Marija Jovin

PPEE]]KKAA PPAATTRRIIJJAARR[[IIJJAA

ISTRA@IVAWA I

REZULTATI2006

Izdava~

Republi~ki zavod za za{titu spomenika kulture - Beograd

Odgovorni urednik

Gordana Markovi}

Ilustracije i priprema

Republi~ki zavod za za{titu spomenika kulture - Beograd

Tira`

1000 primeraka

[tampa

[tamparija Srpske patrijar{ije

Kraqa Petra y 5

Istra`ivawa i objavqivawe kwige omogu}ila je

Vlada Republike Srbije

MMaarriijjaa JJoovviinn

PE]KA PATRIJAR[IJA

ISTRA@IVAWA I

REZULTATI2006

BBeeooggrraadd

1

Pregled izvedenih konzervatorskih radova na crkvamaPe}ke patrijar{ije od 1926. do 2005. godine

Obnove i popravke crkava Pe}ke patrijar{ije traju bezmalo odzavr{etka izgradwe ansambla - od kraja 14. veka, posle ru{ewa delapriprate, zvonika i dela crkve Sv. Dimitrija, pa sve do 17. veka.Popravke i obnove fasada se kontinualno vr{e, prema stawu crkava ipotrebi za{tite. Od 20. veka se izvode radovi pod rukovodstvomarhitekata - konzervatora.

1926. godina: radovi arhitekte Pere Popovi}a. Prve popravke crkava iuklawawe naknadno zazidanih delova u Bogorodi~inoj crkvi.

1931-11932. godina: radovi arhitekte \ur|a Bo{kovi}a. Potpomognutibrigom javnosti, izvedeni su veoma opse`ni ispitiva~ki i sanacioniradovi na crkvama. Ukloweni su svi poznije dozidani delovi na kupo-lama, konstruktivno su sanirane kupole, tamburi i postoqa kupola, kaoi delovi rastre{enih zidova. Sa fasada je obijen sav pozniji malter itom prilikom su otkriveni ostaci prvobitnih fasadnih maltera koji subili obojeni tamnocrvenom bojom, ostaci slikanih ornamenata i ostacifresaka na fasadama velike priprate. Sa ju`ne polovine zapadnestrane priprate uklowen je masivni potporni zid uz sanaciju iprezentaciju otkrivenih delova prvobitne fasade.

Da bi se otklonila vlaga iz temeqa, izra|eni su drena`ni kanali saseverne i ju`ne strane crkava i upojni bunari. Za{tita od vlage je izve-dena oblogama gline u zoni temeqa. Otkriveni fragmenti prvobitnihfasadnih maltera su osigurani op{ivkama od produ`nog maltera. Poduticajem tada vladaju}eg manira, ogoqene fasade od sige, kamena iopeke, sa kojih su obijene sve kasnije faze malterisawa, fugovane suprodu`nim malterom. Fragmenti fresaka na ju`noj i zapadnoj fasadipriprate op{iveni su produ`nim malterom i za{ti}eni premazivawemrastvorom voska u terpentinu.

Kopawem sondi oko crkava, posebno na zapadnoj i ju`noj strani priprate,kao i prou~avawem faza popravki poru{enih delova priprate, Bo{kovi}je gotovo u potpunosti objasnio redosled nastanka i oblikovawa skupinecrkava, otkrio izmene prilikom dogra|ivawa poznijih crkava i utvrdioda se pre izgradwe pe}kih crkava na tom mestu nalazio stariji monu-mentalni objekat.

Sl. 1 - Izgled crkava Pe}ke patrijar{ije, pre posledweg bojewa fasada izvedenog oko 1925. godine

Sl. 2-3 - Izgled kupole crkve Sv. Dimitrija i ju`ne fasade Bogorodi~inecrkve tokom radova \ur|a Bo{kovi}a 1931-32. godine (foto \.B)

\ur|e Bo{kovi} je pored bogate dokumentacije i bele`aka o zate~enomstawu i izvedenim radovima, izradio kalkove dekoracije, kao i tonkartu boja upotrebqenih za slikawe na fasadama. Pore|ewe podatakaiz te dokumentacije i stawa i koli~ine slikanih ostataka na crkvama,pokazalo je da se boje fasada i slikanih ornamenata gube velikom brzi-nom. Jasno je da bi slede}e generacije mogle da vide kako su crkveizgledale samo iz nadahnute predstave izgleda ju`ne fasade crkavakoju je na~inio slikar Svetislav \uri} i dela dokumentacije \ur|aBo{kovi}a koja je objavqena.

1950. godina: radovi arhitekata Slobodana Nenadovi}a i DobroslavaPavlovi}a. Na crkvama su izvedene mawe popravke krovnog pokriva~a, aobimniji radovi izvedeni su na ure|ewu porte i konaka. Sru{en je naj-stariji profani objekat sa sredwovekovnom pekarom, a izgra|en konakna zapadnoj strani porte.

1960-11962. godina: radovi arhitekata Milke ^anak-Medi} i RankaFindrika. Zbog pojave vlage unutar crkava ispitan je krov i tada je kon-statovano da su svodovi zasuti {utom koji je bio jako natopqen vodom.Vlaga se pojavila na isto~noj strani sredweg dela i na jugoisto~nom uglupriprate, na severoisto~noj strani tambura Sv. Dimitrija, ju`noj strani

Bogorodi~ine crkve i ju`noj strani crkve Sv. Apostola.

Naporedo sa radovima na krovu radi se i na reviziji drena`e iz 1932.godine, odnosno ugra|uje se sistem betonskih kanala za odvo|ewe vodeu upojne bunare. Temeqi crkava i priprate se oblepquju slojem betonaili cementnog maltera i ova obloga se premazuje bitumenom. Betoniranikanali su ispuweni krupnim oblutkom do nivoa novog trotoara odbelovodskog pe{~ara.

Po~iwu radovi na istra`ivawu porte.

2

PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

Sl. 4-5 - Izgled |akonikona Sv. Apostola i zapadnog zida priprate tokom radova \ur|a Bo{kovi}a (foto \.B)

Sl. 6-9 - Izgled betonskog kanala i temeqa crkve Sv. Apostola i zapadnog zida priprate, koji su oblepqeni betonom i bitumenom 1962. godine

1983. godina: radovi arhitekte Milke ^anak-Medi}. Povodom ponovnogproki{wavawa i pojave vlage unutar crkava obavqena su ispitivawa ui oko objekta, kako bi se ustanovile ranije gra|evinske faze i utvrdilime|usobni odnosi gra|evina. Krovovi crkava su prepokriveni novimolovnim limom, a izgra|eni su novi, ovog puta otvoreni betonski kanalisa gvozdenim re{etkama, uz ponovno premazivawe temeqa bitumenom.

U obrazlo`ewu projekta M. ^anak-Medi} ka`e da se betonski kanalna~iwen 1962. godine napunio li{}em i otpacima, pa je potrebno da seispuni mr{avim betonom i iznad wega na~ini novi betonski kanal.

1997-11998. godina: radovi arhitekata Marije Jovin i Sini{e Temerin-skog. Da bi se spre~io uticaj ~a|i i kondenzovane vlage na `ivopis,izgra|en je gorionik za sve}e ispred crkava (sagorevawem jednog kilo-grama sve}a osloba|a se 200 grama vode).

Obavqeno je fotografsko snimawe i popis o{te}ewa na fasadamape}kih crkava i priprate.

2002. godina: Stru~ni tim Republi~kog zavoda za za{titu spomenika kul-ture Beograd, "zadu`en" za Pe}ku patrijar{iju (Radi{a @iki}, RadojkaZari}, Dragan Stanojevi}, Sini{a Temerinski) izradio je Programskielaborat za radove u Pe}koj patrijar{iji.

- Radovi slikara-konzervatora Dragana Stanojevi}a i tehnologa VojinaNikoli}a. U saradwi sa italijanskom nevladinom organizacijom Intersosrealizovan je "pilot-projekat" ~i{}ewa jedne kompozicije na severnomzidu naosa u Bogorodi~inoj crkvi.

- Radovi M. Jovin i S. Temerinskog. Obavqeno je geodetsko snimawe, pre-gled stawa crkava i izra|en program radova na za{titi crkava od vlage.

2003. godina: Objavqen je Izve{taj nevladine organizacije Mnemozina oza{titi prirodnog i kulturnog nasle|a Metohije (rukovodilac tima kojije utvrdio stawe Pe}ke patrijar{ije je M. ^anak-Medi}), sa predlogomkonzervatorskih mera za crkve Pe}ke patriajr{ije: "Iz pregleda stawacrkava se moglo videti da na wima nema promena u odnosu na stawe preizbijawa rata na Kosovu i Metohiji. Mere koje bi trebalo preduzetispadaju u redovno odr`avawe gra|evina i wihovog krovnog pokriva~a ione su slede}e: 1. Neophodno je o~istiti sve fasadne povr{ine na koji-ma se pojavila mikroflora i potom ih fungicidirati. Najni`i pojas svihfasadnih povr{ina, a naro~ito na severnoj strani, potrebno je posletoga obraditi nekim hidrofobnim sredstvom, da bi se spre~ilo prodi-rawe vlage od otprskavawa vode. Zbog postignutih dobrih rezultata pre-poru~uje se kori{}ewe Wacker 280, prema uputstvu proizvo|a~a. 2. Neo-phodno je popraviti sve o{te}ene spojeve vertikalnog dela iksni, sazidovima uz koje nale`u, odgovaraju}im toniranim malterom. Potrebnoje ponovo obezbediti nekim silikonskim preparatom preklope na uvala-ma, jer se u wima zimi du`e zadr`ava sneg, pa kada se odozdo topipodliva na preklopima. 3. Potrebno je o~istiti horizontalni i ver-tikalni oluk na ju`noj strani Bogorodi~ine crkve i pregledati sveostale pa, ako je potrebno, i wih pro~istiti. 4. O~istiti sve kanale okocrkve i odvodne cevi koje iz wih sprovode vodu u obli`wi jaz, kao i`elezne re{etke sa kanala i prebojiti. 5. Izvr{iti sitnija plombirawafasadnih povr{ina crkava toniranim malterom i odgovaraju}im gradi-vom (lomqeni kamen, siga, opeke). Popraviti potporni zid sa severnestrane crkve Svetog Dimitrija".

3

Sl. 10-13 - Crte`i iz projekta betonskih kanala oko crkava i priprate iz1983. godine, kada je i realizovan - projektant arh. Milka ^anak-Medi}

2004. godina: arhitekta Bosiqka Toma{evi} i slikar-konzervator DraganStanojevi} izmerili su vlagu u zidovima pe}kih crkava na 344 mesta.Merewa pokazuju maksimalnu vrednost vlage na instrumentu u 33%merenih ta~aka.

- Radovi arhitekte Svetlane Vukadinovi} i arheologa Emilije Pejovi}.Izvr{ena su arheolo{ka sondirawa kao revizija ranijih istra`ivawa.Opravqena je odvojena olovna iksna na kubi~nom postoqu Bogorodi~inecrkve; po~iwe prodor vode na svodu u Sv. Apostolima.

- Okrugli sto o za{titi Pe}ke patrijar{ije odr`an je u Republi~komzavodu za za{titu spomenika kulture. Suprotstavqena su mi{qewastru~waka: od stavova da su crkve ugro`ene i da ih je potrebno za{titi-ti od vlage, do stavova da to nije potrebno jer su se "freske vremenomnavikle na vlagu".

- Predstavnici italijanske nevladine organizacije Intersos postavqajuure|aje za pra}ewe promena vlage i temperature u pe}kim crkvama.Rezultati se u izve{tajima na odr`anim seminarima prezentuju kaoprose~ne mese~ne vrednosti.

2005. godina: Istra`iva~ki radovi M. Jovin, S. Temerinskog, slikara-konzervatora Slobodana Stojilovi}a, hemi~ara Tatjane Tripkovi} iistori~ara umetnosti Radojke Zari}, obavqeni su za potrebe izrade pro-jekta za{tite od vlage crkava Pe}ke patrijar{ije. Radovi su izvo|eniod 6. septembra do 23. novembra 2005. godine. Obuhvatili su ispitivawaza potrebe konstruktivne sanacije crkava, prikupqawe podataka radiza{tite od vlage, snimawe postoje}eg stawa instalacija, istra`iva~keradove na `ivopisu i slikanom ukrasu na fasadama, sa uporednomizradom fotografske i tehni~ke dokumentacije postoje}eg stawaarhitekture i slikarstva. Obavqene su fizi~ko-hemijske analize ve}egbroja uzoraka starih i konzervatorskih maltera sa fasada.

Istra`ivawe je pokazalo da pukotine na fasadama poti~u od nesani-ranih starih pukotina i izgubqenih funkcija istrulelih drvenih greda- santra~a. Ovo se posebno odnosi na zapadnu fasadu priprate i na puko-tine koje su se pojavile posle intervencija \ur|a Bo{kovi}a.

Fizi~ko-hemijsko ispitivawe je ukazalo na postojawe cementa u svimmalterima kojima su izra|ene plombe i spojnice na fasadama tokomkonzervatorskih radova, kao i na isti sastav soli iz cementa u spojni-cama na fasadi i onih koje se pojavquju na `ivopisu, posebno na sever-nom i zapadnom zidu priprate, gde je i vlaga najve}a. Prisustvo cemen-ta i soli koje rastvorene u vodi prodiru u masu zida i kristali{u sena zidnim slikama, deluje razaraju}e na fresko-malter i bojeni sloj.Situacija na pe}kim crkvama je tim te`a jer su zidovi izgra|eni odporozne sige i opeke, ogoqeni od fasadnog maltera i atmosferska vodalako prodire u masu zida.

Pregledano je i stawe fresko-slikarstva u crkvama i priprati. Deopovr{ina fresko-maltera u Bogorodi~inoj crkvi je sredinom osamde-

4

PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

Sl. 14 - Stru~waci Republi~kogzavoda za za{titu spomenikakulture postavili su po~etkomdevedesetih godina 20. vekakorpe od vrbovog pru}a zaisu{ivawe vlage iz pe}kihcrkava

Sl. 15 - Italijanska nevladina organi-zacija Intersos postavila je ure|aj zapra}ewe i bele`ewe promena vlage i

temperature u pe}kim crkvama; central-ni ure|aj je u severozapadnom uglu

priprate, a senzori su u svim crkvama ispoqa na crkvi Sv. Nikole

setih godina dvadesetog veka oblepqen {irokim flasterima od gaze, azdrave drvene grede su o{te}ene bu{ewem. Slikarska istra`ivawa supokazala da je dvadesetogodi{wi, navodno te`ak i nere{en problemBogorodi~ine crkve, fiktivan i da je ~i{}ewe, sanacija i konzervacija`ivopisa u ovoj crkvi rutinski konzervatorski posao.

Tokom istra`iva~kih radova je obavqeno i sistematsko fotografskosnimawe slikarstva i dekorativnih ukrasa na fasadama i katalo{kipopis fresko-kompozicija.

Uporedo je izvedena sanacija i ure|ewe radni~ke barake iz 1982. godineza potrebe budu}ih radova na za{titi crkava. Ure|en je prostor za radekipe i sme{taj radnika.

Zapo~elo je fotogrametrijsko i fotografsko snimawe kompletnogslikarstva koje obavqa italijanska nevladina organizacija Intersos, uzformirawe radionice u Gora`devcu u kojoj se iscrtava `ivopis. Deosnimawa stawa slikarstva Intersos je obavio u saradwi sa ekipomRepubli~kog zavoda za za{titu spomenika kulture iz Beograda.

5

Sl. 16 - Izgled crkava Pe}ke patrijar{ije sa isto~ne strane, prezentacija saostacima maltera koji je izgubio boju

Sl. 17 - Izgled apside crkve Sv. Apostola sa isto~ne strane sa ostacimabojenog maltera i slikane dekoracije

Sl. 18 - Detaq apside crkve Sv. Apostola sa ugro`enim posledwim ostacimaslikane dekoracije

6

PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

Sl. 20 - Izgled severne strane kubi~nog postoqa crkve Sv. Apostola, saizbledelim ostacima medaqona i fasadne boje

Sl. 19 - Izgled kupole crkve Sv. Apostola, sa ostacima izbledelih ukrasa ifasadnog maltera koji je potpuno izgubio crvenu boju

Sl. 21 - Izgled isto~ne strane Bogorodi~ine crkve, sa sa~uvanim ostacimaslikanog ukrasa i fasadnog maltera

Sl. 22 - Detaq slikanog ukrasa ispod venca u ni{ama; crvena boja fasade jegotovo sasvim nestala

7

Sl. 24 - Izgled dela ju`ne fasade priprate sa ugro`enim ostacima fresko-slikarstva

Sl. 23 - Izgled ju`ne fasade priprate i Bogorodi~ine crkve i crkva Sv. Nikole

Sl. 25 - Izgled dela ju`ne fasade Bogorodi~ine crkve sa ostacima fresko-slikarstva iznad sarkofaga patrijarha Maksima

i izbledelim fasadnim malterom i ukrasima u gorwoj zoni

8

PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

Sl. 26 - Fresko-kompozicija na jugozapadnom uglu priprate, op{ivena i plombirana malterom koji sadr`i cement

Sl. 29 - Izgled severne stranecrkve Sv. Dimitrija

Sl. 31 - Izgled isto~ne strane crkve Sv. Nikole

Sl. 27-28 - Detaq fresko-kompozicija sa zapadne i ju`ne fasade priprate iotpadawe komada fresko-maltera i pored op{ivawa produ`nim malterom

Sl. 30 - Izgled priprate sa ostacima fresko-kompozicija u ju`nom deluzapadne fasade i na severnoj strani

9

Sl. 32 - Izgled zapadnog zida priprate sa jakim isoqavawem u dowoj zonizidova usled prodora vode kroz neomalterisane zidove i kapilarnog

pewawa kroz betonske obloge temeqa

Sl. 33 - Izgled severnog zida priprate sa jakim isoqavawem usled prodoravode kroz neomalterisane fasadne zidove

Sl. 34 - Izgled zapadnog zida crkve Sv. Dimitrija sa freskama koje su flasterima decenijama privremeno osigurane u zoni nesaniranih pukotina

Sl. 35 - Izgled ju`nog dela svoda isto~nog prostora Bogorodi~ine crkve saflasterima koji "preventivno" {tite freske dvadeset godina

16

PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

Stawe crkava i radovi 2006. godine

Istra`ivawa i radovi u 2005. godini dali su podatke za izradu Glavnogprojekta za{tite i prezentacije crkava Pe}ke patrijar{ije. Radovi u2006. godini izvedeni su zbog potrebe da se crkve za{tite od vlage, kaoi zbog re{avawa konstruktivnih problema. Ovde su prikazani radovi naotklawawu uzroka vla`ewa temeqne zone i zidova crkava i priprate.

Kompleks crkava Pe}ke patrijar{ije je nastao tako {to je prva iz ansam-bla, crkva Svetih Apostola, sagra|ena po~etkom trinaestog veka naostacima sakralne gra|evine iz prednemawi}kog perioda, ve} uslede}em veku bila prepravqana, a potom i okru`ena crkvama SvetogDimitrija, Bogorodi~inom crkvom i monumentalnom pripratom. UzBogorodi~inu crkvu je u 17. veku dogra|ena kapela Svetog Nikole.

Uz nevelike izmene u rasporedu otvora da bi se kretawe u odnosu napripratu regulisalo prema nastalim potrebama, kao i neophodno zat-varawe prozora, crkve su tek kasnije pretrpele izmene na kupolama ipriprati. Ove izmene bile su posledica slabqewa konstruktivnih ele-menata u zonama svodova, lukova u rastre{enim osloncima tambura, aopravke su bile skromnih dometa. Iznad lu~nih venaca na kupolama suozidani nazidci i horizontalni venci, a nastale uvale ispuwene su{utom i potom pojednostavqeni oblici krovova kupola pokriveniolovom. Krovne uvale su, da bi se spre~ilo proki{wavawe, ispuwavane{utom i tako su i krovovima u celini izmeweni oblici.

Obimni radovi \ur|a Bo{kovi}a, 1931-1932. godine, bili su presudni zaopstanak crkava Pe}ke patrijar{ije. Obuhvatili su konstruktivnusanaciju, za{titu, vra}awe prvobitnih oblika, uz istovremeno obijawemaltera sa fasada i ogoqavawe crkava. Posle wih decenijama trajepotraga za uzrocima pojave vlage u zidovima, odnosno za razlozimapojave soli na freskama i domi{qawe kako to spre~iti.

Tako su u vi{e navrata ra|ene drena`e, upojni bunari, oblagawe teme-qa glinom, betonom i bitumenom, izra|ivani su betonski podzemni inadzemni kanali za vodu, sa re{etkama i bez wih, postavqane magi~nepletene korpe, ali je vlaga uporno opstajala u zidovima crkava.

Izgled kompleksa pe}kih crkava ne odaje utisak smi{qene prezentaci-je. Stawe i izgled ogoqenosti i zapu{etnosti su posledica i prirodnih,atmosferskih uticaja i dosada{wih konzervatorskih stavova. O~igled-ni problemi crkava su osim konstruktivnih, pitawe vlage i prezentacije.

Crkva Sv. Apostola izgubila je `ivopis sa vertikalnih povr{inazidanih jedrim kamenom, odnosno sa povr{ina zidova starije gra|evinezbog dejstva vlage koja je iz neobezbe|enih krovnih uvala dospevala uzidove tokom du`eg vremenskog perioda. Na spoqnim povr{inama zido-va oltarske apside bila je vidna pukotina u spojnicama koje je izradio\ur|e Bo{kovi} i koja ide od venca nadole, pored kamenog okviraoltarskog prozora i na kojoj su ve} pukla dva kontrolna markera,postavqena krajem osamdesetih godina. Pukotina dose`e do najni`ihzona fasade.

Prilikom istra`ivawa temeqne zone, uklowen je otvoreni betonskikanal i trotoar od plo~a belovodskog pe{~ara postavqenih u sloju peskapreko betonske plo~e. Betonski kanal je bio utopqen u masu mr{avogbetona kojim je bio ispuwen prethodni betonski kanal. Ispod betonskeplo~e, podloge trotoara, bio je sloj lomqenog betona i {uta u debqiniod 40 sm koji je poticao od prethodne podloge kamenih plo~a i odprethodnog betonskog trotoara. Prvi, dowi betonski kanal je izra|en1962. godine, kada je temeq oblo`en betonom i premazan bitumenom.Tada su uklesani `qebovi u dowem delu fasada, verovatno da bicementna obloga i bitumenski premaz boqe za{titili temeqe od vode.Drugi, otvoreni betonski kanal, izra|en je 1983. godine, kada je gorwideo temeqa ponovo premazan bitumenom.

Sloj {uta i lomqenog betona ispod trotoara oko Sv. Apostola je pred-stavqao drena`u za okolni teren, prikupqao poniru}u atmosfersku vodui sprovodio je do temeqa. Voda se sakupqala u najni`oj ta~ki i ostajalazarobqena u zoni doweg betonskog kanala ~ije dno nije bilo sasvimispuweno mr{avim betonom. Beton doweg kanala i mr{avi beton su bilistalno vla`ni, kao i obloga oko temeqa, a zbog postojawa bitumenskogpremaza, vlaga je mogla da se evakui{e samo kroz zidove crkve.Pokazalo se da je projekat iz 1983. dosledno realizovan, ~ak i u tomeda se samo dno doweg kanala ne ispuni mr{avim betonom.

Ukupna koli~ina livenog betona koja je bila u temeqnoj zoni je 29,50 kub-nih metara (gorwi i dowi betonski kanal i ispuna od mr{avog betona,kao i 20 kubnih metara lomqenog betona koji se nalazio ispod trotoara.

Crkva je zidana uglavnom sigom, u dowim zonama i blokovima pe{~ara,dok su temeqi ozidani re~nim oblutkom, veoma neuredno i sa velikimispadima van ravni zida. Po uklawawu betonskih obloga i kanala,pokazalo se da je temeqna zona rastre{ena i da je dno temeqa narazli~itim kotama. ^itave zone temeqa su bile sa raspalim primarnimmalterom, posebno delovi van ravni zida i temeqa. Pukotine i prslineu produ`nom malteru koje su se javqale na fasadi, pru`ale su se kroztemeqnu zonu kao {iroke pukotine.

17

18

PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

Sl. 36 - Izgled severnog zida crkve Sv. Apostola tokom uklawawa gorwegkanala i betona kojim je ispuwen prostor izme|u gorweg i doweg kanala

Sl. 38-39 - Izgled severnog zida crkve Sv. Apostola; ispod gorweg betonskogkanala i betonske ispune bio je nezatrpan kanal - recipijent vode sa

zatvorenim odvodima ka biv{im bunarima

Sl. 40 - Dowi betonski kanal uz severni zid crkve Sv. Apostola sadr`avao jezarobqenu vodu, koja je konstantno vla`ila temeqe crkve

Sl. 37 - Isto~na strana crkve Sv. Apostola po uklawawu trotoara i otvorenogbetonskog kanala, izgled temeqa oblo`enih betonom i bitumenom

19

Sl. 43 - Izgled temeqa severne strane crkve Sv. Apostola, stabilni temeqistarijeg dela (naos) i rastre{eni temeqi dogradwe (proskomidija)

Sl. 44 - Izgled isto~ne strane crkve Sv. Apostola po ~i{}ewu temeqne zone -`qeb u fasadi je uklesan tokom radova 1962. godine

Sl. 42 - Apsida crkve Sv. Apostola po uklawawu betonske obloge temeqnezone, neujedna~ena dubina temeqa sa rastre{enim zonama

Sl. 41 - Debeli sloj lomqenog betona ispod trotoara je kao drena`a sprovo-dio vodu iz okolnog terena ka temeqima crkve Sv. Apostola

Obijawe spojnica od produ`nog maltera sa zidova crkva Sv. Apostola,posebno isto~nog dela, pokazalo je da su te spojnice povezivale sigu ikamen, a da je prvobitni malter kojim je crkva zidana propao. Spojnicesu bile {iroke kako bi se postiglo poravnawe neravnih povr{ina zido-va i bile su premre`ene finim pukotinama. Ispod tih prslina i pukoti-na su bile ozbiqne, lo{e sanirane ili nesanirane pukotine od kojih jenajopasnija bila ona koja je od venca ispod krova apside i{la do teme-na luka isto~nog oltarskog prozora pa se pored severnog doprozornikaspu{tala sredinom zida do dna temeqa. Ovu pukotinu su konzervatoridecenijama pratili postavqawem markera, od kojih je samo jedan bio ceo(postavqen pre nekoliko godina, dok su oni stariji pukli). Crkvu jeistra`io i sanirao \ur|e Bo{kovi}, obiv{i pri tome sve poznije mal-tere, osim fragmenata crveno obojenih maltera.

Na isto~noj strani crkve Sv. Apostola postojalo je nekoliko veomaugro`enih malih ostataka prvobitnog fresko-maltera tamnocrvene bojeiz prve polovine 13. veka. Na|eni su i ostaci maltera i ornamentike iz14. veka. Ovi noviji premazi prili~no su o{tetili pulverzirani slojtamnocrvenog pigmenta i maltera. Crkva Svetih Apostola je prvobitno ucelini bila obojena tamnocrvenom bojom. O tome svedo~e preostali malifragmenti obojenog maltera. Verovatno je fresko-malter ve} bioo{te}en u vreme kada su gra|ene crkve Sv. Dimitrija i Bogorodi~ina(ili priprata) i Sv. Apostoli su omalterisani obi~nim kre~nim mal-terom i obojeni kvalitetnom crvenom bojom ne{to svetlije nijanse. Tadaje crkva ukra{ena slikanim ornamentima oko prozora i ispod venaca natamburu, rozetama na kubi~nom postoqu i frizom ispod venaca apsida.

Na kupoli su pod vencima slikane cik-cak lu~ne trake ~ija je bojauglavnom izbledela, ali su vidqivi tragovi urezanog crte`a u sve`emmalteru kao i mawi ostaci slikanog sloja ispod samog venca. Na posto-qu kupole ispod venca je friz sa ornamentima {ah-poqa. Kru`ne rozete,i{~ilele boje i sa malim slikanim tragovima, nalaze se na isto~noj,ju`noj i severnoj strani postoqa kupole, a belo operva`ena linija krugaulazi u deo okvira - vodoravne linije friza {ah-poqa. Na severnojstrani kraka transepta sa~uvani su mali ostaci dekorativne slikanecik-cak ornamentike, mo`da delovi rozeta. Na ulo`inama prozora nakupoli, sa kojih su uklowene plombe, otkriveni su ostaci slikanihukrasa. Verovatno je prilikom ugra|ivawa tranzena na kupoli obijanmalter samo sa jedne strane, tako da su dekorativni slikani ukrasio~uvani sa druge strane otvora. Prozori i ulo`ine su op{iveniprodu`nim malterom koji je sa~uvao ostatke ukrasa oko prozora {to dajemogu}nost potpune rekonstrukcije.

Na tamburu i kubi~nom postoqu su tokom radova 1932. godine obijeni svi

pozniji slojevi maltera koji su {titili zidove, zadr`an je najstarijio~uvan sloj (drugi, od obi~nog maltera), a zone bez maltera su plombi-rane produ`nim malterom. Taj novi malter je bio slabije obojenosti odoriginalnih ostataka, da bi se videla razlika izme|u starog i novog, apotklobu~ene povr{ine i sklone otpadawu tada su injektirane gipsom.Do danas je boja ostataka originalnog maltera tako izbledela da jesvetlija od plombi, {to zna~i da je do{lo do nestajawa boje sa origi-nalnog fasadnog maltera i slikanog ukrasa.

Tambur kupole je od postoqa do po~etka lu~nih venaca zidan sigom veomalo{eg kvaliteta, a lu~ni segmenti opekom. Gorwi deo tambura, gra|en odopeke i verovatno prezidan, imao je sasvim isprane spojnice. Delovizida tambura su bili rastre{eni, a na osam mesta, izme|u prozora, vi-rili su i ostaci drvenih greda od nekada{we skele.

20

PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

Sl. 45 - Izgled oltarske apside crkve Sv. Apostola sa pukotinom koja sepru`a od venca do temeqa (o~i{}ena u dowoj zoni zida)

21

Sl. 46-47 - Ju`na i severna apsida crkve Sv. Apostola sa nesaniranim pukotinama ispod {irokih spojnica od produ`nog maltera

Sl. 49 - Izgled kupole i kubi~nog postoqa crkve Sv. Apostola sa zapadnestrane, pre uklawawa polombi i dersovawa od produ`nog maltera

Sl. 50 - Izgled tambura crkve Sv. Apostola sa zapadne strane, posleuklawawa plombi i dersovawa iz 1932. godine

Sl. 48 - Izgled |akonikona crkve Sv. Apostola posle uklawawa spojnica od produ`nog maltera

22

PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

Sl. 51 - Severni izgled postoqa kupole crkve Sv. Apostola sa o~uvanim frag-mentima slikanog medaqona i fragmenti crveno bojenog maltera

Sl. 53 - Isto~ni izgled postoqa kupole crkve Sv. Apostola sa o~uvanimdelovima friza ispod venca i plombama od produ`nog maltera

Sl. 54 - Detaq slikanog medaqona sa postoqa kupole crkve Sv. Apostola saostacima crvene i neznatnim ostacima `ute, plave i bledo-zelene boje

Sl. 52 - Severni izgled postoqa kupole crkve Sv. Apostola posle uklawawaprodu`nog i potklobu~enog maltera

23

Sl. 56 - Detaq o~uvanog slikanog friza ispod venca postoqa kupole crkve Sv. Apostola

Sl. 55 - Izgled prozora na tamburu crkve Sv. Apostola sa o~uvanim ostacimaslikanih ukrasa, op{ivenih produ`nim malterom

Sl. 57 - Detaq ju`ne fasade crkve Sv. Apostola sa fragmentima prvobitnogfasadnog maltera iz 13. veka i maltera iz obnove u 14. veku

Sl. 58 - Detaq o~uvanog slikanog friza ispod venca apside crkve Sv.Apostola, ispod wega fragment prvobitnog fasadnog maltera

Bogorodi~ina crkva je stati~ki konsolidovana tokom radova \ur|aBo{kovi}a, {to je bilo presudno za weno spasavawe. Ipak, i danas pos-toje pukotine, posebno u naosu, gde severozapadni potkupolni stubac imavertikalnu pukotinu koja je sanirana i ispuwena malterom 1932. godine,ali je ponovo pukla. Postoje i kose pukotine, koje nisu sanirane ili sunastale posle sanacije. U oltarskom prostoru i gotovo po svimpovr{inama zidova vidqive su stare pukotine koje su mirne, o ~emusvedo~e i kontrolni flasteri.

Stawe temeqa Bogorodi~ne crkve je sli~no stawu temeqa crkve Sv.Apostola. Zidani su lomqenim kamenom i re~nim oblutkom sa slabimkre~nim malterom. Temeq poligonalne apside je ozidan preko drvenihgreda od kojih su ostali samo otisci. Temeqi ju`nog zida su postavqenipreko zidova starije gra|evine na kojima su na|eni ostaci crvenobojenog maltera. Prag ju`nih vrata nije imao zidani temeq, ve} je biopostavqen na sloju {uta preko starijih zidova.

Posle radova 1932. godine temeqi sa ju`ne strane i zona oko wih suoblepqeni slojem gline, koja je zadr`avala vlagu. Prilikom izradebetonskog kanala za izolaciju 1962. godine, temeqi apside su detaqno,bez prethodne konsolidacije labavih i rastre{enih delova, oblepqenibetonom u punoj visini i zatim premazani bitumenom.

Prilikom izrade otvorenih betonskih kanala 1983. godine uklowen jeoblutak i {qunak iz doweg kanala i ovaj prostor je ispuwen mr{avimbetonom, prema projektu. Sam dowi kanal pod poklopcima od plo~a idaqe je bio recipijent za vodu koja se proce|ivala kroz sloj {uta ilomqenog betona nasutog neposredno uz mr{avi beton i ispod trotoara,preko kanala dospevala do dna temeqa crkve. Jedini put za su{ewe ovevode bio je kroz zidove crkve. Temeq ispod ju`nog zida je bio po{te|enintervencija betonom i bitumenom. Izva|eno je 6.16 m3 livenog betona ioko 4 m3 lomqenog betona koji je bio ispod trotoara.

Fasada Bogorodi~ine crkve bila je u ve}oj meri od fasada ostalih crka-va pokrivena ostacima crveno obojenog maltera i toniranim plombamakoje je postavio \. Bo{kovi}. Povr{ine sa kojih je obijen malter derso-vane su produ`nim malterom, a wime su izvedene i op{ivke oko origi-nalnog maltera.

Ostaci prvobitnog maltera vremenom su obezbojeni, delimi~no po~eli daotpadaju, potklobu~eni su i premre`eni prslinama. Potklobu~ewa sunaro~ito bila velika u zonama kontakta starog maltera i plombi. Ispodtankih prslina u malteru, a posebno ispod plombi na jugoisto~nom,ju`nom i jugozapadnom me|uprozorskom stupcu tambura, otkrivene su kosepukotine koje nisu sanirane, ve} samo pokrivene toniranim plombama.

Pukotine su se protezale i ispod potklobu~enog prvobitnog maltera ipotpuno su presekle stupce. Pukotine su i{le izme|u blokova sige iopeke, preko maltera kao najslabijeg materijala u sklopu gra|evine. Onesu verovano posledica pe}kog zemqotresa kome se mogu pripisati i puko-tine na stupcima i zidova unutar crkve, odnosno odvajawe fresko-mal-tera od zida u oltarskom prostoru.

Ispod venca apside oslikan je friz ornamenata komponovanih od krugo-va, ugrebanih u sve` malter.

Na apsidi, visoko iznad oltarske bifore, nalaze se tri arkade. U wimasu naslikani krstovi na stepenastom postoqu i prvobitno su bili tamno-crvene boje na beloj osnovi. U nekoj od obnova fasada, premazani sucrvenom bojom. Na ju`noj i isto~noj arkadi, naziru se ostaci krstova sakriptonimskim slovima i lisnatim vre`ama na beloj osnovi. U severnojni{i su ispod premaza crvene boje otkriveni ostaci slikanog ukrasa naluku i tragovi tamnocrvene boje kojom je kao i u isto~noj i ju`noj ni{ibio oslikan krst na beloj podlozi.

Cik-cak lu~ne trake pod vencima kupole, na vi{e mesta su isprane boje,o{te}ene ili nestale, ali se na starom malteru vidi ugreban crte`. Oddve rozete na ju`noj fasadi, na isto~noj otkriveni su mali trouglovi naspoqnom delu kruga originalne crvene boje, kao i tragovi kapqica plavei zelene boje kojima je bila slikana rozeta.

Dve svetiteqske figure `ivopisane na fasadi na ju`noj polovinitransepta bile su premazane crvenom bojom, a tokom radova \.Bo{kovi}a i plombirane i op{ivene produ`nim malterom. Na crvenojboji je otkriven zapis koji govori o smrti patrijarha Maksima, a ispodcrvene boje otkrivena je plava boja pozadine, koja kompoziciju oprede-quje u 14. vek.

Na istu fresku sa plavom pozadinom i preko we nanetom crvenom bojomje prizidana crkva svetog Nikole, {to govori o vremenu nastanka ovecrkve u obliku u kojem danas postoji.

Fresko-malter u unutra{wosti Bogorodi~ine crkve je veoma zaprqan, adelovi maltera u oltarskom prostoru su potklobu~eni i odvojeni od zida.

U isto~nom prostoru, na spoju apsidalnih zidova i isto~nih stubacanaosa, zdrave drvene grede su o{te}ene prilikom nesvakida{we kon-zervatorske intervencije. Gotovo celom du`inom su izbu{ene tako da suim za tre}inu smawene povr{ine preseka i time i nosivost. Razlog zaovu intervenciju nije poznat, a zahvat je izveo slikar-konzervatorZvonimir Zekovi}, a preko greda i preko fresaka nalepio flastere odgaze i ostavio problem da stoji preko dvadeset godina.

24

PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

25

Sl. 59 - Izgled temeqa Bogorodi~ine crkve sa isto~ne strane po uklawawuotvorenog betonskog kanala

Sl. 61 - Izgled temeqa Bogorodi~ine crkve oslobo|enog betonske obloge saotiskom drvene grede koja je bila oivi~ena opekama

Sl. 60 - Temeqi apside Bogorodi~ine crkve oblo`eni betonom i bitumenom uradovima 1962. godine

Sl. 62 - Izgled rastre{enih temeqa apside Bogorodi~ine crkve po uklawawubetonskih kanala i obloge

26

PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

Sl. 63 - Izgled temeqa ju`nog zida Bogorodi~ine crkve nakon uklawawa {utai gline dok je zemqa ispuwavala le`i{ta istrulelih drvenih greda

Sl. 65 - Izgled apside Bogorodi~ine crkve sa ostacima o{te}enog i potklobu~enog bojenog maltera

Sl. 66 - Detaq o{te}enog i potklobu~enog prvobitnog fasadnog maltera saapside Bogorodi~ine crkve

Sl. 64 - Izgled ostataka zidova starije gra|evine na koje su se oslawali,preko drvenih greda, temeqi ju`nog zida Bogorodi~ine crkve; grede su

istrulile i nestale, a le`i{ta su bila ispuwena zemqom

27

Sl. 67 - Izgled ni{a na apsidi Bogorodi~ine crkve sa ostacima slikane dekoracije

Sl. 68 - Izgled isto~ne ni{e na apsidi Bogorodi~ine crkve sa oslikanimkrstom koji je kasnije premazan crvenom bojom

Sl. 69 - Izgled ju`ne ni{e na apsidi Bogorodi~ine crkve sa oslikanimkrstom, delimi~no o~i{}enim od premazivawa crvenom bojom

Sl. 70 - Detaq slikane dekoracije na luku ju`ne ni{e na apsidi Bogorodi~ine crkve

28

PE]KA PATRIJAR[IJA - ISTRA@IVAWA I REZULTATI 2006

Sl. 71 - Izgled ju`nog transepta Bogorodi~ine crkve sa ostacima fresko-kom-pozicije i bojenog fasadnog maltera

Sl. 72 - Detaq freske na ju`noj fasadi Bogorodi~ine crkve premazan tamno-crvenom bojom pre 1671. godine

Sl. 74 - Izgled ju`ne strane tambura Bogorodi~ine crkve sa prozorskimstupcem prese~enim pukotinom koja je bila pokrivena produ`nim malterom

Sl. 73 - Fragment medaqona na ju`nom transeptu Bogorodi~ine crkve koji je bio prekriven malterom

29

Sl. 77 - Izgled ju`nog dela svoda isto~nog prostora Bogorodi~ine crkve sa freskama oblepqenim flasterima

Sl. 78-79 - Izgled i detaq zdrave drvene grede probu{ene kroz sredi{te udu`ini od tri metra iz nepoznatih konzervatorskih razloga

Sl. 76 - Izgled severnog dela svoda isto~nog prostora Bogorodi~ine crkve sa freskama oblepqenim flasterima preko dvadeset godina

Sl. 75 - Izgled prozora na tamburu Bogorodi~ine crkve sa ostacima slikanogukrasa op{ivenog produ`nim malterom