Ko ha Tohi

Fakamanatu ‘o

Toketā Moulitoni

2

Ko e Tohi ni ne fuofua pulusi ia „i „Okatopa „o e ta‟u 1909 ke fakamanatu‟aki „a e pekia „a Toketā Moulitoni „i Mē „aho 9, 1909. Ko e fai „e Jemisi „Ikani Moulitoni Si‟i. Reprinted by Sau Faupula Congregation Asquith NSW 2077 2009 Typesetting and Formatted by Rev Dr Ma‟afu Palu

3

TALAKIMU‟A

Ko e lotu na‟e hake mai mo e kau misinale „i he ta‟u 1826, „i he lau „a Toketā Moulitoni, ko e Lotutohitapu. He neongo na‟e lotu „etau mātu‟a „i mu‟a, ka ko e Lotu-ki-Natula pe na‟e fai. Ko hono anga tu‟ukimu‟a ko e Fakamahamahalo mo e Ilifia Tēvolo. „Oku lau „e Toketā Moulitoni „i he taha „ene ngaahi himi ki he hake mai „a e lotu ki hotau fonua „o pehē:

He na‟e tu‟u ki ai „a e Lotu Omi „a e kau Faifekau

„O Fanongo „e he Motu Ki he Me‟a „a e Tohitapu

„O tafoki „a e Hou‟eiki mo e Hau Neongo ko e kau Faifekau na‟a nau omi mo e Lotu, ka ko e “Me‟a „a e Tohitapu” na‟a ne fakatafoki „a e Hou‟eiki mo e Hau „o Tonga. „Oku „asi mei heni „a e mahu‟inga „o e Tohitapu „i he‟ene ngāue. Ko hono mālohinga „a e Vete Tohitapu „o fanongoa „i he ngaahi Akotohitapu „a Kolisi na‟e fai „i he Kolisi ko Tupou „i Nuku‟alofa he efiafi Sāpate „o „atā ki he kakai kotoa pe ke nau ha‟u ki ai. „Oku fu‟u mahino „a e tefito ki he Tohitapu „a e ngāue „a Toketā Moulitoni, he neongo „a e mahu‟inga „o „ene fokotu‟u „a e Kolisi ko Tupou, ka na‟a ne lau „a „ene liliu Tohitapu, „a ia na‟a ne fai „i he ta‟u „e 25, ko „ene magnum opus (ngāue ma‟ongo‟onga taha) ia. „Oku tu‟unga ai „eku mahu‟inga‟ia „i he mo‟ui „a e tangata ni. Mo‟oni, ko Toketā Moulitoni ko ha tangata me‟avaivai pe, he kapau te tau faka‟auliliki „a e hisitōlia te tau „ilo ai ki ha‟ane ngaahi vaivai. Ka „e hala koā ke tau lau ko e Makatu‟unga Fakalotukalafi „o e Lotu Uēsiliana „i Tonga, ko e ngaahi fakakaukau fakalotukalafi „a Toketā Moulitoni „o Tonga? Ka tau ka vakai‟i „a e tu‟unga fakalotukalafi „o māmani „i he senituli taha-hiva, te tau ofoofo he na‟e kamata hē „a Pilitānia

4

mo „Amelika mei he Lotu Tohitapu, tupu mei he ngaahi fakakaukau „a e Lotu Fa‟iteliha (Liberal Theology) pea mo e Evalūsio „a e tangata ko ia ko Salesi Tāuini. Ka na‟e me‟a‟ofa‟aki mai „e he „Otua ki Tonga „a Toketā Moulitoni, „o ne pukepuke „a e fakakaukau mahu‟inga „i he Kolisi ko Tupou: „Oku malava ke ōōua „a e lotumo‟oni mo e „atamai matala. „Oku mo‟oni „ene moto ma‟ae Kolisi: Ko e mo‟unga „o e Tonga, ko hono Loto. He ko e „atamai, ko e konga ia „o e loto, „a ē „oku taau ke tau „ofa „aki ki he „Otua, „o fai‟aki hotau kotoa. Tauange ke hoko „a e toe paaki „o e tohi ni ko ha fakamanatu ki he Uēsiliana Tonga mo e Kolisi ko Tupou „a e mahu‟inga „o Toketā Moulitoni „o „ikai „i he‟ene ngaahi ngāue pe ka ko e „alunga foki „o „ene ngaahi fakakaukau. Faifekau Toketā Ma‟afu Palu Moore College, „Epeleli, 2009

5

6

VAHE I Na‟e fā‟ele‟i „a Semisi „Ikani Moulitoni „i Noate Sila, ko e kolo ofi ki Niukāsā „i Pilitānia, „i Sanuali 14, 1841. Ko „ene tamai na‟e hingoa tatau mo ia, ko e faifekau ongoongoa „i he Siasi Uesiliana, ka „i he te‟eki ke ne hoko ki he tu‟unga ko iā, na‟a ne Tiuta „i he Kolisi Uēsiliana, ko “Kingisiuti”, ko e ako‟anga na‟e fokotu‟u „e Sione Uesilē ma‟ae fānau „o e kau faifekau. Ko hono faiva, tokua, „a e faiako, pea pehē „a „ene poto ai, tū, na‟e sai‟ia „a e kau tama ke nofo „o fai sami (pe lēsoni) mo ia „i ha‟anau „alu „o fakavā „o pehē aipē. Na‟e „ikai ko e lahi „a Semisi „Ikani, he na‟e „i ai hono ta‟okete, ko Uiliami, ko e tokotaha na‟e ongoongoa he na‟a ne ma‟u Pale Koula „i he Univēsiti „o Lonitoni. Na‟a ne Tiuta foki „i Lisimoni ki he kau talavou faifekau ka na‟e faifai pea ne Pule ki he Kolisi Uēsiliana „i Kemipilisi, ko “Lisi” (Lees) hono hingoa, „o ne nofo fuoloa ai „o a‟u ki he‟ene pekia. Ka ko e me‟a na‟a ne ongoongo lahi ko „ene kau „i he hiki fo‟ou „o e Fuakava Fo‟ou, mo e ha‟a poto tu‟ukimu‟a „i Pilitānia, ka ko e talavou ia „iate kinautolu. Na‟a ne Palesiteni foki „o e Konifelenisi „Eiki. Na‟e hoko „a Semisi „Ikani „ia Uiliami he fānau. Na‟e ai foki mo hono ongo tehina, ko Sione mo Lisiate. Ko Sione foki na‟e toe ma‟u „e ia foki „a e Pale Koula „o Lonitoni „i he Fika pea ne „uluaki noa „i he Univēsiti „o Kemipilisi „i he fa‟ahinga poto pe

7

ko ia. Na‟a ne hoko ko e tufungalao lea ongoongoa „aupito „i Lonitoni, pea ko ia kuo ne ma‟u ha tu‟unga mā‟olunga „i he ha‟a Fakamaau. Ko Lisiate „a e si‟i he fānau, ko e Palōfesa ia „i he Univēsiti „o Sikako; ko e mataotao „i he ngaahi me‟a „oku kau ki he lea faka-Pilitānia. Kuo ne toe ongoongoa foki ko „ene malanga mālie „oku kau ki he Tohitapu pea mo „ene fakafo‟ou „a e fokotu‟u „o e ngaahi tohi kehekehe ai. Na‟e ai mo ha ongo ta‟ahine, ko Ane mo Lisi. Na‟e „alu „a e ha‟a Moulitoni ko eni kotoa ki he ako‟anga ko ia kuo tau lea ki ai, „a “Kingisiuti”. Na‟e hū „a Semisi „Ikani „i he Kolisi Mui „o fai hake „o ne mei kapiteni ai. Fe‟unga mo „eni, kuo faka‟atā „e he ongo Univēsiti „o Kemipilisi mo Okesifooti ke hū ki ai „a e kau talavou Uēsiliana mo e ngaahi Siasi pehē – ka na‟e tapu foki ia, ngata pe ki he fānau „o e kakai Siasi „Ingilani. Na‟e fili leva ha ni‟ihi ke „alu ki ai pea kau ai „a Semisi „Ikani. Ka na‟e „ikai ke hoko, he na‟e „ikai ke loto ki ai „ene Tamai. Hei‟ilo pe ko e hā nai hano „uhinga totnu. Ko ia aipē: na‟a ko e tu‟utu‟uni pe „a Langi kae iku pe ki he‟ene „alu ki Tonga „amui. Ko e ta‟ofi ko iā, na‟a ne fu‟u ongo‟i, ka kuo „ikai lava ia pea ne „alu „o ngāue „i he fale fakatau faito‟o „i he ki‟i kolo ko Kasa Toningatoni, „a ia na‟e tauhi „e he tokoua „o „ene tamai, ko Misa Siosefa Moulitoni. Pea hono „ikai „aonga mo‟oni „a „ene nofo atu ki he feitu‟u me‟a ko ia? Na‟e hā „amui „i Tonga, he „i he kuonga ko ē, na‟e „ikai ha Toketā faito‟o kae taki taha fai ma‟ana pe: ka „oku tau „ilo kotoa „a e ngāue „aonga na‟a ne fai mo e kakai „e tokolahi kuo ma‟u mo‟ui „i he‟ene faito‟o na‟e fai ange. „I he kolo pe ko ia, na‟e fokotu‟u ai ia ki he lakanga malanga. Na‟e fua kamata „i ai foki „a „ene fakatokanga ki he ngāue fakamisinale. Ko e lea ko ia, „oku „ikai ke loko maheni ai „a e Tonga, ka „oku „alu ki he ngāue tu‟utai ko ia, ko e „ave „a e Kosipeli ki muli, ki he kakai lanu kehekehe, „o mama‟o mo

8

Pilitānia – „o hangē ko Initia, Siaina, „Afilika Tonga, Ha‟amoa, Niu Kini pea mo e ngaahi fonua ko ia. „Oku tefito „a e aake „a e ngāue ko ia ki Pilitānia, pea ko e ngāue „a Sione Uesile, kaekehe „i he ngaahi senituli ki mui ni mai. Tū, na‟e fokotu‟u „i he kolo ko Kasa Toningatoni ha „aho kātoanga pea fai fakata‟u: ko e lī pa‟anga „i he „aho ko iā na‟e „ave kotoa ki he ngāue faka-misinale. Na‟e fa‟a fili ha fa‟ahinga ke lea pea fai lotomāfana „aupito „e he kakai. Na‟e lahi „a e ngaahi kolo „i Pilitānia na‟e fai pehē. „Oku kei fai ni pea fa‟ifa‟itaki ki ai „a Afilika, Amelika, Aositelēlia mo Nu‟u Sila mo fē fua fonua. „I he ki‟i kolo ofi ki Kasa Toningatoni, na‟e fili „a Semisi „Ikani – kuo te‟eki ke ne ta‟u 20 mālō eni – mo ha toko ua kehe ke lea. Ko e toko ua ko ia, ko hona faiva „a e lea „o ngutungutumelie „aupito, ka ko si‟i toko taha ko ē, talu „ene si‟i mo „ene mo‟ua „i he faka‟elelou‟u „o faingata‟a „aupito „ene lea hokohoko. Ko e ngaahi ta‟evauele, ko e tu‟utāmaki‟anga „o e fa‟ahinga pehē. „Oku lau tokua, ko e me‟a ko ia, na‟e tefito ki ai hono ta‟ofi „o „ene „alu ki he Univesiti; kae hei‟ilo. „Oku matamata na‟e „ikai ko ia, ka ko e masiva pe, he „oku mole ha pa‟anga lahi ke hū ki he ngaahi ako‟anga „eiki pehē. Ko Papālangi foki, pea „oku „ikai ke „ilo „a e Tonga ia, ki he faingata‟a ko ia: ngata pe „a e fa‟ahinga ko ia, na‟e „ave „enau fānau ki Niuingatoni,kuo nau ki‟i „ilo si‟i ki ai. „Oku hangē kaneta‟e‟oua „a e „alu „a Semisi „Ikani „o ngāue, na‟e lava ai „a „ene toko ua ki Kemipilisi. Ka tau foki ā mu‟a. Kuo kamata „a e kātoanga, pea kuo tuku „a Semisi „Ikani ke ne fakamuimui he ko e kovi ia „i he toko tolu „e lea. Ue! Tu‟u hake ē pea feifeingaholo ki ha me‟a, kae „ikai „aupito sia‟a: tuai „a e kemo kuo ne nofo hifo. Fakaofo! Na‟e pehē matematē mo hono ua pea fiu‟a fili „a e kakai pe ko e hā kuo na pehē ai. Kuo nau kamata momoko eni he kuo „osi „enau „amanaki ki ha lea ifo pe lelei mei he toko taha „oku toe. Toe fakamo‟oni eni ki he lea poto „a Tisileli “ko e me‟a ta‟e‟amanekinā, ko ia „oku hoko”. Ko

9

e mālie ka ko ha mālie „a e lea „a Semisi „Ikani „o māfana leva „a e fakataha na. Pea tutuku. Hoko ki he ta‟u „e taha, kuo toe fai pea ko hono fakaofo, na‟e toe pehē. Hei‟ilo pea ko e hā na‟e pehē ai: „oku kei misiteli pe ia. Lea pe „a e toko tolu ni, kae mālie ange noa „a e faka‟elelou‟u na „o „ikai ha‟ane faingata‟a‟ia. Pea „i he hili leva „a e kātoanga, na‟e ha‟u ha motu‟a a‟ua‟u „o ne hilifaki hono nima ki he „ulu „o Semisi „Ikani „o ne pehē, “Tamasi‟i, kuo fili koe „e he „Eiki ke ke faifekau fakamisinale”. „Io, pea ko hono fakaofo foki „eni „e taha, ko e potu tohi na‟e tu‟unga ki ai „a e lea „a Semisi „Ikani, ko „Ene „Afio, ko Siaosi Tupou I, ka ko e Tu‟i „o Tonga: ka ko Vaihi ē ha‟ane misi „ene fakakuokuonganoaange ha taimi „e faifai pea ha‟u ha kole hangatonu mei he toko taha ko ia ke ne „alu „o fokotu‟u ha ako‟anga ma‟ae hou‟eiki talavou „o hono fonua. „Io, pea na‟a mo ha‟ane tokanga atu ke fai ha ngāue fakamisinale ki ha feitu‟u kuo te‟eki ai – kei tuai ia. Hono „ikai mo‟oni „a e himi – “„Oku fai fūfūnaki pe, „A e pule „a e „Otua” (Himi 400). „Ikai ia ko ia pe, ka „i he kolo pe ko ia, ko Kasa Toningatoni, na‟e fua hā „a e „ulungaanga ko ia na‟e „iloa „i Tonga „amui, ko e fakafitefita‟a, „a e loto vilitaki, „a e mafai ke fetuiaki „a e ngaahi „au faingata‟a na‟e tu‟u mai ke fepaki mo e me‟a na‟e hā totonu ki hono loto. Tū, na‟e teu ha kātoanga fakalotu „i he kolo na‟e nofo ai. Ko e faifekau ongoongoa mei ha kolo kehe na‟e tohi ke ha‟u „o malanga. Na‟e pule „a Semisi „Ikani ki he kau hiva mo tā me‟a-lea foki. Ko ia, na‟e teu ha ngaahi „anitema mālie ki ai. Tā, na‟e ai ha ni‟ihi ai na‟a nau tauhi „enau lotomamahi kia Semisi „Ikani ko e „ikai ke nau solo. Ko ia na‟a nau fa‟ufa‟ufono, ka hoko ki he taimi fai „a e „Anitema, pea ke „ouae hiva ha taha, kae hā ngali vale ai „a e pule – ko e fakamaa‟i ia „i he „ao „o e fu‟u fakataha kuo tefua mai ki he falelotu. Ko e pau‟u ka ko ha pau‟u! Ko e angatu‟u. Pea fai. Ko hono kovi, na‟e „ikai ha taha te ne „ofa „o tala „a e me‟a „oku teu kia Semisi „Ikani. Pea faifai pea hoko „a e „aho. Kuo kakai „a e falelotu pea a‟u ki he taimi „o

10

e „Anitema. Tā kuo tu‟utu‟uni, ko e fua tā „i he me‟a-lea pea nau tu‟u: „i hono ua ke kamata. Kuo tā mai tu‟o taha: hei‟ilo pe na‟a nau tu‟u pe „ikai. Toe fai, kae „ikai ongo mai „a e solo Fasi, he ko ia ia na‟e totonu ke kamata, pea hoko mai „a e Kanokano, toki kau mai „a e Tēnoa pea fakamuimui „a e Laulalo. Fakapō! Tā, toe tā, kae „ikai „aupito pea toki mahino mai leva kuo ai ha me‟a. Ka ne ko ha taha ange, kuo tuku ai leva; kae „ikai „aupito. Na‟e kamata pe „a Semisi „Ikani „o ne hiva pe „e ia. Te‟eki ke „osi „a e me‟a, na‟a ne fai „o ne kau mai „i he‟ene me‟a „a‟ana „o pehē mo e Tēnoa mo e Laulalo, pea toki ha‟aki mai kātoa. Ko e me‟a fakakata, he na‟e „ikai ke hā mai ki he kakai kuo „i ai ha maveuveu „i he kau hiva, ka na‟a nau lau ko e me‟a kuo tu‟utu‟unia „o nau mālie‟ia ai. Ke te mamata mai ki he ngaohi na‟e fai „e he pule „o e kau hiva „i he „osi leva „a e lotu! Ko e me‟a si‟i „eni nai ke fakamatala ki ai, ka „oku ifo foki he „oku „asi leva mai ai „ ae „ulungaanga kuo tau lea ki ai mo maheni ai, „o tu‟unga ki ai „a e lava‟anga „o e ngaahi faingata‟a lahi ange „ānoa „i he ngaahi ta‟u kimui ni „o si‟ene mo‟ui. „I he kolo pe ko eni, na‟e ma‟u ai „e Semisi „Ikani hono uaifi, ko Misi „Ema Naite, ko e „ofefine „o ha matāpule ongoongoa „i he kolo ko Niuaake. “Ko e koloa lahi ia kiate au”; ko e lea ia na‟a ne fa‟a fai „o kau ki hono uaifi, pea „oku tau fakamo‟oni ki ai. Na‟a ne tuku „e „Ema „ene mātu‟a „i Pilitānia „o folau mai toko taha ki Senē ki hono „ofa‟anga. Na‟a ne tauhi „ofa ki ai „i Tonga „o „osi ha ta‟u „e 40 “„i he lelei mo e kovi,‟i he mahaki mo e mo‟ui” – ko e tauhi ka ko ha tauhi pea ko hai „oku „ikai ke „ofa ki ai he taimi ni mo „ene nofo toko taha, kuo toki mavae ni mo ha husepāniti ko hono falala‟anga makatu‟unga? Hei‟ilo pe na‟e ta‟u fiha „a e nofo „a Semisi „Ikani „i Kasa Toningatoni kae hoko „a e ngaahi me‟a kuo tau lea ki ai. Kuo ne malanga fuoloa „eni, kae hangē na‟a ne ongo‟i kuo fili „e he „Eiki

11

ke ne faifekau ke fai „Eni ngāue. Na‟a ne lea ki he Sea „o e Potungāue pea na‟a ne loto leva ki ai. Ka na‟e ai ha taha na‟e meheka kia Semisi „Ikani pea ne ngāue leva ia ke ta‟ofi „i he hikinima „i he faka-Kuata, na‟e mālohi „a „ene fa‟ahi. Hei‟ilo pe ko e hā hano „uhinga na‟e kau ha fa‟ahinga ke ta‟ofi, ka „oku matamata ko e tefito, ko „ene faka‟elelou‟u. Na‟e tali lelei pe „e Semisi „Ikani he kuo ne fou „i he hala na‟e hā totonu kiate ia pea ko eni kuo ta‟ofi mei ai pea kuo „ata‟atā ai hono loto. Ka na‟e hangē na‟e „ikai ke nonga ai si‟ono loto. Pea ko e pō „e taha na‟a ne punou hifo „o „ave ki he „Eiki, „o ne tautapa fakamatoato „o pehē, “„Eiki, kapau ko ho finangalo ke u faifekau, „oku ou loto pe, ka – „a e faka‟elelou‟u ni pe ke ke to‟o”. Pea tali leva: na‟e mole ai „o „ikai toe hā. Tala‟ehai „e misi ha taha Tonga kuo ai ha taimi kuo mo‟ua „a e Toketā Moulitoni na‟a nau „ilo, „i ha faingata‟a pehē – ko e faingata‟a ka ko ha faingata‟a. Hili si‟i eni, na‟a ne hiki ki Noate Sila „ofi ki Niukāsā. Pea fakaofo, „i he fakatotolo na‟a ne fai, tā na‟a ne „ilo ko hono taimi pe ko ia na‟e fai ai „a e fakafisinga „e he faka-Kuata, ko e houa pe ko iā, na‟e nofo hifo „e ha matāpule koloa‟ia „i Noate Sila „o fai „ene tohi nō kiate ia ke ne „alu „o kalake „i he fu‟u „api na‟a ne pule ai. „Ikai ia ko ia pe, ka na‟e ai mo ha lakanga mamafa mo fakahoha‟a „e taha na‟e tuku kiate ia „e he matāpule koloa‟ia ni, ko e tauhi „a hono foha kuo tangata, kae hangē kuo meimei sesele ha taimi ni‟ihi. Tā ko e hala kuo fokotu‟u mai „e he „Eiki. Pea tali „e Misa Moulitoni. Ko „ene faiva foki „a e tauhi pa‟anga, pea na‟e faingofua pe „a e feitu‟u me‟a ko ia: Ka ko e lakanga „e tahā, na‟e faingata‟a. Kuo fakangofua „e he matāpule koloa‟ia, „a hono foha na‟e tuku ke tokanga‟i „e Moulitoni, ke fa‟iteliha „a hono foha ki ha pa‟anga te ne fiema‟u pea fokifā kuo „oho mai ia „o ma‟u ha 25, kae faifai kuo ne faka‟ikai‟i. Tā kuo ne „ilo „e he foha „o e matāpule koloa‟ia, ko e Kalisitiani „a Moulitoni, pea na‟e

12

tu‟utu‟uni leva ia te ne tūkuingata „a hono sivi mo fakafaingata‟a‟ia‟i. Na‟e „ikai ke hokohoko mo‟ua ia „i he mahaki ka na‟e faifai pea fakataimi pe. Pea ko ia, faifai ha „aho kuo tutuku kotoa „a e kau ngāue, ko Moulitoni pe kuo toe pea ne fai ke kī‟i „a e matapā „a e „ofisi. Fokifā kuo ne lea mai „o pehē, “„E Misa Moulitoni kuo mei ngalo „a e ongo kulī kuo na „i „olunga. Kātaki ange „o tuku mai”. Kuo mei po‟uli foki, pea ko e “„olunga” ko iā, ko e fata taupotu ē ki „olunga. Hei‟ilo pe na‟e fata fiha „a e fale ni, pe 4 pe 5, pea tā ko ē kuo tāpuni ha ongo kulī lalahi fakamanavahē „i ha loki ai talu mei he pongipongi pea na nofo ta‟ekai: ko e pau‟u pe. Pea ko eni, kuo na fekai „aupito, kae fai hake pe „a Moulitoni ia „o hangē „oku „ikai ha‟ane momo‟i teteki. Ko e fakaava leva „a e matapā, kuo puna mai „a e ongo faka‟ulia ni „o tau leva „ia Moulitoni pea ko e tō lafalafa pe „e fai; ka na feholaki hifo ki lalo. Ko e me‟a ko ia na‟e fai mo fai. Pea na‟e ofo „a e tangata ni „i he to‟a mo‟oni „a e kalake ni. „Io, pea ka faifai pea ne puke „i hono mahaki, na‟e „āsili faingata‟a „a hono tauhi; na‟e „ikai lava ke tuku ta‟ele‟ohi pea „oku laau‟ilo kotoa pe „oku hangē ka toki kehe ange, „i he ngaahi taimi pehē, „a e poto „i he fai kākā „a si‟i fa‟ahinga ni. Ko e kau le‟o mu‟a, na‟e „ikai ke motu „enau lamalama „ene ngaahi fai. Pea na‟a ne „ita ai foki. Na‟e hā kehe „a e le‟o fo‟ou ni, „o „ikai si‟i pe „ene fai tokanga, ka na‟a ne fai fakapotopoto „o sītu‟a ki ai kae „ilo pe „ene ngaahi me‟a fai, ko e sio‟ata na‟e tu‟u mai mei he „aofi. Faifai pea ne toe ma‟u mo ha lakanga fo‟ou „e taha, „a ia ko e ngāue fakasekelitali ki ha Kautaha Vaka-lā. Na‟e pa‟anga lahi „a „ene vāhenga ai, neongo na‟e fai he pō pe taha fakauike „ene ngāue ki ai. Seuke, na‟e mālie „ene fai kotoa. Ko ia na‟e sasala holo „a e lea ki ai „o ui “ko Moulitoni „a e milionea”. Ko e lea ko ia foki „oku „ai ki ha taha „oku „ikai ke si‟i hifo „ene koloa pa‟anga he sovaleni „e miliona.

13

Ka ko e havala ki he pa‟anga – ko e maumau‟anga „o ha tokolahi „i māmani, pea kau ai „a Tonga foki – na‟e „ikai ko e manako ia „o Moulitoni. Ko e me‟a na‟e tu‟ukimu‟a „i hono „ulungaanga „a e fai tōnunga ki he me‟a na‟e o‟i ia ki ai „e hono konisēnisi. Pea fokifā, kuo „ohovale „a e fa‟ahinga na‟e maheni mo iā „i he‟ene lea „o pehē, ko hono loto ke faifekau faka-misinale. Na‟a mo e faifekau Pule „o e Siasi Uēsiliana „o e kolo ko iā, na‟a ne ofo „o ne feinga ke ta‟ofi, ko „ene pehē, ko e me‟a kuo mamana ki ai „e he Siasi, ko ha fa‟ahinga pehē kuo Kalisitiani, kuo ako pea ma‟u koloa. Ko ia na‟a ne tala ke ne „alu „o toe fakakaukau ki ai. Ka na‟e tu‟uma‟u pe „a e loto „o Moulitoni, „o ne fakahā, “Mo‟oni nai ho‟o me‟a, ka ko e me‟a „oku „ilo pau ki ai „e hoku loto, kuo ui au „e he „Eiki ke u faifekau fakamisinale”, “Pea „oku lelei”, ko e Pule mai ia. Pea na‟e fokotu‟u „a hono hingoa „o „ave ki he faka-Kuata. Na‟e ai mo ha talavou „e toko ua, na‟e teu mo ia ki he sivi pea hei‟ilo pe ko e hā na‟e pehē ai, ka kuo „osi tu‟utu‟uni „e he faka-Kuata ke tali pe ha toko taha. Ko ia na‟e hangē „e toe fakafisi „a Moulitoni, he ko e ongo talavou ko ē, na‟a ne fakatou mālohi. Kae faifai, te‟eki ke a‟u ki he „aho ne kotofa, tā kuo nofo „a e taha „iate ia pe: pea ko e me‟a ki he taha, na‟e „ikai sia‟a „ene ngaahi malanga mālie, pea „i he fakatotolo na‟e fai, na‟e „ilo, tā ko e fa‟u „e ha faifekau ongoongoa „i he kuonga kimu‟a atu pea ne ma‟uloto „o „a‟au mai „o hangē ko „ene me‟a. Na‟e „eke pea ne fakamo‟oni ki ai. Ko ia na‟e nofo mo ia, kae toe pe „a Moulitoni. Hono „ikai fakaofo „a e fai „a Langi! Na‟a ne lava lelei „a e ngaahi sivi pea tali ia „e he Konifelenisi. Na‟e tohi tu‟o ua ke ne „alu „o ngāue ki Siaina kae fe‟unga mo iā, kuo „omi „a e kole „a Takopau mei Fisi ki ha faifekau talavou „e toko ua; pea ha‟u mo e kole „a e pa‟anga ke totongi „o „ena folau. Ko eni, kuo liliu „a e tu‟utu‟uni pea, koe‟uhi ke ne teuteu ki ai, na‟e „alu „a Moulitoni „o ako lea mo ha faifekau kuo toki foki mai mei Fisi, ko Misa

14

Laite. Hei‟ilo pe na‟e fēfē „a „ene fuoloa ai, kae faifai kuo ofi „a e folau ki „Aositelēlia. Ka na‟e ai ha faingata‟a. Kuo na alea mali mo Misi „Ema Naite, ka na‟e „ikai loto „a e fāmili („o Misi Naite) ke ne „alu mama‟o pehē – ko e mama‟o ka ko ha mama‟o „i he ngaahi taimi atu ko ē! „I he ngaahi „aho ni, ko e me‟a noa „a e folau ki „Aositelēlia: „io pea na‟a mo Fisi ka „oku ofi pe, ko ha „aho „e tolungofulu tupu pe pea te tau ki ai. Ka ko e kuonga ko ē, ko e vakalā pe pea na‟e fa‟a māhina „e 4 pe 6. Pea ne‟ine‟i kalo „a Misa Naite. Ka kuo ala „a Moulitoni ki he Palau pea kuo „ikai ha toe foki. Ko ia na‟a ne alea mo hono „ofa‟anga „o pehē, “Te u mu‟omu‟a, pea ka kuo ke kei tauhi ho‟o „ofa mo tokanga kiate au, pea ke toki folau ange”. Pea fai. Ko e „aho na‟a ne māvae ai mo Pilitānia ko Fēpueli 13, 1863. Na‟a ne a‟u ki Senē „i Sune pe Siulai „o e ta‟u pe ko iā. „I he vaha, kuo ne fa‟u ha malanga faka-Fisi ke fai „oka faifai pea ne a‟u ki ai. Ka ko e malanga ko iā na‟e „ikai fai ha taimi, he na‟e tu‟utu‟uni „e he „Eiki ke taumu‟a kehe „a „ene sevāniti ni. Fe‟unga mo „ene tau mai ki Senē, kuo huufi „a e ako‟anga Uēsiliana, ko Niuingatoni. Na‟a ne tu‟u „i he kauvai „o e „o e vaitafe ko ia, ko Palamata, „a ia „oku tafe atu ki Poata Siakisoni: Ko hono mama‟o mo e kolo lahi ko e maile nai „e 10. Kuo te‟eki ke „i ai ha Tiuta Lahi. Ko ia na‟e kole „e he Konifelenisi ke ne fai „a e lakanga ko iā, kae‟oua ke nau ma‟u ha taha. Ko e faifekau ko Misa Manitoni na‟e Pule Ako „i he ako‟anga ko ia. Pea ne tali. Tuai „a e kemo kuo fonu „a e Kolisi ni pea fiemālie lahi „a e Konifelenisi he‟ene ngāue. Na‟e „ikai loko fuoloa pea pekia „a Misa Manitoni, pea fua lōua pe „e Misa Moulitoni „a e ongo lakanga ko iā – „a e Pule Ako mo e Tiuta Lahi. Faifai kuo fu‟u mahino kuo si‟i „a e fale ako, „o ne fale‟i „a e Komiti Ako ke fakalahi: He ka tutuku ha fo‟i tokotaha, kuo „oho mai ha toko 50 ke fetongi. Seuke, kuo u fe‟iloaki mo ha tokolahi „o e fa‟ahinga na‟e „i ai „i he kuonga ko ia kuo tau lea ki ai, pea ko e

15

me‟a pe kuo hā, „i he‟emau talanoa, ko e fisikitu‟a „a „enau „ofa ki he Tiuta Lahi „o e taimi ko iā. Ka na‟e kei hanga pe ki Fisi „a Moulitoni, neongo „a „ene manako ki he lakanga kuo ne „i ai. Ko e „aho 23 „o Tīsema 1864, ko e „aho mamafa mo‟oni ia, he na‟e fai ai „a „ene mali mo hono „ofa‟anga mu‟a, „a Misi „Ema Naite. Tā na‟e hoko pe „a e me‟a na‟a ne „amanaki ki ai, he na‟e „ikai ke lava „a e saliote „o Taimi, pe ko e fu‟u vaha „ōseni, ke motuhi „a „ene „ofa. Na‟e kātaki pe „e Misi Naite „a e mamahi „o e māvae mo e mātu‟a mo e fāmili mo e kāinga kotoa pe, ka ne folau toko taha mai pe. Hono „ikai mo‟oni „a e lau „a Paula, „io, „i he‟ene lau ki he ngaahi kelesi ko ē „e tolu „oku tolonga, “Ka ko honau tu‟ukimu‟a „a „Ofa”. „Oku lahi „a e ongoongoa „a Moulitoni pea ne‟ine‟i, ka ke „oua e ngalo mu‟a „a e ngāue tu‟utai „a e ta‟ahine na‟e tukuli‟aki „ene koloa, fonua, mātu‟a mo e kāinga, kae tētēholo mai he vaha „o „ikai „o e tahi pe ka „o e „ōseni „o taimi foki, ha potu pe „e ngāue ki ai „a hono hoa. Na‟e fai „a e mali „i Melipoane „e he faifekau ko Misa „Ekelesitoni.

16

VAHE II Ko e ta‟u 1865, ko e ta‟u mamafa, he ko ia ia na‟e fai ai „a e liliu „o e tu‟utu‟uni kuo tau lea ki ai. Na‟e tefito pe „i he‟ene „Afio, ko Siaosi Tupou I, mo e kole na‟a ne fai ki he Konifelenisi „a ia „apē na‟e fai „i Ma‟asi. Tū na‟e ai „ene malanga na‟e fai he ta‟u 1855, pea ne potutohi‟aki „a e veesi ko ia „ia Hosea, „a ia „oku pehē, “„Oku faka‟auha hoku kakai ko e masiva poto”. Na‟a ne „afio‟i „a e masiva totonu „o e fonua, ko ha fa‟ahinga ke fakapotoa „a e kakai. Na‟e mamafa „aupito „a „ene tohi ki he Konifelenisi, he na‟e hangatonu „a „ene kole kia Moulitoni, „o lau hingoa. Kuo ai mo e kole mamafa „a e Komiti „a e Kolisi na‟e fai, ke ne nofo „o ngāue ai; kae ongo‟i pe „e ia ko hono lakanga totonu mei he „Eiki ke ne „alu „o malanga‟aki „a e kosipeli ki he kakai lanu kehe, pea ko ia na‟e „ikai te ne tali. Na‟e lototaha „a e Konifelenisi ke nau tali „a e kole „a Tupou, pea „i hono „aho 2 „o Mē 1865, na‟a ne folau atu ki Tonga mo hono uaifi. Ko e folau faingata‟a. Na‟a nau mahina kātoa „i he vaha, pea fe‟unga tonu mo Tongatapu, kuo tō mai ha fu‟u taufa fakamanavahē, „a ia na‟e mei tu‟utāmaki ai „a e vaka. Ka na‟e malu‟i pe kinaua „e he „Eiki, he na‟e „i ai ha ngāue lahi mo „aonga na‟a ne teuteu‟i ke fai „e he‟ene sevaniti „i he ngaahi ta‟u lahi ka hanga mai na. Na‟e lī taula „a e vaka „i Nuku‟alofa „i he „aho 30 „o Mē, ko ha „aho Sāpate. Ko Misa Uili na‟e faifekau ai „i he taimi ko ia, pea na nofo mo ia. Na‟a ne „osikiavelenga leva ke ma‟u „a e lea faka-Tonga. Ko e „uluaki Sāpate, na‟a ne lau „a e

17

lēsoni, pea ne „atu leva hono fu‟u ivi mo „atamai ki he me‟a ko ia – ko e hala pe ia ki he ngāue kuo ne tukuli‟aki „ene mo‟ui ki ai. Na‟e ta‟u „e 44 „a e kaunga „a Moulitoni ki Tonga, „a ē na‟a ne mo‟ui mo ngāue ki ai „aki ha „ofa mo tokanga na‟e taha „ana. Ka „e lelei ke tau vahe 4 „a e kuonga fuoloa ko ia.

1. Mei he ta‟u 1865-1877. 2. Mei he ta‟u 1877-1888. 3. Mei he ta‟u 1888-1895. 4. Mei he ta‟u 1895-1909.

Na‟e mei fakanounou „a e vahe hono 4, he na‟a ne mālōlō atu mei he‟ene ngāue „i Tonga „i he ta‟u 1906; ka neongo ia, na‟a ne kei kau pe, he na‟a ne kei ma‟u „a e tu‟unga ko ia ko e „Etita „o e Fale Tohi. Pea tala‟ehai na‟e tuku „ene hiki-tohi mo fa‟u hiva. 1865-1877 Na‟e fa‟a lea „a Loma ki he kuonga ko ē, ko e “Kuonga Koula”, he na‟e ake ai „a e poto mo e laka ki mu‟a „a e fonua mo e kolo „i he ngaahi me‟a kehekehe, kae‟uma‟ā „a e poto faka‟atamai. Pea „okapau te tau ui „a e Kuonga ko ia „oku tau lea ki ai (1865-1877), ko e “Kuonga Koula „o Tonga” pea „e hala? Mo‟oni kuo „i ai „a e lotu, kae hangē ko e folofola „a e Tu‟i kuo hala (Siaosi Tupou I), kuo “faka‟auha „a e kakai ko e masiva poto”. Ka kuo faka‟au eni ke hopo „a e la‟ā pea mole „a e fakapo‟uli. Na‟e fa‟a lau „e Moulitoni, ki he ifo mo e vovo kiate ia „a e „epoki ko eni. Kae fēfē? Tala‟ehai „i he‟ene fua tau atu ki Tonga, kuo mahino pe ko e hā „a e mālohi „o e „atamai „o e kakai Tonga: Pea na‟a faifai pea kulanoa „ene feinga! Ka „i he faifai pea hā „oku hulu „ānoa ia „i he‟ene „amanaki, seuke! na‟e nekeneka hono loto pea

18

ne fakapapau, „e „ikai te ne fakangatangata ka te ne fakafanoanga hei‟ilo pe „e a‟u ki fē. Kaekehe „e tautau pe ia ki he tama ako, pe „e ngata mei fē: Ko ia „e pule. „Oku fa‟a melengatāmaki foki „a e ngaahi ako‟anga kuo fokotu‟u „i he ngaahi „otu fonua „o Polinisia, ko e „ikai te nau fa‟ifa‟itaki ki he fakakaukau poto ko ia; he „oku ha‟isia fēfē „a e „atamai? „Io, „oku toki mahino mei Tonga, ka fakangāue‟i „a e „atamai ke fetakai mo e faingata‟a, kuo pau ke „āsili tupu ai „o fano. Mālie! Pea kuo fakamo‟oni ki ai „a e tu‟unga kuo ma‟u ni, „a e ako‟anga mahu‟inga ko ē na‟a ne pele‟aki – „a e Kolisi ko Tupou. Ko hono fokotu‟u, ko e me‟a fo‟ou ki he fonua, he na‟e ngata pe „i he ngaahi akoteu, na‟a nau maheni ai, „Io, pea na‟a mo ia, he na‟a nau tolonga fuoloa? Ko ha māhina „e 6 pe mālō. Ko ia, „i he hoko atu „a Moulitoni, „o lau ke fokotu‟u ha Kolisi, ha ako‟anga lahi ke ako ai „a e fānau „a hou‟eiki mo ma‟ulalo, ko e lea pe na‟e mumuhu holo mei he ha‟a fakaanga „i he ngaahi faikava, „a „eni, “ „I! Keu mamata mai ki ha‟ane tolonga „o hulu „i ha māhina „e 6!”. „A e ha‟a poto! Ko eni kuo „osi ha ta‟u „e 43!! Ha me‟a ka fakaofo! Ka ko e mo‟oni. „Oku „ikai ha toe me‟a „i Polinisia; „io, pea hei‟ilo ki he ngaahi motu atu ko ē „i Mamani kātoa pe „oku „i ai pe „ikai? „Oku ai ha lea „oku fa‟a ngāue‟aki „i Papālangi „o pehē, “Na‟e „ikai ke langa „a Loma „i ha „aho pe taha”. Pehē, na‟e „ikai ke langa „a e Kolisi ko Tupou – „a e Faleako, „a e ngaahi tu‟unga fale mo e „api, kae‟uma‟ā „a e me‟a tēpū, „a e mafai faka‟atamai „oku keli pea ma‟u ai – „i ha ‘aho pe taha. „Ikai, ko e hisitōlia „o e tu‟u ha mata‟ikoloa pehē „i ha fonua si‟i, hangē ko Tonga, ko e me‟a „a ha ngaahi ta‟u lahi. „Ikai ia ko ia pe, ka kuo „i ai „a e ivi mo e mālohi fakaesino mo fakae‟atamai, „o ha toko taha „o fe‟unga mo ha ta‟u „e 44: „io „e „ikai hala fau „o kapau te tau fakalahi „o pehē, na‟e mole ai „a e mo‟ui ma‟ongo‟onga „o ha toko taha, ko e koloa „omai mei he matavai „o e lelei, kuo tufa

19

holo „i mamani kātoa, mei Pilitānia Motu‟a – „a Toketā Moulitoni. Na‟a ne kamata „ene ngāue kuo tangata pe, pea ne tuku kuo a‟ua‟u – kuo ka‟anga hono ivi fakaesino: Kae‟uma‟ā kuo fai „a e fepaki aipē mo hono fili lahi, ko e hela. Ka „oku mo‟oni pe „a e lea „oku pehē, „e „ikai siva‟u ha me‟a ka „i he‟ene hoko mai mo e faingata‟a. Ko e kuonga ko ia „oku tau lea ki ai, ko e taimi mahu‟inga „aupito – ko e kuonga „o e fakatupu. Ko hono fakatātā totonu, ko ha fo‟imoa „oku tata‟o „e ha motu‟amoa. Tata‟o pea faifai pea hā mai „a e ngaahi alanga mo e ngaahi konga kehe „o e ki‟i moa. Pehē mo e taimi ko ē, taha kae ua „a e ngaahi fakakaukau mo fokotu‟unga tu‟utu‟uni mo fakamatala, kae faifai, maama mai pea „uhinga „i he ngāue‟i „a e „atamai „e he faiako. Pea hangē ko e tufuvai „ene tānaki mai mo ha vai si‟i pea fakataha „o hoko ko e vaitafe, pehē mo e ngaahi me‟a „a e Kolisi, „a ia „oku kei fai‟aki he kuonga ni. „E „ikai lava ke fakamatala fakalautelau ki he ngaahi me‟a na‟e faifai pea tupu hake „i he Kolisi, ka ko e me‟a mahu‟inga mo „aonga „oku tu‟umo‟unga mai, ko e Fale Paaki; ko e taha ia he me‟a „aonga; he na‟e fa‟a hiki tohi pe „e Moulitoni, pea neongo „oku ai ha fu‟u lelei „i he hala ko ia, ka „oiau hono fakatuai! Tū, na‟e ai ha ta‟ofi mei he kau faifekau „i Senē ko „enau lau „apē, ko e maumau pa‟anga pe koe‟uma‟aki? Kae vilitaki atu pē „a Moulitoni. Na‟e „ilo ha misini motu‟a kuo li‟aki: kumi pea ma‟u ha mata‟itohi kuo pai („a ia ko e fokotu‟unga taipe kuo natu fakataha „o „ikai taki taha ma‟ana honau ngaahi fa‟ahinga). „Io, pea tā kuo ne vale ia „i he fa‟u mo e ngaahi me‟a ko ia, he kuo te‟eki ke ne ala ki he potu faiva ko ia. Ko ia aipē, kuo pau pe ke lava; kī‟i „a e matapā kae ako pe ia „e ia pea ma‟u; hili ia, pea fakahinohino ki ha kau ako „e ni‟ihi. „Io, te‟eki „osi foki „a e faingata‟a, he na‟e toe foki „a e fakafiu taupotu, „a ia ko e haka lula. „E lava fēfē ha pulusi, ka kuo „ikai sia‟a „a e lula? Pea ko e

20

hā nai „a e founga ke ngaohi? Ko e kulū mo e lāsese mo e vai: Ka hono „oku „ilo ha‟anau hoa? Ka na‟e fai pe: Ka „ikai lelei; fakalahi ē, fakasi‟isi‟i ē: „Oiau! „a e fakafiu ka ko ha fakafiu! Faifai “„Eulika”, “Kuo „ilo”. Pea „osi ai „a e vaa‟i faingata‟a ko ia. Ko e Tu’ungafasi Kohai „e „ikai fakafeta‟i „ene faifai pea ne „ilo „a e hala ko ia, kae taufetuku mai „a e ngaahi hiva „o e ngaahi fonua kehekehe. Tū, ko e tefito „o „ene kumi ia ko e „ikai hoa „a e Tu‟unga Fasi faka-Pilitānia („a ia „oku fai‟aki „a e ngaahi mata‟itohi) mo e lea faka-Tonga. Na‟a ne fua „ahi‟ahi, ka tā kuo hangē kuo kātoa ki ai „a e ngaahi lea‟uli „o e fonua na pea ne tuku leva kae kumi fo‟ou. Na‟e „ilo foki mo ia, pea tafe taulōfu‟u mai „a e ngaahi „anitema ongoongoa „o Haniteli, Haiteni, Mosa‟ati mo hai fua, tuku kehe „a e ngaahi hiva mālie kehekehe. Sa! kuo lava mo ia. Kae lolotonga ia, kuo fai atu „a e ako – „a e teuteu‟i ha ni‟ihi ke „aonga ki he Kolisi mo e Siasi mo e Pule‟anga. „Ikai ia ko ia pe, kae fano atu pe „a e hikitohi kae fakahā‟ele mai ai ki he kakai lotu „o Tonga „a e ngaahi tohi mo lave „eiki „o Pilitānia, „o hangē ko e “Mole „a Palataisi” „a Militoni: „a e “Fononga Pilikimi” „a Puniani: „a e “Fepale „a Isope” mo e hā fua; tuku kehe foki „a e ngaahi tohi kehekehe ma‟ae ako, „a e ngaahi Hisitōlia, Siokālafi, „Eukaliti mo e Fika. Pea „oku hala koā „a e lau “fakahā‟ele” ki ai? „Ikai ko e tu‟unga fakatu‟i „oku nau ma‟u, he ko e taloni „o e Poto, „oku nau „afio ai, kae punou faka‟apa‟apa ki ai „a mamani kātoa? „Ilonga ha me‟a „aonga mo‟oni ki he loto mo e „atamai, pea tau faka‟amua leva, “[Ke] „A Tonga mai ia”. Pea hono „ikai ke me‟a mo hoko? „Oku „ikai ko e pehē kuo „osiki. „E „osi nai „afē „a e Poto? Ko e „ōseni ia. Ka „oku taau mo e Tonga ke fakafeta‟i „oka faiange, faiange, kuo fonu mai ha‟ane ki‟i taputa mei he „ōseni vahanoa ko ia; ka ko e piliote‟i fonua pe ia „i he mape „o māmani kātoa.

21

Ko hai „e ngalo „a e taki ne fai „e Moulitoni „i he ngaahi me‟a faka-Vūsika. „E ngalo „ia hai „a e Fale faka’ata La’ā1 mo e ngaahi me‟a pehē, mo e feinga ke „ilo „e he Tonga ki he Asitalōnome mo e ngaahi alā me‟a pehē. „Oku „ikai lava ha loko fakamatala ki ai. „Oku lave si‟i pe ki ai ke hangē ha va‟akau hunuki pe, na‟a kuo ngalo „i ha ni‟ihi: „Io, pea koe‟uhi ko e fānau tupu, na‟a kuo te‟eki ke nau fanongo ki ai. Kuo tau ui „a e kuonga ko eni, ko e Kuonga Koula he na‟e fai „o mātu‟aki fano ai „a e ngaahi me‟a na‟e lava ai. Pea „āsili, na‟e „ikai ha ta‟ofi, ka ko e matangi lelei pea angimui. Ko ia na‟e tuku atu „a e lā ke a‟u kae lele. Ko e ta‟u 1875-1877, na‟e hangē na‟e tumutumu ai „a e Kolisi. Ko e tu‟unga fakaako ko e me‟a mā‟olunga „aupito. Pea ke „oua na‟a lau ha taha, ko e sanitungua pe. „Ikai. „Oku fakamo‟oni ki ai „e ha faifekau Uesiliana na‟e „a‟ahi ki Tonga „i he ta‟u 1877, ko Misa Faisoni hono hingoa. Ko e M.A. ia „o e Univēsiti „o Melipoane, „apē, na‟e lolotonga ngāue ki Fisi. Na‟e hangē na‟a ne fa‟a fiu he fanongo ki he ongoongo „o e Kolisi ko Tupou pea faifai pea ne tu‟utu‟uni ke ne „a‟ahi ange „o vakai pea „oku mo‟oni pe „ikai. „Oku „i ai ha kau Kolisi mu‟a te nau manatu ki he sivi na‟a ne fai „o fe‟unga mo ha uike „e ua mālō: Ko e sivi ka ko ha sivi! Pea ne foki ia ki Fisi „o hangē ko e foki „a e Kuini „o Sipa ki hono fonua; tā ko hono vahe ua na‟e „ikai ke tala. Na‟a ne ofo „aupito. Pea mālie na‟a ne tohi „o fakamatala kotoa kotoa „i he Nusipepa lahi „o Senē. Pea na‟a ne fakahikihiki‟i „aupito „a e ngāue tu‟utai „a Misa Moulitoni. „Oku tokolahi „a e ha‟a poto „oku mātu‟aki hulu „i he me‟a „oku nau „ilo, ka, hono „oku nau poto ke a‟u ki ha kakai kehe? Ka ko e mafai ko ia, „oku tekefili hangē ko Kao „ia Moulitoni. Ko ia na‟e

1 „Oku pehē tokua na‟e ngāue‟aki „a e funga fale „o e „Apinofo‟anga motu‟a „o e Palesiteni Uēsiliana ki he Faka‟ata La‟ā „a Moulitoni mo „ene kau ako he Kolisi ko Tupou.

22

pā mama‟o leva „a e ongoongo „o e Kolisi. Ko e ako faka-Kemi mo e faka‟ata Fetu‟u na‟e lea ki ai „a Misa Faisoni kae‟uma‟ā „a e Tesi „Eukaliti na‟e fai, „o fulihi „e Moulitoni „a hono fokotu‟u pea mata‟itohi „aki „a e fika; „io, mo e Fika Loto. „Oiau „a e Kuonga Koula ko ia! „Ofa atu! Kuo lava me‟a lalahi! Kuo fokotu‟u ai „a e Sivi Matematika pea mo e hala ki ai „i he ngāue, „o „ikai „i ha foaki „ofa pe fai filifilimānako. „E kau tala „a e monū „e taha „o e Kuonga ko ia, „a e „ofa „a Moulitoni ki he kau fefine „o Tonga. Ko e koloa ē „a tangata kuo foaki – „a e mafai ke hū „o ako. Ka „i he faifai pea hā kiate ia, ka „ikai „alu tauhoa „a fefine mo tangata Tonga, ko e si‟oto‟ofa atu pe ki he ngāue lahi „e fai. Ko ia, na‟e ngofua pe ke hū „a e kau ta‟ahine foki. Ko e me‟a ia „amui, ka „oku te lea ki ai koe‟uhi na‟e kau ai „a Lesieli (Tonga) „i he kuonga ko eni, pea ko e fua tapu ia „a fefine „i he me‟a faka‟atamai. „Oku tau „ofa „i he me‟a na‟e lava „i he kuonga ko eni: „a e ngaaahi tu‟utu‟uni tu‟uma‟u, „a ia „oku kei fai ni „aki, „a e ngaahi tohi, „a e ako ne lava mo e ngāue ne fai. Ko e me‟a pe „oku tau „ofa ai „a e lava ke fua „e he sino ha ivi pehē. Tū, ko „ene „aho ngāue, na‟e fe‟unga mo e houa „e 18. Ko e mo‟unga‟i faingata‟a na‟e „ikai te ne teteki ai. Na‟e tu‟unga tatau „i he ako, „a e fānau „a hou‟eiki mo ma‟ulalo. Ko e me‟a fo‟ou ia, pea „āsili faingata‟a: Kae fai pe. Ko e me‟a pe ke tau fakafeta‟i ai kotoa, ko e „afio „i Tonga, „i he taimi pe ko ia, ha taha hangē ko Tupou I, „a ia na‟a ne tu‟otu‟a kia Moulitoni kae teke‟i ke mama‟o ha ngaahi ta‟ofi ni‟ihi na‟e „ikai te ne mei malava. 1877-1888. Kuonga ‘o e Liliu Tohitapu Ko e ta‟u 1877, „i he „aho 2 „o Siune, na‟e folau „a Moulitoni ki Pilitānia. Na‟a ne „alu ko e fekau „a e Siasi „o Tonga ke hiki fo‟ou

23

„a e Folofola. Na‟e mālō si‟i fai „a Misa Tomasi, ka na‟e hoko „a e taimi ke fakafo‟ou, he na‟e lahi „a e me‟a na‟e hala. Ko ia, na‟e loto „a e Sinoti „o Tonga ke fai „e Moulitoni, he na‟e fu‟u mahino kuo tā hono uho he hiki tohi. Na‟e folau mo ia „a e fāmili „o Tevita Finau foki. Ka na‟e „ikai loko fuoloa „ene nofo ai he na‟e longolongo matangia „a e Siasi pea na‟e hangē ka vākovi „a e Kolisi mo e pule „o e Siasi. Ko e me‟a mālō „a e fai „a si‟i Tevita Tonga, he ko ia na‟e Tiuta Lahi mo le‟ole‟o „i he taimi ko ia. Pea „i he‟ene tohi hake ki Pilitānia „o fakamatala ki he ngaahi me‟a „oku hoko, na‟e „ikai ke fa‟a tatali „e Moulitoni. Na‟a ne tuku folau mai mei Pilitānia „i „Epeleli 1880, kae nofo „a e toko tolu lalahi „o „ene fānau ke ako ai. Na‟e ta‟u „e ua mo e konga „ene nofo atu ko ia, pea fai „o „osi ai „a e Fuakava Fo‟ou. Na‟e tangane‟ia „a Moulitoni he fai „a Tevita Finau, lolotonga „ena „i Pilitānia „i he liliu Tohitapu, „o „ikai „i he hiki tohi pe, ka „i he fakaongoongo lelei „o e Kolisi mo Tonga „i he‟ene ngaahi lea ne fai „i he ngaahi Kātoanga. Ko hono faiva foki ia, pea na‟e toutou kole „a e ngaahi tukui feitu‟u ke ne „alu ange ki he ngaahi fakataha fakamisinale. Tā kuo „aonga leva „a e Kolisi ko Tupou, pea ko e ongoongo kuo ma‟u ni, „oku „ikai ko e talanoa pe, ka ko e mātu‟aki fanongo tonu „eni „a e telinga ki ai pea mātā „e he mata. Malie! Ko e ngaahi ta‟u „o e 1880-1888, ko hai „oku fie hanga ki ai, he ko e kuonga fakamamahi mo fakapo‟uli? Ha me‟a ka ngali vale ki māmani, ka ko e fakatanga‟i „e he fonua ha siasi kuo fakamaama mo fakapoto kinautolu! Na‟e „omi „a e lotu „e Misa Tomasi „i he ta‟u 1826. Pea hili ha ta‟u „e nimangofulu tupu, „a ia na‟e kai „utungaki ai pe „a e kakai he ngaahi mālie fakalotu, pea toki feinga‟i hano fakapoongi. Kātoanga Kula ē, Fakatangata ē, „o hangē ko e Sapate Paame mo e hiva “hosana” kae kailangaki “kalusefai ia” he Falaite na‟e hoko.

24

„I he‟ete hanga ki ai, kuo vela hoku loto, pea „āsili, he ko e mamafa „o e kuonga ko ia, na‟e hilifaki ki he uma „o e toko taha na‟e kole hangatonu ki ai „e he Tu‟i. Pea „e fatu nai „e hai „a e ivi ne mole ai „i he fekuki mo ha ngaahi me‟a pehē – ha ivi, kaneta‟e‟oua ia, kuo ngāue‟aki ke „āsili ai „a e hakeaki‟i „a e fonua na‟a ne māteaki‟i? „Io, ko hai „oku „ilo ka ne si‟i kae „amo „o „ikai te ne mo‟ua ai, kuo ne kei „i maama „o fai atu ni „ene ngāue „aonga mo manakoa – „a e hiki tohi, „a e fakamatala ki he ngaahi misiteli „o e Tohitapu mo e Vūsika, mo e hā fua „a e me‟a fo‟ou kuo „a‟au mai ma‟ae „atamai Tonga. Ka tau ta‟ofi ai ā, he „oku ou „ilo „e „ikai ke loto „a Moulitoni ke fai ha fakaanga eni, he na‟e faka‟uli pe „e he „Eiki ke tupu ha lelei mei he kovi ko ia. He ko e fepaki na‟e fai, ko e tau faka-Konisenisi; pea mālie! Na‟e ai ha huli na‟e „ikai lava hano ta‟aki; na‟e ai ha ni‟ihi na‟a nau hangē ko Paula, „o kātaki‟i „a e ngaahi faingata‟a kehekehe koe‟uhi ko e lotu. Pea ko e vaikau‟aki ia kia Moulitoni. Na‟e tāpuni falelotu mo e Kolisi: Na‟e fakahē‟i, kae tu‟u ni pe „a e lotu Uēsiliana: Kei fai ni „a e ako‟anga pele. Ko e me‟a pe ke mahino, „oku „ikai tuku tautau „a e ngaahi kovi ko ia, kia Tupou. „Ikai; ko e me‟a „a ha taha kehe; ko e me‟a pango na‟e fakaongoongokovi ai „a e Tu‟i. Ko e me‟a „oku tau fiefia ai kotoa, faifai pea toe fe‟ilongaki „a Tupou mo Moulitoni „o na toe fe‟ofo‟ofani. „I he kuonga ko eni, na‟e hā ai „a e ivi kehe „a Moulitoni. Tālunga „ene ha‟u ki Tonga, na‟e hangē ko „ene potungāue „a e Kolisi pe, pea ne nofo tonu ki ai: Ka hilinga si‟i „ene foki mai mei Pilitānia, na‟e fakanofo ia ki he Potungāue „a Tonga kātoa (= Palesiteni „o e Siasi). Pea fetuiaki ai leva „a „ene tauhi fakatou‟osi – „a e Siasi, „a e me‟a toputapu ko e me‟a fakalaumālie, mo e Kolisi, „a e pitenga „o e me‟a faka‟atamai. Ko e Tauhisipi mo e Faiako – ko e lakanga ka ko ha lakanga! Pea

25

tautau ki ai, „i he ngaahi taimi faingata‟a ko ē, „a e tu‟umālie „o e kakai mo e fonua. Ko e Sea ko e faka‟uli, ko e „Eikitau, kae tu‟u ta‟engaue, kae fekau ke fai. Ko hai „oku manatu ki he taimi ko ia, pea „ikai ofo? He, ka ne si‟i kae „amo ka ne fakangofua, kuo tau leva. Ka ko e lea pe na‟e ongo mai meia Moulitoni, „a e “Kātaki pe”. Pea hono „ikai mo‟oni! Ko e kātaki, ko e me‟a faingata‟a, ka, „oka lava, ko e fungani „i he mahafu mālohi. Ko e taimi faingata‟a mo‟oni „eni kiate ia. Na‟e faka‟ilo foki ia ki he Konifelenisi „o ne hopo: Kae hao noa pe. Na‟e honge pa‟anga, „io, ko e tu‟utāmaki‟anga ia „o e Siasi he kuonga ko ia, ka na‟a ne folau ki Senē, pea ne fakahā hono fu‟u faingata‟a ko ia, „o kole ki he Konifelenisi pea ma‟u leva ha $ 8000 „i ha „aho pe taha. Na‟a ne foli „a e fonua pea ola „aupito „ene feinga ko ia. Ko hai „e ngalo „ene „ofa ki he kāinga Uēsiliana „o fai „enau tauhi „i Nuku‟alofa, „i he‟enau kātoa ki ai? „Io, „o teuteu ki he Fakahē; „a e fakatau me‟akai mo tangikē mo e ngaahi alāme‟a pehē, he na‟e mahalo ko „Ata „e „ave ki ai „a e si‟i toenga Uēsiliana. Kae lolotonga ia, kuo fai atu pe „a e hiki mo e pulusi tohi mo e hā fua. „Oku „ikai lelei ke ngalo „a e ngāue tu‟utai na‟e fai „e Misa Kolosipī, „a ia na‟a ne ha‟u mei Pilitānia „i he ta‟u 1884. Si‟i maumau leva „a „ene „amanaki, he ko e ta‟u foki ko ē, na‟e hoko ai „a e Vaheua pea ta‟ofi tu‟u ai „a e ngaahi me‟a na‟a ne holi ke fai! Ka neongo ia, na‟e mālie „ene ngāue. Ko e lafitani ia „o e Sea „i Tonga Lahi, „i Ha‟apai mo Ha‟afuluhao na. Na‟e foki ia ki Senē „i he ta‟u 1892, ka „oku kei tu‟uma‟u „ene „ofa ki he kakai Tonga pea manatua „enau ngaau tōtōivi mo kitaki na‟e fai „i he ngaahi taimi taufa ko ē. Ko lēsoni lahi ki he fonua mo e kakai, mei he kuonga kuo tau lea ki ai – „a „eni: „oku tu‟u pe „a Totonu pea „oku ikuna „a Kātaki „a e fai fakamālohi. Ko ia, kuo hā „i he ngaahi „aho fakapo‟uli ko

26

eni, „a e anga‟ofa mo fa‟a kātaki, „a e ivi ngāue, „a e poto he „uli mo angi „o e toko taha kuo tau lea ki ai. Faifai „i „Aokosi he ta‟u 1888, na‟e hiki „a Moulitoni mei Tonga. Tokua, na‟e pehē „a e fe‟auhi fai „i he Konifelenisi Lahi „i Atelaite „e he ongo fa‟ahi – he na‟e „i ai ha kau faifekau na‟e „ikai ke poupou „a e ngaahi me‟a na‟e fai „e Moulitoni, „o nau pehē, ko e laufānō pe „a e pehē, kuo „i ai ha fakatanga lotu „i Tonga – pea na‟e hangē ka hoko ha mavahevahe. Ko ia, na‟e fiu‟afili „a e kau Mātu‟a pe ko e hā ha me‟a „e fai. Na‟e toki hā ai „a e „ofa mo‟oni „a Moulitoni. Tū, ko e ngaohikovia „a e Siasi Uēsiliana „o Tonga, „oku tautefito kiate ia; pea ne sio pe, ka faifai pea ai ha maveuveu ai „i he Konifelenisi Lahi „o Aositelēsia, „e tuku pe kiate ia. Ko ia na‟a ne tu‟u hake „o pehē, “„Oku lelei: te u loto pe ke u hiki mai mei Tonga „o kapau „e „alu ko ha‟aku fetongi „a Misa Palauni”. „Oiau! Ko e toki „ofa taupotu ia. Tala‟ehai kuo ne ongo‟i kuo ne fai ha me‟a hala. Na‟a ne „ilo „oku „ikai ko ia pe „oku fehi‟anekina ki ai „e he Pule‟anga, ka ko e Siasi Uēsiliana foki. Molekemama‟o ha‟ane fie hiki mai he na‟a kei lahi pe „ene ngāue na‟e toe ke fai. Ka na‟a ne fokotu‟u „a e fakakaukau ko iā telia „a e Konifelenisi, mo e ngaahi tokoua faifekau ai. Na‟a ne „ilo pe „i hono loto „e tatau aipē. Na‟e fu‟u fiefia „aupito ai „a e Konifelenisi pea nau hikinima ke fai. Na‟a ne nofo mai ki Sama Hili (Summer Hill) „o fai atu pe „ene hiki Folofola. Kae tatali pe ki he „aho „e toe faka‟atā „e he „Eiki „a e hala ke ne foki. Na‟e kei tuai ia ko ha ta‟u „e fitu. 1888-1895 Kuo tau hoko eni ki hono tolu „o e Kuonga, 1888-1895, ko ha ta‟u „e ono mo e konga, „a ia na‟a ne nofo ki Senē. Na‟a ne „i Sama Hila „i ha māhina „e fitu pea ne tali ha Potungāue

27

fakafaifekau, ko Mauti Lokalani (Mt. Lachlan) ka na‟e „ikai te ne fuoloa ai, ko ha ta‟u pe „e taha. Na‟a ne hiki ki Sitenimoa he 1890. „I he ta‟u ko enī, na‟e telekalafi mai „a hono tokoua, ko Sione2 ke ne folau ange ki Pilitānia mo hono hoa, „Ema; pea fai; pea „alu mo kinaua „a Sione Fekau (Tāfolo). Ko e me‟a mālō „a e „a‟ahi ko ia. Na‟e toe fe‟ilongaki ai „a „Ema mo „ene mātu‟a mo hono kāinga, pea „alu „a Moulitoni ki ha Toketā „iloa „i Lonitoni „o ne vakai‟i hono mahaki tu‟uma‟u („a e hela); kae‟uma‟ā na‟e toe tauhi „e Tāfolo „a e ongoongo „o Tonga „i he‟ene lea na‟e fai „i Kemipilisi mo e ngaahi feitu‟u kehekehe. Pea lava ai foki ha hikitohi. Te‟eki ke nau foki mai, kuo kapusi „a Misa Peika mei Tonga pea foki mai „a e kau Fakahē. Ko e ta‟u na‟e hoko, 1891, na‟a ne fai ha „a‟ahi ki Tonga, pea hoko ai ha fakalelei mo e Tu‟i, „a Siaosi Tupou I.3 Ko e me‟a ko iā, „oku tau fakafeta‟i ai ki he „Eiki he “hoko „a e fiefia ki he mamahi”. Ka kuo te‟eki ke hokosia „a e taimi ke ne foki ki Tonga, ka kau „a e „Eiki „o tofa hala. Kuo „atā „eni he kuo ne fe‟iloaki mo Tupou I. Na‟e „ikai ha me‟a „i he ta‟u 1892. Ka „i he Konifelenisi „o e 1893, na‟e hā „a e tokanga „a e kau faifekau „i Niu Sauele kia Moulitoni he na‟a nau fakanofo ia ke Pealesiteni. „Ikai ia ko ia pe, ka na‟a nau fai mālohi ke ne toe ma‟u „a e tu‟unga Pule Ako „i he Kolisi Niuingatoni. Faifai pea ne tali. Ha ta‟u ka mamafa mo‟oni! Na‟e mei lahi fau ka ne ma‟u „a e tu‟unga mā‟olunga lahi „o e Siasi Uēsiliana „o Niu Sauele, ka ko e pehē ke fakalahi‟aki „a e Pule „o e Kolisi! Pea „āsili, he ko e kuonga ko ia, kuo „i

2 Ko Sione Felēsila Moulitoni na‟a ne hoko ko e Tangata Tipeiti Mā‟olunga „o e „Univēsiti „o Kemipilisi, pea na‟e fakanofo kimui ko „Eiki Moulitoni „o Panike (Lord Moulton of Bank) „i „Ingilani. 3 Na‟e hala „a Siaosi Tupou I „i he „aho 17 „o Fepueli, 1893. „Oku fakafuofua na‟a ne ta‟u 100 tupu si‟i.

28

kilisitahi „a e Ako‟anga ko iā „o faingata‟a‟ia „aupito. Ka na‟a ne fua pe „eni „o ta‟u fitu („oku fakata‟u taha p e „a e tu‟unga ko ē). Pea „oku kei laulau holo „e he kau tama ako mo e kau talavou faifekau (he tā na‟e toe „a‟ana foki ke tiuta kiate kinautolu) ki he fu‟u ongo kiate kinautolu „a „ene ngaahi „ulungaanga mo lea. Na‟e laka ki mu‟a leva „a e Kolisi pe ne nofo ai „o a‟u ki he ta‟u 1900. Pea na‟a ne toki hiki mei ai koe‟uhi ko ha tu‟utu‟uni fo‟ou kuo hiki nima ki ai „e he Konifelenisi ke fakataha „a e lakanga Pule Ako mo e Tiuta Lahi. „Io, pea na‟a mo ia, na‟e mei ma‟u „e Moulitoni kapau na‟a ne loto ki ai: Ka na‟e „ikai. Fe‟unga mo e ta‟u 1895, kuo „atā „a e hala ki Tonga pea fakapō! Na‟a ne toe ma‟u mo e Sea, kae Pule pe ki he Kolisi ko Tupou. Ko e me‟a fakafiefia „aupito kiate ia, neongo „ene faingata‟a, pea ne toutou „a‟ahi ia fakata‟u ki Tonga „o fai Sinoti mo e Ako Helohelo.4 1895-1909 Ko hono fā „eni „o e Kuonga kuo tau vahevahe‟aki „a e kaunga „a Tangata‟eiki ki Tonga pea ko e ngaahi mālie „i he mālieange fau. Na‟e ha‟u mei he ta‟u 1895 ki he ta‟u 1906, „a e ta‟u na‟a ne mālōlō ai mei he ngāue (neongo na‟a ne kei kau pe „o a‟u ki he 1909 koe‟uhi ko e Fale-tohi). „I he Kuonga ko iā, na‟e toe ake „a e Kolisi ko Tupou pea hulu „ānoa „a e Ako Helohelo. „E ngalo

4 Ko e Ako Helohelo, „oku tatau mo e Polokalama Master of Arts „i he lau „a e ngaahi „Univēsiti „o e „aho ko ē, he ko e lakanga hoko ia ki he kau ako na‟a nau a‟usia „a e tu‟unga fakalangilangi ko e Matematika „i he Polokalama Ako „a Toketā Moulitoni „i he Kolisi ko Tupou. Ko e “Matematika”, ko e tatau ia „o e B.A „i he Fika he ngaahi „Univēsiti „o e Kuonga „o Moulitoni. Ko e ngaahi lēsoni „a e Polokalama Ako Helohelo na‟e kau ki ai „a e Hisitōlia „o Pilitānia „o ngata meia Kingi Henelī II, Fisiolosia; Kalama „o e Lea faka-Tonga, pea „i he Fika, ko e Fika Ta‟etauhoa (Surds), Teolema „o e Fika Tauhoa (Binomial Theory), Lokalifimi (Logarithms).

29

„afē „a e „uluaki Komemo5 mo e ngaahi mālie „a e kātoanga ko iā? Na‟e toki hā fo‟ou ai „a e Ifi, „a ia na‟e faka‟amua kae „ikai ke lava. Ne lava koe‟uhi ko ha feinga „a Moulitoni ke ma‟u „e ha ni‟ihi „a e lea faka-Pilitānia. Na‟a ne „ave ha ni‟ihi „o e fānau „a hou‟eiki mo e kau faifekau ki Senē ke ako „i he Kolisi na‟a ne Pule ai („a Niuingatoni); pea foki mai kuo ma‟u maheni mo e Ifi. Taha ia ha me‟a „aonga kuo ne fai, ka „oku „i he kau tama pe ko ia ke fai tokanga telia na‟a hoko „o maumau „a e ngāue ongosia ko iā. „Io, pea na‟e toe mei mālie mo hono 2 „o e Komemo foki. Ko e ngaahi malanga faka-Helohelo „i he Faleako na‟e hulu. Ka na‟e ongoongo lahi „a e Kuonga ko eni, koe faka‟osi „i ai „a e hiki „o e TOHITAPU KATOA; pea hono „ikai ko e koloa lahi taupotu ia „o Tonga? Kuo lava „a e fu‟u ngāue ko iā, ka kuo „osi ha ta‟u „e 25 mo e māhina „e 6. Ko e „aho 24 „o Tīsema 1902 ne sila‟i ai „o „ave „a e ngaahi pepa faka‟osi ki Pilitānia. Pea tala‟ehai „e toe mole ha pa‟anga hono fa‟u, he kuo haka „a e ngaahi peesi „o tauhi: Pea „oku „eni pe ke fekau ke pulusi pea tuaiekemo kuo fai. „E fatu nai „e hai „a e ngāue fakaongosia ko iā, he ko e hiki mei he lea na‟e fai ai? Lea faka-Hepelū „a e Fuakava Motu‟a, lea faka-Kalisi „a e Fuakava Fo‟ou pea mo hono fakatonutonu. Kuo tau lea kia (Tevita) Finau mo (Sione) Fekau (Tāfolo) mo „ena kau „i he ngāue ni. Na‟e toe mālie „a e feangainga „a Kolo mo Moulitoni „o ne foli „a „Aositelēlia kātoa (meimei) pea tauhi pe „a e ongoongo „o e Kolisi mo e Fonua. Mahalo ko ia na‟e fuoloa

5 Ko e “Komemo” ko e kātoanga ia „a e Kolisi Tutuku, „a ia na‟e fakataha ki ai „a e ako lolotonga mo e kau ako tutuku „o e Kolisi. Ko e „uluaki Komemo na‟e fai „i he ta‟u 1898. „Oku pehē na‟e „aho „e tolu „a e kātoanga ni „o fai ai „a e taliui „a e ngaahi ta‟u. Ko e kau kapiteni „o e ngaahi ta‟u na‟a nau fai „a e taliui „a e kau pekia. Na‟e ui ai foki mo e ngaahi “vala” „o e kau Matematika mo e kau Helohelo, „o tānaki hono pa‟anga „o langa‟aki ha Fale Fakatotolo Fakakemi „o e Kolisi.

30

mo Moulitoni „i he hiki Folofola mo e ngaahi Tohi kehekehe. „Oku taau mo Tonga kātoa ke „atu „a e fakamālō lahi kiate kinautolu mo e tokoni „aonga ki he hiki tohi. Ka kuo faifai pea ongo‟i kuo „ikai kei „aonga ki hono sino „a e nofo ki Tonga. Na‟e fua fakahā „e he Toketā ki ai, kuo ne fuoloa fau, pea „oka ne fie mo‟ui atu ki he ngaahi ta‟u pea „e lelei ke ne hiki mei ai. Pea fai. Ko e māvae ko ia, na‟e hangē ko e māvae „a Mosese mo ha‟a „Isileli; na‟e fonu mamahi pea faingata‟a. Kae fēfē? Ke „oua „e ongo‟i „e he Tauhisipi „a e tatau mo e tākanga kuo ne tauhi mo fafanga fuoloa, ko ha ta‟u „e 41? Ka na‟e pau ke fai. Pea ai ha ki‟i fakalelu na‟e ma‟u, ko e „ilo neongo kuo māvae „a e sino mo e fonua mo e kakai kuo ne „ofa‟i, ka ko hono loto mo „atamai „e kei fai ha feangainga mo kinautolu „i he hiki tohi te ne fai. Ko e ta‟u 1906, na‟a ne kole ki he Konifelenisi ke fakamālōlō mu‟a ia. Pea hili ha lea „e ha tokolahi ki he mahu‟inga „o „ene ngāue, na‟a nau tali. Na‟e fekau ke tu‟u „i he Tohi „a e Konifelenisi ha fakamatala ki ai. Ko „eni ha me‟a si‟i:

“„Oku fu‟u ongo‟i „e he Konifelenisi ni „a e mālōlō „a e faifekau ko Semisi „Ikani Moulitoni D.D. mei he ngāue fakafaifekau pea „oku nau tangane‟ia „i he fu‟u ngāue kehekehe kuo ne fai „o fe‟unga mo ha ta‟u „e 43. Ko e me‟a ki hono „ulungaanga, mafai mo e ngāue, „oku nau tuku kolōlia ki he „Eiki „iate ia. Ko e me‟a ki he‟ene ngāue fakamisinale mo „ene mafai „i he me‟a fakaako ne hulu, „io, „oku meimei tu‟u taha pe ia. Ka, tuku kehe „ene ngaahi „aonga kehekehe, ko e ngāue „oku tu‟umo‟unga mai, „a „ene hiki „a e Folofola mo e ngaahi „ū tohi kehekehe pe ki he lea faka-Tonga, kae‟uma‟ā „a e ngaahi Himi kuo ne fa‟u. „Oku pehē fau ha‟anā mahu‟inga, „e mo‟ua ma‟u pe „a e kakai Tonga kiate ia „o „ikai lava ke fai ha totongi fe‟unag mo ia”.

31

Pea fai atu „a e fakamālō „o kau ki he‟ene ngāue ki he Kolisi ko Tupou: „a e ma‟u‟anga ai „a e kau tama mo e kau ta‟ahine. Na‟e lau foki ki he‟ene Sea „i he ngaahi taimi faingata‟a, „o hā ai „a e ngaahi „ulungaanga kuo tau lea ki ai – „a e fai fakapotopoto, „a e „ofa fakaetamai „i he‟ene tauhi „a e kakai na‟a ne mateaki‟i. Na‟e lau foki ki he‟ene ma‟u „a e tu‟unga ko ē, „a e Pule Ako „i he Kolisi ko Niuingatoni; „a e ongo leva „a „ene „ulungaanga ai mo e tu‟utai „o „ene fai: „io, pea ne ongo „a e hulu „a „ene poto mo lau tohi, ka na‟e „ikai ke hikisia ai „a hono loto, ka na‟a ne faka‟aki‟akimui ai pe. Na‟e hā „a e ngaahi me‟a ko eni kotoa ki he Konifelenisi pea na‟a nau fakapale‟i ia „i he‟enau fakanofo ia, „i he ta‟u 1893, ko honau Palesiteni. Pea na‟e faka‟osi‟aki „a e lea ko eni:

“Pea „i he‟ene mālōlō mei he ngāue, „oku mau ongo‟i kuo mole meiate kimautolu ha tokoua „oku taha „ana „ene ngaahi „ulungaanga mo mafai”.

Na‟e „ikai mo ha me‟a na‟e ifo kia Moulitoni ka ko e ngaahi fakamālō ne fai „e he kau faifekau pea kanoni‟aki „a e lea ko ē „oku tu‟u „i he Tohi „a e Konifelenisi. He ko e taumu‟a na‟a ne fai ki ai, „a ia na‟e hā „i he‟ene fakafeta‟i na‟e fai ki he kau faifekau mo fakafofonga „i he‟enau tokanga mo fakanofo ia ke Palesiteni „a „eni:

“Ko ha tangata ngāue „oku „ikai mā”.6 Ha potutohi fungani mo‟oni „o taau ke tau fai‟aki kotoa, ha‟a Faifekau, ha‟a Kolisi, mo ha‟a Lotu! Ko e nofo mei he ngāue

6 2 Timote 2:15. “Ka ko koe, ke ke feinga ke fakahā koe ki he „Otua „oku ke tu‟u mo e lau; ko e tangata ngāue „oku „ikai mā, ko ho‟o tofa totonu „a e folofola „o e mo‟oni”.

32

kuo ne maheni fuoloa ai ko e me‟a fakamamahi „aupito kiate ia. Ka na‟e ai ha me‟a na‟e hoko – „io pea „i he Konifelenisi pe ko iā foki – na‟e ai ha ki‟i fakalelu ki he‟ene mamahi, „a ia ko e fakanofo „o Jione Havea, ko e Faifekau Hoko faka-Konifelenisi fakataha mo e kau talavou faifekau Papālangi. Ko e me‟a ia na‟e ongona kotoa. Kuo mei kakato „eni „ene fiefia. Pea „āsili he ko hono foha, na‟e fokotu‟u mei Tonga pea fai „a hono fakanofo „i he Sinoti ai; pea ko eni, kuo liukava „o fai „a e fakanofo „o ha faifekau Tonga „i he ha‟oha‟onga „o e Konifelenisi mo e kakai Papālangi. Ka na‟e hangē kuo „ikai „aonga kiate ia „a e nofo māvae mo ha potungāue pea na‟e fuoloa si‟i, ko ha ngaahi māhina pe, pea faifai pea puke „i he mahaki na‟e „ikai te ne toe ma‟u ha mālohi totonu mei ai. „Io, na‟e „ikai te ne motu mei he puke ko ia kae‟oua, „i he „ofa „a e „Eiki, na‟a ne fakamālōlō mo‟oni „a „ene sevāniti, „a ia na‟e hoko „i he „aho Sāpate ko hono 9 „o Mē, 1909 – kuo ne mo‟ua ai „i hono mahaki „o meimei ta‟u „e 3. Na‟e „ikai ke fakalalahi mai leva „a „ene puke, ka na‟a ne me‟a mo „alu holo” pea ne fai atu pe „a e hiki tohi mo e fa‟u himi. Ka ko e Konifelenisi „o e ta‟u 1907 na‟e „ikai te ne lava ki ai: ka neongo ia, na‟e fili pe ia ko ha fakafofonga mei Niu Sauele ki he Konifelenisi Lahi „a ia na‟e fai „i Senē „i Sune. Na‟a ne „alu si‟i ki ai, ka ko e kātaki pe, pea ne tu‟u „o lea ai tu‟o tolu. Na‟e hangē na‟e kamata tonu mei ai „a „ene faka‟a‟auhifo. „I „Akosi na‟e fakalalahi pea fakataha ki ai ha ni‟ihi „o e fāmili na‟e ofiofi. Ka na‟a ne toe ake, kae kovi pe. Ko e me‟a fakaofo „a e mālohi „o „ene fekuki mo e fili, he na‟e hoko mo ha ta‟u „e taha kuo kei fai pe. „Oiau, „a‟ene kātaki „a e faingata‟a ta‟elāunga! Na‟e toki mahino mo‟oni mai ki hono fāmili „e „ikai te ne fuoloa „i he maama ko eni, ko „ene fakamā‟opo‟opo „a e ngaahi me‟a na‟e kau ki he Fale Tohi „o Tonga „o tuku atu kotoa kia Misa

33

Palauni, ko e Sea. Pea na‟e hangē na‟e „ikai ha‟ane toe tokanga me‟a kehe ka ko Langi pe. Ko e lea mālie na‟a ne fai ki he fine‟eiki si‟i, „o pehē, “Ko e me‟a pe „oku ou „ilo ki ai „i he ngaahi „aho ni, „oku „ofa‟i

au „e he „Eiki”. Ko e me‟a fakamamahi „a e fa‟a ha‟aki ia „e hono fili fakaesino, ka ko e me‟a tangane „a „ene fai mo toe tu‟u. He „aho „e taha na‟a ne sio ki he tohi fakamālō „o „ene ngāue ma‟ae Kolisi ko Niuingatoni, „a ia na‟e „ai sio‟ata „o tautau „i hono loki mohe. Na‟a ne fekau ke fokihi „o fakahanga ki he holisi he “„oku „ikai te u hoa mo ha fakamālō pehē”. Na‟e hā foki „ene anga faka‟atu‟i he na‟e „ikai te ne kātaki ke ofi ha taha „o hono fāmili ke mātā „ene ngaahi fetakai mo e mahaki. Ko e anga ko iā, na‟a ne tauhi kae‟oua kuo hiki si‟ono laumālie. Ka „i he „aho ko ē, kuo tā „a e 1 hengihengi, na‟a ne toki ma‟u ha fiemālie. Ko e Sāpate, pea ne Sāpate ai „i Langi; „a e fonua ko ia ne fa‟a lau mo malanga ki ai, kuo ne „ilo faka‟aufuli ki ai „eni. Kuo fakamo‟oni ai leva ki ha kupu „o e himi na‟a ne fa‟u, “Toki mālōlō ki he Langi”:

“„Oku lahi „a e lau ki he Langi Ki he me‟a lelei „oku „i ai: Ko e tala pe „oku fungani

Huanoa ka sio ki ai” Na‟e kātoa „i ai „a e fāmili; ngata pe „ia Uili na‟e tuotuai mai „i he lēlue, ka na‟a ne kau pe „i hono me‟afaka‟eiki. Na‟e fai ia „i he Mōnite ko hono 10 „o Mē. Na‟e fua failotu „i “Fale‟ofa” pea hili ia,7 na‟e „ave ki he falelotu Uēsiliana „o Linifila. Na‟e hangē na‟e

7 Ko “Fale‟ofa” „oku matamata ko e hingoa ia na‟e „ai „e Moulitoni ki hono „apinofo‟anga „i Linifila.

34

kautaha „a e me‟a kotoa pe ke fakamolumalu „a e me‟afaka‟eiki ni. Ko e me‟ape na‟e toe kae kakato, ha taha mei Tonga ke muimui‟i ia. Ka na‟e ai pe „a e kaunga „a Tonga – ko e ngafingafi ē na‟e „ai ki loto puha mo ia: Ko ha Tohitapu Kātoa mo ha Tohi Himi ē na‟e hilifaki ki si‟oni fatafata – tapu mo e pekia. Na‟e kauala ia mei he falenofo‟anga ki he falelotu „e ha kau talavou mei Niuingatoni pea „ufi‟ufi‟aki „a e funga puha „a e fuka „a Kolisi pe ko ia. Ko e malanga, na‟e fai „e Misa Palesikoti, ko e fetongi ia „o Moulitoni „i he Ako‟anga pe ko ia – ko e malanga mālie. Na‟e lau ki he fāmili poto na‟a ne tupu mei ai: „a e Ako‟anga „i Pata na‟a ne „i ai, pea „i ai „a ia „oku lea, ka „i ha taimi kehe. Na‟e fakahikihiki‟i „a „ene ngaahi malanga poto, „o lau na‟e taha „ana pea ko e ma‟anga ngako aipē ki he kau fanongo. „Io, “Kohai „e ngalo ha taimi „a e malanga ko ia mei he potutohi „o ‘Itaniti, ko e fai ke „ilo?” Kae‟uma‟ā „a e mafai „i he ako, ko hono faiva mo „ene ngāue tu‟utai ma‟a Tonga: „a e hiki Folofola mo e fa‟u himi: „a e fu‟u fano atu „a hono „atamai mo e uku na‟a ne fai „i he tahi loloto. Ko e kau uku-tofe „e faifai pea ma‟u ha tofe koloa; na‟e pehē mo e fai „a e toko taha ko eni. Na‟e mālieange fau. Pea kanoni‟aki „a e lea faka‟osi „o pehē: “ „E, taumaiā ke „a‟aku pau, „o hangē ko ia, ha‟aku fanongo ki he folofola „a e „Eiki, Mālō si‟i tamaio‟eiki lelei mo lototō, hū koe ki he fiefia‟anga „o ho „Eiki”. Na‟e fakamo‟oni „a e loto ki he toe hoa „a e malanga ko ia.Hili ia, na‟e fakahā‟ele „a e me‟afaka‟eiki ki he lēlue „o „ave ki Sā Leonata (St Leonard) pea kauala aipē „e he kau talavou „o Niuingatoni ki he saliote me‟afaka‟eiki na‟e „i ai kae fai atu ki he fa‟itoka „oku ui ko Koa Hili. Na‟e kakai „aupito. Ko e kau faifekau ē na‟a nau mu‟omu‟a, kuo nau tokolahi „aupito; hoko „a e saliote mo e fāmili pea muimui „a e kau fakafofonga „o e Siasi Uēsiliana mo e kakai. Na‟e ai mo ha ni‟ihi masiva ka ko ha

35

fa‟ahinga na‟e „ofa‟i „e Moulitoni. Ko e puhasita na‟e mahu‟inga „aupito, ko e me‟a‟ofa: Ko e saliote fakahā‟ele ko e foaki pe – fakatou mei ha fāmili na‟e „i he Potungāue „i Mauti Lokalani. Ko e tu‟unga „oe fa‟itoka na‟e toka ai „a si‟i Tangata‟eiki „oku tu‟u ofi ki he hala loto. Na‟e ongo „aupito „ae lotu ai he na‟e molumalu fau. Ko Misa Semisi, „a ia na‟e „i Tonga na‟e sipela „a e himi mālie ko ia „oku fa‟ahinga mo e

“„E, „E, lī atu ā Ho‟o fu‟u kavenga ē”

Na‟e lea ai „a Misa Loti, ko e Pule „o e Kolisi Fefine Uēsiliana. Na‟a ne fua lau ki he misiteli „o e mamahi; „a e fakangofua „e he „Eiki ke fonu mamahi ha taha mo‟ui „aonga „o hangē ko Moulitoni (ko e lau ki he hela) pea ne toki fano atu ki hē mo ē: Lea ki he ngaahi mafai „o e toko taha kuo hiki. Ka neongo „ene poto mo faka‟atamai ka na‟e mu‟omu‟a noa pe „ene tokanga ki he ngaahi me‟a fakalaumālie. Ko Misa Kolosipi na‟e hoko. Na‟a ne fakamatala ki he ngāue „o ha fo‟i „aho, „a ia na‟a ne fa‟a sio hangatonu ki ai: „a e talavai; „a e hiki Folofola; „a e tuku si‟i kae lele „o vakai ha me‟a kuo faingata‟a‟ia ai „a e kau paaki: „a e foki mai ki he hiki tohi: mo e hū mai taha „o „a‟au mai ha me‟a launoa pe, ko ha maumau taimi mahu‟inga, kae kātaki pe „o tokanga ki ai: „o pehē mo pehē. Pea ne toki faka‟osi „o lea ki Tonga:

“Si‟i Tonga, kuo masiva mo tangi. Ka kuo me‟a hake „a e toko taha ni ki Langi pea „oku te pehē, koe fua fe‟iloaki ai „e fai mo ha taha mei he maama „oku tau „i ai ni, „oku „ikai ko Tevita Tonga, pe Tevita Finau ka ko „ene „Afio ko Siaosi Tupou I”.

36

Neongo na‟e taha pe „a e potu tohi „o e kau malanga, na‟e takitaha pe hano mālie. Ko e fakahā‟ele ki fa‟itoka na‟e fai „e Misa Kolosipi „i he lea faka-Tonga. Hono „ikai ngali ia?

“Ko e me‟a faka‟ofo‟ofa mo masani „a e vā „a Moulitoni mo Tonga „i he‟ena mo‟ui, Pea „i he pekia, na‟e „ikai te na māvae ai”.

Ko Misa Kolosipi foki na‟e angi „i he me‟afaka‟eiki mei fale „o a‟u ki fa‟itoka; ko e pule „a Langi pe ia. Na‟e mei fai „e he Palesiteni „o e Konifelenisi ka kuo mama‟o ia „o ofi ki Kuinisilani. Ko ia na‟e „ikai te ne lava mai. Ko ia na‟a ne fekau ke fakafofonga ia „e he faifekau na‟e kaungāmamahi mo kaungāngāue mo Moulitoni „i he ngaahi ta‟u ko ē. Pea kuo tau pehē kotoa, „io, pea ko hono totonu pe ia. Ko e lotu faka‟osi na‟e fai „e Misa Siteti, ko e faifekau kuo na ta‟u taha mo Moulitoni; pea kelesi leva. Ka ka mo‟outu‟ua pe „a e kau faifekau mo e kakai. Hei‟ilo pe ko e hā nai hano „uhinga. Na‟e pehē fau „apē „a e ngeia „o e toko taha kuo „alu pea mo e molumalu „o e me‟afaka‟eiki, ko ia na‟e „ikai lava ha ngaue. Fokifā na‟e hua mai „e ha faifekau „e taha „a e hiva ko ia, “Afe mai ā he kuo po‟uli ē”. „Oiau hono „ikai ko hono toki fakakakato mo‟oni ia „o e me‟afaka‟eiki na! Na‟e pehē mai „e ha matāpule „oku ne maheni mo e ngaahi me‟a pehē, “Kuo ta‟u lahi „eku „alu ki ha me‟afaka‟eiki, ka ko e toki taha ē”. Mo‟oni nai: pea kuo toka „a Semisi „Ikani Moulitoni D.D. „o Tonga „i Koa Hili, „a e sino „au‟auha pe, ka ko hono laumālie kuo foki atu ki he „Eiki na‟a ne foaki ia ki māmani – kuo mahili si‟i eni mo ha ta‟u „e 68. Ha mo‟ui „aonga mo‟oni! Pea ko e koloa „a Tonga. Ka tala‟ehai „oku „ikai ke fonu akonaki ke tau

37

taki taha ma‟u ha monū ai. Tā na‟e „ikai lava ke ne „alu ki he „Univēsiti ka ne ma‟u mata‟itohi faka‟ilonga ai; ka na‟e faka‟uli „e he „Eiki ke faifai „i he ta‟u 1900 pea „omai „a e faka‟ilonga ko e D.D. (Toketā „o e Tohitapu) ta‟eha‟ane momo‟i misi pe ngāue ki ai. Ko e faka‟ilonga ko iā na‟e „omi mei he „Univēsiti „o Vikatōlia „i Kānata pea ko ia tofu pe na‟e ma‟u „e Uiliami Fitiani Moulitoni, ko hono ta‟okete.8 Kuo tau „osi „a e fakamatala ni, ka ko e me‟a pe „oku te ongo‟i „a e ta‟etaau mo ia „oku tau lea ki ai. Ke fakamolemole pe he ko e mo‟unga‟ime‟a na‟e „ahi‟ahia. Ka ko eni Tonga monū‟ia, fanongo mai ki he leatuku ni. Ko e ngāue ē kuo fai, ko e mo‟ui ē kuo „osi; ko e ivi ē kuo „ikai, ko e nima ko ē „e „ikai toe tohi, ko e le‟o ko ē „e „ikai te tau toe fanongoa; ka ko hono laumālie „oku te tui, „e lata mai pe ki he fonua mo e kakai – Uēsiliana, Tau‟atāina pe Lotu Popi (Katolika Loma) – na‟a ne li‟aki „ene mo‟ui ki ai – ko ha‟anā ia Pētani. Mo‟oni ia: ka “„Oku ne kei lea neongo kuo pekia” – „io, „oku “ne lea” mai „i he ngaahi ngāue kuo ne fai: „I he Kolisi na‟a ne fokotu‟u, Tangata mo Fafine; mo e ouau „oku kau ki ai, ko e langomia ki he ngaahi me‟a faka‟atamai; „i he ngaahi malanga mo valoki kuo ne fai: „i he hiki tohi – „a ia „oku hā ai ha ngaahi lea totonu „o e fonua na‟e mei mole – ma‟ae kau ako, kakai mo tamaiki; kae‟uma‟ā „a e me‟a tēpū, „i he Fakafo‟ou „o e Tohitapu Kātoa mo e Tohi Himi na‟a ne fa‟u – ko ha ngaahi me‟a kotoa „e „ikai ala fakatau „aki ha pa‟anga.

8 Ko Uiliami Fitiani Moulitoni, ko e Mataotao ia „i he „Univēsiti „o Kemipilisi „i he lea faka-Kalisi. Na‟a ne kau „i he kau sikola tu‟ukimu‟a „i he lea faka-Kalisi na‟a nau fakatahataha‟i „a e „uluaki Tohitapu faka-Kalisi Fuakava Fo‟ou ke fai mei ai „a e fakatotolo „a e kau ako „o onopooni. „Oku mahino na‟e monū‟ia „etau Tohitapu faka-Tonga he na‟e liliu „e Moulitoni mei he tatau faka-Kalisi ko e ola „a e ngāue na‟e kau ki ai hono ta‟okete.

38

Taumaiā kuo ai ha‟ane talatuku ke u fakahā kiate kimoutolu: Na‟a mo ha lea ki he fāmili na‟e „ikai. Ka „oku ou „ilo pe, ka ne lava, ko eni pe ia: “Si‟eku kāinga mo fototehina „i he lotu, si‟i kakai „o e fonua mo hoku „ofa‟anga, mou ngāue ke aoniu „iate kimoutolu „a „Ofa. Mou fe‟ofa‟aki: kītaki „a e ngāue: Kātaki „a e faingata‟a: Hakule „a e Tohitapu. Ko eni „oku ou mu‟omu‟a: Mou muimui mai. Pea ko e nonga „a e „Otua „a ia „oku mama‟o „i he tatae „a e „atamai kotoa pe, „ofa ke ne malu‟i homou loto mo homou ngaahi fakakaukau „ia Kalaisi Sisu: Pea ke hoko atu „a e Tāpuaki „a e „Otua Mafimafi, „a e Tamai mo e „Alo mo e Laumālie Mā‟oni‟oni, „o nofo ma‟uaipē „iate kimoutolu. „Emeni”. Kuo „osi.

“„Oi he tō „a e fa‟ahinga kaukaua Mo e fu‟u mahafu kuo „auha!”9

Kuo “tō” ka kuo “ „auha” koā? Hei‟ilo „a Tonga ia. Ko e koloa ē kuo tuku fakaholo ma‟atautolu. Faka‟aonga.

“Ngāngāue atu: kei tu‟u „a e la‟ā; Ko e „aho „oku ofi ngata, „E, nimenima, fai fie fai;

Toki mālōlō ki he Langi”.

9 Ko e konga eni „o e hiva ko e “Kaufana”, ko e tengihia „e Kingi Tevita „a e tō „a Kingi Saula mo Sionatane ki he nima „o e kau Filisitia. Vakai kia 2 Samiuela 1:27.