KOMPARATIVNA STUDIJA USVOJENOSTI REDA REI UENGLESKOM JEZIKU KOD SRPSKIH I MAARSKIH

UENIKA

Slobodanka Kitic

Copyright 2000 Slobodanka Kitic

This research report was downloaded from the Research Support Scheme ElectronicLibrary at http://e-lib.rss.cz. The work on the report was made possible by a grantfrom, and was published by, the Research Support Scheme of the Open SocietySupport Foundation. The digitisation of the report was supported by the publisher.

Research Support SchemeBartolomjsk 11110 00 Praha 1Czech Republicwww.rss.cz

The digitisation and conversion of the report to PDF was completed by Virtus.

VirtusLibnsk 1150 00 Praha 5Czech Republicwww.virtus.cz

_________________________

The information published in this work is the sole responsibility of the author and should not beconstrued as representing the views of the Research Support Scheme/Open Society Support Foundation.The RSS/OSSF takes no responsibility for the accuracy and correctness of this work. Any commentsrelated to the contents of this work should be directed to the author.

All rights reserved. No part of this work may be reproduced, in any form or by any means withoutpermission in writing from the author.

Contents

I Poglavlje .......................................................................................................................................................11.1. Tema i cilj istraivanja...........................................................................................................................11.2. Metod....................................................................................................................................................11.3. Kritiki osvrt - teorijski i praktini aspekti dosadanjeg kontrastiranja reda rei u engleskom i srpskom,odnosno srpskohrvatskom jeziku ..................................................................................................................4

1.3.1. Kontrastivni projekti .......................................................................................................................41.3.1.1. Intralingvalna istraivanja.........................................................................................................51.3.1.2. Interlingvalna istraivanja.........................................................................................................51.3.1.3. Radovi iz analize greaka..........................................................................................................8

1.3.2. Nauni i struni radovi ....................................................................................................................81.3.2.1. Magistarski radovi....................................................................................................................81.3.2.2. Nauni i struni lanci ..............................................................................................................9

1.4. Beleke uz I poglavlje.......................................................................................................................... 10II Poglavlje .................................................................................................................................................... 11

2.1. Lingvistika kompetencija i performansa ............................................................................................. 112.2. Lingvistika i komunikativna kompetencija.......................................................................................... 132.3. Usvajanje i uenje jezika...................................................................................................................... 15

2.3.1. Audiolingvalna teorija sticanja navika ........................................................................................... 152.3.2. Teorija uenja kognitivnog koda.................................................................................................... 172.3.3. Distinktivna obeleja usvajanja i uenja jezika............................................................................... 21

2.3.3.1. Brownova distinkcija usvajanja-uenja jezika ......................................................................... 212.3.3.2. Riversova o usvajanju i uenju jezika...................................................................................... 222.3.3.3. Ellis o razlici usvajanja i uenja jezika .................................................................................... 232.3.3.4. Krashenova teorija o usvajanju i uenju jezika ........................................................................ 24

2.4. Beleke uz II poglavlje......................................................................................................................... 27III Poglavlje ................................................................................................................................................... 29

3.1. Red rei - jezika (ne)univerzalija ........................................................................................................ 293.2. Kategorija reda rei u engleskom i srpskom jeziku ............................................................................... 32

3.2.1. Kategorija reda rei u engleskom jeziku......................................................................................... 323.2.2. Kategorija reda rei u srpskom jeziku ............................................................................................ 383.2.3. Komparacija reda rei u engleskom i srpskom jeziku ..................................................................... 47

3.3. Formalna korespondencija reda rei u engleskom i srpskom modelu proste reenice ............................. 543.4. Hipoteza o prediktivnosti u redu rei .................................................................................................... 59

3.4.1. Hipoteza o prediktivnosti .............................................................................................................. 593.4.2. Teorija transfera u uenju .............................................................................................................. 603.4.3. Teorija i istraivanje transfera u uenju jezika................................................................................ 603.4.4. Skala tekoa u uenju jezika ........................................................................................................ 643.4.5. Hipoteza o meujeziku.................................................................................................................. 643.4.6. Teorija o univerzalnoj gramatici .................................................................................................... 71

3.5. Beleke uz III poglavlje ....................................................................................................................... 72IV Poglavlje................................................................................................................................................... 79

4.1. Eksperiment ........................................................................................................................................ 794.1.1. Problem istraivanja i hipoteze ...................................................................................................... 794.1.2. Red rei u planovima i programima za engleski jezik za osnovnu i srednju kolu ........................... 794.1.3. Postupci, instrumenti i tehnike za prikupljanje podataka ................................................................ 804.1.4. Uzorak.......................................................................................................................................... 80

4.2. Metodoloki postupak obrade podataka................................................................................................ 814.3. Rezultati analize podataka.................................................................................................................... 83

4.3.1. Opti pregled podataka.................................................................................................................. 834.3.2. Uraenost reenica u ukupnom korpusu......................................................................................... 84

4.3.2.1. Pregled neuraenih reenica ................................................................................................... 854.3.3. Tanost osnovne strukture u uraenim reenicama......................................................................... 874.3.4. Tanost adverbijala u uraenim reenicama................................................................................... 87

4.4. Opti pregled greaka........................................................................................................................... 874.4.1. Greke u odnosu na maternji jezik ................................................................................................. 884.4.2. Greke u odnosu na razred............................................................................................................. 88

4.4.3. Greke u odnosu na vebu ............................................................................................................. 884.4.4. Greke u odnosu na broj reenice .................................................................................................. 894.4.5. Greke u odnosu na osnovnu strukturu........................................................................................... 894.4.6. Vrsta greaka u ukupnom korpusu ................................................................................................. 894.4.7. Greke u poziciji adverbijala ......................................................................................................... 91

4.5. Komparativni prikaz greaka................................................................................................................ 914.5.1. Komparativni prikaz greaka u dvama jezicima po razredima......................................................... 914.5.2. Komparativni prikaz greaka u dvama jezicima po vebama .......................................................... 914.5.3. Komparativni prikaz greaka u dvama jezicima u odnosu na broj reenice...................................... 924.5.4. Prikaz greaka u osnovnoj strukturi u dvama jezicima.................................................................... 93

4.5.4.1. Komparativni prikaz vrste greaka kod maarskih i srpskih govornika po strukturama............. 934.5.5. Komparativni prikaz greaka u dvama jezicima po razredima......................................................... 95

4.5.5.1. Srpska populacija ................................................................................................................... 954.5.5.2. Maarska populacija............................................................................................................... 954.5.5.3. Tabelarni prikaz ..................................................................................................................... 96

4.5.6. Komparativni prikaz vrsta greaka po vebama u u dvama jezicima ............................................... 974.5.6.1. Maarska populacija............................................................................................................... 974.5.6.2. Srpska populacija ................................................................................................................... 974.5.6.3. Tabelarni prikaz ..................................................................................................................... 97

4.5.7. Komparativni prikaz greaka u osnovnoj strukturi u dvama jezicima.............................................. 984.5.7.1. Maarska populacija............................................................................................................... 984.5.7.2. Srpska populacija ................................................................................................................... 984.5.7.3. Tabelarni prikaz ..................................................................................................................... 99

4.5.8. Prikaz greaka u adverbijalima ...................................................................................................... 994.5.8.1. Tabelarni prikaz ................................................................................................................... 100

4.5.9. Komparativni prikaz greaka u adverbijalima u dvama jezicima................................................... 1004.5.9.1. Tabelarni prikaz ................................................................................................................... 101

4.5.10. Komparativni prikaz najfrekventnije greke u poziciji adverbijala u osnovnim strukturama pojezicima................................................................................................................................................ 101

4.5.10.1. Adverbijal frekvencije ........................................................................................................ 1014.5.10.2. Adverbijal za nain............................................................................................................. 1024.5.10.3. Adverbijal za mesto............................................................................................................ 1024.5.10.4. Adverbijal za vreme............................................................................................................ 1024.5.10.5. Tabelarni prikaz.................................................................................................................. 103

4.5.11. Komparativni prikaz najfrekventnije greke u poziciji adverbijala kroz razrede .......................... 1044.5.11.1. Adverbijal frekvencije ........................................................................................................ 1044.5.11.2. Adverbijal za nain............................................................................................................. 1044.5.11.3. Adverbijal za mesto............................................................................................................ 1044.5.11.4. Adverbijal za vreme............................................................................................................ 1054.5.11.5. Tabelarni prikaz.................................................................................................................. 105

4.6. Interpretacija i zakljuak na osnovu empirijskih podataka................................................................... 1054.6.1. Neuraene reenice ..................................................................................................................... 1054.6.2. Interpretacija podataka dobivenih analizom pogreaka................................................................. 106

4.6.2.1. Greke u lingvistikoj performansi i nivo znanja jezika ......................................................... 1064.6.2.2. Greke u lingvistikoj performansi i reenine paterne .......................................................... 107

4.6.2.2.1. Egzistencijalna struktura EVSA ..................................................................................... 1074.6.2.2.2. SVO struktura................................................................................................................ 1074.6.2.2.3. SVOC struktura ............................................................................................................. 1084.6.2.2.4. SV struktura .................................................................................................................. 1084.6.2.2.5. SVA struktura................................................................................................................ 1094.6.2.2.6. SVOA struktura............................................................................................................. 1094.6.2.2.7. SVOO struktura............................................................................................................. 1104.6.2.2.8. SVC struktura................................................................................................................ 110

4.6.2.3. Greke u lingvistikoj performansi i adverbijali .................................................................... 1114.6.2.3.1. Adverbijal frekvencije ................................................................................................... 1114.6.2.3.2. Adverbijal za nain ........................................................................................................ 1114.6.2.3.3. Adverbijal za mesto ....................................................................................................... 1124.6.2.3.4. Adverbijal za vreme....................................................................................................... 112

4.7. Mogui zakljuci u odnosu na ukupan korpus greaka ........................................................................ 1124.7.1. Ope krakteristike maarsko-engleskog i srpsko-engleskog aproksimativnog sistema u odnosu naosnovnu reeninu strukturu ................................................................................................................. 112

4.7.1.1. Karakteristike maarsko-engleskog aproksimativnog sistema u odnosu na strukture .............. 1134.7.1.2.Karakteristike srpsko-engleskog aproksimativnog sistema u odnosu na strukture .................... 114

4.7.2. Opte karakteristike maarsko-engleskog i srpsko-engleskog aproksimativnog sistema u odnosu najeziki nivo........................................................................................................................................... 115

4.7.2.1.Karakteristike maarsko-engleskog aproksimativnog sistema u odnosu na jeziki nivo........... 1154.7.2.2.Karakteristike srpsko-engleskog aproksimativnog sistema u odnosu na jeziki nivo................ 115

4.7.3. Opte karakteristike maarsko-engleskog i srpsko-engleskog aproksimativnog sistema u odnosu naadverbijale............................................................................................................................................ 116

4.7.3.1. Karakteristike maarsko-engleskog aproksimativnog sistema u odnosu na adverbijale........... 1164.7.3.2 Karakteristike srpsko-engleskog aproksimativnog sistema u odnosu na adverbijale................. 116

4.8. Zakljuak na osnovu rezultata empirijskog istraivanja....................................................................... 1174.9. Beleke uz IV poglavlje ..................................................................................................................... 119

V Poglavlje .................................................................................................................................................. 1245.1. Zakljuak .......................................................................................................................................... 1245.2. Lingvistike implikaije ...................................................................................................................... 1245.3. Psiholingvistike implikacije ............................................................................................................. 127

5.3.1. Psiholingvistiki i sociolingvistki aspekti usvajanja prvog i drugog i uenja stranog jezika ......... 1275.3.1.1. Kritika Krashenovog modela usvajanja i uenja jezika .......................................................... 1275.3.1.2. Opta distinktivna obeleja usvajanja prvog i drugog i uenja stranog jezika ......................... 1345.3.1.3. Faktor ega u usvajanju i uenju jezika................................................................................... 136

5.3.2. Transfer u uenju jezika .............................................................................................................. 1375.3.3. Interferencija u uenju reda rei u engleskom jeziku .................................................................... 1375.3.4. Interferencija u aproksimativnim sistemima................................................................................. 1405.3.5. Interferencija i univerzalna gramatika.......................................................................................... 141

5.4. Pedagoke implikacije ....................................................................................................................... 1415.4.1. Nastavni plan i program engleskog jezika .................................................................................... 1425.4.2. Metodologija realizacije jezikog programa u praksi.................................................................... 1435.4.3. Organizacija i sadraj nastavnog materijala.................................................................................. 1445.4.4. Pedagoka gramatika................................................................................................................... 1445.4.5. Testiranje.................................................................................................................................... 145

5.5. Sugestije za dalji rad.......................................................................................................................... 1455.6. Beleke uz V poglavlje ...................................................................................................................... 146

VI Bibliografija............................................................................................................................................ 149

1 I Poglavlje

I Poglavlje

1.1. Tema i cilj istraivanja

Tema ovog rada je usvojenost reda rei u uenju engleskog jezika sa srpskim i maarskim kaomaternjim jezikom, pri emu emo usvojenou oznaiti znanje koje uenici pokazuju u vezi sanavedenom sintaksikom strukturom.

Red rei je, kao tema ovog istraivanja, odreen po dvostrukom, oprenom principu - slinostiove kategorije u trima jezicima, s obzirom da je celokupna jezika komunikacija organizovanau formi iskaza, reenice, sa redom rei kao relevantnom kategorijom, i - razliitosti znaaja koji ovakategorija ima u svakom od jezika.

I premda je bilingvalno obrazovanje ve godinama realnost u mnogim delovima sveta, ovaoblast je vrlo malo istraena. Dodue, usvajanje drugog jezika mada nedovljno, ipak je predmetbrojnih istraivanja, dok uenje stranog jezika u empirijskom korpusu uglavnom ostaje po strani.

Debata izmeu kognitivnih psihologa i biheviorista to se karaktera ljudskog uenja tie ini seda je jo uvek u domenu egzibicije razliitih teorijskih opcija bez valjanog empirijskog uporita.S druge strane, u metodolokoj literaturi danas, gotovo bez izuzetka, usvajanje drugog i uenjestranog jezika smatraju se istovetnim procesima, premda sva empirijska, uglavnom fragmentarnaistraivanja nedvosmisleno ukazuju na razlike.

Otuda e se ovo istraivanje pozabaviti uenjem stranog jezika i razgranienjem razlika izmeuusvajanja prvog, usvajanja i uenja drugog i uenja stranog jezika. Izuzimajui ekstralingvistikefaktore poput socijalnog statusa ispitanika, nastavne metode, i sl., ovo istraivanje postavlja pitanjeoptih i posebnih vrednosti meujezika, tj. lingvistikog sistema koji se javlja izmeu izvornogi ciljnog jezika. Istovremeno, na osnovu empirijskih podataka, pokuaemo da utvrdimo koje su tovrednosti koje bi se mogle pripisati optim kognitivnim procesima primenjenim u uenju jezika,s jedne strane, a koji interferenciji maternjeg jezika, s druge strane. Da bismo to postigli, istraivanjee ukljuiti govornike sa istim ciljnim jezikom, engleskim, i potpuno razliitim izvornim jezicima,srpskim i maarskim, koji pripadaju i razliitim porodicama jezika - slovenskoj i ugro-finskoj.

Oekujemo da rezultati ovog istraivanja mogu pruiti novi uvid u proces uenja stranog jezika,te ukazati na sutinski odnos izmeu forme i funkcije jezika uopte.

1.2. Metod

S obzirom da fenomen koji se istrauje, znanje jedne sintaksike jedinice kao deo jezikekompetencije korisnika jezika, nije mogue direktno, neposredno istraiti, to emo problemusvojenosti reda rei ispitati posredno, preko jezike performanse, odnosno analizom individualneupotrebe jezika: "The utterances that the learner produces are treated as windows through which the

internalized rule system can be viewed." (Ellis, 1987: 6)1

Naime, bez obzira da li je jezik ukupnostvetina ili internalizovanih pravila, pretpostavka od koje polazimo je da istraivanje greaka u jezikojperformansi moe da ukae na hipoteze koje uenik jezika testira u jezikoj performansi, pri emu,dakako, polazi od (jezikog) znanja koje ve ima, a koje ponajpre ukljuuje znanje maternjeg jezika.

itav proces lingvistikog zakljuivanja vraamo na inicijalni odnos jer "the linguist himselfarrives at a knowledge of L (as a system) indirectly, par ricochet, as a logically derived phenomenon,on a mental plane, from the phenomena to be found at a lower level of abstraction, namely fromspeech (the Saussurian parole, P) that represents L at a lower degree of abstractness, at the level of thecommunity." (Slama-Cazacu, 1971a: 194)

U metodolokom rasponu od kontrastivne analize, preko analize greaka, analize performanse,do analize diskursa (Larsen-Freeman, 1991: ch. 3), najblie, kako predmetu, tako i cilju istraivanja,svakako su prve dve tehnike, s obzirom da analiza performanse i analiza diskursa probleminterferencije dre marginalnim.

2 I Poglavlje

Pitanje redosleda, da li prvo kontrastivna analiza (u daljem tekstu KA) pa analiza greaka (udaljem tekstu AG), ili obrnuto, reiemo na dva razliita naina: a) dajui prednost KA nad AG,u sluaju relacije engleskog i srpskog, tj. potujui nivo optosti, po kome je KA iznad AG, u skladusa tradicijom amerike lingvistike kole; i b) dajui prednost AG u sluaju relacije engleskogi maarskog, u skladu sa tradicijom evropske lingvistike kole. (Marton, 1981b: 158).

Izbor KA kao tehnike bazira se na injenici da je KA, zapravo, zainteresovana da utvrdi "thosecorrespondences between Lt and Ls which will be made by the learner." (Nemser, 1969: 3) Drugaije,ona objanjava samo neke aspekte uenja jezika cilja i naina na koji monolingvalni uenici postajubilingvali (James, 1985: 4), odnosno lingvistike vrednosti fenomena bilingvizma.

Svesni smo injenice da je KA problematina i prepuna kontroverzija (ibid: 166) te poslednjihdekada predmet ozbiljnog napada brojnih lingvista. No, kako KA pokuava da se teorijski definiei prizna kao metodoloki postupak i primeni kao tehnika lingvistikih istraivanja, to se njene slabostii mogu prepoznati na svakoj od navedenih ravni. Njoj se, naime, sa teorijskog stanovita moeosporavati fundiranost u psiholokoj teoriji, jer je sa odlaskom biheviorista izgubila uporite.Ogranienost KA kao metode se pak manifestuje u njenoj nedovoljnosti ili nepouzdanosti predikcija(James, 1985: 183; Krzeszowski, 1981: 73), i u odsustvu lingvistike sveobuhvatnosti, jer uglavnomoperie u okviru iste porodice jezika (Ellis, 1987: 52). Manjkavosti pak KA kao tehnike lingvistikogizuavanja mogu se pripisati ponajpre kompleksnosti samog predmeta izuavanja, jezika uopte,i raznolikosti lingvistikih stavova (orevi, 1983: 24). U sferi pedagokih istraivanjakompleksnost fenomena uenja uopte, te i uenja jezika, primenu KA ini dodatno problematinom.

Da bismo uklonili metodoloku slabost, nedovoljnost KA u lingvistikim i pedagokimistraivanjima ove vrste, koja gotovo da obavezuje ili upuuje na upotrebu dodatnih tehnikau predvianju, objanjavanju i uklanjanju greaka (Sanders, 1981: 22)2, mi smo ukljuili AG kaokontrolnu tehniku kojom, pod uslovom da je KA valjano uraena, proveravamo snagu ili mopredikcija KA (vidi, Fisiak, 1981; Rianovi, 1983: 13). Uporite ovom stavu nalazimo i u iskustvuZagrebakog kontrastivnog projekta koje je pokazalo "da primenjeni kontrastivni projekti ne moguostati samo na kontrastivnoj analizi nego da u toku rada moraju paralelno provoditi i analizupogreaka." (Filipovi, 1975: 6)

Cilj ovog rada je otuda da se na osnovu analize greaka u jezikoj performansi uenikanainjenih KA 7, odnosno 8 jezikih paterni strukturalno-funkcionalnog modela proste reenice(Quirk, 1991) engleskog i srpskog utvrde mogui lingvistiki faktori intereferencije. Izostaekompariranje istih sa maarskim jezikom, ali emo na osnovu analize greaka pokuati darekonstruiemo mogue relacije. U komparativnoj studiji ove vrste klasinu kontrastivnu analizureeninih paterni, zbog kompleksnosti odnosa, smatramo neprimerenom, ali zato ovu meku, iliskraenu varijantu, koja samo odreuje dioptriju posmatranja ostatka jezikog ponaanja smatramodovoljno kontrastivnom.

Treba napomenuti da je KA, sistematizovano kontrastiranje ili uporeivanje dva ili vielingvistikih sistema, nita drugo do u lingvistikom domenu realizovana intelektualna sposobnostuporeivanja "kojom se stavljaju u meusobni odnos dva predmeta ili vie njih (pojave, procesi,osobe, fenomeni, apstrakije, itd.) radi utvrivanja to je meu njima zajedniko, a to razlino" kakobi se "na temelju omjera zajednikih i razlinih elemenata ustvrdio stupanj njihove slinosti." (Poljak,1970: 23) KA tako moemo shvatiti kao, u sferi lingvistikih istraivanja, stratekim, kognitivnimprocesima iznuenu disciplinu.

Lingvisti i kontrastivisti u odnosu na KA esto pokazuju dva oprena stava - apsolutnogpoverenja, naglaavajui njenu prediktivnu mo, (James, 1985: 185; Fries, 1945; Lado, 1957)

i apsolutnog nepoverenja i osporavanja pouzdanosti njenih predikcija (Jackson, 1971:51).3

Noviji pristup KA, novija preispitivanja snage njenih predikcija, meutim, bez obzira naispoljene minorne razlike pojedinih teoretiara i istraivaa, potvruju nespornu prediktivnu mo KA,i injenicu da su je se teoretiari i istraivai ipak prerano odrekli, ne ispitavi i ne istraivi dovoljno

3 I Poglavlje

njene mogunosti (vidi, McLaughlin, 1989). Naime, KA se polovinom osamdesetih godina vraastatus znaajne tehnike lingvistikih istraivanja, kojom se, pod uslovom da je adekvatno primenjena,moe doi do relevantnih podataka o usvajanju drugog ili stranog jezika.

Izborom KA mi smo se, reivi jedan metodoloki problem, nali pred drugim - pred izboromtipa KA koji bi najvie odgovarao cilju naeg rada: strukturalni ili "taksonomini", Chomskyeva(omski) "standardna T-G" (1957), Krezeszowskijeva (Krzecovski) "kontrastivno-generativnagramatika" (1974) ili Fillmorova (Filmor) "padena gramatika" (1968).

Izbor modela, znaajno teorijsko pitanje kontrastivne prakse koje nije jednostavno reiti, bio jeuslovljen, s jedne strane, jedinicom, elementom ili segmentom kontrastiranja (reenica), a, s druge,ciljem istraivanja - lingvistika kompetencija sa moguim implikacijama na nastavu jezika.4

Na izbor modela strukturalno-funkcionalnog tipa za kontrastivno izuavanje u ovom raduuslovljen je injenicom da je on najprikladniji za analizu na nivou klauze, tj. za analizu povrinskestrukture jezika u pedagoke svrhe (orevi, 1987; Gleason, 1968).

Tehnika prevoda, s pbzirom na komplesnost relacija koje se ispituju izmeu tri jezika jeneprimenljiva.

Hipoteza o prediktivnosti, uspostavljena nakon kontrastiranja strukturalno-funkcionalnogmodela proste reenice u dva jezika, bie proverena analizom greaka na korpusu od 4640 reenica,odnosno na rezultatima dobivenim u lingvistikom eksperimentu sa govornicima engleskog jezika, samaternjim srpskim od V razreda osnovne kole do IV godine gimnazije.

Upotreba termina jae varijante KA - hipoteza o prediktivnosti, nikako ne znai metodolokoopredeljenje za ovaj stav, ve, usled manjkavosti i nedostatnosti dostupne terminologije, predstavljapre otpor tretiranju KA samo dijagnostikom tehnikom u AG. Ona se u tu svrhu, to je nesporno, kaoi za greke razumevanja i izbegavanja jezikih struktura, kakvu joj budunost predviaju nekiteoretiari (Ellis, 1987: 43), dakako, vrlo uspeno moe koristiti. Ali, time se ne iscrpljuju njene

mogunosti.5

U ispitivanju maarsko-engleskog meujezika pak, krenuemo obrnutim redom, od AG. Ovajmetodoloki postupak bie primenjen na korpusu od dodatnih 4640 reenica. Pretpostavljamo da bibilo zanimljivo komparirati i pouzdanost podataka dobivenih ovakvim, razliitim metodolokimpostupcima.

U eksperimentu nezavisnom varijablom smatraemo strukturu proste reenice u engleskomjeziku, a parazitarnim varijablama (a) subjektivne, individualne razlike ispitanika (pol, mentalnesposobnosti, prethodno znanje, motivisanost), (b) metode rada nastavnika, (c) znanje pravila reda reii (d) uvebanost reda rei kao gramatike jedinice.

Znanje pravila reda rei smatra se parazitarnom varijablom jer se red rei kao posebnametodska jedinica obrauje jo u V razredu, na poetku uenja jezika, a potom se, proirenai dopunjena, i ponavlja, u skladu sa nastavnim planom, na odreenim godinama uenja jezika.Naravno, to se odnosi kako na srpske, tako i na maarske govornike, poto je re o istim planovimai programima, istim udbenicima koji se koriste na itavoj teritoriji Srbije. Dakle istraena maarskai srpska populacija testiranih uenika je (1) istog socijalnog konteksta, (b) sa istim nastavnim planomi programom i (c) ako ne sa istovetnim, a ono sa slinim uslovima nastave i uenja jezika.

Postupak koji se koristi u eksperimentu je testiranje a instrument test. Test je tipa papir-olovka.Po karakteru, re je o testu sposobnosti primene znanja, tj. primena znanja pravila reda rei kojim se,od inilaca znanja, ispituje znanje gramatike, a od vidova, praktino znanje uenika (Mihailovi,1970). Test se sastoji iz dva dela: prvi deo je veba kombinovanja reeninih elemenata u pravilneengleske reenice, a drugi deo je provera tanosti ponuenih reenica.

4 I Poglavlje

Teorijsko-empirijska priroda rada odredila je i zakljuke opteteorijskim i aplikativnim.

1.3. Kritiki osvrt - teorijski i praktini aspekti dosadanjeg kontrastiranja reda reiu engleskom i srpskom, odnosno srpskohrvatskom jeziku

Red rei u engleskom i srpskohrvatskom jeziku bio je predmet interesovanja brojnih lingvista,kontrastivista i praktiara nastave jezika koji su mu pristupali iz razloga optelingvistike ili praktineprirode.

Sva optelingvistika izuavanja za cilj imaju uspostavljanje optih jezikih opisa, lingvistikutipologiju ili utvrivanje jezikih univerzalija, pri emu su od znaaja kako zajednike vrednosti takoi razlike u odnosu na koje se utvruje ili odreuje zajedniko jezgro. I ma koliko ova izuavanja bilateorijska, ona su uvek bazirana na lingvistikim opisima konkretnih jezika koji pruaju jezikesadraje za izuavanje.

Konkretan jeziki sadraj je predmet izuavanja kontrastivnih lingvista, s jedne strane,i nastavni materijal u nastavnom procesu, s druge strane.

Istraivanja u okviru kontrastivne lingvistike pruaju informacije optelingvistike prirode,dajui doprinos teorijskom ili optelingvistikom opisu. KA u okviru kontrastivne lingvistike pak nudiinformacije praktine prirode, o slinostima i razlikama dva kontrastirana jezika sistema, koje, ako sei kada se iskoriste u nastavi i uenju drugog ili stranog jezika, nazivamo pedagokim primenama(rezultata) KA.

Jedan lingvistiki element, sa obrnutog aspekta posmatrano, moe da predstavlja u pedagokojpraksi nastavnika kamen spoticanja, mesto nesporazuma ili problem koji praktiar, uz sve linoiskustvo i (esto bogatu) pedagoku praksu ne moe da razrei, ali ga konstatuje ili odreuje takvimAG. Dakle, radovi samo iz AG predstavljaju, iako nepotkrepljeni KA, dijagnostiki relevantne zapiseiz pedagoke prakse.

Dosadanje izuavanje reda rei u engleskom i srpskom jeziku, u kojem su sagledavani pojediniaspekti ovog sloenog fenomena bilo kroz KA, odnosno u okviru kontrastivne lingvistike, bilo krozAG mogli bismo prikladno podeliti na:

a) kontrastivne projekte i

b) naune i strune radove iz ove oblasti.

1.3.1. Kontrastivni projekti

Jedan od najveih kontrastivnih projekata sa ovih prostora je svakako Jugoslovenskisrpskohrvatsko-engleski kontrastivni projekat, raen na Filozofskom fakultetu u Zagrebu (otuda

i naziv Zagrebaki kontrastivni projekat engleksog i hrvatskog ili srpskog jezika)6

u periodu od, popisanim podacima, 1969. do 1978. godine. Ovaj projekat koji se prvenstveno bavio onim jedinicamau dva jezika koje su predstavljale potekoe pri uenju ili savladavanju jezika kao stranog zagovornike onog drugog jezika, imao je za cilj kontrastiranje jezikih sistema engleskog i srpskogi odvijao se u dve faze: u prvoj, do 1975, jezik cilj je bio engleski, a maternji hrvatski ili srpski,a u drugoj, od 1975, jezik cilj je bio srpski ili hrvatski, a maternji engleski.

Oblici istraivanja bili su "uglavnom kontrastivna analiza, analiza pogreaka i testiranje."(Filipovi, 1975: 10) "Iskustvo engleskog kontrastivnog projekta pokazalo je da je upravo analizapogreaka najbolji vodi u odabiranju gramatikih jedinica koje zadaju ozbiljne tekoe i koje stogavalja posebno prouiti," (ibid: 14) pri emu su KA i AG ne alternativne tehnike u jezikomistraivanju, ve "vrlo komplementarne i da je jedini ispravni put paralelno voenje K.A. i A.P. tekombiniranje i iskoritavanje njihovih rezultata." (ibid: 16)

Projekat je publikovan u nekoliko svezaka u serijama Reports (ukupno 10) "whose main aim isto maintain contact among project workers as well as to inform a wider audience about work in

5 I Poglavlje

progress." (Filpovi, 1971: 46) Nakon teorijskog razmatranja, odabrana tema je kontrastivno obraenau dvama jezicima, potom diskutovana od nosilaca i uesnika projekta, i, na kraju, uz odgovarajuiodabrani korpus, i dodatno dopunjena empirijskim podacima. Takav, sada teorijski znatno razraeni empirijski potkrepljen rad na odreenu temu potom je publikovan u seriji Studies (ukupno 6). Treugrupu rezultata ovog projekta ine pedagoki materijali - Pedagogical materials (ukupno 2). "Theyrepresent teaching materials demonstrating the applicability of the findings of contrastive research tothe development of teaching materials." (ibid: 60) Publikovani serijal projekta obuhvata i dva tomapod nazivom Contrastive Analysis of English and Serbo-Croatian, Vol. I iz 1975 godine i Vol. II. iz1978, prvi relativno heterogenog sadraja, a drugi tematski broj posveen glagolskom aspektu i redurei to su "dvije najtee gramatike jedinice hrvatskog ili srpskog za studente engleskog jezikogpodruja", kako inae stoji u podnaslovu ove sveske.

Sve radove iz reda rei u navedenim publikacijama mogli bismo klasifikovati u sledee trigrupe:

a) intralingvalne (koji daju jeziki opis reda rei u jednom od dva jezika),

b) interlingvalne (koji opisuju, kompariraju i kontrastiraju red rei u oba jezika) i

c) radove iz analize greaka (u ma kom od dva jezika).

1.3.1.1. Intralingvalna istraivanja

U drugom tematskom tomu, kako je u podnaslovu i oznaeno, redu rei se posveuje izuzetnapanja. Od brojnih radova o redu rei rad Silia (1978) ini se izuzetno znaajnim jer se po prvi putanalitika aparatura lingvistikog opisa primenjuje na red rei u srpskohrvatskom jeziku. Govoreio redu rei autor pravi razliku izmeu osnovnog i aktualizovanog reda rei, pri emu "the firstconcerns the basic word order which is independent of the context of the utterance, but is conditionedonly by the semantic and grammatical relationships within the sentence. The second concerns thataspect of word order which is conditioned by the context of the utterance." (Sili, 1978: 356) Otuda seosnovni red rei moe izuavati na nivou reenice, dok se aktualizovani red rei mora sagledati nanivou diskursa, jer je odreen relacijama koje postoje izmeu dve ili vie reenica.

Potom se osnovni red rei analizira od elementarnog odnosa subjekta i glagola, odnosno aktivai pasiva, pri emu se aktivne reenice dele na procesne i egzistencijalne. "If the sentence describesa process, then the subject is preposed ... If the sentence expresses an existential relationship, then thesubject is postposed." (ibid: 357) Bazini red rei se povezuje sa kontekstom gde se egzistencijalnereenice prepoznaju u paralelnoj relaciji, a procesne u linearnoj. Procesne reenice su samo deliminoinformativne, dok su egzistencijalne reenice apsolutno informativne. U daljoj detaljnoj klasifikacijiautor obraa posebnu panju na relacije meu reeninim konstituentima. Pri analizi glagola i objektaautor se bavi stepenom semantike prediktabilnosti u ovoj relaciji, koju ne prepoznaje u odnosusubjekta i objekta. Konciznu analizu proste reenice prati analiza i koordiniranih i sloenih reenicai analiza redosleda enklitika u hrvatskom knjievnom jeziku.

1.3.1.2. Interlingvalna istraivanja

Interlingvalni radovi imaju, s obzirom na to da je re o kontrastivnom projektu, po brojnosti,kvalitetu i analitinosti, zaslueno centralno mesto u celokupnom publikovanom materijaluZagrebakog kontrastivnog projekta.

U uvodu o redu rei Browne (Braun) (Browne & Naki, 1975a) ilustruje podatak da red reiu srpskom dobrim delom zavisi od informativne strukture reenice, koja odreuje red rei u reenici,ali da i gramatika struktura ima znaajnu ulogu, pri emu su enklitine forme najbolja potvrda tome.Engleski jezik pak red rei koristi kao sintaksiko sredstvo, pri emu gramatika engleskog jezikaobezbeuje druga sredstva za isticanje informativne strukture (Browne & Naki, 1975a: 76).

Razmatrajui relaciju teme i reme u srpskom i engleskom jeziku Browne (1975a) nakon tvrdnjeda je i u srpskom i u engleskom tipian red rei subjekat-glagol-objekat i da on moe biti promenjen

6 I Poglavlje

iz razliitih razloga, a ponajpre da bi pokazao strukturu teme i reme, autor zakljuuje da je uvek temaispred reme, i da kada je tema subjekat a rema predikat red rei je u srpskom kao i u engleskom.Meutim, kada je u srpskoj reenici objekat tema, i kada se reenica sastoji od subjekta i glagola,subjekat moe da bude rema, pri emu dolazi do promene u redu rei, odnosno povrinska strukturau srpskom ili hrvatskom jeziku nije istovetna onoj u engleskom.

U skladu sa ve uspostavljenim funkcionalnim modelom teme i reme Browne ini dalju analizusrpskog ili hrvatskog jezika i utvruje etiri pravila kada poloaj glagola u reenici utie na promenuu redu rei u ostatku iskaza: a) kada je subjekat rema i kada je na kraju reenice, b) kada glagolzauzima inicijalni poloaj nakon navoda, c) kod pitanja sa partikulom li gde lini glagolski oblikprethodi ostatku reenice i d) kada se inverzija koristi u emfatine svrhe. Navedene funkcijerealizovane su u engleskom jeziku drugim sredstvima (Browne & Naki, 1975b).

U svom etvrtom radu na istu temu, u istom tomu, Browne, jo uvek na sintaksikom nivou,ovog puta funkcionalnih jedinica manjih od reenice, razmatra fiksiran red rei u srpskohrvatskomjeziku vezan za imeniku, predloku, pridevsku i priloku frazu (Browne & Naki, 1975c).

Kako enklitike predstavljaju poseban problem pri uenju hrvatskog ili srpskog kod govornikasa maternjim jezikom engleskim, to Browne posebnu panju posveuje ovom problemu, nudei pritom ekvivalente u engleskom jeziku (Browne, 1975b).

U daljoj analizi konstituenata reenice u engleskom i u srpskohrvatskom Browne obraujefenomen vezivanja (spajanja) u dva jezika (Browne, 1975c).

U radu o redu rei Nakieva (1978a) objanjava sintagmu slobodan red rei koja se najeekoristi, kada je srpskohrvatski jezik u pitanju, kao nizanje reeninih elemenata na raznorazne naine,pri emu "the resulting sentences are all considered correct." (Naki, 1978a: 394) Ona takoe istienovi pristup fenomenu reda rei u srpskom jeziku gde se o njemu vie ne razmilja kao o stilskomsredstvu, ve sredstvu kojim se izraava informativna struktura reenice (Naki, 1978a: 395). Onaprihvata i razrauje dihotomiju Silia i govori o gramatikom redu rei u reenici otrgnutoj izkonteksta (u kome je presudan sintaksiko-semantiki odnos u samoj reenici) i aktualizovanom ilikontekstualizovanom redu rei koji je odreen semantikim relacijama, ali izmeu reenica (Naki,1978a: 399).

Dosledno svom opredeljenju Nakieva naredni rad posveuje osnovnom ili gramatikom redurei u dvama jezicima, pokuavajui da utvrdi slinosti i razlike (Naki, 1978b), pri emu je ranijeutvrena podela Silia (1978) osnova za dalje detaljno sagledavanje fenomena reda rei. U zakljukuona istie da je bazini, semantiko-gramatiki red rei slian u dva jezika i da se razlike ispoljavajusamo u tri sluaja: 1) kada predikat sadri egzistencijalni glagol u srpskom jeziku, 2) kada su u pitanjuprilozi u dva jezika i 3) u sluaju atributivnih glagolskih dodataka (koji prethode glagolu u naem,a slede glagol u engleskom jeziku).

Detaljna i iscrpna analiza eliptinih reenica u engleskom i njihovih ekvivalenatau srpskohrvatskom jeziku data je u radu Mihajlovia (1971).

Analizirajui inverziju u engleskom i srpskohrvatskom jeziku Bibovieva (1969) uspostavljaslinosti i razlike u inverziji u dva jezika, a kako je projekat sa pedagokim ciljem, konsekventno, iztoga izvlai i pedagoke implikacije.

Bibovieva, u svom narednom radu, funkcionalni model prake kole primenjujeu kontrastiranju reda subjekta i predikata u engleskom i srpskohrvatskom jeziku, sa naglaskom nainverziji u srpskim iskaznim reenicama onde gde je u engleskim reenicama tzv. normalni red rei(Bibovi, 1971).

Objekat tranzitivnih glagola u engleskom i srpskohrvatskom predmet je studije Pervazove(Pervaz, 1971), koja podjednakom analitinou pristupa i komparaciji predikatskog dodatka, u vidusadanjeg i prolog participa u dva jezika (vidi, Pervaz, 1973).

7 I Poglavlje

Sloeniji tip proste reenice, glagol praen dvostrukim objektom (evi, 1971) i, dodatno,prilozima (evi, 1973), predmet je detaljnog opisa i klasifikacije evieve.

U analizi razlika u realizaciji povrinskih struktura stativnog lokativa u engleskom i srpskomjeziku, Mihailovieva primenjuje transformaciono-generativni model (Mihailovi, 1976).

Uoivi da je jaz izmeu teorijskog izuavanja jezika, koji je sve zahvatniji i detaljniji,i primene novih saznanja u uionici veliki, Filipovi, nosilac Projekta, insistirajui na aplikabilnostiKA (Filipovi, 1974: 5), nudi neposrednu praktinu pomo nastavnicima jezika u serijaluPedagogical Materials 1 & 2.

Rezultati kontrastivnog projekta formalno su uoblieni u vidu tri magistarske teze koje se bavegrekama u morfologiji i sintaksi, od kojih je za nas posebno interesantna teza Stanke KranjeviJezika odstupanja u sintaksi reenice u govoru uenika engleskog jezika na hrvatskosrpskomgovornom podruju. U radu je svako odstupanje od gramatike norme u engleskom jeziku tretiranogrekom. Sve greke iz analiziranog materijala klasifikovane su u sledeih est grupa: 1) odstupanjeod tanog reda rei; 2) izostavljanje elemenata; 3) ponavljanje elemenata; 4) ubacivanje elemenata; 5)pogreno umetanje klauza; 6) greke u graenju konstrukcija manjih od klauze.

Kao glavni razlog morfolokih i sintaksikih greaka u jezikoj performansi na engleskomjeziku identifikuje se interferencija maternjeg jezika: "the conflict between a highly inflected languagelike Serbo-Croatian and a less inflected one like English is particularly obvious in sentence structure.While the former has a relatively free word-order, in the latter the order is fixed, which causesfrequent syntactic errors in the Serbo-Croatian-speaking area." (Filipovi, 1971: 3)

Kranjevieva (1971) sve greke vezane za glavne reenine elemente sistematizuje u grekevezane za: 1) subjekat (greke inverzije, netane pozicije subjekta u upitnim reenicama,i izostavljanje ili ponavljanje subjekta); 2) predikat (predikativna imenica umesto prideva); 3) objekat(pogrean poloaj objekta ispred subjekta, objekat odvojen od glagola, objekat ispred glavnog glagolaili greke izostavljanja objekta); 4) adverbijalne modifikatore (pogrenog poloaja - prilozi za mesto,vreme, nain i drugi pre-glagolski modifikatori ili izostavljanje adverbijala). Gotovo sve greke, osimonih gde objekat prethodi glavnom glagolu, koje se pripisuju znanju ili uenju nekog drugog,odnosno, treeg jezika, nastale su pod uticajem maternjeg jezika i mogu se smatrati grekamanegativnog transfera. U klasi sekundarnih greaka nalaze se greke netanog reanja modifikatora,negacije, slaganja u broju, greke vrioca radnje (kod pasiva) i upitne fraze. Potom su analiziranegreke vezane za subordinirane i koordinirane reenice i greke u strukturi prepozicionih fraza.

Ono to je posebno vredno u ovom radu, a to je deo strategije itavog pedagokog projektakome ovaj rad i pripada jeste pedagoko-metodoloka terapija koju autor propisuje: prvo, intenzivnidril, "since it is the only way to achieve automatic production of grammatical sentences." (Kranjevi,1971: 76) Ona se pri tom koristi saznanjima drugih teoretiara i praktiara i preporuuje Palmerovutabelu supstitucije sa etiri elementa ijom kombinacijom nastaje gotovo 750 reenica (ibid: 76). Radsa ovom tabelom moe biti raznovrstan: od iitavanja, do memorizacije reenica, pri emu se uenicimogu individualno takmiiti u brzini konstruisanja pravilnih reenica u jedinici vremena, ili pak toine zajedno, tako da svako od uesnika daje po jedan reenini element. Za domai zadatak sepreporuuje kombinovanje svakog elementa jedne sa svakim elementom iz drugih kolona, ilidodavanje novih ve postojeim elementima. Time se formiraju pravilne jezike navike i korigujupogrene.

Pedagoke implikacije date su do detalja, uz sugestiju kojom konkretnom sintaksikomstrukturom zapoeti (najslinijom prisutnoj u maternjem jeziku - S-to be- Adj/ Loc/Nom), i kakozavriti prezentaciju reda rei - sloenom reenicom "so that the learners can recognize the basicpattern in every sentence construction and thus observe and grasp the rigorous word order of theEnglish sentence" (ibid: 79), to predstavlja samo okvir za moguu dalju razradu i gradiranje jezikogmaterijala u nastavi.

8 I Poglavlje

Uoptavajui rezultate istraivanja KA i AG svog kontrastivnog projekta Filipovi (1974)uvodi termin "kompromisni sistem" pod kojim podrazumeva "all the deviations from the norm of thetarget language which occur when a learner passes from the system of his mother tongue to the systemof the target language." (ibid: 7) U tom smislu njegov kompromisni sistem, do koga se dolazi jedinoanalizom greaka, predstavlja "a transitory system of errors typical of S-C learners of English." (ibid)On se strukturalno moe podeliti na dva dela: a) odstupanja od pravila upotrebe vrsta rei (odreenihu tradicionalnoj gramatici) i b) greke u upotrebi reeninih delova. Pored interferencije, kojom semogu protumaiti mnoge greke uenika, Filipovi navodi raznorodne mogue uzronike poputanalogije, znanja ili uenja nekog drugog jezika, potom, nepotpuno vladanje stranim jezikom usledloe metode koja je primenjivana u uenju, pa i nedovoljno vladanje stranim jezikom, pri emu seposlednji razlog moe smatrati pre posledicom svih prethodno datih uzroka.

U metodolokim implikacijama relevantnim za nastavnu praksu Filipovi usvaja pristupMirjane Vilke baziran na audio-lingvalnoj teoriji sticanja navika i kognitivnoj teoriji uenja pa govorio pet stupnjeva prezentacije i uvebavanja jezikih elemenata. Na prvom stupnju je data najeaupotreba jezike jedinice (pozitivni transfer se kombinuje sa mehanikim drilovima i kratkimdijalozima, a negativni se umanjuje intenzivnim i ponovljenim drilovima). Na drugom stupnju jezikimaterijal je prezentiran u vebama ponavljanja i intenzivno se uvebavaju paterne. Na treem stupnjusu pokrivene upotrebe srednje frekvencije koje su potkrepljene sloenijim drilovima paterni,a istovremeno se ponavljaju i drilovi prethodnih stupnjeva. etvrti stupanj predstavlja poetakkognitivnog pristupa kada se uvode kombinovane vebe i tada se primenjuju rezultati KA dva jezika.Induktivno se uspostavljaju pravila i dovode do stepena generalizacije. Tek se u petoj fazi uenjaodreenog jezikog segmenta uvode niskofrekventne subkategorije ranije uvedenih gramatikihkategorija ili one subkategorije koje su podlone jakoj interferenciji. Na ovom stupnju uenja jezikaprimenjuju se i prevodne vebe i slobodni usmeni ili pisani oblici izraavanja (ibid: 11-12).

1.3.1.3. Radovi iz analize greaka

Kako su greke uenika inicijalno odredile jezike segmente u kontrastiranju dva lingvisitkasistema, tako je AG posluila za ilustraciju teorijskih stanovita, odnosno verifikaciju prediktivnehipoteze. Ono to nedostaje u podacima AG su korelacije meu grekama u totalnom korpusu.

U prvoj svesci Zagrebakog kontrastivnog projekta Nakieva (1975) obrauje red rei,odnosno vri AG reda rei kod uenika srpskohrvatskog jezika sa engleskim maternjim, polazei odpretpostavke da je red rei u engleskom gramatiki, a da u srpskohrvatskom on zavisi od informativnestrukture reenice, mada ima primera i za obrnute relacije. Emfatinost, kontrastivnost i inverzija redarei, osobenosti su srpskohrvatskog jezika. Sve to, uz dopustivu poziciju objekta ispred glagola,nemoguu u engleskom, i, najee, inicijalni poloaj adverbijala u srpskom, za razliku od, najee,finalne pozicije u engleskom, to je ilustrovano brojnim grekama, ini neutralni, ili bazini red reiu srpskohrvatskom tekom sintaksikom strukturom.

U drugom tomu Zagrebakog kontrastivnog projekta Mazalinova obrauje greke u nominalnoji predlokoj grupi, greke vezane za poloaj adverbijala (posebno za adverbijale za mesto, vreme,nain) i greke u lokaciji enklitika kod govornika srpskohrvatskog sa maternjim engleskim jezikom(Mazalin, 1978). Rezultati su dobiveni na testovima (4 testa sa ukupno 67 reenica) Browneai Nakieve, koji, kako autori kau, istiui metodoloke probleme sa kojima su bili suoeni, normalno,nisu mogli da testiraju sve teorijski mogue elemente reda rei u srpskohrvatskom (Mazalin, 1978:416).

1.3.2. Nauni i struni radovi

1.3.2.1. Magistarski radovi

Za temu ovog rada zanimljiva je magistarska teza Bibovieve (1966) koja se bavi kategorijomreda rei u engleskom i srpskom, slinostima i razlikama koje ova kategorija ispoljava, kao i rezultati

9 I Poglavlje

istraivanja do kojih je dola Radinova (1968), u dijahronijskom sagledavanju reda rei u engleskomjeziku, i Kukieva (1978) u istraivanju fenomena usvajanja sintakse u engleskom i srpskom.

U radu o redu rei u proznim priama oserovih Kanterberijskih pria, Radinova, u zakljukubaziranom na analizi redosleda subjekta, objekta, predikata, adverbijalnih i atributskih dodatakau oznaenom korpusu tvrdi da, iako je inverzija bila prisutna iz ritmikih, sintaksikih razloga,u arhainim tekstovima, ili pod uticajem latinskog i francuskog, ipak je red rei bio uglavnom fiksiranu tadanjem, kao i u savremenom engleskom jeziku.

Bavei se usvajanjem sintakse engleskog jezika kod govornika sa maternjim srpskim, Kukieva(1978), nakon razmatranja fenomena usvajanja maternjeg jezika kod biheviorista, nativista,Chomskyog, i ostalih autora, o fenomenu usvajanja govori i u kontekstu stranog jezika. Teorijskuobradu ovog fenomena i eksperimentalna istraivanja iz ove oblasti prate rezultati istraaivanja samogautora. Eksperiment sa 90 uenika od prve do sedme godine uenja engleskog kao stranog jezika,

uzrast od 7 do 15 godina, u vankolskoj nastavi, po testu C. Chomskyeve (1963)7

, prua podatke zadvostruki zakljuak: o usvajanju u maternjem jeziku - da deca tek sa 10. godinom ovladavajusloenim sintaksikim strukturama maternjeg jezika, i o usvajanju u stranom jeziku - da je "verovatno15. godina uzrast na kome deca savladavaju sintaksu stranog jezika ukoliko otponu s uenjem u 7.godini". Zanimljiva je, takoe, primedba autora da "prilikom ispitivanja nije primeeno oslanjanjeuenika na sintaksu maternjeg jezika" te teorijsko odreenje ovog rada kao "jo jednog priloga

hipotezi da usvajanje maternjeg i stranog jezika potiu iz istog procesa."8

1.3.2.2. Nauni i struni lanci

Za KA su interesantni, a za AG su relevantni podaci do kojih su doli Bauer i Zajecova (Bauer& Zajec, 1990). Naime, oni su na korpusu od 358 engleskih saetaka iz 223 svezaka asopisa izalihu Hrvatskoj tokom 1986. godine nainili detaljnu analizu jezikih karakteristika i utvrdili odstupanjaod norme engleskog jezika na pet nivoa: (1) ortografskom i korektorskom, (2) morfolokom, (3)sintaksikom, (4) leksikom i semantikom i (5) stilistikom. Na sintaksikom i morfolokom nivouzabeleene su i osobenosti. Pod osobenou autori smatraju ne odstupanje od jezikih normi, vekorienje manje uobiajenih jezikih formi.

Ukupan broj odstupanja i osobenosti je 2537. Od toga na ortografskom i korektorskom 513, namorfolokom 59, na sintaksikom 1067, na semantikom i leksikom 390 i na stilistikom nivou 508.Najbrojnija odstupanja i osobenosti su na sintaksikom nivou - 1067 ili 41,66%, od ega 645odstupanja i 420 osobenosti. Najbrojnija odstupanja (s najmanje 50 evidentiranih greaka) zabeleenasu u okviru sledeih podgrupa: a) red rei - 121 odstupanje, b) sroenost - 54, c) upotreba predloga, d)povezivanje reenica, itd.

Interferencija jezika smatra se uzrokom sintaksikog odstupanja, a "manifestuje se u ovimsintaksikim kategorijama: 3.1. Red rijei (s obzirom na poredak subjekta i objekta) 3.2. Red rijei (sobzirom na smjetaj apozicije) 3.4. Subjekat (elipsa subjekta)." (ibid: 181-4)

Autori smatraju da posebnu panju treba posvetiti pojavi interferencije, odnosno broju greakareda rei (3.1 i 3.2) i rekcije.

Potvrdu ovom stavu, na neto irem planu, nalazimo i u radu Bibovieve (1979). Ona, naime,na koprusu greaka prevoda studenata III i IV godine, proverava hipotezu da su gramatike grekenastale usled toga to se gramatika pravila maternjeg jezika prenose na engleski, te da su onenajbrojnije u sluaju odsustva kategorije stranog jezika, i zakljuuje da bez obzira na savremeni trendu pristupu uenju prostom izloenosu jeziku (the exposure theory), "ne moe da se potisnei obezvredi stav da se treba sistematski boriti protiv uticaja maternjeg jezika." (Bibovi, 1979: 302)

Fenomen reda rei, ali u segmentu inverzije u dva jezika, sa slinostima i razlikama kojima jeona manifestovana, predmet su interesovanja Bibovieve (1972). Autor, nakon teorijskog pregledafenomena inverzije u gramatikama razliitih lingvistikih kola u engleskom, odnosno srpskomjeziku, uspostavlja pravila inverzije u dva jezika (Bibovi, 1972).

10 I Poglavlje

Za problem naeg istraivanja zanimljivi su i rezultati do kojih dolazi Petrovieva (1979)u izuavanju uenja engleskog kao stranog jezika. Uz primedbu da su, za razliku od maternjegi drugog, istraivanja uenja stranog jezika malobrojna, i pretpostavku da interferencija maternjegjezika kod dece ima neznatnu ulogu (Petrovi, 1979: 49), ona iznosi rezultate istraivanja drutva zaprimenjenu lingvistiku SRH koja su zapoeta u kolskoj 1977/78. godini u pet razreda osnovne koleu Zagrebu i tri u Osijeku, sa hipotezom da bi rezultati uenja stranih jezika u toku kolovanja bilimnogo bolji ukoliko bi se sa nastavom jezika zapoelo u ranijem uzrastu, tj. sa sedam ili osam godina.

Meutim, nakon osvrta na metodoloke propuste u istraivanju, autor iznosi injenicu darezultati do kojih se dolo ukazuju na zakljuak da sa nastavom jezika treba zapoeti ranije, ali da to"ne bi trebalo da bude I razred osnovne kole." (ibid: 54) Naime, uenici koji su jezik imali odI razreda pokazuju isti uspeh kao i oni koji su sa engleskim zapoeli u III razredu, ali su zato ovi drugiuspeniji u odnosu na one uenike koji su se sa stranim jezikom sreli tek u IV razredu.

1.4. Beleke uz I poglavlje

1. I ako prihvatimo injenicu da se lingvistika kompetencija moe samo posredno istraiti,preko lingvistike performanse, jo uvek ostaje nereenim problem "to what extent competence can beinferred from performance." (Ellis, 1987: 6)

2. Brown (Braun) (1980: 166) kao izvore greaka u uenikovoj performansi navodi, poredinterferencije, i intralingvalnu analogiju, koju on naziva intralingvalnom interferencijom,sociolingvistiki kontekst komunikacije, psiholingvistike ili kognitivne strategije, i brojne afektivnevarijable, u skladu sa shvatanjima prevlaujue humanistike psihologije. Njegova klasifikacijagreaka u uenju drugog ili stranog jezika delimino je podudarna sa klasifikacijom psiholokihprocesa Selinkera (Selinker)(vidi, Selinker, 1972), i vrlo bliska Jakobovitsevoj (Dakobovi) formuliuenja drugog ili stanog jezika (Jakobovits, 1970: 172).

3. "Korelacije predvianja kontrastivne analize i potekoa i pojava greaka je zanemarljivoniskog stepena." (Jackson, 1971: 51)

4. Neki teoretiari osporavaju ak i pedagoki potencijal KA. Tako Strevens (Strevnz) (1970)smatra da je KA apsolutno neupotrebljiva u nastavi jezika.

5. I novi termin, najpribliniji istraivakom poduhvatu ovog rada, "crucial similarity measure"(Wode, 1976), kao nedovoljno poznat, nerazraen, u literaturi o usvajanju jezika relativno neusvojen,ne smatramo pogodnim.

6. Zagrebaki kontrastivni projekat engleskog i hrvatskog ili srpskog jezika, (1978) Zagreb,Zavod za lingvistiku Filozofskog fakulteta Sveuilita u Zagrebu.

7. Testiranje je raeno po knjizi C. Chomsky (1964) The Acquisition of Syntax in Children from5 to 10, Cambridge, Mass., MIT Press.

8. Fenomen meujezika bio je predmet istraivanja magistarske teze Vrani-Urbanyeve,raene pod mentorstvom Dimitrijevi Nauma, Karakteristike meujezika u nastavi engleskog jezikana tri razliita stepena uenja, odbranjene 1981. na Filolokom fakultetu u Beogradu, koja, osiminterferencije, identifikuje i druge faktore koji oteavaju uenje engleskog kao stranog jezika - poputsubjektivne motivacije, nadarenosti za jezik i atrofirane sposobnosti za uenje jezika. Nakonklasifikacije greaka na greke kompetencije ili koda i greke performanse, autor vri analizu greakau upotrebi predloga (at, in, into, on, to) i upotrebi vremena (The Present Simple, The PresentContinuous, The Present Perfect, The Present Perfect Continuous, The Simple Past i The PastContinuous Tense). Greke meujezika potom klasifikuje u sociolingvistike greke (referencijalne,socijalne, greke registra, tekstualne), lingvistike (interlingvalne i intralingvlane, koje pak dalje delina pogrenu generalizaciju, hiperkorekciju i analoke greke), te razvojne i pedagoke greke.

11 II Poglavlje

II Poglavlje

2.1. Lingvistika kompetencija i performansa

Jedan od najznaajnijih lingvista koji je obeleio rani dvadeseti vek i nainio prekretnicuu razvoju lingvistike uopte, svakako je de Saussure (De Sosir) sa svojim kursem Course deLinguistique Generale, tampanim 1916. godine. On sloenu prirodu jezika uporeuje sa listompapira: "Misao je lice, a zvuk je nalije; ne moe se izrezati jedna strana a da se istovremeno ne izreei druga; na isti nain u jeziku ne moemo izdvojiti zvuk od misli niti misao od zvuka." (Saussure,1965: 157)

"But what is language? ... It is both a social product of the faculty of speech and a collection ofnecessary conventions that have been adopted by a social body to permit individuals to exercise thatfaculty. Taken as a whole, speech is many-sided and heterogeneous; straddling several areassimultaneously - physical, physiological, and psychological - it belongs both to the individual and tosociety." (Saussure, 1916: 9) U daljoj razradi fenomena jezika on nadilazi teorijsko tle iz koga jeponikao (logicistiko poimanje jezika i stanovita razvijene istorijske filologije) i, nasuprotmladogramatiarske doktrine da "ono to nije istorijsko u lingvistici - nije nauno" (Ivi, 1990: 78),prednost daje sinhronijskom izuavanju jezika nad dijahronijskim, jer je jezik, "kao totalni sistem,u svakom trenutku potpun, bez obzira to se trenutak prije promijenilo." (Jameson, 1972: 17)

Jezik je, u svakom vremenskom preseku, sinhronijski sagledano, s jedne strane, langue, tj.ukupnost apstraktnih pravila, apstraktni sistem, valjano oblikovana matrica, skup lingvistikihmogunosti, a, s druge, parole, ukupnost pojedinanih iskaza, svaka realizacija apstraktnog jezikogsistema, individualni govorni in. "Langue exists in the form of a sum of impressions deposited in thebrain of each member of the community ... Parole /is/ ... an individual act." (Saussure, 1916: 14-19)

Nadalje su teoretiari, bavei se razlikom izmeu langue i parole, Saussureu pripisivalidistinkciju u smislu da parole, kao aktivnu vetinu, vezuje za govornika, a langue, kao pasivnuvetinu, za sluaoca (vidi, Jameson, 1972). I sam Chomsky (omski) ga je, iz istih razloga kritikovao,smatrajui da on dri da je oblikovanje reenice stvar parole, a ne langue (Chomsky, 1964: 23).

Chomsky pak bavei se jezikom dihotomijom, uspostavlja fundamentalnu distinkciju izmeukompetencije, govornikovog-sluaoevog znanja jezika, i performanse, prave upotrebe jezikau konkretnim situacijama (Chomsky, 1966: 4), pri emu je kompetencija vezana i za govornika i zasluaoca, za razliku od langue, svojstva samo sluaoca.

Pod lingvistikom kompetencijom (ili jezikim znanjem) podrazumeva se poznavanjeapstraktnog jezikog sistema, tj. pravila po kojima jezik funkcionie. U transformaciono-generativnojgramatici kompetencija podrazumeva internalizovanu gramatiku jednog jezika, tj. ona predstavljasposobnost govornika odreenog jezika da konstruie i razume reenice tog jezika. Govornik, pri tom,jasno razgraniava reenice koje pripadaju od onih koje ne pripadaju njegovom jezikom sistemu.Kompetencija je svojstvo idealnog govornika ili sluaoca, jer podrazumeva apsolutno znanje jednogjezika kojim ne vlada nijedan realni, stvarni govornik ma kog jezika. Tako se lingvistika, koja se bavikompetencijom, zapravo bavi idealnim govornikom-sluaocem (ibid: 3). Ona je istovremeno, "in thetechnical sense ... mentalistic, since it is concerned with discovering a mental reality underlying actualbehavior." (ibid: 4)

Nezadovoljan Saussureovom koncepcijom langue "as merely a systematic inventory of items"(ibid: 4), Chomsky preuzima Humboltovu koncepciju proimajue kompetencije kao sistemagenerativnih procesa (ibid) i unosi presudnu generirajuu i kreativnu komponentu u koncepciju jezika:"... one of the qualities that all languages have in common is their 'creative' aspect." (ibid: 6). Jeziktako predstavlja "infinite use of finite means" (ibid: 8), pri emu je gramatinost svojstvokompetencije.

Performansa je, za razliku od kompetencije, koja je sposobnost, a kao takva nevidljiva,realizacija ili konkretna manifestacija kompetencije, oigledna i vidljiva delatnost. Lingvistika

12 II Poglavlje

performansa (ili jeziko ponaanje) u odnosu na lingvistiku kompetenciju predstavlja primenu znanjajezikih pravila u jezikoj upotrebi. "The theory of performance is the theory of language use ..."(ibid: 9), kojoj pripada kvalitativ prihvatljivosti, odnosno gramatinost sa ukupnousociolingvistikih vrednosti. "Note that it would be quite impossible to characterize the unacceptablesentences in grammatical terms." (ibid:6)

Poimanje jezika Chomskyog je, dakle, mentalistiko - lingvistika determinisanost jeodluujua, a znaaj sredine i empirijski faktor smatra se minornim.

I langue (Saussure, 1959) i kompetencija (Chomsky, 1966) oznaavaju znanje apstraktnoglingvistikog sistema.

Psiholingvisti, meutim, smatraju da sve ove pojmove treba relativizirati jer se jedino u takvomobliku prepoznaju u stvarnosti. Lingvistiki sistem ili lingvistika kompetencija nije nita drugo dologiki uspostavljen fenomen na mentalnoj ravni koji je baziran na empirijskim jezikim podacimanieg stepena apstrakcije, tj. na nivou parole ili govora. Ono o emu se zaista moe govoriti nijeapstraktni lingvistiki sistem, ve "individualni lingvisitki sistem" svakog govornika iz koga sebiraju poruke u svakom trenutku govora, odnosno individualnog govornog dogaaja (Slama-Cazacu,1971a: 194). Ovakav stav opravdan je shvatanjem u psiholingvistici da je uenik, znai pojedinac,individua, mesto ili stecite svih procesa. Istovremeno lingvistika kompetencija smatra se delomovekove optije kognitivne sposobnosti (Slama-Cazacu, 1971a, 1971b; Duskova, 1969; Corder,1968; Strevens, 1969, 1970; Richards, 1970; Nemser, 1971b: 14).

Nesporna nepristupanost lingvistike kompetencije obavezuje na posredno izuavanje ovogfenomena preko lingvistike performanse. Analiza jezike delatnosti podrazumeva i AG, koja, takoe,ukoliko je ograniena hipotezom KA, s obzirom da je KA podjednako validna i za produktivni i zareceptivni aspekt jezika (James, 1985: 180), obezbeuje validan pristup lingvistikoj kompetenciji.

Meutim, postavlja se pitanje odnosa razumevanja ili recepcije i produkcije, govora, s jednestrane, i, s druge, performanse i kompetencije.

Nesporna je superiornost razumevanja nad produkcijom (Brown, 1980: 30) prisutna u svakommedijskom modalitetu jezika - i usmenom i pisanom. Razumevanje i govor, itanje i pisanje samo suaspekti i kompetencije i performanse. Kako lingvistika kompetencija obuhvata jezik kao sistem(fonetsko-fonoloki, morfoloki i sintaksiki nivo), moemo svakako govoriti i o posebnimkompetencijama ili nivoima kompetencije. Razlaui pak jezik na jezike vetine kao oblike jezikedelatnosti (razumevanje, govor, itanje i pisanje), mogue je zakljuiti da postoji onoliko oblika ilinivoa lingvistike kompetencije koliko ima i vetina ili formi lingvistike performanse (ibid: 31).

Ali, ini se da je pitanje odnosa vetina i jezike kompetencije i performanse ipak nerazjanjenoi da bi se pre lingvistika kompetencija mogla sagledati kao ukupnost posebnih kompetencija(fonetsko-fonoloka, morfoloka i sintaksika), a lingvistika performansa kao ukupnost posebnihjezikih vetina (razumevanje, govor, itanje i pisanje), pri emu svaka od jezikih delatnostiukljuuje ukupnost lingvistikih kompetencija. Tako govor kao jezika delatnost ukazuje na fonetsko-fonoloku, morfoloku ili sintaksiku kompetenciju pojedinca, jer, kao svaka vetina, ukljuuje jednu

ili vie sposobnosti.1

Istovremeno, oigledno je da je superiornost razumevanja nad produkcijom prisutnau komparaciji ma koje od dve vezane vetine - razumevanje/govor ili itanje/pisanje. Naime, uvek semoe razumeti ili proitati tekst vieg jezikog nivoa, ili sloenije jezike prirode no to se moeproizvesti, to ukazuje na razliku u lingvistikoj kompetenciji produkcije i recepcije koja se ispoljavaili iskazuje u performansi kroz jezike vetine, ali se pokazuje i dokazuje kroz analizu jezikih nivoa.

Na primer, na fonetsko-fonolokom nivou moemo posmatranjem ili istraivanjem doi dozakljuka da dete (ili uenik drugog ili stranog jezika) razume i one glasove koje ne moe daproizvede, da na morfolokom nivou razume i one sloenice koje nema na svom verbalnomrepertoaru, i da na sintaksikom nivou razume i najsloenije sintaksike konstrukcije koje nikada nije

13 II Poglavlje

koristio. Kvantitativnom analizom jezika govornog ina iz govorne produkcije pojedinca i istomtakvom analizom jezikog sadraja koji on (potpuno) razume dobili bismo podatke koji se ne bi moglipodvesti pod znak jednakosti.

U naem radu, odnosno u lingvistikom eksperimentu re je ne o nekoj konkretnoj jezikojvetini, mada su sve osim govora ukljuene, ve o lingvistikoj kompetenciji sintaksikog nivoa, dokoje emo, shodno zahtevima same prirode predmeta naeg istraivanja, doi analizom konkretnejezike delatnosti naih ispitanika.

2.2. Lingvistika i komunikativna kompetencija

The fundamental thing about languages is that they can and should be used to describesomething; and this something is, somehow, the world. To be constantly and almost exclusivelyinterested in the medium - in spectacle cleaning - is a result of a philosophical mistake.

Karl Popper

Iz sloene definicije jezika kao sistema arbitrarnih vokalnih simbola putem kojih odreenadrutvena grupa komunicira, 2 definicija amerikih lingvista Tragera (Treder) i Blocha (Blok),moemo uspostaviti dve jednoznane definicije jezika: a) jezik je sistem (koji se, kao i svaki drugisistem, sastoji od elemenata ureenih po odreenim principima, zakonomernostima) i b) jezik jesredstvo komunikacije.

O jeziku uopte valja napomenuti dve bitne injenice nesporno potvrene u najirojlingvistikoj literaturi: a) da se jezik govori i slua gotovo milion godina, a da se tek 2% tog vremenajezik koristi i u pisanoj formi i b) da itavo oveanstvo koristi jezik za sporazumevanje, jer jezikpredstavlja distinktivnu crtu u odreivanju oveka, a da tek deo oveanstva ume da ita i pie. Ovadva podatka o jeziku komplementarno verifikuju bitnu, odreujuu vrednost jezika, njegovognajelementarnijeg svojstva kao sredstva za komunikaciju meu ljudima. Vremensko-prostornapredominantnost govornog nad pisanim jezikom dokaz je primarnog znaaja upotrebne vrednostijezika pri odreivanju ili definisanju pojma jezika uopte. Ili drugaije, ljudi su jezik koristili kaosredstvo sporazumevanja mnogo pre no to su ga prepoznali i definisali sistemom. Lingvistika je, kaoto je poznato, mlada nauna disciplina XIX veka, mada su se glotolokim izuavanjima bavili jou Antikoj Grkoj, u ijim razmiljanjima prepoznajemo korene nativistike teorije, u stavu Kratila(Platon, 1988: 21), i konvencionalne teorije o jeziku, u stavu Hermogena (ibid:22). No, re je opeto dva ili tri milenijuma razmiljanja o jeziku, to je u odnosu na milion godina zanemarljiva vrednost.

Jezik je, dakle, prvenstveno sredstvo za komunikaciju. "It is important that the language code isnot an end in itself; it should be regarded as a product of processes whose goals are non-linguistic."(Sajavaara, 1981: 106) Otuda je "in the nature of language to be overlooked, to be a means not anend." (Hjelmslev, 1961: 5)

Jezik, kao sredstvo za komunikaciju, ukljuuje lingvistiku kompetenciju govornika, ali kaonuan a nedovoljni element u jezikoj komunikaciji. Gramatiki pravilna srpska reenica Imala samfrku da svarim ovaj problem napisana u radu ove vrste izazvala bi burnu reakciju i pravi ok koditalaca, nikako zato to je negramatina, ve zato to je neprihvatljiva u kontekstu ove vrste.

Sociolingvistike, konsituacione vrednosti koje ne obuhvata lingvistika kompetencija, a bezkojih nema uspene komunikacije sadrane su u komunikativnoj kompetenciji. Komunikativnakompetencija, naime, podrazumeva ili ukljuuje lingvistiku kompetenciju, tj. sposobnost da seprimene gramatika pravila jednog jezika kako bi se nainile pravilne, gramatine reenice, alii znanje o tome kada, gde i u odnosu na kog govornika upotrebiti te reenice (Richards, 1990: 45).

Komunikativna kompetencija, kovanica koju u lingvistiku literaturu uvodi sociolingvistaHymes (Hajmz) (Hymes, 1971), vezuje lingvistiku kompetenciju (jeziko znanje) za jezikusituaciju, odnosno ona povezuje jeziko znanje sa znanjem pravila upotrebe odreenog jezikogiskaza u drutvenoj situaciji. Otuda se za korisnike jezika koji mogu da strukturalne sadraje upotrebe

14 II Poglavlje

na funkcionalno valjan nain kae da imaju komunikativnu kompetenciju (Hymes, 1972: 281), priemu je gramatika kompetencija samo jedan od faktora komunikativne kompetencije.

Elementima komunikativne kompetencije moemo smatrati: a) znanje gramatike i vokabularajednog jezika (kompetencija); b) znanje pravila govora (kako zapoeti i zavriti konverzaciju, koje seteme u kom govornom dogaaju mogu razmatrati, koje se forme obraanja mogu koristiti u kojimsituacijama i u odnosu na koga); c) znanje o tome kako se koriste razliiti tipovi govornih inovai kako se u njima odgovara (poput molbi, zahteva, izvinjenja, poziva itd.) i d) znanje kako se jezikpravilno koristi (Richards, 1990: 45). Ono to je nesporno u komunikativnoj kompetenciji je da onaobuhvata brojne socijetalne varijable koje pripadaju vanlingvistikom kontekstu. Otuda iznedovoljnosti lingvistikih izuavanja u opisivanju funkcionisanja jezika nastaje pragmalingvistikakoja oplemenjuje i humanizuje apstraktna jezika promiljanja. Ova disciplina, kao nauka koja se baviupotrebom jezika i ukljuuje sve sociokuluturne vrednosti jezika, a bazirana je na Ostinovoj teorijiilokacije, predstavlja izvorite i brojnih novih orijentacija u nastavi jezika: Wilkinsov (Vilkins)pojmovni program (1976), van Ekov (van Ik) "treshold level" (1980), Munbyjev (Manbi)"communicative syllabus design" (1978) Freinhoffova (Frajnhof) & Takalaova (Takal) "taxonomy oflanguage-use situations" (1974).

Neki autori govore i o neverbalnoj kompetenciji3 kao znaajnoj sposobnosti obuhvaenojkomunikativnom kompetencijom (Brown, 1980: 202), ili komunikatvnu kompetenciju definiusposobnou komunikativnog ponaanja (verbalnog i neverbalnog) i svojstava vezanih za uesnikeu komunikaciji i samu situaciju (Sajavaara, 1981: 104).

Komunikativna kompetencija predstavlja ukupnost strategija ili kreativnih postupaka kojima serealizuje vrednost lingvistikih elemenata u kontekstu upotrebe: "an ability to make sense asa participant in discourse, whether spoken or written, by the skilful deployment of shared knowledgeof code resources and rules of language use." (Widdowson, 1978: 2) Drugaije, "communicativecompetence refers to the knowledge of how the language system is realized as use in social contexts."(Widdowson, 1979: 163)

U tom smislu ako je mogue govoriti o lingvistikoj interferenciji, koja pripada lingvistikojkompetenciji, kojom se mi bavimo, mogue je govoriti i o komunikativnoj interferenciji koja jeuzrokovana upotrebom pravila govora iz jednog jezika kada se govori drugi jezik (Richards, 1990:45), to pripada analizi diskursa jezike performanse. Neki pak dihotomiji lingvistika kompetencijai performansa suprostavljaju komunikativnu kompetenciju i performansu, ovu drugu dovodeiu neposrednu vezu s nastavnim procesom (Savignon, 1983: 1).

Widdowson (Vidousan) (1979) tvrdi da "when we acquire a language we do not only learn howto compose and comprehend correct sentences as isolated linguistic units of random occurrence; wealso learn how to use sentences appropriately to achieve a communicative purpose." (Widdowson,1979: 2) U daljem razmatranju ovog fenomena on govori o usage and use kao o aspektimaperformanse, s tim to upotrebljivost (usage) pripada sferi lingvistike kompetencije, dok upotreba(use) pripada komunikativnoj kompetenciji: "Usage, then, is one aspect of performance, that aspectwhich makes evident the extent to which the language user demonstrates his knowledge of linguisticrules. Use is another aspect of performance: that which makes evident the extent to which thelanguage user demonstrates his ability to use his knowledge of linguistic rules for effectivecommunication." (ibid: 3) Odnos upotrebljivosti i upotrebe je takav da "a knowledge of use must ofnecessity include a knowledge of usage but the reverse is not the case." (ibid: 18)

Meutim, upotreba (use) kada se primeni na reenicu ukljuuje dvostruku sposobnost -lingvistiku i komunikativnu: " ... one kind is the ability to select which form of sentence isappropriate for particular linguistic context. The second is the ability to recognize which function isfulfilled by a sentence in a particular communicative situation." (ibid: 6) U znaenjskoj ravni pakmoemo zapravo govoriti o znaenju ili smislu (signification) i vrednosti (value) reenica, kaoinstancama upotrebljivosti (usage): "They express propositions by combining words into structures inaccordance with grammatical rules. We will call this kind of meaning signification. The second kind

15 II Poglavlje

of meaning is that which sentences and parts of sentences assume when they are put to use forcommunicative purposes. We will refer to this as value." (ibid: 11) Znaenje ili smisao tako se odnosina ono znaenje koje reenica ima van lingvistkog konteksta, i van konkretne situacije u kojoj sereenica koristi, dok je vrednost ono znaenje koje reenica preuzima na sebe upotrebomu konkretnom inu komunikacije. Tako jedna reenica sa istim smislom ili znaenjem moe da imarazliite vrednosti u razliitom kontekstu ili u razliitim komunikativnim situacijama, i obrnuto, istafunkcija u komunikaciji moe se ostvariti razliitim strukturama, to ini sadraj komunikativnekompetencije (Dittmar, 1976: 163).

Predmet ovog rada je reenica sa svojim znaenjem, ne vrednou, odnosno upotrebljivost, neupotreba reenice, s jedne stane, i usvojenost, odnosno znanje reda rei kao gramatike jediniceu engleskom jeziku, s druge, ime zapravo, posredno potvrujui znaaj gramatike, odnosno dajuiprednost lingvistikoj kompetenciji, posebno u formalnoj nastavi, 4 koja je i predmet naegistraivanja, potvrujemo tezu o centralnosti gramatike u lingvistikim istraivanjima drugog,odnosno stranog jezika (Ellis, 1987: 288).

2.3. Usvajanje i uenje jezika

Terminom maternji jezik oznaen je prvi usvojeni jezik, koji se u primeni rezultata KAu nastavi, tj. u pedagokom kontekstu naziva i osnovnim ili izvornim jezikom (native, base, sourcelanguage) ili jezikom koji uenik zna ili Jm (orevi, 1987: 54).

Stranim jezikom oznaavamo jezik koji se ui u koli kao nastavni predmet, ali koji se ne koristiniti kao jezik nastave u koli niti kao jezik komunikacije u odreenoj drutvenoj zajednici,a u pedagokom kontekstu primene rezultata kontrastivne analize naziva se jo i jezikom ciljem, Jc(foreign, goal, target language) ili jezikom koji uenik treba da naui. Meutim, amerika i britanskakola primenjene lingvistike se razlikuju u tumaanju termina drugi, odnosno strani jezik: u amerikojkoli se termin strani jezik i drugi jezik koriste sinonimno, dok britanska kola pravi razliku, poddrugim jezikom podrazumevajui, za razliku od stranog, jezik koji nije maternji u zemlji u kojoj sekoristi, ali koji je u irokoj upotrebi kao jezik komunikacije, u obrazovanju ili u dravniminstitucijama, i koji se obino koristi uporedo sa ostalim jezicima (Richards, 1990: 108). Drugi jezikje, zapravo, nematernji jezik koji se u jednoj viejezinoj zajednici koristi kao formalni iliinstitucionalizovani jezik.

Usvajanjem se oznaava proces kojim se ui maternji jezik, a za koji se veruje da je po svojojprirodi jedinstven, mada se u pedagokoj i psiholingvistikoj literaturi ovaj termin esto koristiu alternaciji sa terminom uenje.

Uenje u najirem smislu moemo definisati kao "acquiring or getting of knowledge ofa subject or a skill by study, experience, or instruction" (Brown, 1980: 7), odnosno uenje je usvajanjenovih informacija kojima je ovek izloen.5

Problem pak uenja i usvajanja jezika, u skladu sa dvostrukim predmetom interesovanja,i uenje i jezik, najbolje moemo sagledati u preseku psiholokih i lingvistikih pravaca u kojima jeidentifikovan, odreen i definisan.

Lingvistika i psihologija, kao nauke XIX, odnosno XX veka, iako se za psihologiju smatra da jekonstituisana na prelazu XVIII-XIX veka, oznaile su vreme kome pripadaju pravom ekspanzijomlingvistikih i psiholokih preispitivanja, istraivanja i promiljanja.

etrdesete godine ovog veka karakterie pojava strukturalizma u lingvistici i biheviorizma6 u psihologiji koji seproteu sve do ezdesetih godina, kada ih, nakon perioda anomalija, i krize, zamenjuju nove teorije -transformaciono-generativna, u lingvistici i kognitivna, u psihologiji.7

2.3.1. Audiolingvalna teorija sticanja navika

"Ponaanje je primarni oblik svih stvari" (Skiner, 1966: 57) poruuju bihevioristi i zadravajuse u tumaenju ljudskog ponaanja samo na manifestnim, vidljivim, pa tako merljivim vrednostima,

16 II Poglavlje

prihvatajui kao nauni metod egzaktni metod koji priznaje samo informacije fiziolokog, nervnogsistema. Svest i intuicija bivaju odbaeni kao mentalistiki, te nelegitimni domen naunog ispitivanja.Twaddell (Tvedel) zaneseno zakljuuje da "insofar as he (the scientist) occupies himself withpsychical, non material forces, the scientist is not a scientist." (Twaddell, 1935: 57)

Celokupno ponaanje oveka biva podvedeno pod jedinstveni princip funkcionisanja stimulusai responsa. "The triggering action of the environment came to be called a 'stimulus' - the Latin forgoad - and the effect on an organism a 'response', and together they were said to compose a 'reflex'."(Skinner, 1979: 23) Ponaanje oveka je, zapravo, operantno ponaanje jer se njime deluje na okolinu,"which has a return effect upon the organism." (Skinner, 1957: 20) Operanti predstavljaju klaseodgovora koji se emituju i kojima upravljaju posledice koje oni proizvode. Uslovljavanje je, dakle,operantno, naglasak je na posledicama, koje preuzimaju ulogu stimulusa, i koje su, stoga, i od veevanosti od inicijalnog stimulusa, ime je stimulusu, u klasino bihevioristikom smilsu, umanjenznaaj.

Strukturalisti, savremenici biheviorista u lingvistici, tee, ele i uspostavljaju opte strukturnekarakteristike konkretnog jezika koji se, po njima, moe razloiti na manje jedinice, opisati i potomopet spojiti u celinu. Takav pristup jezikim pojavama obezbeuje jeziki opis samo oiglednog,manifestnog sloja jezika.

I bihevioristi i strukturalisti su u sutini delili isti pogled na ljudsko ponaanje, iji je samojedan oblik, ili jedan aspekt jezik. Insistiranjem na eksplicitnom, na performansi, obezbeen jeodgovor na pitanje ta - to je rezultiralo u deskriptivnoj lingvistici - Sapir (Sapir) (1921), Bloomfield(Blumfild) (1933) i njegovi sledbenici, Hockett (Hokit) (1966a), Fries (Friz) (1952-1969) i ostali.I dok Bloomfield insistira na svakom pojedinanom jeziku kao osobenom sistemu, ignoriui slinostii razlike meu jezicima, ve Fries ukazuje na znaaj slinosti i razlika dva jezika, te zajedniko meujezicima.

Empirizam i jednog i drugog pravca, odnosno istovetnost teorijskih pozicija strukturalizmai biheviorizma dovode do teorije uenja poznate kao audiolingvalna teorija sticanja navika. Po ovojteoriji, uenje jezika, fundamentalnog oblika ovekovog ponaanja, je, kao i svako drugo uenje,sticanje ili formiranje navika, te otuda i nema razlike izmeu usvajanja maternjeg jezika i uenjadrugog ili stranog jezika. Uenje drugog ili stranog jezika je samo potiskivanje navika maternjeg,navikama ciljnog jezika, pri emu one prve mogu samo da ometaju, spreavaju ili interferirajuu usvajanju novih, te govorimo o pojavi proaktivne inhibicije. Inae, i jedan i drugi proces su baziranina ponavljanju jezikih jedinica, uvebavanju, asocijaciji, analogiji bez objanjenja. Dete se, naime,raa kao tabula rasa bez ikakvog prethodnog znanja o jeziku i svetu koji ga okruuje, a ui na osnovulinog iskustva koje stie po principu uslovljavanja.

Ovakav sirovi bihevioristiki pristup potom je bio modifikovan, a polje sueno tzv. teorijommedijacije, po kojoj znaenje emituje poseban odgovor koji je samostimuliui (Brown, 1980: 20).Osgood (Ozgud) je ovu samostimulaciju nazvao "representational mediation process" (Osgood, 1953,1957).

Vek biheviorizma produen je zahvaljujui oivljavanju teorije medijacije novonastalomgenerativnom lingvistikom. Ali, pitanja sloene, apstraktne prirode jezika, principa jezikoggeneriranja i odnosa znaenja i iskaza ostaju bez odgovora. Osporavajui jezik kao skup navikaMarton (Marton) priznaje postojanje mehanikih navika samo u lingvistikoj performansi (Marton,1981c: 173), a u vezi sa sintaksikim strukturama koristi Leesonov (Lizon) termin generativne navike(generative habits) (Leeson, 1975: 7).

Konsekvence audiolingvalne teorije sticanja navika na nastavnu praksu jednostavno bi semogle svesti na zakljuak da poto "language is 'behaviour' ... (it) can be learned only including thestudent to 'behave' - in other words to perform in the language" (Polizer, 1961: 2), to je u konkretnojmetodolokoj i metodikoj praksi rezultiralo nastankom audiolingvalne metode, ili metode mimikrijei memorizacije, te itavoj porodici slinih metoda.

17 II Poglavlje

2.3.2. Teorija uenja kognitivnog koda

Slabosti prethodnih kola i njihova nesposobnost da objasne sutinu problema, insistiranje navidljivom i manifestnom, te odbacivanje mentalizma kao nedopustivog pristupa fenomenimauzrokovali su reakciju na pomenuti pogled na jezik i sveukupno ljudsko ponaanje u vidu novogracionalistikog pristupa, odnosno transformaciono-generativne gramatike u lingvistici i kognitivnogpristupa u psihologiji. Za trenutak se uinilo da je nova paradigma uspeno zamenila staru, no sva jeprilika da su na rubu dvadesetog veka ove dve teorije u, dodue, izmenjenom ili modifikovanomobliku, podelile naune poslenike kako u lingvistici i psihologiji, tako i u metodici nastave jezika.

Revolucionarnost kognitivista ezdesetih i sedamdesetih godina bila je sadrana prvenstvenou cilju, koji nije vie bio obzervacija manifestnog, te deskripcija vidljivog, ve potraga za znaenjem,razumevanjem i otkrivanjem psiholokih principa.

Kognitivistika teorija uenja obuhvata kognitivnu teoriju Ausubela (Ozbel) (1968)i humanistiku psihologiju Rogersa (Roders) (1951). Kognitivizam Ausubela, sa naglaskom naznaenju i smisaonom kontekstu za jeziku komunikaciju, neposredno je uticao na teorijski i praktinipristup nastavi i uenju jezika. Humanistika psihologija Rogersa sagledava oveka kao celovitulinost - fizikog, kognitivnog i emotivnog identiteta, i naglaava, za razliku od Ausubela, afektivnustranu linosti, za koju je i empirijski utvreno da je od presudnog znaaja za ljudsko ponaanje, teuenje. Doprinos ove teorije pedagokoj psihologiji, psihologiji uenja i metodici nastave ogleda seu pomeranju teita u sagledavanju nastavnog procesa sa nastavnika na uenika, i u nastankukonkretnih metoda u kojima je uenik centar nastavnog procesa.

Generativnu gramatiku, za razliku od strukturalizma, nisu zanimali jezici, ve jezik uopte,opt