluslararası (AB) Çevre Mevzuatı ve ilgili
olabilecek tüm ulusal mevzuatı dikkate alarak çevreyi koruma, kirliliği önleme ve ekolojik
değerleri kazanmada en etkili ve ekonomik olan yöntemlerin önerilmesi ve çevreyi dikkate
alacak iyileştirmelere yönelik yönetim anlayışının geliştirilmesidir. Bu yaklaşım, geri kazanım
yöntemlerini de gerekli yerlerde uygulayacağı için ayrıca işletmelere finansal açılardan
kazanımlar da sağlayacaktır. İyileştirmedeki temel amaç, kömür üretimi faaliyetine bağlı olarak
bozulan ve etkilenen alanlara ekolojik ve ekonomik değerleri mümkün olduğu ölçüde geri
kazandırmakla birlikte ulusal çevre mevzuatının gerekliliklerinin de yerine getirilerek
önlemlerin alınmasıdır.
Ağaçlandırma Çalışmaları: TKİ; üretim faaliyeti tamamlanmış kömür sahalarının yeniden
düzenlenip çevreye kazandırılması çalışmalarını uzun yıllardan beri faaliyetlerinin bir parçası
olarak sürdürmektedir. TKİ’ye bağlı müesseselerde faaliyeti tamamlanmış maden sahalarının;
ağırlıklı olarak 1991 yılından başlamak üzere 2011 yılı sonuna kadar, yaklaşık 4.455 hektarlık
alanına, değişik türde yaklaşık 7,3 milyon adet ağaç dikimi gerçekleştirilmiştir.
Bu çalışmaların; 2007 yılında yürürlüğe giren “Madencilik Faaliyetleri İle Bozulan Arazilerin
Doğaya Yeniden Kazandırılması Yönetmeliği”nin çok öncesinde başlamış olması ve madencilik
faaliyeti öncesinde ormanlık veya ağaçlık bölge olmayan Kuruma ait maden sahalarında da
yapılıyor olması çevrecilik açısından önemini daha da artırmaktadır.
58
59
5. TEŞEBBÜSÜN YERLİ VE ULUSLARARASI
RAKİPLERİYLE KARŞILAŞTIRILMASI Dünya kömür endüstrisi, son yıllarda şirket birleşme ve satın almalarının yaygınlaşmasına ve
şirket ölçeklerinin giderek büyümesine sahne olmaktadır. Söz konusu eğilim gerek ulusal
gerekse uluslararası alanda mevcuttur. Şirketler, ölçek ekonomisinden yararlanmak, böylelikle
genel giderlerinin payını azaltmak istemektedirler. Kömür sektöründe ölçek ekonomisi,
beraberinde verimliliği ve fiyat düşüşlerini getirmektedir. Sektörde faaliyet gösteren
uluslararası şirketler aynı zamanda madencilik sektörünün diğer alanlarında da faaliyette
bulunmaktadırlar. Bu tarz çalışma, kuruluşların riski dağıtmalarına ve daha karlı alanlarda
yatırım yapabilmelerine imkân tanımaktadır. Risk yönetimi bakımından söz konusu kuruluşlar
tarafından tercih edilen bir diğer unsur ise, dikey entegrasyondur. Kuruluşlar, bu suretle,
özellikle taşıma ve elektrik üretimi alanlarına da yatırım yapmakta ya da bu sektörlerdeki diğer
şirketleri satın alma veya birleşme yoluna gitmektedirler.
Çin dahil gelişmekte olan ülkelerin pek çoğunda kömür sektörü giderek daha serbestleşmekte ve
ticarileşmektedir. Çin’de son dönemdeki ciddi üretim artışları küçük ölçekli kömür
işletmelerinin birleştirilmesi ile daha verimli ve daha emniyetli madencilik işletmelerinin
yaratılabilmesi ile mümkün olmuştur.
Kömür sektöründe uluslararası şirketlerin etkinliğinin diğer pek çok sektöre göre
azımsanmayacak ölçüde olduğu görülmektedir. 2010 yılı itibariyle dünya kömür üretiminin
yaklaşık %40’ı toplam 30 büyük şirket tarafından yapılmıştır. Aynı şekilde, uluslararası kömür
ticaretindeki konsolidasyon da son derece yüksektir. Dört büyük madencilik şirketi (ABD’den
Drummond ve Peabody, Rusya’dan SUEK&Kuzbassrazrezugol ve Endonezya’dan Bumi)
uluslararası kömür ticaretinin %40’ını ellerinde bulundurmaktadır (IEA 2012c, s.II.20).
Son yıllarda, küresel kömür piyasalarındaki aksak rekabet koşullarından kaçınabilmek ve arz
güvenliği kaygılarıyla; başta Çin, Japonya, Hindistan, Tayvan ve Batı Avrupa ülkeleri olmak üzere
pek çok ülke sınırlarının dışında kömür yatırımları yapmaya yönelmektedir. Söz konusu ülkeler,
üretimden dağıtıma kadar tüm zincir boyunca çalışan büyük ölçekli firmalar oluşturmak
suretiyle kömür arz maliyetlerini düşürmeyi hedeflemektedirler.
Kömür madenciliğindeki faaliyetler, gelişmiş ülkelerde teknolojiye dayalı sermaye yoğun ve
yüksek nitelikli personel vasıtasıyla yapılmakta, gelişmekte olan ülkelerde ise emek yoğun ve
düşük nitelikli emeğe dayalı olarak devam etmektedir. Yasal düzenlemeler açısından Dünya
genelindeki gelişme eğilimi ise, özellikle çevre ve iş güvenliği alanlarında ciddi kısıtlamaların
getirilmesi yönündedir.
Türkiye Kömür İşletmeleri Kurumu’nun, üretim hacmine göre Dünya’daki ilk 32 kömür şirketi
karşısındaki konumu; üretim, yatırım ve ihracat büyüklükleri ile rezerv/üretim oranları
bakımından Tablo 20’de verilmektedir. Buna göre; 2010 yılı kömür üretim hacmi bakımından
EÜAŞ yirmi dördüncü ve TKİ ise yirmi altıncı sırada bulunmaktadır. Rezerv/üretim oranı
bakımından her iki kuruluşumuz da ön sıralarda yer almakta olup, EÜAŞ’nin yeri ikinci ve
TKİ’nin yeri ise dördüncü sıradadır. Firmaların 2010 yılında gerçekleştirdikleri yatırım
60
tutarlarına bakıldığında ise; EÜAŞ’nin, elektrik sektörüne yaptığı yatırımlar nedeniyle diğer
firmalarla karşılaştırılabilir bir yatırım hacmine sahip olduğu, bununla beraber TKİ’nin diğer
firmalarla karşılaştırıldığında son derece kısıtlı bir yatırım bütçesine sahip olduğu
görülmektedir (Tablo 20).
Tablo 20. Üretim Büyüklüğüne Göre Dünyada İlk 32 Kömür Kuruluşu
Sıra Firma Üretim
(mton)
R/P
(yıl)
İhracat
(mton)
Yatırımlar
(milyon USD)
2010 2010 2010 2008 2009 2010 1 Coal India (Hindistan) 431 50 - 600 629 513
2 Shenhua Group (Çin) 352 21 - 2.090 1.169 2.626
3 Peabody Energy (ABD) 198 41 19 264 261 557
4 Datong Coal Mining Group (Çin) 15 - - - - -
5 Arch Coal (ABD) 146 27 6 497 323 315
6 China National Coal Group (Çin) 138 134 - 1.142 1.874 2.564
7 BHP Billiton (İngiltere-Avustralya) 104 61 63 938 2.438 1.534
8 Shanxi Coking Coal Group (Çin) 101 - - 1.132 1.732 628
9 RWE Power (Almanya) 99 350 - 331 459 241
10 Anglo American (İngiltere-G.Afrika) 97 28 48 832 496 491
11 SUEK (Rusya) 89 66 29 449 351 429
12 Cloud Peak Energy (ABD) 85 11 3 138 120 92
13 Xstrata (İngiltere-İsviçre) 80 45 58 1.204 1.111 1.998
14 Alpha Natural Resources (ABD) 77 49 9 331 339 345
15 Rio Tinto (İngiltere-Avustralya) 73 27 32 515 512 609
16 Consol Energy (ABD) 66 31 6 446 580 733
17 PT Bumi Resources (Endonezya) 59 31 53 567 484 287
18 Kuzbassrazrezugol (Rusya) 50 - 24 667 126 336
19 Banpu (Tayland) 43 49 - 120 82 42
20 Sasol (G. Afrika) 43 - - 121 170 232
21 PT Adaro Indonesia (Endonezya) 42 20 - 226 141 290
22 Kompania Węglowa (Polonya) 40 - - 371 316 265
23 Massey Energy (ABD) 34 63 - 737 275 -
24 Elektrik Üretim AŞ 32 244 - 369
25 Drummond (ABD) 32 - 32 - - -
26 Türkiye Kömür İşletmeleri 30 85 - 26 30 43
27 Patriot Coal (ABD) 28 58 - 121 78 123 28 Mitsubishi Development (Japonya) 28 - - - - -
29 Alliance Resource Partners (ABD) 27 23 1 177 328 290
30 PT Kideco Jaya Agung (Endonezya) 24 - - - - -
31 Teck Cominco (Kanada) 23 32 - 118 69 355
32 International Coal Group (ABD) 14 70 1 173 88 107
61
KAYNAKLAR BP (British Petroleum). 2012. Statistical Review of World Energy. June 2012.
EİGM (Enerji İşleri Genel Müdürlüğü). 2013.
EPDK (Enerji Piyasası Düzenleme Kurulu). 2013.
ETKB (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı). 2013a. 2011 Yılı Genel Enerji Dengesi. ETKB Web Sitesi:
<http://www.enerji.gov.tr/EKLENTI_VIEW/index.php/raporlar/raporVeriGir/71073/2>, Erişim tarihi:
20 Mayıs 2013.
ETKB (Enerji ve Tabii Kaynaklar Bakanlığı). 2013b. 2011 Yılı Genel Enerji Dengesi. ETKB Web Sitesi:
<http://www.enerji.gov.tr/EKLENTI_VIEW/index.php/raporlar/raporVeriGir/70464/2>, Erişim tarihi:
20 Mayıs 2013.
Federal Institute for Geosciences and Natural Resources. 2009. Reserves, Resources and Availability of
Energy Resources 2010. Hanover.
IEA (International Energy Agency). 2012a. Key World Energy Statistics 2012. Paris.
IEA (International Energy Agency). 2012b. World Energy Outlook 2012. Paris.
IEA (International Energy Agency). 2012c. Coal Information 2012. Paris.
IEA (International Energy Agency). 2012d. Oil, Gas, Coal and Electricity, Quarterly Statistics, Fourth Quarter
2012. Paris.
IEA (International Energy Agency). 2012e. Electricity Information 2012. Paris.
IEA (International Energy Agency). 2012f. Medium-Term Coal Market Report 2012. Paris.
IEA (International Energy Agency). 2012g. CO2 Emissions from Fuel Combustion. Paris.
IEA (International Energy Agency). 2013. Energy Prices and Taxes, Quarterly Statistics, First Quarter 2013.
Paris.
MİGM (Maden İşleri Genel Müdürlüğü). 2013.
Tamzok, N. 2011. Kömürün Geleceği. TMMOB 8. Enerji Sempozyumu Bildiriler Kitabı, 2. Cilt, İstanbul, 17-
19 Kasım 2011, s.247-292.
TEİAŞ (Türkiye Elektrik İletim Anonim Şirketi). 2013a. Yük Tevzii Raporları: Türkiye Elektrik Enerjisi -
Kuruluş ve Yakıt Cinslerine Göre Kurulu Güç. TEİAŞ Web Sitesi: <http://www.teias.gov.tr/>, Erişim tarihi:
24 Mayıs 2013.
TTK (Türkiye Taşkömürü Kurumu). 2013. Taşkömürü Sektör Raporu 2012. Mayıs 2013.
TÜİK (Türkiye İstatistik Kurumu). 2013.
WCA (World Coal Association). 2011. Coal & Steel Facts 2011. <http://www.worldcoal.org/resources
/coal-statistics/>, Erişim tarihi: Mayıs 2013.
WEC (World Energy Council). 2010. Survey of Energy Resources 2010. London.
YPK (Yüksek Planlama Kurulu). 2009. Elektrik Enerjisi Piyasası ve Arz Güvenliği Strateji Belgesi, Mayıs
2009.