konferencja polsko-niemiecka · 2017-08-04 · konferencja polsko-niemiecka deutsch -polnisches...

Balice, 26–27.06.2017

Organizowana przez:

KONFERENCJA POLSKO-NIEMIECKA

DEUTSCH-POLNISCHES KONFERENZ

Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy (Kraków-Balice)Fundację Hannsa-Seidela (Monachium)

Bawarski Krajowy Instytut Rolniczy (Freising)Fundację Instytutu Zootechniki PIB PATRONUS ANIMALIUM (Kraków)

Stowarzyszenie Galseid (Balice)pod patronatem honorowym Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi (Warszawa)

Innowacyjne rozwiązania w hodowlii produkcji zwierząt gospodarskich

Innovative Lösungen in der Zucht und Haltunglandwirtschaftlicher Nutztiere

ISBN 978-83-7607-223-4

Drukowano w Zespole Wydawnictw i Poligrafii IZ PIB.

Materiały drukowane bezpośrednio z pracdostarczonych przez Autorów.

REDAKCJA NAUKOWA MATERIAŁÓW:prof. dr hab. inż. Maciej Pompa-Roborzyński

dr inż. Jan Knapik

DYREKTOR INSTYTUTU ZOOTECHNIKI PIBprof. dr hab. inż. Maciej Pompa-Roborzyński

32-083 Balice k. Krakowa tel. (++48) 12 3572500 fax (++48) 12 [email protected] http://www.izoo.krakow.ple-mail: internet:

PAŃSTWOWY INSTYTUT BADAWCZY

Skład komputerowy, łamanie i projekt okładki:mgr Bogusława Krawiec

Wydanie publikacji współfinansowane przez:

Instytut Zootechniki PIB, Kraków-BaliceFundację , Monachium

Fundację IZ PIB , Kraków-BaliceHannsa-SeidelaPatronus Animalium

3

Program Konferencji 25. czerwca 2017, niedziela Przyjazd uczestników 26. czerwca 2017, poniedziałek 09.30 – 10.30 Rejestracja uczestników 10.35 – 11.00 Przywitanie: Prof. dr hab. inż. Maciej Pompa-Roborzyński, Dyrektor

Instytutu Zootechniki PIB, Kraków-Balice Jakob Opperer, Prezydent Bawarskiego Krajowego Instytutu

Rolniczego, LfL Freising Dr. Michael Czepalla, Fundacja Hannsa-Seidela, HSS

Monachium 11.00 – 11.30 „Znaczenie innowacji dla rolnictwa w Europie” Jakob Opperer, Prezydent LfL Freising 11.30 – 11.45 Dyskusja 11.45 – 12.15 „Tendencje w rozwoju produkcji zwierzęcej w Polsce” Prof. dr hab. Janusz Żmija, Dr inż. Marta Czekaj,

Uniwersytet Rolniczy, Kraków 12.15 – 12.30 Dyskusja 12.30 – 13.00 „Współczesne metody szacowania wartości hodowlanej

zwierząt gospodarskich służące lepszej wydajności, poprawie zdrowia i jakości produkcji”

Prof. dr Kay-Uwe Götz, Dr. Jörg Dodenhoff, Malena Erbe, LfL, Freising/Grub

13.00 – 13.15 Dyskusja 13.15 – 13.45 „System oceny wartości genetycznej w programie

hodowlanym opartym na selekcji genomowej” Prof. dr hab. Wojciech Jagusiak, prof. dr hab. Ewa Ptak, UR Kraków/IZ PIB Balice

4

13.45 – 14.00 Dyskusja 14.00 – 15.15 Obiad 15.15 – 15.45 „Innowacyjne rozwiązania w zakresie technologii i budowni-

ctwa na potrzeby produkcji zwierząt gospodarskich” Dr. Bernhard Haidn, Dr. Christina Jais, Prof. Dr. Klaus

Reiter, Jochen Simon, Stefan Thurner, Dr. Georg Wendl, LfL Freising

15.45 – 16.00 Dyskusja 16.00 – 16.30 „Precyzyjny chów zwierząt – szanse i ograniczenia” Dr hab. Jacek Walczak, Prof. dr hab. Eugeniusz Herbut, Dr

Wojciech Krawczyk, IZ PIB Balice 16.30 – 16.45 Dyskusja 16.45 – 17.15 Omówienie komunikatów naukowych przez moderatora,

dyskusja 18.00 Uroczysta kolacja w Pałacu Radziwiłłów w Balicach 27. czerwca 2017, wtorek 09.30 – 10.00 „Ustawowe wytyczne i wymagania w zakresie handlu

artykułami spożywczymi dotyczące hodowli i dobrostanu drobiu w Niemczech – wpływ na import i eksport jaj i mięsa drobiowego”

Dr Klaus Damme – LVFZ, Kitzingen/LfL, Freising 10.00 – 10.15 Dyskusja 10.15 – 10.45 „Polskie produkty tradycyjne i niszowe pochodzenia

zwierzęcego” Prof. dr hab. Władysław Migdał, UR Kraków 10.45 – 11.00 Dyskusja 11.00 – 11.30 Przerwa kawowa

5

11.30 – 12.00 „Wykorzystanie ekstensywnie eksploatowanych użytków zielonych położonych w dolinach i górach poprzez zoptymalizowany system wypasu”

Siegfried Steinberger, Prof. Dr. Hubert Spiekers, LfL Freising 12.00 – 12.15 Dyskusja 12.15 – 12.45 „Wykorzystanie pastwiskowe zbiorowisk trawiastych jako

sposób zachowania ich funkcji gospodarczych, przyrod-niczych i kulturowych”

Dr inż. Iwona Radkowska, Dr Kamila Musiał, IZ PIB Balice 12.45 – 13.00 Dyskusja 13.00 – 13.15 Omówienie komunikatów naukowych przez moderatora,

dyskusja 13.15 – 13.45 Podsumowanie wyników Konferencji przez polskiego i nie-

mieckiego eksperta 13.45 – 15.00 Obiad 15.00 Transport do Hotelu (Krakowa)

6

Programm 25 Juni 2017, Sonntag

Anreise der Teilnehmer

26 Juni 2017, Montag 09.30 – 10.30 Anmeldung der Teilnehmer 10.35 – 11.00 Grußwort: Prof. Dr. Habil. Maciej Pompa-Roborzyński, Direktor des

Institutes für Tierzucht Staatliches Forschungsanstalt Kraków-Balice

Jakob Opperer, Präsident der Bayerischen Landesanstalt für Landwirtschaft, Freising

Dr. Michael Czepalla, Hanns-Seidel Stiftung, HSS München 11.00 – 11.30 "Die Bedeutung von Innovationen für die Landwirtschaft in

Europa" Jakob Opperer, Präsident LfL, Freising 11.30 – 11.45 Diskussion 11.45 – 12.15 "Entwicklungstendenzen in der Tierproduktion in Polen" Prof. Dr. Habil. Janusz Żmija, Dr. Ing. Marta Czekaj,

Landwirtschaftsuniversität, Kraków 12.15 – 12.30 Diskussion 12.30 – 13.00 "Moderne Methoden der Zuchtwertschätzung bei

landwirtschaftlichen Nutztieren zur Verbesserung der Leistung, Gesundheit und Produktqualität"

Prof. Dr. Kay-Uwe Götz, Dr. Jörg Dodenhoff, Malena Erbe, LfL, Freising/Grub

13.00 – 13.15 Diskussion

7

13.15 – 13.45 "Das Beurteilungssystem des genetischen Wertes in einem Zuchtprogramm welches auf der genomische Selektion basiert"

Prof. Dr. Habil. Wojciech Jagusiak, Prof. Dr Habil. Ewa Ptak, UR Kraków/IZ PIB Balice

13.45 – 14.00 Diskussion 14.00 – 15.15 Mittagessen 15.15 – 15.45 "Innovationen in Verfahrenstechnik und Bauwesen für

Nutztiere" Dr. Bernhard Haidn, Dr. Bernhard Haidn, Dr. Christina Jais,

Prof. Dr. Klaus Reiter, Jochen Simon, Stefan Thurner, Dr. Georg Wendl, LfL Freising

15.45 – 16.00 Diskussion 16.00 – 16.30 "Präzise Tierhaltung – Chancen und Grenzen" Dr. Habil. Jacek Walczak, Prof. Dr. Habil. Eugeniusz Herbut,

Dr. Wojciech Krawczyk, IZ PIB Balice 16.30 – 16.45 Diskussion 16.45 – 17.15 Diskussion der wissenschaftlichen Berichte durch den

Moderator 18.00 Festliches Abendessen im Palais Radziwill in Balice 27 Juni 2017, Dienstag 09.30 – 10.00 "Gesetzliche Vorgaben und Anforderungen des

Lebensmittelhandels an die Haltung und das Tierwohl beim Geflügel in Deutschland – Auswirkungen auf den Im- und Export von Eiern und Geflügelfleisch"

Dr. Klaus Damme – LfL, LVFZ, Kitzingen 10.00 – 10.15 Diskussion

8

10.15 – 10.45 "Polnische traditions- und nischenprodukte tierischer herkunft"

Prof. Dr. Habil. Władysław Migdał, UR Kraków 10.45 – 11.00 Diskussion 11.00 – 11.30 Kaffeepause 11.30 – 12.00 "Nutzung von eher extensiv genutztem Grünland in Tal- und

Berglagen durch optimierte Weidehaltung" Siegfried Steinberger, Prof. Dr. Hubert Spiekers, LfL Grub 12.00 – 12.15 Diskussion 12.15 – 12.45 "Die Weidenutzung verschiedener

Graspflanzengesellschaften als Methode zur Erhaltung ihrer wirtschaftlichen, ökologischen und kulturellen Funktionen"

Dr. Ing. Iwona Radkowska, Dr. Kamila Musiał, IZ PIB Balice 12.45 – 13.00 Diskussion 13.00 – 13.15 Diskussion der wissenschaftlichen Berichte durch den

Moderator 13.15 – 13.45 Zusammenfassung der Ergebnisse der Konferenz durch den

polnischen und deutschen Experten 13.45 – 15.00 Mittagessen 15.00 Transfer zum Hotel (Krakow)

Referaty Referates

11

KONFERENCJA POLSKO-NIEMIECKA DEUTSCH-POLNISCHES KONFERENZ Balice, 26–27 czerwca 2017

Referaty – Referates

ZNACZENIE INNOWACJI DLA ROLNICTWA W EUROPIE

Jakob Opperer

Prezydent Bawarskiego Krajowego Instytutu Rolnictwa, LfL Freising, Niemcy

1. Wstęp

Jeszcze przed kilkudziesięciu laty o aktualnym zaopatrzeniu ludności w artykuły spożywcze i o cenach surowców decydowały regionalne warunki pogodowe. Wymiana towarów była ograniczona ze względów politycznych i technicznych. Pokonanie tych granic, korygowanie regionalnych dysproporcji oraz unikanie konfliktów militarnych było motywem założenia EWG przed ponad 60 laty. Dzięki otwarciu granic w obrębie Europy i rosnącej globalizacji przepływu towarów wzrosła ogólnie zamożność społeczeństwa. Z powodu co-raz silniejszej konkurencyjności nie brakowało także przegranych, gdyż ich produkty i usługi przestały być konkurencyjne. Decydowała o tym często nie wielkość, lecz brak innowacyjności firmy lub całej branży. Celem poniższego wykładu wprowadzającego jest wyjaśnienie, iż te związki mają szczególne znacznie także w rolnictwie. 2. Definicja najważniejszych pojęć

Innowacje O innowacjach mówimy wówczas, gdy wyniki badań, odkrycia lub wynalazki znajdują zastosowanie w nowych produktach lub procesach. Sku-teczne stają się dopiero wtedy, gdy są stosowane i używane. Rolnictwo Rolnictwo służy produkcji artykułów spożywczych i surowców. Ma ważny wkład w zachowanie krajobrazu przekształconego przez człowieka i uwzględnia warunki naturalne. Wizje „wielofunkcyjnego rolnictwa“ zostały szczegółowo opisane przez gremia UE już pod koniec lat dziewięćdziesiątych i na tej podstawie eu-ropejskie rolnictwo powinno być wielofunkcyjne, konkurencyjne i rozwijać się w sposób zrównoważony. Powinno ono być rozmieszczone na całym obszarze Europy (łącznie z regionami o niekorzystnych warunkach gospodarowania oraz

12

obszarami górskimi). Musi być w stanie pielęgnować krajobraz, zachować ob-szary naturalne, wnieść znaczący wkład w witalność obszaru wiejskiego, oraz sprostać interesom i wymaganiom konsumenta pod względem, jakości i bez-pieczeństwa żywności, ochrony środowiska i zwierząt. Europa Jeszcze przed osiemdziesięciu laty Europa składała się z licznych państw, które w swojej historii dochodziły swoich roszczeń terytorialnych, wojskowych i gospodarczych, ciągle zmieniając sojuszników, walcząc raz przeciwko sobie, zaś innym razem stojąc w jednym szeregu. Narody Europy, zjednoczone pod dachem UE, żyją w pokoju na swoich terytoriach już tak dłu-go, jak jeszcze nigdy dotąd w swojej historii. 3. Znaczenie rolnictwa dla Europy

Państwa założycielskie Europejskiej Unii Gospodarczej postanowiły dokładnie przed sześćdziesięciu laty stworzyć bliski związek europejskich na-rodów, poprzez wspólne działanie zapewnić gospodarczy i socjalny postęp swoich krajów, a przez połączenie swoich sił gospodarczych chronić i umac-niać pokój i wolność. Jednocześnie wzywały państwa sąsiednie, aby te przyłą-czyły się do ich starań. Rolnictwo było od początku ważnym spoiwem, ponieważ zapewnienie pożywienia nie było w latach powojennych w Europie czymś oczywistym. Wspólna Polityka Rolna była później istotną sferą integracji na wszystkich eta-pach rozszerzenia UE, ponieważ rolnictwo pełni ważną rolę w każdym pań-stwie członkowskim. Mimo wszelkiej krytyki Instytucji Europejskich nie można nie docenić znaczenia regularnych dyskusji nad obszarem tematycznym bliskim życiu lu-dzi, w których, z uwagi na swoje indywidualne zainteresowanie tematem, mo-gły uczestniczyć wszystkie państwa członkowskie. 4. Rolnictwo i globalizacja

Przez długi czas wydawało się, że międzynarodowy przepływ towarów i tworzenie ekonomicznej sieci poszczególnych gospodarek mogą rozwijać się w jednym tylko kierunku, a mianowicie wzwyż. Niejednokrotnie, ze względu na koszty, produkcję przenoszono do krajów o niskich wynagrodzeniach. Ten trend nie ominął także rolnictwa europejskiego: kupowano m.in. paszę i eks-portowano produkty do licznych krajów nowo uprzemysłowionych. Od pewnego czasu globalne prognozy wzrostu są korygowane w dół. Handel światowy dostaje zadyszki, a krajowy protekcjonizm się wzmacnia. Głosy społeczeństwa i pojedynczych polityków ostrzegają z żarliwością przed negatywnymi skutkami globalizacji.

13

Pojęcie „regionalizacja“ przeżywa renesans. Programy regionalne na rzecz żywności, najróżniejszych marek, zarówno państwowe, jak i związkowe wykorzystują ten trend dla własnych korzyści. UE wspiera je w tym, formułu-jąc wytyczne dotyczące standardowych procedur. Jest to interesujący rozwój, ale z pewnością wyhamuje on międzynaro-dową wymianę towarów i usług. Można, zatem wnioskować, że

• Każdy rozwój w danym kierunku prowokuje prędzej czy później roz-wój w stronę przeciwną,

• Zbyt mocna monopolizacja wzbudza nieufność ludzi, • Pewna prognoza dot. średnioterminowego rozwoju handlu i cen jest do

pewnego stopnia niemożliwa, • Ujednolicenie i ograniczenie stosunków produkcyjnych i handlowych

pod względem opłacalności i kompensacji ryzyka może stać się nie-bezpieczne.

Dlatego też dla rolnictwa europejskiego istotne jest znalezienie w przyszłości właściwego miejsca między globalizacją a regionalizacją. 5. Czynny udział zamiast wykluczenia

O ile wcześniej można było mieć względną pewność, iż co najwyżej elity innych krajów i kontynentów znały nasze warunki życia, o tyle najpóźniej od czasu najnowszej fali uchodźców każdy musi zdawać sobie sprawę z tego, że za pośrednictwem Internetu i Facebooka świat stał się transparentny. Różni-ce między biednymi i bogatymi, głodującymi i sytymi, wojną i pokojem, oraz korupcją i poprawnością polityczną są oczywiste. Te napięcia wymuszają wypracowanie pewnego kompromisu. Zacho-wanie Europejczyków będzie decydowało o tym, w jaki sposób się uda się go osiągnąć. Rolnictwo, ze względu na swoje ogromne znaczenie, staje tutaj przed szczególnym wyzwaniem. Istotne są takie czynniki, jak duży odsetek rolników wśród ludności w krajach mniej rozwiniętych, znaczenie żywności dla zapew-nienia przeżycia, obecność rolnictwa na niemal całym obszarze poza ośrodka-mi miejskimi. Tym samym rozwój rolnictwa zyskuje w krajach mniej uprzywilejo-wanych w skali międzynarodowej takie samo znaczenie, jakie miał przed na-staniem pomocy dla krajów rozwijających się, polegającej od kilku dekad w przeważającej mierze na wspieraniu stosunków przemysłowych i wojsko-wych. Taki udział może się sprawdzić jedynie wtedy, gdy na miejscu zostaną stworzone warunki dogodne dla produkcji opartej o zrównoważony rozwój oraz przetwarzania żywności. Oprócz możliwości tworzenia własności, nie-zbędne jest fachowe wsparcie ze strony niezależnych badań naukowych w dziedzinie rolnictwa, opartych na standardach europejskich.

14

6. Innowacja, jako warunek zrównowa

Mitem w naszym sytym społeczewszechnione twierdzenie,Wbrew tej opinii wymóg szybkiego wprowadzania zmian jest w rolnictwie szczególnie ważny, poniewawy. Rolnictwo funkcjonuje w zupełnie rówania warunkach produkcyjnych i całym świecie, i musi sicowanych wymogach dotycz

Bezpieczeń

Rys. 1. Ramy koncepcyjne rolnictwa a bezpiecze

Ponieważ rolnictwo pozostaje w skiem, musi działać w sposób by produkcji i struktury wprowadzania produktów na rynek do zmieniajsię wymagań. Rolnictwo i leniż większość pozostałych sektorów gospodarki i postw sposób bardziej ofensywny i otwarty. Ponieważ nie ma sprawdzonych rozwibowań, zrównoważone gospodarowanie wymaga na bieopartych o innowacje i wdraważną rolę na płaszczyprzy tym transfer wiedzy w obr

Innowacja, jako warunek zrównoważonego rozwoju

Mitem w naszym sytym społeczeństwie jest niestety szeroko rozpwszechnione twierdzenie, iż rolnictwo nie potrzebuje już żadnych innowacji. Wbrew tej opinii wymóg szybkiego wprowadzania zmian jest w rolnictwie

ny, ponieważ ma on silny wymiar regionalny i międzynarodwy. Rolnictwo funkcjonuje w zupełnie różnych, często trudnych do wania warunkach produkcyjnych i środowiska, jest potrzebne codziennie i na

wiecie, i musi się sprawdzić na rozmaitych rynkach o znacznie zrócowanych wymogach dotyczących produktów i jakości.

Bezpieczeństwo żywnościowe – zrównoważone rolnictwo

Ramy koncepcyjne – stosunek pomiędzy zrównoważonym rozwojem

rolnictwa a bezpieczeństwem żywności i pożywieniem (FAO HLPE, 2016)

ż rolnictwo pozostaje w ścisłym związku z ludźmi i św sposób zrównoważony oraz stale dostosowywać

by produkcji i struktury wprowadzania produktów na rynek do zmieniaj

Rolnictwo i leśnictwo dostrzegły tę konieczność znacznie wcze pozostałych sektorów gospodarki i postępują w tym wzgl

sposób bardziej ofensywny i otwarty. ż nie ma sprawdzonych rozwiązań dla różnorodnych zapotrzżone gospodarowanie wymaga na bieżąco nowych rozwi

opartych o innowacje i wdrażania ich w praktyce. Oprócz badań nauko na płaszczyźnie regionalnej, krajowej i międzynarodowej odgrywa

przy tym transfer wiedzy w obrębie i poza branżą.

stwie jest niestety szeroko rozpo-adnych innowacji.

Wbrew tej opinii wymóg szybkiego wprowadzania zmian jest w rolnictwie ędzynarodo-

kontrolo-rodowiska, jest potrzebne codziennie i na na rozmaitych rynkach o znacznie zróżni-

onym rozwojem ywieniem (FAO HLPE, 2016)

mi i środowi-ony oraz stale dostosowywać sposo-

by produkcji i struktury wprowadzania produktów na rynek do zmieniających

znacznie wcześniej tym względzie

norodnych zapotrze-co nowych rozwiązań

ń naukowych dzynarodowej odgrywa

7. Rolnictwo: obszar o najwynowacji

Istnieje szereg imponujwych w dziedzinie rolnictwatyce. Przykładowo, mlecznoszyła się ponad dwukrotnie, do ponad 7000 kg na rok.

Rys. 2. Rozwój mlecznow Bawarii (Landeskontrollverband, 2016)

W obszarze hodowli tuczników, znacznemu zwiwzrost masy, wykorzystanie pasz i ilocych na jedną lochę w ci

Dzienny przyrost masy

Wykorzystanie pasz

Wyhodowane prosięta/lochę

i rok

Rys. 3. Wydajność hodowli tuczników i loch (Landeskontrollverband, 2016)

0

2000

4000

6000

8000

Ilo ść mleka

Rolnictwo: obszar o najwyższym zapotrzebowaniu i gotowoś

Istnieje szereg imponujących przykładów efektywności badańwych w dziedzinie rolnictwa w zeszłych dekadach i ich ugruntowania w pratyce. Przykładowo, mleczność krów w ostatnich pięćdziesięciu latach zwi

ponad dwukrotnie, do ponad 7000 kg na rok.

Rok

ozwój mleczności krów zarejestrowanych w księdze hodowlanej

w Bawarii (Landeskontrollverband, 2016)

W obszarze hodowli tuczników, znacznemu zwiększeniu uległ dzienny wzrost masy, wykorzystanie pasz i ilość prosiąt wyhodowanych, przypadaj

ę w ciągu roku.

1970 1990 2010

Dzienny przyrost masy 606 653 740

3,51 3,09 2,91

Wyhodowane prosięta/lochę 18,2 18,0 21,9

+1,5%/a

ść hodowli tuczników i loch (Landeskontrollverband, 2016)

1960 1970 1980 1990 2000 2010

15

szym zapotrzebowaniu i gotowości do in-

badań nauko-w zeszłych dekadach i ich ugruntowania w prak-

ciu latach zwięk-

dze hodowlanej

kszeniu uległ dzienny t wyhodowanych, przypadają-

2015

788

2,81

23,9

hodowli tuczników i loch (Landeskontrollverband, 2016)

+1,5%/a

16

W sektorze uprawy rośnalizować.

* Czas pracy na ha, Institut für Pflanzenbau und Pflanzenzüchtung Uprawy i Hodowli Roślin

Rys. 4. Wzrost produktywno

Jednocześnie ulepszono naturalnefektywność składników od

Rys. 5. Rozwój zu

W sektorze uprawy roślin plony udało się potroić, a pracę ekstremalnie zracj

Czas pracy na ha, czas pracy na t wydajność w kg/ha

titut für Pflanzenbau und Pflanzenzüchtung – Bawarski Krajowy Instytut Rolniczy, Instytut ds.

Wzrost produktywności pszenicy (LFL IPZ, 2013)

śnie ulepszono naturalną odporność na choroby i zwiskładników odżywczych i energii.

Rozwój zużycia mineralnych składników odżywczych w Bawarii

(LFL IBA, 2014)

ekstremalnie zracjo-

Bawarski Krajowy Instytut Rolniczy, Instytut ds.

na choroby i zwiększono

ywczych w Bawarii

17

8. Innowacja a społeczeństwo

Wzrost zaludnienia na całym świecie, zmiany demograficzne, rozwój nawyków żywieniowych, zmiany klimatu, utraty części terytorium i wykorzy-stanie zasobów gruntów rolnych, urbanizacja, oczekiwania społeczne i wytycz-ne polityczne wywierają coraz większą presję na modernizację rolnictwa. Innowacje w rolnictwie stają się tym samym coraz ważniejsze. Jeżeli mają one służyć nie tylko pojedynczym przedsiębiorstwom, lecz ogółowi, opi-nia publiczna musi być gotowa na udzielenie poważnego wsparcia dla nauki i badań ze środków publicznych. Po latach wycofywania się zauważono wprawdzie, w międzyczasie na wszystkich poziomach, konieczność podejmowania wzmożonych badań na-ukowych w dziedzinie rolnictwa, jednak innowacyjne koncepcje badań syste-mowych nie zawsze znajdują konieczne uznanie wśród odpowiedzialnych or-ganów. Nie wiadomo jeszcze, czy Europejskiemu Partnerstwu na rzecz Inno-wacji (EPI) uda się wzmocnić świadomość w tym zakresie. Wiodące instytuty badań naukowych w dziedzinie rolnictwa w Europie akceptują interdyscyplinarność, konieczność intensywnej współpracy i moty-wującą konkurencyjność z innymi instytutami badawczymi na arenie krajowej i międzynarodowej, począwszy od badań podstawowych po badania stosowa-ne, ukierunkowane na praktykę i system. Bawarski Krajowy Instytut Rolniczy zajmuje się nie tylko własnym rozwojem w dziedzinie hodowli, technik produkcyjnych, oceny systemu i od-działywania na środowisko, lecz dba także na skalę światową o wprowadzenie w życie istniejących już rozwiązań, dotyczących konkretnych regionalnych po-trzeb, w szczególności Bawarii (np. technologia strip-till, nawadnianie, uprawa soi). Opracowuje przydatne w praktyce zalecenia (np. zwiększone wykorzysta-nie sianokiszonki w żywieniu zwierząt, nowe metody ściółkowania, zapobiega-jące erozji) i świadczy strategiczne usługi badawcze (np. genomiczna selekcja w hodowli zwierząt, badania uprawy soi) w celu uzyskania długofalowego za-bezpieczenia produkcji i konkurencyjności. Rolnictwo i związane z nim instytuty badawcze wiedzą już od dawna, że w innowacjach nie chodzi jedynie o zwiększenie dochodów. Fakt, że efek-tywność korzystania z zasobów i badania nad ekosystemem są ważnymi obsza-rami badań naukowych w dziedzinie rolnictwa, chyba nie zakorzenił się jesz-cze na dobre w świadomości wielu grup społeczeństwa. Z tego powodu, jak również dlatego, że bieżące wyzwania stają się coraz trudniejsze, należy odpo-wiednio wcześnie zaangażować społeczeństwo w dialog naukowy i nie tylko wysuwać emocjonalne argumenty. Oczekiwania społeczne można uwzględnić najlepiej, gdy polityka, nauka i społeczeństwo odpowiednio wcześnie razem osiągną konsensus w najważniejszych kwestiach i wspólnie zgodzą się na to, aby wyniki badań znalazły swe zastosowanie w innowacjach.

18

9. Podsumowanie

Dla ludzi należących do społeczeństwa konsumpcyjnego fascynująca jest możliwość wydawania pieniędzy na potrzeby niezwiązane ze środkami niezbędnymi do życia oraz niemal zupełny brak konieczności zastanawiania się nad wysokością wydatków. Nasuwa się tu pytanie, czego naprawdę potrzebują ludzie. Pewnym jest, iż muszą codziennie jeść i pić. Potrzebują bezpieczeń-stwa, aby móc żyć w pokoju, pięknego otoczenia, by odpoczywać, zdrowego otoczenia, aby móc stawić czoła przyszłości, oraz kultury, aby nadać życiu rytm i sens.

Żadne inne grupy zawodowe nie stoją przed tak dużym wyzwaniem pod względem kwalifikacji i społecznych oczekiwań, jak rolnictwo. Aby znaj-dować ciągle na nowo kierunek i rozwiązania, niezbędne jest ciągłe dopaso-wywanie za pomocą innowacji zorientowanych na przyszłość. Nie zatrzymują się one na granicy z innymi środowiskami społecznymi, innymi gałęziami go-spodarki, innymi krajami i kontynentami poza Europą.

19



DIE BEDEUTUNG VON INNOVATIONEN FÜR DIE LANDWIRTSCHAFT IN EUROPA

Jakob Opperer

Präsident der Bayerischen Landesanstalt für Landwirtschaft, LfL Freising, Deutschland

1. Einleitung

Noch vor wenigen Jahrzehnten haben regionale Witterungsverhältnisse über die aktuelle Versorgung der Bevölkerung mit Nahrungsmitteln und über die Rohstoffpreise entschieden. Der Austausch von Gütern war aus politischen und technischen Gründen nur begrenzt möglich. Diese Grenzen zu überwinden, Ungleichgewichte auszugleichen und kriegerische Auseinandersetzungen zu vermeiden, waren wesentliche Triebfedern für die Gründung der EWG vor nunmehr 60 Jahren. Durch die Öffnung der Grenzen innerhalb der EU und die wachsende Globalisierung der Warenströme stieg der Wohlstand insgesamt. Aufgrund des stärkeren Wettbewerbs gab es aber auch Verlierer, weil sie mit ihren Produkten und Dienstleistungen nicht oder nicht mehr konkurrenzfähig waren. Ausschlaggebend dafür war häufig nicht die Größe, sondern die man-gelnde Innovationsfähigkeit einer Firma oder einer ganzen Branche. Absicht des nachfolgenden Einführungsvortrags ist es, darzulegen, dass diese Zusam-menhänge in besonderem Maße auch für die Landwirtschaft gelten. 2. Definition der wichtigsten Begriffe

Innovationen Von Innovationen kann dann gesprochen werden, wenn Forschungser-gebnisse, Entdeckungen oder Erfindungen in neue Produkte oder Verfahren münden. Wirksam werden sie erst dann, wenn sie zum Einsatz kommen und angewendet werden. Landwirtschaft Landwirtschaft dient der Erzeugung von Nahrungsmitteln und Rohstof-fen. Sie leistet einen wichtigen Beitrag zur Erhaltung der Kulturlandschaft und berücksichtigt die natürlichen Voraussetzungen.

20

Detaillierter wurden die Vorstellungen einer „Multifunktionalen Land-wirtschaft“ in den Gremien der EU bereits Ende der 90iger Jahre beschrieben. Danach soll die europäische Landwirtschaft multifunktional, nachhaltig und wettbewerbsfähig sein und sich über den gesamten europäischen Raum verteilen (einschließlich der benachteiligten Regionen und der Berggebiete). Sie muss in der Lage sein, die Landschaft zu pflegen, die Naturräume zu erhal-ten, einen wesentlichen Beitrag zur Vitalität des ländlichen Raums zu leisten und den Anliegen und den Anforderungen der Verbraucher in Bezug auf die Qualität und die Sicherheit von Lebensmitteln, den Umweltschutz und den Tierschutz gerecht werden. Europa Europa bestand bis vor 80 Jahren aus zahlreichen Einzelstaaten, die sich im Laufe der Geschichte mit immer wieder wechselnden Partnern einmal gegeneinander, dann wieder miteinander aufstellten, um ihre territorialen, militärischen und wirtschaftlichen Ansprüche durchzusetzen. So lang wie noch nie vorher in ihrer Geschichte leben die Völker Europas, die unter dem Dach der EU vereinigt sind, auf ihrem Territorium in Frieden. 3. Die Rolle der Landwirtschaft für Europa

Die Gründerstaaten der Europäischen Wirtschaftsunion wollten vor genau 60 Jahren einen engeren Zusammenschluss der europäischen Völker schaffen, durch gemeinsames Handeln den wirtschaftlichen und sozialen Fortschritt ihrer Länder sichern und durch den Zusammenschluss ihrer Wirtschaftskräfte Frieden und Freiheit wahren und festigen. Gleichzeitig riefen sie die Nachbarstaaten auf, sich diesen Bestrebungen anzuschließen. Landwirtschaft war von Anfang an eine wichtige Klammer, weil die Sicherstellung der Ernährung in den Nachkriegsjahren in Europa keine Selbstverständlichkeit war. Später war die Gemeinsame Agrarpolitik dann ein essentieller Integrationsbereich für alle Erweiterungsrunden, da die Land-wirtschaft in allen Mitgliedsstaaten eine gewisse Rolle spielt. Trotz aller Kritik an den Europäischen Institutionen darf man den Wert regelmäßiger Diskus-sionen zu einem lebensnahen Themenbereich, an denen sich alle Mit-gliedsstaaten aufgrund ihrer individuellen Betroffenheit beteiligen können, nicht unterschätzen. 4. Landwirtschaft und Globalisierung

Lange Zeit schien es so, als ob der internationale Warenverkehr und die wirtschaftliche Vernetzung einzelner Volkswirtschaften nur eine Richtung, die nach oben, kennen würden. Aus Kostengründen wurde die Produktion vielfach in Billiglohnländer verlagert. Auch die europäische Landwirtschaft entzog sich

21

dem Trend nicht, kaufte z.B. Futtermittel zu und exportierte Produkte in zahl-reiche Schwellenländer. Seit einiger Zeit werden die globalen Wachstumsprognosen nach unten korrigiert. Der Welthandel stottert und der nationalstaatliche Protektionismus erstarkt. Stimmen aus der Bevölkerung und einzelne Politiker warnen mit großer Inbrunst vor den negativen Folgen der Globalisierung. Der Begriff „Re-gionalisierung“ hat Konjunktur. Regionalprogramme für Lebensmittel mit unterschiedlichsten Labeln von staatlicher und verbandlicher Seite nutzen diesen Trend für sich. Die EU unterstützt sie dabei mit Vorgaben für ein stan-dardisiertes Vorgehen. Dies ist eine interessante Entwicklung. Sie wird den internationalen Austausch von Waren und Dienstleistungen aber allenfalls bremsen. Man kann daraus aber folgern, dass

• jede Entwicklung in eine Richtung über kurz oder lang Gegenentwicklungen provoziert,

• eine zu starke Monopolisierung den Argwohn der Menschen hervorruft,

• eine halbwegs sichere Prognose zu mittelfristigen Handels- und Preisentwicklungen nicht möglich ist,

• eine Vereinheitlichung und Einengung der Produktions- und Geschäftsbeziehungen hinsichtlich der Wirtschaftlichkeit und des Risikoausgleichs gefährlich werden kann.

Für die europäische Landwirtschaft kommt es deshalb darauf an, in Zukunft den richtigen Platz zwischen Globalisierung und Regionalisierung zu finden. 5. Teilhabe statt Ausgrenzung

Konnte man früher relativ sicher davon ausgehen, dass allenfalls die Eliten anderer Länder und Kontinente über die Lebensverhältnisse hierzulande Bescheid wussten, muss spätestens seit den jüngsten Flüchtlingsbewegungen jedem klar sein, dass die Welt via Internet und Facebook durchsichtiger ge-worden ist. Die Unterschiede zwischen Arm und Reich, Hungernden und Sat-ten, Krieg und Frieden, Korruption und Political Correctness sind offen-sichtlich. Diese Spannungen erzwingen einen Ausgleich. Das Verhalten der Eu-ropäer wird darüber entscheiden, in welcher Form sich das abspielt. Die Land-wirtschaft ist aufgrund ihrer hohen Relevanz hier besonders gefordert. Relevant sind der hohe Anteil von Landwirten an der Bevölkerung in den weniger entwickelten Ländern, die Bedeutung von Lebensmitteln für das Überleben, die nahezu flächendeckende Präsenz außerhalb urbaner Zentren. Damit erfährt die Weiterentwicklung der Landwirtschaft in den im in-ternationalen Vergleich benachteiligten Ländern eine Bedeutung, die sie vor

22

der in den letzten Jahrzehnten praktizierten, vorwiegend auf die Förderung von Industrie- und Militärbeziehungen gestützten Entwicklungshilfe früher schon einmal hatte. Teilhabe kann nur gelingen, wenn vor Ort die Voraussetzungen für eine nachhaltige Lebensmittelproduktion und werden. Neben der Möglichkeit, Estützung durch eine unabhängige, an europäischen Standards orientierte Agraforschung unerlässlich. 6. Innovation als Voraussetzung für die Nachhaltigkeit

Es ist ein leider weit verbreiteter Trugschluss in unserer gesellschaft, dass die Landwirtschaft eigentlich keine Innovationen mehr braucht. Dabei ist der Anspruch, Neuerungen schnell in die Praxis einzuführen, in der Landwirtschaft besonders groß, weil sie eine extrem starke regionale und intenationale Dimension hat. Sie wirtschaftet unter ganz unterschiedlichen, zum Teil nur schwer steuerbaren Produktionsweltweit überall und täglich gebraucht und muss sich auf verschiedenen Märten mit ganz unterschiedlichen Produkt

Abb. 1. Konzeptioneller Rahmen wirtschaftlicher Entwicklung und Ernährungssicherheit und Ernährung

der in den letzten Jahrzehnten praktizierten, vorwiegend auf die Förderung von und Militärbeziehungen gestützten Entwicklungshilfe früher schon

einmal hatte. Teilhabe kann nur gelingen, wenn vor Ort die Voraussetzungen für eine nachhaltige Lebensmittelproduktion und -verarbeitung geschaffen werden. Neben der Möglichkeit, Eigentum zu bilden ist die fachliche Untestützung durch eine unabhängige, an europäischen Standards orientierte Agraforschung unerlässlich.

Innovation als Voraussetzung für die Nachhaltigkeit

Es ist ein leider weit verbreiteter Trugschluss in unserer gesättigten Gsellschaft, dass die Landwirtschaft eigentlich keine Innovationen mehr braucht. Dabei ist der Anspruch, Neuerungen schnell in die Praxis einzuführen, in der Landwirtschaft besonders groß, weil sie eine extrem starke regionale und inte

Dimension hat. Sie wirtschaftet unter ganz unterschiedlichen, zum Teil nur schwer steuerbaren Produktions- und Umweltbedingungen, wird weltweit überall und täglich gebraucht und muss sich auf verschiedenen Märten mit ganz unterschiedlichen Produkt- und Qualitätsansprüchen bewähren.

Konzeptioneller Rahmen - Verhältnis zwischen nachhaltiger lanwirtschaftlicher Entwicklung und Ernährungssicherheit und Ernährung

(FAO HLPE, 2016)

der in den letzten Jahrzehnten praktizierten, vorwiegend auf die Förderung von und Militärbeziehungen gestützten Entwicklungshilfe früher schon

einmal hatte. Teilhabe kann nur gelingen, wenn vor Ort die Voraussetzungen verarbeitung geschaffen

igentum zu bilden ist die fachliche Unter-stützung durch eine unabhängige, an europäischen Standards orientierte Agrar-

sättigten Ge-sellschaft, dass die Landwirtschaft eigentlich keine Innovationen mehr braucht. Dabei ist der Anspruch, Neuerungen schnell in die Praxis einzuführen, in der Landwirtschaft besonders groß, weil sie eine extrem starke regionale und inter-

Dimension hat. Sie wirtschaftet unter ganz unterschiedlichen, zum und Umweltbedingungen, wird

weltweit überall und täglich gebraucht und muss sich auf verschiedenen Märk-ualitätsansprüchen bewähren.

Verhältnis zwischen nachhaltiger land-wirtschaftlicher Entwicklung und Ernährungssicherheit und Ernährung

Da die Landwirtschaft mit Menschen und der Umwelt unmittelbar in Kontakt steht, muss sie nachhaltig wirtschaften und die Produktionsweisen und Vermarktungsstrukturen sich wandelnden Ansprüchen anpassen. Dass dies notwendig ist, haben die Landfrüher erkannt als die meisten anderen Wirtschaftssparten. Und sie gehen auch offensiver und ehrlicher damit um. Weil es Patentlösungen für die vielfältigen Ansprüche nicht gibt, muss nachhaltiges Wirtschaften durch Innovationen laufePraxis umgesetzt werden. Dabei spielt neben der Forschung der Wissenstranfer innerhalb und außerhalb der Branche, regional, national und international eine wichtige Rolle. 7. Landwirtschaft: Ein höchst innovationsbedürftiger und

innovationsbereiter Bereich

Für die Leistungsfähigkeit der Agrarforschung in den vergangenen Jahrzehnten und die Etablierung der Ergebnisse in die Praxis gibt es eine Reihe beeindruckender Beispiele. So konnte zum Beispiel die Milchleistung bei Milchkühen in den vergangenen 50 Jahren auf über 7000 kg pro Jahr mehr als verdoppelt werden.

Abb. 2. Entwicklung der Milchleistung der Herdbuchkühe in Bayern (LKV, 2016)

Da die Landwirtschaft mit Menschen und der Umwelt unmittelbar in Kontakt steht, muss sie nachhaltig wirtschaften und die Produktionsweisen und Vermarktungsstrukturen sich wandelnden Ansprüchen anpassen.

Dass dies notwendig ist, haben die Land- und Forstwirtschaft sehr viel früher erkannt als die meisten anderen Wirtschaftssparten. Und sie gehen auch offensiver und ehrlicher damit um.

Weil es Patentlösungen für die vielfältigen Ansprüche nicht gibt, muss nachhaltiges Wirtschaften durch Innovationen laufend neu erdacht und in der Praxis umgesetzt werden. Dabei spielt neben der Forschung der Wissenstranfer innerhalb und außerhalb der Branche, regional, national und international

Landwirtschaft: Ein höchst innovationsbedürftiger und novationsbereiter Bereich

Für die Leistungsfähigkeit der Agrarforschung in den vergangenen Jahrzehnten und die Etablierung der Ergebnisse in die Praxis gibt es eine Reihe beeindruckender Beispiele. So konnte zum Beispiel die Milchleistung bei

in den vergangenen 50 Jahren auf über 7000 kg pro Jahr mehr als

Entwicklung der Milchleistung der Herdbuchkühe in Bayern (LKV, 2016)

23

Da die Landwirtschaft mit Menschen und der Umwelt unmittelbar in Kontakt steht, muss sie nachhaltig wirtschaften und die Produktionsweisen und

irtschaft sehr viel früher erkannt als die meisten anderen Wirtschaftssparten. Und sie gehen auch

Weil es Patentlösungen für die vielfältigen Ansprüche nicht gibt, muss nd neu erdacht und in der

Praxis umgesetzt werden. Dabei spielt neben der Forschung der Wissenstrans-fer innerhalb und außerhalb der Branche, regional, national und international

Landwirtschaft: Ein höchst innovationsbedürftiger und

Für die Leistungsfähigkeit der Agrarforschung in den vergangenen Jahrzehnten und die Etablierung der Ergebnisse in die Praxis gibt es eine Reihe beeindruckender Beispiele. So konnte zum Beispiel die Milchleistung bei

in den vergangenen 50 Jahren auf über 7000 kg pro Jahr mehr als

Entwicklung der Milchleistung der Herdbuchkühe in Bayern (LKV, 2016)

24

Im Bereich der Schweinemast konnten die täglichen Zunahmen, die Futterverwertung und die Zahl der aufgezogenen Ferkel pro Sau und Jahr stark gesteigert werden.

Abb. 3. Leistungen in der Schweinemast und Sauenhaltung (LKV, 2016)

Im Pflanzenbau konnten die Erträge verdreifacht und die Arbeitserldigung extrem rationalisiert werden.

Abb. 4. Produktivitätsfortschritt Weizen (LFL IPZ, 2013)

Im Bereich der Schweinemast konnten die täglichen Zunahmen, die Futterverwertung und die Zahl der aufgezogenen Ferkel pro Sau und Jahr stark

Leistungen in der Schweinemast und Sauenhaltung (LKV, 2016)

Im Pflanzenbau konnten die Erträge verdreifacht und die Arbeitserlung extrem rationalisiert werden.

Produktivitätsfortschritt Weizen (LFL IPZ, 2013)

Im Bereich der Schweinemast konnten die täglichen Zunahmen, die Futterverwertung und die Zahl der aufgezogenen Ferkel pro Sau und Jahr stark

Leistungen in der Schweinemast und Sauenhaltung (LKV, 2016)

Im Pflanzenbau konnten die Erträge verdreifacht und die Arbeitserle-

Gleichzeitig konnte die natürliche Resistenz gegen Krankheiten verbessert und die Nährstoff

Abb. 5. Entwicklung des Verbrauchs an mineralischen Nährstoffen

8. Innovation und Gesellschaft

Der Anpassungsdruck auf die Landwirtschaft durch die weltweit wachsende Bevölkerung, den demographischen Wandel, die Entwicklungen im 33Ernährungsverhalten, die Klimaveränderung, den Landverlust und Landverbrach, die Urbanisierung, die gesellschaftlichen Erwartungen und politischen Vorgaben nimmt eher noch zu als ab. Innovationen in der Landwirtschaft werden damit noch wichtiger. Will man haben, dass diese nicht nur einzelnen Unternehmen, sondern der Allgmeinheit zugutekommen, muss die Öffentlichkeit auch in Zukunft bereit sein, Wissenschaft und Forschung mit staatlichen Mitteln massiv zu unterstützen. Nach Jahren des Rückzugs hat mander Agrarforschung mittlerweile zwar auf allen Ebenen erkannt, die für die Landnutzung notwendigen, innovativen Systemforschungsansätze finden bei den verantwortlichen Stellen allerdings immer noch nicht die notwendige Aerkennung. Ob die Europäischen Innovationspartnerschaften (EIP) hierfür das Bewusstsein schärfen können, ist noch nicht geklärt. Von Seiten der führenden Agrarforschungseinrichtungen in Europa werden Interdisziplinarität, die Notwendigkeit einer intensivenbeit und ein motivierender Wettbewerb mit anderen Forschungseinrichtungen

Gleichzeitig konnte die natürliche Resistenz gegen Krankheiten verbessert und die Nährstoff- und Energieeffizienz gesteigert werden.

Entwicklung des Verbrauchs an mineralischen Nährstoffenin Bayern (LFL IBA, 2014)

Innovation und Gesellschaft

Der Anpassungsdruck auf die Landwirtschaft durch die weltweit wachsende Bevölkerung, den demographischen Wandel, die Entwicklungen im

Ernährungsverhalten, die Klimaveränderung, den Landverlust und Landverbrach, die Urbanisierung, die gesellschaftlichen Erwartungen und politischen Vorgaben nimmt eher noch zu als ab.

Innovationen in der Landwirtschaft werden damit noch wichtiger. Will man haben, dass diese nicht nur einzelnen Unternehmen, sondern der Allgmeinheit zugutekommen, muss die Öffentlichkeit auch in Zukunft bereit sein, Wissenschaft und Forschung mit staatlichen Mitteln massiv zu unterstützen.

Nach Jahren des Rückzugs hat man die Notwendigkeit einer Stärkung der Agrarforschung mittlerweile zwar auf allen Ebenen erkannt, die für die Landnutzung notwendigen, innovativen Systemforschungsansätze finden bei den verantwortlichen Stellen allerdings immer noch nicht die notwendige Arkennung. Ob die Europäischen Innovationspartnerschaften (EIP) hierfür das

Bewusstsein schärfen können, ist noch nicht geklärt. Von Seiten der führenden Agrarforschungseinrichtungen in Europa

werden Interdisziplinarität, die Notwendigkeit einer intensiven Zusammenabeit und ein motivierender Wettbewerb mit anderen Forschungseinrichtungen

25

Gleichzeitig konnte die natürliche Resistenz gegen Krankheiten und Energieeffizienz gesteigert werden.

Entwicklung des Verbrauchs an mineralischen Nährstoffen

Der Anpassungsdruck auf die Landwirtschaft durch die weltweit wachsende Bevölkerung, den demographischen Wandel, die Entwicklungen im

Ernährungsverhalten, die Klimaveränderung, den Landverlust und Landverbrach, die Urbanisierung, die gesellschaftlichen Erwartungen und

Innovationen in der Landwirtschaft werden damit noch wichtiger. Will man haben, dass diese nicht nur einzelnen Unternehmen, sondern der Allge-meinheit zugutekommen, muss die Öffentlichkeit auch in Zukunft bereit sein, Wissenschaft und Forschung mit staatlichen Mitteln massiv zu unterstützen.

die Notwendigkeit einer Stärkung der Agrarforschung mittlerweile zwar auf allen Ebenen erkannt, die für die Landnutzung notwendigen, innovativen Systemforschungsansätze finden bei den verantwortlichen Stellen allerdings immer noch nicht die notwendige An-rkennung. Ob die Europäischen Innovationspartnerschaften (EIP) hierfür das

Von Seiten der führenden Agrarforschungseinrichtungen in Europa Zusammenar-

beit und ein motivierender Wettbewerb mit anderen Forschungseinrichtungen

26

auf nationaler und internationaler Ebene, beginnend von der Grundlagenfor-schung bis zur praxis- und systemorientierten, angewandten Forschung aner-kannt. Die Bayerische Landesanstalt für Landwirtschaft widmet sich nicht nur eigenen Entwicklungen in Züchtung, Produktionstechnik, System- und Um-weltbewertung, sondern kümmert sich auch um die Umsetzung weltweit bereits vorhandener Lösungsansätze für spezielle regionale Bedürfnisse, in der Regel Bayerns (z.B. Strip Till, Bewässerung, Sojaanbau). Sie entwickelt Empfehlun-gen für die Praxis (z.B. erhöhter Einsatz von Grassilage in der Fütterung, neue Mulch-Verfahren gegen Erosion) und erbringt strategische Forschungsleistun-gen (z.B. Genomische Selektion in der Tierzucht, Züchtungsforschung Soja,) zur langfristigen Produktionssicherung und Wettbewerbsfähigkeit. Die Landwirtschaft und die mit ihr verbundenen Forschungseinrich-tungen wissen schon lange, des es bei Innovationen nicht ausschließlich um Ertragssteigerungen geht. Dass Ressourceneffizienz und Ökosystemforschung wichtige Bereiche der Agrarforschung sind, scheint in breiten Teilen der Ge-sellschaft allerdings noch nicht präsent zu sein. Deshalb und weil die anste-henden Herausforderungen immer anspruchsvoller werden, muss sich die Ge-sellschaft frühzeitig in einen Wissenschaftsdialog mit einbringen und nicht ausschließlich emotional argumentieren. Gesellschaftliche Erwartungen können dann am besten berücksichtigt werden, wenn Politik, Forschung und Gesell-schaft in wichtigen Entscheidungen frühzeitig einen Konsens finden und ge-meinsam zulassen, dass aus Forschungsergebnissen Innovationen werden. 9. Zusammenfassung

Für Menschen in einer Wohlstandsgesellschaft ist es faszinierend, für nicht lebensnotwendige Bedürfnisse Geld ausgeben zu können und sich über die Höhe der Ausgaben kaum Gedanken machen zu müssen. Die Frage ist, was Menschen wirklich brauchen. Sicher ist, dass sie täglich essen und trinken müssen. Sicherheit brauchen, um in Frieden leben zu können. Eine schöne Umgebung, um sich zu erholen. Eine intakte Umwelt, um aus ihr heraus die Zukunft zu bewältigen. Kultur, um Rhythmus und Tiefgang ins Leben zu bringen. Keine andere Profession ist durch diese fachlichen und gesell-schaftlichen Ansprüche so stark gefordert wie die Landwirtschaft. Um hier immer wieder Richtung und Lösungen zu finden, braucht es stetige Anpassun-gen durch nach vorne gerichtete Innovationen. Diese machen nicht an den Grenzen zu anderen gesellschaftlichen Milieus, anderen Wirtschaftszweigen, anderen Ländern und Kontinenten außerhalb Europas halt.

27



TENDENCJE W ROZWOJU PRODUKCJI ZWIERZ ĘCEJ W POLSCE

Janusz Żmija, Marta Czekaj

Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja w Krakowie al. Mickiewicza 24/28, 30-59 Kraków, Polska

Wstęp

Integracja Polski z Unią Europejską wpłynęła na poziom intensywności i kierunki rozwoju rolnictwa. Rolnictwo odgrywało zawsze dużą rolę w gospo-darce narodowej naszego kraju, jednak jego znaczenie po integracji z Unią Eu-ropejską zaczęło wzrastać. Było to wynikiem objęcia tego sektora gospodarki Wspólną Polityką Rolną, która umożliwiła dofinansowanie rolnictwa oraz otwarcie nowych rynków zbytu dla produktów rolnych. Choć WPR podlegała ewolucyjnemu rozwojowi (pod wpływem kolejnych reform) to głównym jej celem jest: bezpieczeństwo żywnościowe ludności, kształtowanie dochodów rolniczych oraz zrównoważony rozwój rolnictwa i obszarów wiejskich, który sprzyja stabilnemu i harmonijnemu rozwojowi państw członkowskich. Z chwi-lą akcesji Polski do UE można było stwierdzić istotne opóźnienia rozwojowe w rolnictwie naszym, przejawiające się m.in. niższą produktywnością i docho-dowością podstawowych czynników produkcji oraz wadliwą strukturą agrarną1.

Obszary wiejskie obejmują 93,1% powierzchni Polski w tym 61,9% użytków rolnych; 30,9% grunty leśne i zakrzewione. Na obszarach wiejskich zamieszkuje ok. 40% ludności Polski. Sektor rolno-spożywczy, a zatem szero-ko pojęta gospodarka żywnościowa daje możliwość zatrudnienia dla około 20% ludności Polski. Zatrudnienie w rolnictwie polskim na koniec roku 2016 znalazło 1664 tys. osób, w przemyśle 5122 tys., a w usługach 9485 tys. Ozna-cza to, że w 2016 roku 10,2% ogółu pracujących było zatrudnionych w rolnic-twie (w roku 2015 – 11,3%, a w 2006 – 14,0%); 31,5% w przemyśle (w roku 2015 – 30,6%, a w 2006 r. – 30,3%) a 58,3% w usługach (w roku 2015 – 58,1%, a w 2006 r. – 54,8%)2.

Zmiany w zatrudnieniu siły roboczej w kierunku działalności usługo-wej głównie poprzez zmniejszenie ich zaangażowania w działalność rolniczą są 1 Żmija D. „Wpływ Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej na funkcjonowanie małych go-spodarstw rolnych w Polsce”. Difin, Warszawa, 2016. 2 http://rynekpracy.org.Pracujący w rolnictwie-przemyśle i usługach

28

zjawiskami typowymi dla krajów, w których mieszkańcy osiągają coraz wyż-szy standard życia i coraz wyższy poziom generowania dochodów. Przesunię-cie wykorzystania zasobów siły roboczej w kierunku aktywności pozarolniczej nie wpływa negatywnie na wielkość i wartość globalnej produkcji rolniczej, bowiem ta z roku na rok wzrasta. Zmniejszeniu ulega zaś procentowy udział rolnictwa w tworzeniu Produktu Krajowego Brutto (PKB). Rolnictwo jest jed-nak nadal jednym z najważniejszych sektorów polskiej gospodarki. Udział rol-nictwa polskiego w tworzeniu PKB jest znacznie wyższy niż średnio w Unii Europejskiej (1,7%). Wartość tego wskaźnika systematycznie się obniża co jest charakterystyczne dla krajów rozwijających się.

Tabela 1. Wkład rolnictwa w tworzenie PKB w Polsce w latach (%)

1996 2004 2010 2015 5,8 5,1 3,9 3,4

Poziom i jakość produkcji rolniczej można scharakteryzować poprzez produkcję towarową. Udział towarowej produkcji w rolniczej produkcji globalnej wynosił w Polsce 67,74% w roku 2004 i wzrósł do 75,22% w roku 2015. Analiza udzia-łu produkcji towarowej zwierzęcej oraz roślinnej w produkcji globalnej wska-zuje, że w przypadku produkcji roślinnej udział ten w latach 2004–2015 oscy-lował wokół 30%, natomiast w przypadku produkcji zwierzęcej było to około 40%, przy czym w roku 2015 udział ten osiągnął w analizowanym okresie maksymalną wartość i wynosił 43,99%. Zauważyć zatem możemy wyraźną przewagę towarowej produkcji zwierzęcej w produkcji globalnej rolnictwa.

Wykres 1. Produkcja globalna rolnictwa w Polsce w milionach zł (ceny bieżące)

0

20000

40000

60000

80000

100000

120000

2005 2010 2013 2014 2015

produkcja rolnicza globalna ogółemprodukcja globalna roś linna produkcja globalna zwierzęca

Źródło: opracowanie własne na podstawie GUS Rocznik statystyczny rolnictwa, Warszawa 2016. W niniejszym opracowaniu za cel główny przyjęto przeanalizowanie zmian i ich przyczyn zachodzących w pogłowiu podstawowych gatunków zwierząt gospodarskich od momentu akcesji Polski do Unii Europejskiej (UE).

29

Przeprowadzona analiza skupiła się na zmianach w pogłowiu bydła, krów mlecznych, trzody chlewnej, loch, owiec, koni oraz drobiu. Dane niezbędne do przygotowania opracowania pochodzą z zasobów Głównego Urzędu Staty-stycznego (GUS), Powszechnego Spisu Rolnego, Banku Danych Lokalnych (BDL) oraz literatury przedmiotu. Dla wybranych gatunków zwierząt (owce, konie oraz drób kurzy) analiza dotyczy okresu od 2005 do 2015 roku, co po-dyktowane jest dostępnością danych prezentowanych przez GUS. Dla zreali-zowania celu głównego opracowania dokonano analizy zmian w pogłowiu wy-branych gatunków zwierząt w skali całego kraju oraz w ujęciu województw, poszukując przy tym powiązań przyczynowo-skutkowych dla tych zmian. Do zaprezentowania wyników wykorzystano metody tabelaryczne oraz graficzne (mapa). W opracowaniu wykorzystano Portal Geostatyczny jako narzędzie ofe-rowane przez GUS do wizualizacji i mapowania pozyskanych wyników. Handel zagraniczny produktami rolno-spożywczymi

Obserwowane zmiany w wartości produkcji globalnej rolnictwa znaj-dują swoje odzwierciedlenie w danych dotyczących handlu zagranicznego pol-skimi produktami rolno-spożywczymi. Począwszy od roku akcesji Polski do UE systematycznie zwiększa się wartość eksportowanych produktów rolno-spożywczych. Dane wstępne za rok 2016 wskazują, że wielkość ta sięgnęła po-nad 24 mld złotych, co oznacza prawie pięciokrotny wzrost w porównaniu do roku 2004. Co więcej, każdy rok przynależności Polski do UE kończył się do-datnim saldem w zakresie wymiany produktów rolno-spożywczych (wykres 2). Największe saldo handlu zagranicznego produktami rolno-spożywczymi osią-gnięto w 2015 roku 7,8 mld Euro, gdy w roku 2004 było to 0,8 mld Euro. Ob-serwuje się mniejsze saldo w roku 2016, które jest wynikiem wyższego niż w latach poprzednich importu. O jakości eksportowanych i importowanych produktach mówi nam ich struktura. Przedstawiono ją w tabeli 2.

Wykres 2. Handel zagraniczny produktami rolno-spożywczymi (mld EUR)

Źródło: opracowanie własne na podstawie danych MRiRW, *dane wstępne.

5,27,2

8,610,1

11,7 11,513,5

15,217,9

20,421,9

23,9 24,18

4,4 5,5 6,58,1

10,3 9,310,9

12,6 13,6 14,3 15,1 16,1 17,06

0,8 1,7 2,1 2 1,4 2,2 2,6 2,64,3

6,1 6,8 7,8 7,12

0

5

10

15

20

25

30

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016*

Eksport Import Saldo

30

Handel zagraniczny polskimi produktami rolno-spożywczymi wskazu-je, że znaczną część wartości eksportowanych dóbr stanowią produkty pocho-dzenia zwierzęcego. Wśród produktów pochodzenia zwierzęcego w eksporcie dominują mięso i podroby jadalne (16,9%) oraz produkty mleczarskie, jaja i miód (7,83%). Wśród produktów importowanych najwyższy udział w pro-dukcji zwierzęcej miały ryby i „owoce morza” (10,75%), mięso i podroby ja-dalne (8,66%). Wśród eksportowanych produktów pochodzenia zwierzęcego warto wyróżnić drób kurzy. Polska jest obecnie największym producentem mięsa drobiowego w UE, a systematyczne zwiększanie się wielkości tej pro-dukcji jest stymulowane m.in. wzrostem popytu eksportowego3. Wśród naj-większych jego odbiorców są takie kraje jak Niemcy, Wielka Brytania i Cze-chy4. Ciekawostką jest fakt, iż w ostatnich miesiącach ogromnego znaczenia zaczyna nabierać eksport łap kurzych, które traktowane były dotychczas przez część zakładów jako odpad produkcyjny. Rosnące zainteresowanie tym pro-duktem wpływa m.in. na sposób prowadzenia uboju drobiu – są one coraz czę-ściej pozyskiwane w części „czystej” zakładu, co pozwala na ich eksport5.

Tabela 2. Struktura handlu zagranicznego polskimi produktami rolno-spożywczymi w 2015 i 2016 roku

Wyszczególnienie Eksport Import

2015 2016* 2015 2016* Wartość ogółem [mln EUR] 23886,53 24182,35 16068,42 17059,94 Zwierzęta żywe [%] 0,68 0,66 3,51 3,66 Mięso i podroby jadalne [%] 16,41 16,90 8,82 8,66 Ryby i „owoce morza” [%] 4,68 5,18 9,45 10,75 Produkty mleczarskie, jaja, miód [%] 7,83 7,29 5,08 5,23 Pozostałe produkty pochodzenia zwierzęcego [%] 0,92 1,06 1,24 1,15 Pozostałe produkty [%] 69,48 68,92 71,90 70,55 Źródło: opracowanie własne na podstawie danych MRiRW, * dane wstępne. Czynnikami wpływającymi na rozwój handlu zagranicznego produk-tów rolno-spożywczych po akcesji Polski do Unii Europejskiej są: zniesienie taryf celnych, dostęp do rynków zbytu UE, dostęp do umów gwarantujących bezcłową wymianę handlową z wieloma krajami spoza struktur UE, zniesienie ograniczeń ilościowych obowiązujących w okresach przedakcesyjnych oraz

3 Utnik-Banaś K. „Efektywność produkcji żywca kurcząt brojlerów w okresie przemian gospo-darczych w Polsce”, Z.N. Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie. Rozprawy nr 534. 4 Trajer M. „Polskie hity eksportowe”. Biuletyn informacyjny ARR, nr 2/2016. 5 http://www.agronews.com.pl/pl/0,12,21829,lapy_hitem_eksportowym.html

31

wysoka jakość polskich produktów i rosnąca liczba nabywców polskiej żywno-ści w krajach unijnych i poza-unijnych. Uwarunkowania rozwoju produkcji zwierzęcej

Kierunki i poziom rozwoju rolnictwa zależą od uwarunkowań gospo-darczych. Przez uwarunkowania gospodarcze rozumiemy warunki, czynniki oraz działania sprzyjające lub ograniczające rozwój rolnictwa, w tym produkcji zwierzęcej. Do uwarunkowań tych zaliczamy m.in. warunki przyrodnicze, spo-łeczne, ekonomiczne. Poza warunkami przyrodniczymi, które są względnie sta-łe, pozostałe warunki są zmienne w czasie i zależą od poziomu rozwoju gospo-darczego i społecznego danego regionu. Ukształtowanie Polski jest sprzyjające dla produkcji rolniczej (75,1% to niziny a tylko 8% tereny górskie). W Polsce przeważają gleby średnie i słabe o niezbyt wysokiej naturalnej żyzności i nie-korzystnych stosunkach wodnych. Oznacza to, że wymagają one intensywnych zabiegów agrotechnicznych i melioracyjnych. Można jednak stwierdzić, że wa-runki przyrodnicze umożliwiają uprawę podstawowych ziemiopłodów wystę-pujących w tej szerokości geograficznej. Stwarzają one też dobre warunki do produkcji pasz dla zwierząt. W rolnictwie polskim występuje nieracjonalna struktura potencjału produkcyjnego odznaczająca się ogromną przewagą czyn-nika pracy (zasobów siły roboczej) nad dwoma pozostałymi tj. ziemią i kapita-łem. Duży wpływ na skalę produkcji zwierzęcej ma struktura agrarna. W struk-turze agrarnej przeważają w Polsce indywidualne gospodarstwa rolne, które gospodarują na powierzchni 90,2% użytków rolnych, Rolnicze Spółdzielnie Produkcyjne 1,7%. Na pozostałej powierzchni użytków rolnych gospodarują wielkoobszarowe gospodarstwa rolne (prywatne lub państwowe). Struktura gospodarstw rolnych w Polsce jest zróżnicowana regionalnie. Na obszarach Polski południowo-wschodniej występują w zdecydowanej przewadze indywi-dualne gospodarstwa rolne o przeciętnej powierzchni do 5 ha UR, a w części centralnej o powierzchni 30–50 ha UR. W północno-wschodnich i zachodnich regionach Polski przeważają wielkoobszarowe gospodarstwa rolne o po-wierzchni 500–1000 ha UR. Średnia powierzchnia indywidualnego gospodar-stwa rolnego w Polsce wynosi ok. 10 ha UR. Użytki rolne w porównaniu do powierzchni ogólnej ulegają w Polsce na przestrzeni ostatnich lat zmniejszeniu. O ile w roku 2000 wynosiły one 57,0% to w roku 2015 już tylko 46,5%. Jest to wynik zajmowania terenów rolniczych pod urbanizację oraz wyłączenia sła-bych gleb z produkcji rolnej. Jak już wspomniano w rolnictwie polskim jest zatrudnionych 10,2% (2016 r.) ogółu zatrudnionych w gospodarce narodowej. Nadmiar siły roboczej w stosunku do powierzchni użytków rolnych znajduje wyraz w wysokiej liczbie zatrudnionych na 100 ha UR w Polsce. Jest ona czte-rokrotnie wyższa niż w starych krajach UE. Niekorzystna jest struktura wy-kształcenia ludności rolniczej, gdyż wykształcenie podstawowe posiada w Pol-sce ponad 40%. Rozmieszczenie kapitału (maszyn, urządzeń) jest również zróżnicowane w zależności od struktury agrarnej danego regionu czy skali pro-

32

dukcji. Przedstawione czynniki produkcji rolniczej mają zasadniczy wpływ na kierunki i skalę produkcji zwierzęcej.

W ostatnim 20-leciu rolnictwo polskie podlegało i nadal podlega wielu przemianom. Przeobrażenia te przybrały na sile szczególnie z chwilą integracji Polski z Unią Europejską. Zmienia się poziom zasobów czynników produkcji, ich struktura, jakość i kierunek wykorzystania, zmieniają się także wyniki pro-dukcyjne i ekonomiczne osiągane przez producentów rolnych6. Obecnie sytu-ację społeczno-gospodarczą polskiego rolnictwa charakteryzuje silne przelud-nienie wsi, wysoki stopień rozdrobnienia gospodarstw, wysokie zatrudnienie w rolnictwie oraz niskie zasoby kapitałowe. Ilość pracujących w produkcji rol-niczej w okresie długim nie ulega większym zmianom, zmienia się natomiast struktura zatrudnienia. Poprzez intensyfikację produkcji rolnej osiąga się coraz wyższe plony i wyższą wydajność zwierząt. Ogólnie można stwierdzić, że na-stępuje w Polsce poprawa w plonowaniu roślin, w tym zbóż oraz wydajności zwierząt, w tym krów mlecznych (tabela 3).

Tabela 3. Plony zbóż oraz wydajność mleczna od krowy w latach 1990–2015

1990 2000 2005 2015

Plony zbóż (t/ha) 3,3 2,6 3,2 3,7 Wydajność mleczna od krowy 3151 3500 4147 5395

Źródło: dane GUS (2016).

Tabela 4. Liczba zwierząt na 100 ha UR

Wyszczególnienie 1990 2000 2005 2015 Bydło 54 34 35 41 Trzoda chlewna 104 96 114 80 Owce 22 2,0 2,0 1,6 Konie 5 3,1 2,0 1,4

Źródło: dane GUS (2016).

Według ostatniego spisu rolnego (2010 r.), którego dane są najbardziej wiarygodne tylko 32,8% gospodarstw rolnych w Polsce utrzymywało bydło (tj. 513,1 tys. gospodarstw), a 24,8% gospodarstw rolnych trzodę chlewną (387,4 tys. gospodarstw). 6 Żmija J., Czekaj. M. „Wspólna Polityka Rolna wobec rolnictwa i wsi na obszarach górskich.” (w) Nauki Ekonomiczno-Rolnicze w kontekście zmieniających się potrzeb gospodarki. Wyd. SGGW Warszawa, 2013, s. 155–167.

33

Zmiany w produkcji zwierzęcej w Polsce Możliwości produkcyjne oraz eksportowe polskiej gospodarki żywno-ściowej w zakresie produkcji zwierzęcej pozostają w ścisłym powiązaniu z po-głowiem głównych grup zwierząt w Polsce. W opracowaniu skoncentrowano się na podstawowych gatunkach zwierząt w Polsce, tj. na bydle, trzodzie chlewnej, koniach, owcach oraz drobiu kurzym. W tabeli 5 przedstawiono dane charakteryzujące zmiany w pogłowiu tych gatunków zwierząt w Polsce w la-tach 2004–2015. Szczegółowa analiza prezentowanych danych wskazuje, że w skali kraju w latach 2004–2015 zwiększyło się pogłowie bydła ogółem, na-tomiast zmniejszyła się liczba krów mlecznych (tabeli 5). Zmiana liczby krów mlecznych nie spowodowała spadku w zakresie wielkości produkcji mleka w Polsce – w roku 2004 produkcja mleka w Polsce wynosiła 11 822 tys. ton, podczas, gdy w roku 2015 było to już 12 986 tys. ton7. Wzrost wielkości pro-dukcji realizowany jest dzięki poprawie wyników produkcyjnych zwierząt – z roku na rok rośnie przeciętna wydajność mleczna krów w Polsce oraz jedno-cześnie liczba krów które objęte są oceną wartości użytkowej. Jest to wynik selekcji najmniej wartościowych krów ze stada oraz zmian w technologii pro-dukcji, w tym żywienia. Wzrost liczebności bydła ogółem, któremu towarzyszy spadek liczby krów mlecznych świadczy o wzrastającym zainteresowaniu dla mięsnego kierunku produkcji bydła.

Przeprowadzona analiza pogłowia zwierząt wskazuje na znaczny spa-dek pogłowia trzody chlewnej, w szczególności loch (w tym przypadku pogło-wie zmniejszyło się o połowę). Znaczne zmniejszenie pogłowia zaobserwować można także w przypadku koni i owiec. Pogłowie drobiu kurzego ogółem zwiększyło się w roku 2015 w porównaniu z rokiem 2005, jednak tutaj zmiany mają bardziej dynamiczny charakter i trudno mówić jednoznacznie o tendencji spadkowej lub wzrostowej w tym zakresie.

Tabela 5. Pogłowie głównych gatunków zwierząt gospodarskich w Polsce w latach 2004–2015

Rok Bydło Trzoda

Konie Owce Drób kurzy Ogółem

Krowy mleczne

Ogółem Lochy

2004 5 200 173 2 730 448 17 395 568 1 691 980 b.d. b.d. b.d.

2005 5 384 981 2 754 810 18 711 294 1 850 892 312 139 317 669 113 487 750

2006 5 280 967 2 636 956 18 812 975 1 830 581 306 992 301 397 111 653 446

2007 5 405 545 2 677 275 17 621 213 1 629 425 329 164 315 560 123 682 191

2008 5 563 564 2 696 920 14 242 273 1 313 901 325 304 269 626 114 266 449

7 www.stat.gov.pl, BDL

34

2009 5 590 219 2 584 749 14 252 509 1 397 419 297 942 224 034 114 539 732

2010 5 561 747 2 529 428 14 775 694 1 361 788 291 208 213 654 130 958 664

2011 5 500 936 2 446 136 13 056 411 1 153 921 254 439 212 740 139 964 255

2012 5 520 345 2 346 097 11 132 184 1 036 382 222 210 218 507 112 477 121

2013 5 589 543 2 299 083 10 994 403 977 406 207 065 223 057 117 053 952

2014 5 660 271 2 247 800 11 265 649 974 632 207 065 201 270 120 974 685

2015 5 762 534 2 134 091 10 590 202 830 581 207 065 221 187 139 588 035

Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL.

Prezentowane w skali czasowej zmiany w liczebności poszczególnych gatunków zwierząt nie są dobrym odzwierciedleniem sytuacji w poszczegól-nych województwach. W analizowanym okresie spadek pogłowia bydła był w 8 województwach (tabela 6). Z kolei pogłowie krów mlecznych nie zmniej-szyło się tylko w województwie podlaskim. Największy spadek w pogłowiu krów mlecznych odnotowano w województwie podkarpackim – o ponad 60% w roku 2015 w stosunku do roku 2004 – i w województwie małopolskim spa-dek o ponad 50%. Województwa te charakteryzują się największym rozdrob-nieniem agrarnym i małą skalą produkcji, co miało wpływ na tak duży spadek pogłowia bydła, w tym krów mlecznych. Produkcję mleka prowadzą i rozwija-ją tu głównie te gospodarstwa, które mają możliwości zdobycia relatywnej przewagi na rynku. Produkcja bydła skoncentrowana jest w województwach mazowieckim, podlaskim oraz wielkopolskim – utrzymywanych jest tam po-nad 50% pogłowia. Pogłowie krów mlecznych w województwach mazowiec-kim oraz podlaskim stanowi ponad 40% krajowego pogłowia tych zwierząt.

Tabela 6. Zmiany w pogłowiu bydła i krów mlecznych w Polsce

w latach 2004–2015 według województw

Nazwa Bydło ogółem [szt.] 2015/

2004 Krowy [szt.] 2015/

2004 2004 2015 2004 2015

Polska 5 200 173 5 762 534 110,81 2 777 863 2 302 793 82,90

dolnośląskie 118 118 104 522 88,49 53 335 41 112 77,08

kujawsko-pomorskie 390 845 466 355 119,32 157 849 150 583 95,40

lubelskie 377 451 362 799 96,12 226 679 138 233 60,98

lubuskie 62 700 72 737 116,01 28 540 28 095 98,44

łódzkie 413 658 450 543 108,92 230 053 180 964 78,66

małopolskie 258 133 169 692 65,74 167 923 83 090 49,48

mazowieckie 924 356 1 091 684 118,10 566 755 492 510 86,90

opolskie 119 489 116 810 97,76 50 208 40 888 81,44

35

podkarpackie 170 708 89 330 52,33 128 635 50 561 39,31

podlaskie 703 463 952 377 135,38 383 371 446 376 116,43

pomorskie 167 168 193 860 115,97 77 196 67 316 87,20

śląskie 136 045 116 276 85,47 66 811 42 519 63,64

świętokrzyskie 190 372 161 941 85,07 105 134 60 582 57,62

warmińsko-mazurskie 357 465 405 724 113,50 182 576 180 169 98,68

wielkopolskie 706 325 911 994 129,12 309 025 261 045 84,47

zachodniopomorskie 103 877 95 890 92,31 43 773 38 751 88,53

Źródło: opracowanie własne na podstawie BDL. Występujące tendencje w pogłowiu trzody chlewnej, w tym loch przedstawiono w tabeli 7. Pogłowie trzody chlewnej oraz loch zmalało w latach 2015–2004 we wszystkich województwach, przy czym największe spadki zanotowano w wo-jewództwach małopolskim, podlaskim oraz zachodniopomorskim (tabela 7). O ile w województwie podlaskim spadek pogłowia trzody chlewnej można tłumaczyć wzrostem pogłowia bydła i specjalizacją w tym kierunku, o tyle w przypadku województwa małopolskiego świadczyć to będzie o coraz mniej-szym znaczeniu rolnictwa w tym regionie i dezagraryzacji obszarów wiejskich. Spadek pogłowia tej grupy zwierząt pozostaje w ścisłym powiązaniu z koszta-mi produkcji, w tym szczególnie kosztami produkcji prosiąt oraz rynkiem zby-tu. Spadek zainteresowania produkcją wieprzowiny związany jest z embargiem na wieprzowinę nałożonym przez Rosję na Polskę, a także warunkowany jest pojawiającymi się stosunkowo często przypadkami zarażenia zwierząt wirusem ASF, co znacznie ogranicza możliwości eksportowe producentów8. Małe zain-teresowanie produkcją żywca wieprzowego wynika także z niskiej opłacalności produkcji, a jej powodem są niskie ceny, jakie uzyskują producenci. Pomimo tych negatywnych oddziaływań produkcja trzody chlewnej w Polsce jest nadal dość popularna, a jej koncentracja od wielu lat obserwowana jest w wojewódz-twach wielkopolskim oraz kujawsko-pomorskim. Zmniejszające się pogłowie loch świadczy o spadku zainteresowania produkcją prosiąt.

8 Szymańska A. „Pogłowie świń w Polsce”, dostęp online: www.rme.cbr.net.pl

36

Tabela 7. Zmiany w pogłowiu trzody chlewnej i loch w Polsce w latach 2004–2015 według województw

Nazwa Trzoda chlewna

ogółem [szt.]

2015/ 2004

Lochy [szt.] 2015/ 2004

2004 2015 2004 2015

Polska 17 395 568 10 590 202 60,88 1 648 460 814 438 49,41

dolnośląskie 484 527 199 985 41,27 50 958 29 055 57,02 kujawsko-pomorskie 2 104 458 1 159 672 55,11 199 641 101 052 50,62 lubelskie 1 211 716 523 502 43,20 110 855 45 428 40,98 lubuskie 260 865 144 744 55,49 25 920 11 080 42,75 łódzkie 1 401 899 903 829 64,47 128 789 60 928 47,31 małopolskie 523 831 171 741 32,79 62 255 19 893 31,95 mazowieckie 1 796 882 895 210 49,82 165 311 60 073 36,34 opolskie 692 307 377 470 54,52 63 143 30 089 47,65 podkarpackie 338 311 159 707 47,21 33 364 14 610 43,79 podlaskie 828 779 330 343 39,86 90 233 25 123 27,84 pomorskie 1 096 245 712 645 65,01 97 953 67 025 68,43 śląskie 402 332 184 934 45,97 35 318 16 144 45,71 świętokrzyskie 422 729 205 500 48,61 49 603 22 121 44,60 warmińsko-mazurskie 874 523 452 562 51,75 78 801 42 528 53,97 wielkopolskie 4 192 542 3 888 915 92,76 379 022 240 862 63,55 zachodniopomorskie 763 622 279 443 36,59 77 294 28 427 36,78


Wśród pozostałych gatunków zwierząt zaobserwować można różne

kierunki zmian. W przypadku koni ich pogłowie w skali kraju zmniejszyło się w roku 2015 w porównaniu do roku 2005, przy czym największe spadki zano-towano w województwie łódzkim i podkarpackim – sięgnęły one niemal 60%. Wzrost pogłowia koni zanotowano w województwach: lubuskim, podlaskim i wielkopolskim (tabela 8). Spadek pogłowia owiec to tendencja, która w Pol-sce występuje już od początku lat 90-tych. W roku 1990 pogłowie owiec wy-nosiło 5 mln sztuk, co wobec danych z roku 2015 wskazuje na ponad dwudzie-stokrotny spadek ich liczebności. Chów owiec skoncentrowany jest obecnie głównie w województwie małopolskim, gdzie owce stanowią niemal 30% po-głowia krajowego. W województwie małopolskim obserwuje się jednak znacz-ny spadek pogłowia owiec porównując rok 2015 z rokiem 2005, co w przyszło-ści może wpłynąć na utratę pozycji lidera w zakresie tej produkcji w Polsce. W niektórych województwach można zaobserwować wzrost liczebności owiec (dolnośląskie, lubuskie, opolskie, podkarpackie, pomorskie, świętokrzyskie, warmińsko-mazurskie oraz zachodniopomorskie) jednak pogłowie tego gatun-

37

ku zwierząt w tych regionach jest relatywnie niskie, stąd trudno postrzegać te zmiany jako próby odrodzenia produkcji owczarskiej w Polsce.

Tabela 8. Zmiany w pogłowiu koni, owiec oraz drobiu kurzego w Polsce w latach 2005–2015 według województw

Nazwa Konie ogółem

[szt.] 2015 /2005

Owce ogółem [szt.]

2015 /2005

Drób kurzy ogółem [szt.] 2015

/2005 2005 2015 2005 2015 2005 2015

Polska 312 139 207 065 66,34 317 669 221 187 69,63 113 487 750 139 588 035 123,00

dolnośląskie 11 393 9 290 81,54 8 357 10 207 122,14 6 156 284 5 354 780 86,98

kujawsko-pomorskie

9 516 7 822 82,20 27 461 10 128 36,88 5 465 482 6 666 915 121,98

lubelskie 41 494 23 270 56,08 22 995 13 036 56,69 5 341 921 5 393 945 100,97

lubuskie 5 982 6 236 104,25 3 213 5 845 181,92 2 503 895 4 153 691 165,89

łódzkie 18 988 9 076 47,80 20 180 9 973 49,42 9 783 474 11 004 021 112,48

małopolskie 30 939 15 689 50,71 91 846 62 949 68,54 4 669 492 4 390 917 94,03

mazowieckie 61 170 31 765 51,93 9 658 5 866 60,74 17 215 306 25 015 858 145,31

opolskie 3 310 2 714 81,99 1 823 2 195 120,41 3 703 335 4 001 377 108,05

podkarpackie 26 082 11 242 43,10 15 063 15 608 103,62 4 244 273 4 922 363 115,98

podlaskie 20 213 20 787 102,84 25 944 19 144 73,79 4 647 930 8 150 437 175,36

pomorskie 14 011 10 071 71,88 11 454 14 092 123,03 4 561 889 5 337 915 117,01

śląskie 8 359 7 935 94,93 20 758 10 870 52,37 6 577 419 6 938 825 105,49

święto-krzyskie

18 254 10 358 56,74 4 002 4 124 103,05 5 421 579 5 293 392 97,64

warmińsko-mazurskie

17 372 13 517 77,81 8 579 9 260 107,94 1 942 187 3 740 699 192,60

wielkopolskie 18 545 21 159 114,10 41 039 21 991 53,59 25 959 297 30 484 683 117,43

zachodniopo-morskie

6 511 6 134 94,21 5 297 5 898 111,35 5 293 987 8 738 216 165,06


Wśród drobiu utrzymywanego w Polsce największe znaczenia ma drób kurzy. Główne kierunki produkcji to kierunek mięsny i jajczarski. Produkcja drobiu skoncentrowana jest w województwach łódzkim, mazowieckim oraz wielkopolskim – utrzymywanych jest w nich niemal 50% krajowego pogłowia.

38

Rys. 1. Zwierzęta gospodarskie (w LSU) – udział w województw w pogłowiu w 2004 i 2015 roku [%]

2004 2015

Źródło: BDL, opracowano z wykorzystaniem Portalu Geostatystycznego.

Przeliczenie pogłowia zwierząt na wspólne jednostki (LSU) pozwoliło na określenie jak zmienił się udział produkcji zwierzęcej (wyrażonej w LSU) w poszczególnych województw w roku 2015, w porównaniu do roku 2004 (rys. 1). Województwa, które w roku 2004 posiadały wysoki udział w produk-cji zwierzęcej wyrażonej w LSU, tj. wielkopolskie i mazowieckie umocniły swoją pozycję w tym zakresie. Niewielki wzrost udziału w strukturze krajowe-go pogłowia zwierząt zanotowano w województach podlaskim, warmińsko-mazurskim oraz lubuskim. W pozostałych województwach w analizowanym okresie zmniejszył się ich udział w produkcji zwierzęcej (wyrażonej w LSU) w roku 2015, w stosunku do pierwszego roku analizy. Podsumowanie

Akcesja Polski do Unii Europejskiej wpłynęła na zmianę w strukturze agrarnej i dochodowej gospodarstw, w tym na efektywność wykorzystania czynników produkcji. Ważną rolę w rozwoju sektora rolno-spożywczego od-grywają w Polsce: popyt na produkty żywnościowe oraz subwencje finansowe uzyskiwane z UE. Znaczący wpływ na sytuację w produkcji zwierzęcej w Pol-sce ma Wspólna Polityka Rolna UE oraz relacje pomiędzy czynnikami produk-cji rolniczej. Występujące w Polsce tendencje w produkcji zwierzęcej są wyni-kiem konieczności dostosowania gospodarstw – ferm do wymogów UE oraz rosnących kosztów i niskiej opłacalności przy małej skali produkcji. Oprócz intensyfikacji produkcji rolniczej, w tym zwierzęcej, należy w niektórych re-

39

gionach wspierać produkcję przyjazną dobrostanowi zwierząt, a przez to sty-mulować jej rozwój. Dotacje dla zrównoważonych systemów hodowli uzależ-nić od ich wpływu na środowisko naturalne.

Piśmiennictwo

Bank Danych Lokalnych.

Rocznik statystyczny rolnictwa, Warszawa 2016.

Szymańska A. „Pogłowie świń w Polsce”, dostęp online: www.rme.cbr.net.pl

Utnik-Banaś K. „Efektywność produkcji żywca kurcząt brojlerów w okresie przemian gospodarczych w Polsce”, Z.N. Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie. Rozprawy nr 534.

Trajer M. „Polskie hity eksportowe”. Biuletyn informacyjny ARR, nr 2/2016.

www.agronews.com.pl/pl/0,12,21829,lapy_hitem_eksportowym.html

www.rynekpracy.org, Pracujący w rolnictwie, przemyśle i usługach

www.stat.gov.pl

Żmija D. „Wpływ Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej na funkcjonowanie ma-łych gospodarstw rolnych w Polsce”. Difin, Warszawa 2016.

Żmija J., Czekaj. M. „Wspólna Polityka Rolna wobec rolnictwa i wsi na obszarach gór-skich. (w) Nauki Ekonomiczno-Rolnicze w kontekście zmieniających się potrzeb go-spodarki. Wydawnictwo SGGW Warszawa 2013, s. 155-167.

40



ENTWICKLUNGSTENDENZEN IN DER TIERPRODUKTION

IN POLEN

Janusz Żmija, Marta Czekaj

Landwirtschaftliche Uniwersität Krakau, al. Mickiewicza 24/28, 30-059 Kraków, Polen

Einleitung Die Integration Polens mit der Europäischen Union hat sich auf die In-

tensität und die Entwicklungsrichtungen der Landwirtschaft ausgewirkt. Die Landwirtschaft hat schon immer eine große Rolle für die Volkswirtschaft unse-res Landes gespielt, nach der erfolgten Integration mit der Europäischen Union begann aber ihre Bedeutung schnell zu wachsen. Dies war auf die Aufnahme dieses Sektors in die Gemeinsame Agrarpolitik (GAP) zurückzuführen, die den Zugang zu Fördermitteln erschloss und neue Absatzmärkte für Agrarprodukte öffnete. Obwohl die GAP aufgrund wiederholter Reformen einer Evolution un-terlag, bestehen ihre Hauptziele nach wie vor in der Nahrungsmittelsicherheit, der Generierung von Einkünften im Agrarsektor sowie der nachhaltigen Ent-wicklung der Landwirtschaft und der ländlichen Räume, die zu einer stabilen und harmonischen Entwicklung der Mitgliedsländer beiträgt. Zum Zeitpunkt des Beitritts Polens zur EU war ein signifikanter Entwicklungsrückstand unse-rer Landwirtschaft festzustellen, der sich unter anderem in einer niedrigeren Produktivität und Rentabilität der wichtigsten Produktionsfaktoren sowie einer unzureichenden Agrarstruktur äußerte. 1

Ländliche Räume umfassen 93,1% der Gesamtfläche Polens, davon machen landwirtschaftlich genutzte Flächen 61,9%, Strauchland und Forste 30,9% aus. Etwa 40% der Gesamtbevölkerung Polens leben auf dem Land. Der Agrar- und Lebensmittelsektor und somit die Ernährungswirtschaft im weites-ten Sinne schafft Arbeitsplätze für etwa 20% der Gesamtbevölkerung Polens. Ende 2016 waren in der polnischen Landwirtschaft 1 664 000 Personen, in der Industrie 5 122 000 und im Dienstleistungssektor 9 485 000 Personen beschäf-tigt. Dies bedeutet, dass 2016 10,2% aller Arbeitnehmer in der Landwirtschaft

1 Żmija D., Wpływ Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej na funkcjonowanie małych gospo-darstw rolnych w Polsce [Der Einfluss der Gemeinsamen Agrarpolitik der Europäischen Union auf Funktion kleiner landwirtschaftlicher Betriebe in Polen]. Difin, Warszawa, 2016.

41

(2015 – 11,3%, 2006 – 14,0%), 31,5% in der Industrie (2015 – 30,6%, 2006 – 30,3%) und 58,3% im Dienstleistungssektor (2015 – 58,1%, 2006 – 54,8%) tätig waren.2

Die Veränderungen in der Beschäftigungsstruktur, also die Verlage-rung der Arbeitskräfte in den Dienstleistungssektor, vor allem aufgrund ihres geringeren Einsatzes in der Landwirtschaft, sind typische Erscheinungen in Ländern, deren Einwohner allmählich einen höheren Lebensstandard und ein höheres Einkommensniveau erreichen. Die Verlagerung der Arbeitskräfte in Richtung außerlandwirtschaftlicher Aktivitäten wirkt sich aber nicht negativ auf Volumen und Wert der gesamten Agrarproduktion aus, denn diese steigt von Jahr zu Jahr. Demgegenüber geht der prozentuale Anteil der Landwirt-schaft am Bruttoinlandsprodukt (BIP) zurück. Immerhin bleibt die Landwirt-schaft nach wie vor einer der wichtigsten Sektoren der polnischen Wirtschaft. Der Anteil der polnischen Landwirtschaft am BIP liegt weitaus höher als der Durchschnittswert in der Europäischen Union (1,7%), wo dieser Indikator geht stetig zurückgeht – eine charakteristische Erscheinung für Länder, die höhere Wachstumsraten verzeichnen.

Tabelle 1. Anteil der Landwirtschaft am BIP in Polen (%), in den Jahren

1996 2004 2010 2015

5,8 5,1 3,9 3,4

Niveau und Qualität der landwirtschaftlichen Produktion lassen sich durch die Güterproduktion charakterisieren. 2004 betrug der Anteil der Güter-produktion an der gesamten Agrarproduktion in Polen 67,74% und stieg im Jahr 2015 auf 75,22%. Die Analyse des Anteils der Güterproduktion von Pflanzen an der globalen Produktion ergibt, dass sich dieser Anteil in den Jah-ren 2004-2015 bei der Pflanzenproduktion auf ca. 30% und bei der Tierproduk-tion auf ca. 40% belief, wobei 2015 dieser Anteil den maximalem Wert im ana-lysierten Zeitraum erreichte und 43,99% betrug. Im Rahmen der gesamten Agrarproduktion ist somit ein deutliches Übergewicht der Tierproduktion sichtbar. 2 http://rynekpracy.org. Beschäftigte in Landwirtschaft, Industrie und Dienstleistung

42

Diagramm 1. Die gesamte Agrarproduktion in Polen in Mio. PLN [laufende Preise]

0

20000

40000

60000

80000

100000

120000

2005 2010 2013 2014 2015

produkcja rolnicza globalna ogółemprodukcja globalna roś linna produkcja globalna zwierzęca

Globale landwirtschaftliche Produktion gesamt Globale Pflanzenproduktion Globale Tierproduktion

Quelle: eigene Aufstellung nach GUS [Hauptamt für Statistik] Statistisches Jahrbuch der Landwirtschaft, Warschau 2016

Ziel dieser Arbeit war es vor allem, die sich vollziehenden Verände-rungen in den Beständen der wichtigsten Nutztierarten und ihre Ursachen seit dem Betritt Polens zur Europäischen Union zu analysieren. Die Analyse war auf die Veränderungen im Bereich der Bestände von Rindern, Milchvieh, Schweinen, Sauen, Schafen, Pferden und Geflügel fokussiert. Die erforderli-chen Daten stammen aus den Erhebungen des polnischen Hauptamts für Statis-tik (GUS), der Allgemeinen Landwirtschaftszählung, der Lokalen Datenbank (BDL) und der Fachliteratur. Bei manchen ausgewählten Tierarten (Schafe, Pferde und Hühner) umfasst die Analyse den Zeitraum 2005-2015, was mit der Verfügbarkeit der GUS-Daten zusammenhängt. Zur Realisierung des Haupt-ziels dieser Untersuchung wurden die Veränderungen in Beständen ausgewähl-ter Tierarten auf Landes- und Woiwodschaftsebene analysiert, wobei nach Kausalzusammenhängen für diese Veränderungen gesucht wurde. Die Ergeb-nisse sind tabellarisch und grafisch (in Landkartenform) dargestellt. Anwen-dung fand auch das Geostatik-Portal als ein vom Hauptamt für Statistik zur Vi-sualisierung und zum Mapping der erzielten Ergebnisse angebotenes Instru-ment. Der Außenhandel mit Agrar- und Lebensmittelerzeugnissen

Die festgestellten Veränderungen im Wert der landwirtschaftlichen Ge-samtproduktion finden ihre Widerspiegelung in den Daten zum Außenhandel mit polnischen Agrar- und Lebensmittelerzeugnissen. Seit dem Beitritt Polens zur EU steigt der Wert der exportierten Agrar- und Lebensmittelerzeugnisse ständig an. Die ersten Daten für das Jahr 2016 lassen erkennen, dass dieses Vo-lumen 24 Mrd. PLN überschritten hat, was fast eine Verfünffachung seit 2004

43

bedeutet. Mehr noch: Jedes Jahr der EU-Mitgliedschaft Polens wurde mit ei-nem positiven Saldo beim Güteraustausch von Agrar- und Lebensmittelerzeug-nissen abgeschlossen (Diagramm 2).

Mit 7,8 Mrd. Euro wurde 2015 der höchste Saldo des Außenhandels mit Agrar- und Lebensmittelerzeugnissen erreicht; 2004 hatte er sich noch auf 0,8 Mrd. Euro belaufen. Für das Jahr 2016 wird ein niedrigerer Saldo beobach-tet, was sich daraus ergibt, dass der Import höher liegt als in den Vorjahren. Von der Qualität der exportierten und importierten Produkte spricht deren Struktur, die Tabelle 2 zu entnehmen ist.

Diagramm 2. Außenhandel mit Agrar- und Lebensmittelerzeugnissen (in Mrd. EUR)

5,27,2

8,610,1

11,7 11,513,5

15,217,9

20,421,9

23,9 24,18

4,4 5,5 6,58,1

10,3 9,310,9

12,6 13,6 14,3 15,1 16,1 17,06

0,8 1,7 2,1 2 1,4 2,2 2,6 2,64,3

6,1 6,8 7,8 7,12

0

5

10

15

20

25

30

2004 2005 2006 2007 2008 2009 2010 2011 2012 2013 2014 2015 2016*

Eksport Import Saldo

Export Import Saldo

Quelle: eigene Aufstellung nach Daten des Ministeriums für Landwirtschaft und Landentwick-lung, *Vorab-Daten

Der Außenhandel mit polnischen Agrar- und Lebensmittelerzeugnissen zeigt, dass einen erheblichen Teil am Wert der exportierten Güter Produkte tie-rischer Herkunft darstellen, vor allem Fleisch und essbare Innereien (16,9%) sowie Milchprodukte, Eier und Honig (7,83%). Unter den importierten Produk-ten hatten Fische und Meeresfrüchte (10,75%), Fleisch und essbare Innereien (8,66%) den größten Anteil an der Tierproduktion. Unter den exportierten Pro-dukten tierischer Herkunft sticht das Hühnergeflügel hervor. Polen ist derzeit einer der größten Hersteller von Geflügelfleisch in der EU. Die stete Erhöhung dieses Produktionsvolumens wird u. a. durch das Wachstum der Exportnach-

44

frage stimuliert.3 Unter den größten Abnehmern sind solche Länder, wie Deutschland, Großbritannien und Tschechien zu nennen.4 Ein interessanter Trend ist, dass in den letzten Monaten der Export von Hühnerkrallen eine gro-ße Bedeutung zu gewinnen beginnt, die bislang bei einem Teil der Betriebe als Produktionsabfall galten. Das wachsende Interesse an diesem Produkt wirkt sich u. a. auf das Verfahren zur Durchführung der Geflügelschlachtung aus, d. h. Hühnerkrallen werden immer häufiger im „sauberen“ Teil des Betriebs ge-wonnen, was ihren Export ermöglich.5

Tabelle 2. Struktur des Außenhandels mit polnischen Agrar- und Lebensmittelerzeugnissen in den Jahren 2015 und 2016

Bezeichnung Export Import

2015 2016* 2015 2016* Gesamtwert [Mio. EUR] 23886,53 24182,35 16068,42 17059,94 Lebende Tiere [%] 0,68 0,66 3,51 3,66 Fleisch und essbare Innereien [%] 16,41 16,90 8,82 8,66 Fische und Meeresfrüchte [%] 4,68 5,18 9,45 10,75 Milchprodukte, Eier, Honig [%] 7,83 7,29 5,08 5,23 Sonstige Produkte tierischer Herkunft [%] 0,92 1,06 1,24 1,15 Sonstige Produkte [%] 69,48 68,92 71,90 70,55

Quelle: eigene Aufstellung nach Daten des Ministeriums für Landwirtschaft und Landentwick-lung, *Vorab-Daten Folgende Faktoren haben sich auf die Entwicklung des Außenhandels mit Agrar- und Lebensmittelerzeugnissen nach dem Beitritt Polens zur Europä-ischen Union ausgewirkt: die Abschaffung von Zöllen, der Zugang zu den EU-Absatzmärkten, der Zugang zu Verträgen, die einen zollfreien Warenaustausch mit vielen Ländern außerhalb der EU-Strukturen ermöglichen, die Abschaffung der in der Zeit vor dem Beitritt geltenden Kontingente sowie die hohe Qualität polnischer Produkte und die wachsende Zahl von Käufern polnischer Lebens-mittel in EU- und Nicht-EU-Ländern. Die Bedingungen für die Entwicklung der Tierproduktion

Die Entwicklungsrichtungen und das Entwicklungsniveau der Land-wirtschaft sind von den wirtschaftlichen Bedingungen abhängig. Darunter sind die Verhältnisse, Faktoren und Maßnahmen zu verstehen, welche die Entwick-

3 Utnik-Banaś K., Efektywność produkcji żywca kurcząt brojlerów w okresie przemian gospodarczych w Polsce [Die Effizienz der Produktion lebender Masthühner in der Zeit des Wirtschaftswandels in Polen], Z.N. Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie. Rozprawy nr 534. 4 Trajer M., Polskie hity eksportowe [Polnische Exporthits]. Biuletyn informacyjny ARR, nr 2/2016. 5 http://www.agronews.com.pl/pl/0,12,21829,lapy_hitem_eksportowym.html

45

lung der Landwirtschaft, einschließlich der Tierproduktion, begünstigen oder einschränken. Zu diesen Bedingungen zählen unter anderem die natürlichen, gesellschaftlichen u8nd wirtschaftlichen Gegebenheiten. Außer den natürlichen Bedingungen, die einen relativ konstanten Charakter haben, sind die sonstigen Faktoren wechselhaft und hängen vom Niveau der wirtschaftlichen und gesell-schaftlichen Entwicklung der jeweiligen Region ab. Die Oberflächengestalt Polens begünstigt die landwirtschaftliche Produktion (von der Gesamtfläche entfallen 75,1% auf Tiefebenen und nur 8% auf Gebirge). In Polen überwiegen schwache und mittlere Bodenklassen, die eine eher niedrige natürliche Frucht-barkeit und ungünstige Wasserverhältnisse aufweisen. Das bedeutet, dass sie intensiver agrotechnischer und Meliorationsmaßnahmen bedürfen. Man kann jedoch feststellen, dass die naturräumlichen Bedingungen den Anbau der wich-tigsten in unseren Breiten auftretenden Feldfrüchte ermöglichen und günstige Verhältnisse für die Futtermittelproduktion schaffen. Die polnische Landwirt-schaft weist eine irrationale Struktur des Produktionspotentials auf, die sich durch ein gewaltiges Übergewicht des Arbeitsfaktors (Ressourcen an Arbeits-kräften) über die beiden anderen Faktoren (Boden und Kapital) auszeichnet. Einen maßgeblichen Einfluss auf das Volumen der Tierproduktion übt die Agrarstruktur aus. In der Agrarstruktur Polens gibt es eine klare Dominanz pri-vater Bauernhöfe, die 90,2% aller landwirtschaftlichen Nutzflächen bewirt-schaften, während auf landwirtschaftliche Produktionsgenossenschaften ledig-lich 1,7% entfallen. Die übrigen Agrarflächen werden von großen (privaten oder staatlichen) Farmen bewirtschaftet. Die Struktur der Betriebe unterschei-det sich von Region zu Region. In manchen Gegenden Südostpolens überwie-gen deutlich die Kleinbetriebe mit Flächen bis zu 5 ha, in Zentralpolen haben die Höfe Größen von 30-50 ha. In den nordöstlichen und westlichen Regionen Polens überwiegen großflächige Farmen mit 500-1000 ha. Die Durchschnitts-größe eines Agrarbetriebs in Polen liegt bei 10 ha. Gemessen an der Gesamt-fläche Polens gehen die landwirtschaftliche Nutzflächen in den letzten Jahren zurück. Lagen sie im Jahr 2000 noch bei 57,0%, so waren es 2015 nur noch 46,5%. Diese Tendenz ist auf die Urbanisierung ländlicher Gebiete und den Ausschluss schwächerer Böden aus der Agrarproduktion zurückzuführen. Wie bereits erwähnt, entfallen 10,2% der Beschäftigten in der gesamten Volkswirt-schaft Polens auf den Agrarsektor (Angaben von 2016). Der Überschuss an Ar-beitskräften im Verhältnis zur gesamten landwirtschaftlichen Nutzfläche in Po-len schlägt sich in einer hohen Beschäftigtenzahl pro 100 ha LNF nieder. Diese liegt um das Vierfache höher als in den alten EU-Ländern. Ungünstig ist das Bildungsniveau der Bewohner der ländlichen Räume, da 40% von ihnen nur über Volksschulbildung verfügen. Auch die Kapitalverteilung (Maschinen und Anlagen) ist unterschiedlich und hängt von der Agrarstruktur der jeweiligen Region oder dem Produktionsvolumen ab. Die dargestellten Bedingtheiten des Agrarsektors wirken sich maßgeblich auf die Entwicklungsrichtungen und das Volumen der Tierproduktion aus.

46

So wie in den vergangenen zwanzig Jahren ist die polnische Landwirt-schaft nach wie vor zahlreichen Transformationen unterworfen. Mit dem Bei-tritt Polens zur Europäischen Union haben diese Veränderungsprozesse noch zugenommen. Veränderungen betreffen die Ressourcen an Produktionsfakto-ren, ihre Struktur, Qualität und Nutzung, wie auch die produktiven und wirt-schaftlichen Ergebnisse der Landwirte.6 Derzeit ist die sozioökonomische Lage der polnischen Landwirtschaft gekennzeichnet durch starke Überbevölkerung der ländlichen Räume, hohe Zersplitterung der Betriebe, einen hohen Beschäf-tigungsstand sowie niedrige Kapitalressourcen. Die Zahl der in der landwirt-schaftlichen Produktion Beschäftigten unterliegt auf Dauer keinen größeren Veränderungen, wenngleich sich die Beschäftigungsstruktur wandelt. Durch die Intensivierung der landwirtschaftlichen Produktion werden immer höhere Erträge und höhere Leistungen der Nutztiere erzielt. Im Allgemeinen ist festzu-stellen, dass sich die Anbauerträge einschließlich Getreide sowie die Leistun-gen der Nutztiere einschließlich Milchvieh in Polen ständig verbessern (Ta-belle 3).

Tabelle 3. Getreideerträge und Milchleistung pro Kuh 1990-2015

1990 2000 2005 2015 Getreideerträge in t/ha 3,3 2,6 3,2 3,7 Milchleistung pro Kuh 3151 3500 4147 5395

Quelle: Daten nach Hauptamt für Statistik (2016)

Tabelle 4. Anzahl der Nutztiere pro 100 ha LNF

Bezeichnung 1990 2000 2005 2015 Zuchtvieh 54 34 35 41 Hausschweine 104 96 114 80 Schafe 22 2.0 2.0 1.6 Pferde 5 3.1 2.0 1.4

Quelle: Daten nach Hauptamt für Statistik (2016)

Der letzten Landwirtschaftszählung aus dem Jahr 2010 zufolge, deren

Ergebnisse am glaubwürdigsten sind, hielten in Polen nur 32,8% der Landwirt-schaftsbetriebe Rinder (513 100 Stück) 24,8% der Landwirtschaftsbetriebe Schweine (387.400 Stück).

6 Żmija J., Czekaj. M., Wspólna Polityka Rolna wobec rolnictwa i wsi na obszarach górskich [Die Gemeinsame Agrarpolitik gegenüber der Landwirtschaft und den Dörfern in gebirgigen Räumen] (in:) Nauki Ekonomiczno-Rolnicze w kontekście zmieniających się potrzeb gospodarki. Wydawnictwo SGGW. Warszawa, 2013, S. 155-167.

47

Die Veränderungen in der Tierproduktion in Polen Es besteht ein enger Zusammenhang zwischen Produktions- und Ex-portkapazitäten der polnischen Ernährungswirtschaft im Bereich der Tierpro-duktion und den Beständen an den wichtigsten Tiergruppen in Polen. Die vor-liegende Darstelllung fokussiert sich auf die wichtigsten Tierarten in Polen – Rinder, Schweine, Pferde, Schafe und Hühner. Tabelle 5 gibt Auskunft über die Veränderungen bei den Beständen dieser Tierarten in Polen zwischen 2004 und 2015. Eine detaillierte Analyse der präsentierten Daten zeigt, dass in den Jahren 2004-2015 die gesamten Rinderbestände zwar gewachsen sind, die Zahl der Milchkühe aber (vgl. Tabelle 5) zurückgegangen ist. Immerhin zog dieser Rückgang keinen Rückgang der Milchproduktions nach sich – 2004 belief sich die Milchproduktion in Polen auf 11 822 000 t, demgegenüber waren es 2015 schon 12.986.000 t.7 Dieser Anstieg des Produktionsvolumens ist auf die besse-ren Leistungen der Tiere zurückzuführen – von Jahr zu Jahr steigen die durch-schnittliche Milchleistung der Kühe in Polen und gleichzeitig die Zahl der Kü-he, deren Nutzwert evaluiert wird. Dies ist das Ergebnis der Aussonderung der leistungsschwächsten Kühe und der Fortschritte in der Produktionstechnologie, einschließlich der Fütterung. Das Anwachsen des gesamten Rinderbestands bei gleichzeitigem Rückgang der Milchkuhbestände zeugt davon, dass in der Vieh-zucht ein verstärktes Interesse an der Fleischproduktion besteht.

Die Analyse der Tierbestände weist auf einen erheblichen Rückgang der Bestände an Hausschweinen, insbesondere Sauen, hin. Im letzterem Fall gingen die Bestände um die Hälfte zurück. Ein erheblicher Rückgang der Be-stände ist auch bei Pferden und Schafen zu verzeichnen. Dagegen erhöhten sich 2015 die Hühnerbestände gegenüber 2005. Diese Veränderungen weisen aber einen dynamischeren Charakter auf und eine konkrete rückläufige oder stei-gende Entwicklung lässt sich in diesem Bereich kaum feststellen. Tabelle 5. Bestände der wichtigsten Nutztierarten in Polen in der Zeit 2004-2015

Jahr Rinder Schweine

Pferde Schafe Hühner Gesamt Milchkühe Gesamt Sauen

2004 5 200 173 2 730 448 17 395 568 1 691 980 k. A. k. A. k. A. *)

2005 5 384 981 2 754 810 18 711 294 1 850 892 312 139 317 669 113 487 750

2006 5 280 967 2 636 956 18 812 975 1 830 581 306 992 301 397 111 653 446

2007 5 405 545 2 677 275 17 621 213 1 629 425 329 164 315 560 123 682 191

2008 5 563 564 2 696 920 14 242 273 1 313 901 325 304 269 626 114 266 449

2009 5 590 219 2 584 749 14 252 509 1 397 419 297 942 224 034 114 539 732

2010 5 561 747 2 529 428 14 775 694 1 361 788 291 208 213 654 130 958 664

7 www.stat.gov.pl; BDL

48

2011 5 500 936 2 446 136 13 056 411 1 153 921 254 439 212 740 139 964 255

2012 5 520 345 2 346 097 11 132 184 1 036 382 222 210 218 507 112 477 121

2013 5 589 543 2 299 083 10 994 403 977 406 207 065 223 057 117 053 952

2014 5 660 271 2 247 800 11 265 649 974 632 207 065 201 270 120 974 685

2015 5 762 534 2 134 091 10 590 202 830 581 207 065 221 187 139 588 035 Quelle: eigene Aufstellung nach Datenbank BDL. *) k. A. – keine Angaben.

Aufgrund dieser auf der Zeitskala präsentierten quantitativen Verände-rungen bei einzelnen Tierarten lässt sich aber nicht die konkrete Situation in den einzelnen Woiwodschaften ableiten. Im analysierten Zeitraum waren rück-läufige Rinderbestände in acht Woiwodschaften zu verzeichnen (Tabelle 6). Dagegen sind die Bestände an Milchkühen nur in der Woiwodschaft Podlachien nicht zurückgegangen. Die größten Rückgänge der Milchviehbe-stände wurde in der Woiwodschaft Karpatenvorland (um über 60% im Jahr 2015 gegenüber 2004) und in der Woiwodschaft Kleinpolen (um über 50%) verzeichnet. Charakteristisch für diese beiden Woiwodschaften sind die höchs-te Zersplitterung der landwirtschaftlichen Nutzflächen und ein niedriges Pro-duktionsvolumen. Diese Faktoren haben mit zu dem Rückgang der Rinderbe-stände einschließlich Milchvieh geführt. Die Milchproduktion findet hier hauptsächlich in Betrieben statt, die in der Lage sind, sich einen relativen Marktvorsprung zu verschaffen. Die Rinderproduktion konzentriert sich in den Woiwodschaften Masowien, Podlachien und Großpolen, wo über 50% der Rinderbestände gehalten werden. Die Milchviehbestände in den Woiwodschaf-ten Masowien und Podlachien machen über 40% dieser Beständen in ganz Po-len aus. Tabelle 6. Veränderungen in den Rinder- und Milchviehbeständen in Polen 2004

bis 2015 nach Woiwodschaften

Bezeichnung Rinder gesamt [Stk.] 2015/

2004 Kühe [Stk.] 2015/

2004 2004 2015 2004 2015

Polen 5 200 173 5 762 534 110,81 2 777 863 2 302 793 82,90

Niederschlesien 118 118 104 522 88,49 53 335 41 112 77,08 Kujawien-Pommern

390 845 466 355 119,32 157 849 150 583 95,40

Lublin 377 451 362 799 96,12 226 679 138 233 60,98

Lebus 62 700 72 737 116,01 28 540 28 095 98,44

49

Lódź 413 658 450 543 108,92 230 053 180 964 78,66

Kleinpolen 258 133 169 692 65,74 167 923 83 090 49,48

Masowien 924 356 1 091 684 118,10 566 755 492 510 86,90

Oppeln 119 489 116 810 97,76 50 208 40 888 81,44

Karpatenvorland 170 708 89 330 52,33 128 635 50 561 39,31

Podlachien 703 463 952 377 135,38 383 371 446 376 116,43

Pommern 167 168 193 860 115,97 77 196 67 316 87,20

Schlesien 136 045 116 276 85,47 66 811 42 519 63,64

Heiligkreuz 190 372 161 941 85,07 105 134 60 582 57,62

Ermland-Masuren 357 465 405 724 113,50 182 576 180 169 98,68

Großpolen 706 325 911 994 129,12 309 025 261 045 84,47

Westpommern 103 877 95 890 92,31 43 773 38 751 88,53

Quelle: eigene Aufstellung nach BDL.

Die Tendenzen in den Beständen von Schweinen einschließlich Sauen sind Tabelle 7 zu entnehmen. Sie gingen 2015-2004 in allen Woiwodschaften zurück, wobei die größten Rückgangsraten in den Woiwodschaften Kleinpolen, Podlachien und Westpommern verzeichnet wurden (Tabelle 7). Lässt sich in der Woiwodschaft Podlachien der Rückgang der Bestände an Hausschweinen durch das Anwachsen der Rinderbestände und die darauf ausgerichtete Spezia-lisierung begründen, zeugt dies im Fall der Woiwodschaft Kleinpolen von einer immer geringeren Bedeutung der Landwirtschaft und der Deagrarisierung der ländlichen Räume in dieser Region. Der Rückgang der Bestände dieser Tier-gruppe steht in engem Zusammenhang mit den Produktionskosten (insbesonde-re von Ferkeln) und dem Absatzmarkt. Das geringere Interesse an der Schwei-nefleischproduktion ist auch auf das von Russland gegen Polen gerichtete Schweinefleischembargo zurückzuführen sowie durch die relativ häufig eintre-tende Infizierungen der Tiere mit ASF-Virus bedingt. Diese beiden Faktoren begrenzen die Exportkapazitäten der Hersteller erheblich.8 Das rückläufige In-teresse an der Produktion von Lebendschweinen ergibt sich auch aus der gerin-gen Rentabilität dieser Produktion, bedingt durch niedrige, für die Hersteller kaum akzeptable Preise. Trotz dieser negativen Auswirkungen ist die Schwei-neproduktion in Polen nach wie vor relativ verbreitet, ihre Konzentration ist seit Jahren in den Woiwodschaften Großpolen und Kujawien-Pommern be-merkbar. Die sinkenden Sauenbestände zeugen von einem rückläufigen Inte-resse an der Ferkelproduktion.

8 Szymańska A., Pogłowie świń w Polsce [Hausschweinbestände in Polen], www.rme.cbr.net.p

50

Tabelle 7. Veränderungen bei den Beständen an Schweinen und Sauen in Polen 2004 bis 2015 nach Woiwodschaften

Bezeichnung Schweine gesamt [Stk.] 2015/

2004 Sauen [Stk.] 2015/

2004 2004 2015 2004 2015

Polen 17 395 568 10 590 202 60,88 1 648 460 814 438 49,41

Niederschlesien 484 527 199 985 41,27 50 958 29 055 57,02 Kujawien-Pommern 2 104 458 1 159 672 55,11 199 641 101 052 50,62 Lublin 1 211 716 523 502 43,20 110 855 45 428 40,98 Lebus 260 865 144 744 55,49 25 920 11 080 42,75 Lódź 1 401 899 903 829 64,47 128 789 60 928 47,31 Kleinpolen 523 831 171 741 32,79 62 255 19 893 31,95 Masowien 1 796 882 895 210 49,82 165 311 60 073 36,34 Oppeln 692 307 377 470 54,52 63 143 30 089 47,65 Karpatenvorland 338 311 159 707 47,21 33 364 14 610 43,79 Podlachien 828 779 330 343 39,86 90 233 25 123 27,84 Pommern 1 096 245 712 645 65,01 97 953 67 025 68,43 Schlesien 402 332 184 934 45,97 35 318 16 144 45,71 Heiligkreuz 422 729 205 500 48,61 49 603 22 121 44,60 Ermland-Masuren 874 523 452 562 51,75 78 801 42 528 53,97 Großpolen 4 192 542 3 888 915 92,76 379 022 240 862 63,55 Westpommern 763 622 279 443 36,59 77 294 28 427 36,78 Quelle: eigene Aufstellung nach Datenbank BDL.

Bei den übrigen Tierarten lassen sich verschiedene Tendenzen bemer-ken. Die Pferdebestände gingen bis 2015 gegenüber 2005 in ganz Polen, zu-rück, wobei die größten Rückgangsraten in den Woiwodschaften Łódź und Karpatenvorland (fast 60%) verzeichnet wurden. Dagegen stiegen die Pferde-bestände in den Woiwodschaften Lebus, Podlachien und Großpolen (Tabelle 8). Der Rückgang der Schafbestände sind eine Tendenz, die sich in Polen schon seit Beginn der neunziger Jahre bemerkbar macht. 1990 lagen die Zahlen bei 5 Mio. Stück, was gegenüber 2015 ein mehr als zwanzigfachen Rückgang bedeu-tet. Die Schafhaltung konzentriert sich derzeit hauptsächlich in der Woiwod-schaft Kleinpolen, wo sich knapp 30% der polnischen Schafherden befinden. Vergleicht man das Jahr 2015 mit dem Jahr 2005, ist auch hier ein erheblicher Rückgang zu verzeichnen, was bedeuten kann, dass diese Woiwodschaft ihre führende Position in diesem Produktionsbereich verliert, denn inzwischen sind in einigen anderen Woiwodschaften (Niederschlesien. Lebus, Oppeln, Karpa-tenvorland, Pommern, Heiligkreuz, Ermland-Masuren, Westpommern) Zu-

51

wachsraten bei Schafen bemerkbar. Anderseits sind aber die Bestände in den genannten Regionen relativ gering, sodass man diese Veränderungen kaum als Versuche zur Belebung der Schafproduktion in Polen wahrnehmen kann.

Tabelle 8. Veränderungen in Beständen an Pferden, Schafen und Hühnern

in Polen von 2005 bis 2015 nach Woiwodschaften

Bezeich-nung

Pferde gesamt [Stk.] 2015

/2005

Schafe gesamt [Stk.] 2015

/2005 Hühner gesamt [Stk.] 2015

/2005 2005 2015 2005 2015 2005 2015

Polen 312 139 207 065 66,34 317 669 221 187 69,63 113 487 750 139 588 035 123,00

Nieder-schlesien

11 393 9 290 81,54 8 357 10 207 122,14 6 156 284 5 354 780 86,98

Kujawien-Pommern

9 516 7 822 82,20 27 461 10 128 36,88 5 465 482 6 666 915 121,98

Lublin 41 494 23 270 56,08 22 995 13 036 56,69 5 341 921 5 393 945 100,97

Lebus 5 982 6 236 104,25 3 213 5 845 181,92 2 503 895 4 153 691 165,89

Łódź 18 988 9 076 47,80 20 180 9 973 49,42 9 783 474 11 004 021 112,48

Kleinpolen 30 939 15 689 50,71 91 846 62 949 68,54 4 669 492 4 390 917 94,03

Masowien 61 170 31 765 51,93 9 658 5 866 60,74 17 215 306 25 015 858 145,31

Oppeln 3 310 2 714 81,99 1 823 2 195 120,41 3 703 335 4 001 377 108,05

Karpaten-vorland

26 082 11 242 43,10 15 063 15 608 103,62 4 244 273 4 922 363 115,98

Podlachien 20 213 20 787 102,84 25 944 19 144 73,79 4 647 930 8 150 437 175,36

Pommern 14 011 10 071 71,88 11 454 14 092 123,03 4 561 889 5 337 915 117,01

Schlesien 8 359 7 935 94,93 20 758 10 870 52,37 6 577 419 6 938 825 105,49

Heilig-kreuz

18 254 10 358 56,74 4 002 4 124 103,05 5 421 579 5 293 392 97,64

Ermland-Masuren

17 372 13 517 77,81 8 579 9 260 107,94 1 942 187 3 740 699 192,60

Großpolen 18 545 21 159 114,10 41 039 21 991 53,59 25 959 297 30 484 683 117,43

Westpom-mern

6 511 6 134 94,21 5 297 5 898 111,35 5 293 987 8 738 216 165,06

Quelle: eigene Zusammenstellung lt. BDL.

Im Bereich der Geflügelzucht in Polen stehen Hühner an erster Stelle. Die Hauptproduktionsrichtungen sind Geflügelfleisch und Eier. Die Geflügel-produktion konzentriert sich in den Woiwodschaften Lódź, Masowien und Großpolen – dort werden fast 50% der polnischen Gesamtbestände gehalten.

52

Abb. 1.Nutztiere in LSU (Livestock Unit) – Anteile der Woiwodschaften an den Tierbeständen 2004 und 2015 [%]

2004 2015

Quelle: BDL, Darstellung Ausarbeitung anhand des Geostatik-Portals

Die Umrechnung der Tierbestände in Load-Store-Einheiten (LSU) er-möglicht die Bestimmung der Veränderungen der (in LSU ausgewiesenen) An-teile der einzelnen Woiwodschaften an der Tierproduktion im Jahr 2015 ge-messen an 2004 (Abb. 1). Diejenigen Woiwodschaften, die schon 2004 einen hohen Anteil an der Tierproduktion in LSU besaßen (Großpolen und Masowien) haben ihre führende Position noch verstärkt. Ein geringes Wachs-tum des Anteils an der Struktur der gesamten Nutzbestände wurde in den Woiwodschaften Podlachien, Ermland-Masuren und Lebus festgestellt. Bei den sonstigen Woiwodschaften ist der Anteil an Tierproduktion (ausgewiesen in LSU) im analysierten Zeitraum 2015 im Verhältnis zum ersten Jahr der Aus-wertung zurückgegangen. Zusammenfassung

Der Beitritt Polens zur Europäischen Union hat Veränderungen in der Agrar- und Einkommensstruktur sowie der Nutzungseffizienz der Produktions-faktoren nach sich gezogen. Von großer Bedeutung für die Entwicklung des Agrar- und Ernährungssektors in Polen sind die Nachfrage nach Nahrungsmit-telprodukten und EU-Zuwendungen. Einen erheblichen Einfluss auf die Situa-tion der Tierproduktion in Polen haben die Gemeinsame Agrarpolitik der EU und die bestehenden Zusammenhänge zwischen den einzelnen Faktoren der landwirtschaftlichen Produktion. Die Tendenzen der Tierproduktion in Polen ergeben sich aus der notwendigen Anpassung der Farmen (der Landwirt-

53

schaftsbetriebe) an die EU-Anforderungen, den wachsenden Kosten und einer niedrigen Rentabilität bei geringem Produktionsvolumen. Außer der Intensivie-rung der landwirtschaftlichen Produktion, der Tierhaltung, ist in einigen Regi-onen eine tiergerechte Produktion zu unterstützen und somit ihre Entwicklung zu stimulieren. Die Zuwendungen für nachhaltige Systeme der Tierhaltung sind von ihren Auswirkungen auf die natürliche Umwelt abhängig zu machen.

Litaratur

Bank Danych Lokalnych

Rocznik statystyczny rolnictwa, Warszawa 2016

Szymańska A., Pogłowie świń w Polen, www.rme.cbr.net.pl

Utnik-Banaś K., Efektywność produkcji żywca kurcząt brojlerów w okresie przemian gospodarczych w Polen, Z.N. Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie. Rozprawy nr 534

Trajer M., Polskie hity eksportowe. Biuletyn informacyjny ARR, nr 2/2016

www.agronews.com.pl/pl/0,12,21829,lapy_hitem_eksportowym.html

www.rynekpracy.org, Pracujący w rolnictwie, przemyśle i usługach

www.stat.gov.pl

Żmija D., Wpływ Wspólnej Polityki Rolnej Unii Europejskiej na funkcjonowanie ma-łych gospodarstw rolnych w Polsce. Difin, Warszawa 2016

Żmija J., Czekaj. M., Wspólna Polityka Rolna wobec rolnictwa i wsi na obszarach gór-skich (w:) Nauki Ekonomiczno-Rolnicze w kontekście zmieniających się potrzeb go-spodarki. Wydawnictwo SGGW Warszawa 2013, S. 155-167

54



WSPÓŁCZESNE METODY SZACOWANIA WARTO ŚCI HODOWLANEJ ZWIERZ ĄT GOSPODARSKICH SŁUŻĄCE

LEPSZEJ WYDAJNOŚCI, POPRAWIE ZDROWIA I JAKO ŚCI PRODUKCJI

Kay-Uwe Götz, Jörg Dodenhoff, Malena Erbe

Bawarski Krajowy Instytut Rolnictwa, LfL Freising/Grub, Niemcy

1. Wprowadzenie Wprowadzenie obiektywnych metod szacowania wartości hodowlanej w drugiej połowie XX wieku stanowiło bez wątpienia decydujący czynnik wpływający na postęp w hodowli zwierząt. Do postępu tego nie doszło jedynie na skutek wykorzystania lepszych metod. Uzyskiwanie obiektywnych i wy-miernych wartości hodowlanych doprowadziło także do wyraźniejszego zróż-nicowania informacji rodowodowej oraz nastawienia programów hodowlanych na ukierunkowaną produkcję wysokowartościowych reproduktorów. Szacowanie wartości hodowlanej i program hodowli są zatem ze sobą ściśle powiązane, a istnienie nowych metod szacowania także i dziś wpływa na sposób kształtowania programów hodowli, przeprowadzania kontroli wydajno-ści oraz sprawdzania, czy lokalne programy hodowli są w stanie dotrzymać kroku przedsiębiorstwom międzynarodowym. Wiedza, że dzięki danym doty-czącym wydajności oraz dzięki zastosowaniu nowoczesnych metod hodowli można uzyskać wysoki stopień pewności wartości hodowlanej nawet przy oznakach niskiej odziedziczalności, doprowadziła do tego, że od początku no-wego tysiąclecia coraz częściej wartość hodowlaną szacuje się pod kątem cech zdrowotnych. 2. Metody szacowania wartości hodowlanej W hodowli zwierząt ocena wartości hodowlanej służy trzem celom:

• przede wszystkim jej celem jest poszeregowanie i wyselekcjonowanie zwierząt zgodnie z ich wartością hodowlaną;

55

• poza tym szacowanie umożliwia prognozowanie procesu hodowli i jej planowanie;

• po trzecie wartość hodowlana decyduje o cenie handlowej nasienia (w obrocie zagranicznym). Dzięki temu szacowanie wartości stanowi na-rzędzie konkurencji lub informacji dla klienta.

Szacowania wartości hodowlanej starszych, wielokrotnie badanych re-produktorów można oczywiście dokonywać przy użyciu jakiejkolwiek metody. Jednak aby zapewnić znaczny postęp hodowlany, interwały pokoleniowe po-winny być jak najkrótsze, co oznacza, że należy przeprowadzić w miarę do-kładną ocenę wartości hodowlanej także i samic nieposiadających potomstwa oraz młodych samców. Kluczowym problemem szacowania wartości hodowla-nej staje się zatem jak najwcześniejsza i najdokładniejsza prognoza tej warto-ści. Cel ten w coraz większym stopniu przyświeca twórcom opracowującym coraz doskonalsze metody szacowania wartości hodowlanej. 2.1. Indeks selekcyjny Indeks selekcyjny Hazela i Lusha (1934) był pierwszą metodą oceny zwierząt, która umożliwiała oszacowanie wartości hodowlanej zarówno na podstawie wydajności osobników krewnych w złożonych zestawach danych jak i połączenie różnych cech w jedną, ogólną wartość hodowlaną. Ze staty-stycznego punktu widzenia w przypadku indeksu selekcyjnego chodzi o wielo-krotną regresję liniową wartości hodowlanych z łączeniem istniejących źródeł informacji.

W hodowli trzody chlewnej indeks selekcyjny został w latach siedem-dziesiątych znacznie poszerzony, przede wszystkim dzięki publikacjom Glodka (1970). Natomiast w hodowli bydła wykorzystywano go najczęściej w naj-prostszej formie do bezpośredniej oceny wartości hodowlanej

�� = 2�� + � ( − )

gdzie n stanowi liczbę potomstwa, a � = (��ℎ�)ℎ� . Natomiast pośrednio indeks

selekcyjny także i dziś wielokrotnie wykorzystywany jest do łączenia odrębnie liczonych wartości hodowlanych w jedną wartość łączną. 2.2. Szacowanie wartości hodowlanej metodą BLUP Już przy wprowadzaniu indeksu selekcyjnego wyraźnie można było zauważyć jego dwa minusy:

• podczas obliczania wartości może dojść do zakłamania w sytuacji, gdy modelowanie jest wyjątkowo precyzyjne, co prowadzi do otrzymania bardzo małych grup do porównania;

• w przypadku złożonych zestawów danych skomplikowane obliczenia i pochodne powodują, że decydujemy się na uproszczenia i nie zajmu-jemy się informacjami, które uważamy za mniej istotne.

56

Swoją koncepcję szacowania o nazwie BLUP Henderson stworzył już w roku 1973 – na długo zanim dostępne techniki obliczeniowe umożliwiły praktyczne zastosowanie tej metody. Pomimo to metoda, w szczególności w swojej formie z modelem zwierzęcia, umożliwia ominięcie obu ograniczeń indeksu selekcyjnego, jednocześnie stawiając wyższe wymogi technikom obli-czeniowym. W przypadku bydła ocenę wartości hodowlanej BLUP z modelem zwierzęcia wprowadzono w Bawarii w roku 1990 (Graser & Averdunk, 1991), a w odniesieniu do trzody chlewnej – w roku 1995 (Götz, 2004). Wdrażanie tej metody w pozostałych krajach związkowych odbywało się potem dość płynnie. W przypadku owiec metodę BLUP zastosowano w Niemczech dopiero w roku 2014. W opozycji do pierwszych modeli, które skupiały się na prostych ce-chach, takich jak wydajność mleczna czy modele powtarzalności plenności, wraz z przejściem na cechy złożone z zakresu plenności i łatwości wycieleń stało się jasne, że w modelowaniu skutków genetycznych przy szacowaniu wg metody BLUP pozostało jeszcze dużo zapasu. W roku 1994 wprowadzono w Bawarii szacowanie wartości hodowlanej dla łatwości wycieleń (Gierdziewcz i in., 1994) i plenności (Thaller i in., 1994), uwzględniającą za-równo efekty matczyne i ojcowskie, jak i – w przypadku łatwości wycieleń – model wartości progowej. Wprowadzenie w roku 2002 modelu regresji zmien-nych losowych w dniu pomiaru doprowadziło do kolejnej, znacznej poprawy jakości szacowania wartości hodowlanej w odniesieniu do wydajności mlecz-nej głównie w niekorzystnych strukturach stada na terenie południowych Nie-miec i w Austrii, a poza tym umożliwiło szacowanie wartości hodowlanej pod kątem stałości cechy, co bez wątpienia przyczyniło się do zatrzymania jej wie-loletniego spadku (Emmerling i in., 2002). 2.3. Łączna wartość hodowlana W przypadku trzody chlewnej metody wielozmiennowe stosowano już przy wprowadzaniu BLUP z modelem zwierzęcia (Götz, 2004), natomiast dla bydła metody z jedną zmienną były i nadal są tak rozbudowane, że z czysto matematycznego punktu widzenia niemożliwe jest wypracowanie metody opie-rającej się na wszystkich zmiennych. Przy szacowaniu łącznej wartości hodow-lanej prowadzi to do problemów, których do dziś nie udało się rozwiązać (Pfeiffer i in., 2015). Dotyczy to w szczególności kwestii korelacji efektów cząstkowych z różnych ocen wartości hodowlanej oraz problemu tzw. „double coutings”, gdy poszczególne wartości hodowlane same w sobie ponownie stają się wyznacznikami zawierającymi cechy pomocnicze. Także i oceny parame-trów genetycznych nie można uznać za trywialną (Pfeiffer i in., 2015). Podej-ście Ducrocq i in. (2001) wydaje się z kolei być teoretycznie przemyślane i obiecujące także przy symulacji. Nie da się go jednak tak po prostu przenieść z metody dwustopniowej na połączenie genomowych wartości hodowlanych.

57

W związku z tym także i obecnie łączenie wartości hodowlanych od-bywa się najczęściej przy wykorzystaniu metody indeksu selekcyjnego Hazela i Lusha (1943). Dochodzi jednak często do sytuacji, że łączna wartość hodow-lana stanowi indeks złożony z danych, które pochodzą z niepełnych obliczeń z wieloma zmiennymi, bądź że do łączenia bezpośredniej genomowej wartości hodowlanej i indeksu rodowodowego PI używa się kombinacji genomowej (vanRaden, 2008). Nie zawsze da się jednak dokładnie określić teoretyczne wyznaczniki tych danych. 2.4. Genomowe metody szacowania wartości hodowlanej W roku 2001 von Meuwissen i in. opracowali koncepcję genomowego szacowania wartości hodowlanej, jednak w ciągu kolejnych pięciu lat nie spo-tkała się ona z dużym zainteresowaniem ze strony praktyków. Dopiero w roku 2007 udostępniono platformę typowania, która umożliwiła praktyczne zasto-sowanie tej metody. Istotnym elementem stało się opracowanie von Schaeffera (2006) na temat planowania hodowli, którego realizacja w późniejszym okresie okazała się wprawdzie nierealna, lecz którym bardzo zaczęły się interesować organizacje hodowli i rozrodu zwierząt, okazując gotowość do zapłaty. Skut-kiem tego przeprowadzono kalibracje genomowe także i na bydle simentalskim oraz bydle Brown Swiss, a w roku 2011 oficjalnie wprowadzono genomowe szacowanie wartości hodowlanej (Edel i in., 2011; Neuner i in., 2011).

W oparciu o prace VanRaden (2008) przy genomowym szacowaniu wartości hodowlanej, najczęściej stosuje się metodę nazwaną GBLUP, w której rozwiązuje się następujący układ równań:

� �′�� ′��′�� ′�� + ��

�� = � �′��′��

gdzie � = ��

, a W stanowi macierz planowania do powiązania wartości ho-

dowlanych z obserwacjami.

Nawet jeśli przedstawiony układ równań wydaje się prosty, realizacja w praktyce okazuje się być skomplikowana. Z jednej strony związane jest to z faktem, że w praktyce nie wszystkie zwierzęta mają ustalony genotyp. W ta-kim przypadku mamy zwierzęta, których dane pojawiają się przy szacowaniu wartości hodowlanej, lecz które nie istnieją w układzie równań. Należy to uwzględnić przy obliczaniu „fenotypu”. Jednocześnie oznacza to także, że w rozwiązaniach tego układu równań nie znajdą się wszystkie informacje, któ-re występują w przypadku tradycyjnych wartości hodowlanych.

W praktyce rozbieżność ta ma olbrzymie znaczenie: zasada jest taka, że mamy kilka, może kilkadziesiąt tysięcy zwierząt z genotypem, a miliony z normalną oceną wartości hodowlanej. Konsekwencją tego jest ogromna utrata informacji, gdyż w GBLUP brak jest potomstwa, które nie ma przypisanego typu. Nie ma to dużego znaczenia dla wzorcowania, gdyż w tym przypadku

58

wartość hodowlana najczęściej opiera się na wielu zwierzętach, lecz w przy-padku osobników, gdzie chcielibyśmy mieć prognozę ich wartości hodowlanej, pojawia się spora utrata informacji.

Z tego powodu już na początku selekcji genomowej zaczęto przecho-dzić na metodę dwustopniową. Polega ona na szacowaniu bezpośredniej geno-mowej wartości hodowlanej przy użyciu powyższego modelu. W kolejnym kroku bezpośrednią genomową wartość hodowlaną łączy się z wartością ho-dowlaną rodziców obliczoną tradycyjnie. Taką kombinację określamy mianem „blendingu” („Blending”).

Pojawia się przy tym problem, że między bezpośrednią genomową wartością hodowlaną a wartością hodowlaną rodziców istnieje kowariancja, gdyż do ich obliczenia wykorzystano częściowo te same informacje. VanRaden (2008) także i tutaj znalazł rozwiązanie: Dla określenia kombinacji złożonej z bezpośredniej genomowej wartości hodowlanej i wartości hodowlanej rodzi-ców przyjęło się używać wyrażenia „genomically enhanced breeding value” (GEBV). W Bawarii GEBV określamy jako „wartość hodowlaną zoptymali-zowaną genomowo” (niem. goZW).

Kolejnym problemem genomowego szacowania wartości hodowlanej są zmienne typy chipów. W przypadku chipu standardowego, Illumina 50K Bead Chip, mamy aż dwa warianty. Poza tym występuje wiele chipów zwa-nych low density (LD) Chips oraz chip 777K. Jednocześnie nie jest tak, że mniejsze chipy zawsze stanowiły podzbiory chipów dużych. O wiele częściej jest tak, że różne chipy często mają tylko 40–50% wspólnych SNP-ów z duży-mi chipami. Przy szacowaniu wartości hodowlanej nie można liczyć, jednocze-śnie używając różnych gęstości danych. Rozwiązaniem jest tutaj szacowanie genotypu SNP brakującego w mniejszych chipach na podstawie znanych grup powiązań i prawdopodobieństwa populacyjnego. Skuteczność tej tzw. imputa-cji wynosi zazwyczaj 98–99%, czyli tylko 2% SNP-ów szacowanych jest błęd-nie. Na podstawie badań Instytutu Hodowli Zwierząt „Institut för Tierzucht” przy Bawarskim Krajowym Instytucie Rolniczym (LfL) zgodność GEBV osza-cowanej na podstawie genotypów imputowanych i „prawdziwych” wynosi r=0,99. Mimo to w punktach granicznych podziału może dojść do widocznych różnic w rangowaniu (Pimental i in., 2015). 3. Zastosowanie dla różnych rodzajów zwierząt 3.1. Bydło

Dla rasy simentalskiej i Brown Swiss szacowanie wartości hodowlanej pod kątem cech wydajności laktacyjnej przy użyciu modelu zwierzęcia wpro-wadzono w roku 1991. W tym czasie na terenie Niemiec dla ras tych istniało wiele innych, niezależnych sposobów szacowania. Dopiero w roku 1995 poro-zumienie o szacowaniu wartości hodowlanej zawarte między Bawarią i Bade-nią-Wirtembergią wprowadziło ogólnokrajowy sposób szacowania bydła si-

59

mentalskiego i Brown Swiss i stało się podwaliną stosowanego do dziś podzia-łu. Pod koniec roku 1996 jako drugi istotny zestaw cech wprowadzono szaco-wanie wartości hodowlanej dla mięsności, co stanowiło podstawę wprowadze-nia w roku 1997 pierwszej łącznej oceny wartości hodowlanej. Na początku łączna wartość hodowlana obejmowała wartość mleczną, wartość mięsną, wy-dajność hodowlaną i liczbę komórek somatycznych. Oceny pokroju dokonuje się od roku 1998. W roku 2000 doszło do porozumienia z Austrią na temat wzajemnej współpracy, co zapoczątkowało stworzenie wspólnej łącznej warto-ści hodowlanej. W roku 2000 połączono szacowanie Niemiec i Austrii i wpro-wadzono jedną, wspólną łączną wartość hodowlaną. Od roku 2007 w Austrii prowadzi się systematyczna diagnostykę weterynaryjną przede wszystkim w celu oceny wartości hodowlanej pod kątem cech zdrowotnych. W oparciu o ten monitoring zdrowia od 2010 roku opublikowano wartości dla oznak ma-stitis, gorączki mlecznej, wczesnych zaburzeń płodności i cyst. Niestety udział monitoringu zdrowia w Niemczech w chwili obecnej nie jest zbyt duży – 90% danych pochodzi z Austrii.

Tabela 1. Porównanie wag i przewidywanych efektów selekcji dla łącznych wartości hodowlanych dla lat: 2006 i 2016 (dot. bydła simentalskiego)

Wagi ekonomiczne Przewidywany efekt selekcji

2006 2016 2006 2016

MLEKO 38 38 76 69

MI ĘSO 16 18 11 9

ZDROWIE 46 44 13 22

Ilość mleka 0 0 363 325 Ilość tłuszczu 4,4 18,6 15,3 12,5 Ilość białka 33,4 19,4 12,2 9,7 Dzienny przyrost wagi netto

7,3 4 4,5 3,4

Wydajność rzeźna 4,6 7 0,9 2,2 Klasa jakości handlowej 4,6 7 2,0 0,7 Okres użytkowania 13,4 10 2,3 3,6 Stałość 2,0 3 1,7 1,9 Wartość plenności 6,8 14 -0,3 -0,1 Łatwość wycieleń pat. 1,8 0 -0,4 -0,3 Łatwość wycieleń mat. 1,8 1 3,0 3,6 Żywotność*) (8,0) 5 (2,8) 4,3 Zdrowotność wymion 9,7 10 0,1 1,6 Mleczność 2,0 1 2,9 3,3 *) w roku 2006 zamiast wartości żywotności występowała cecha: śmiertelność okołoporodowa.

60

W roku 2006 i 2016 dokonano modyfikacji łącznej wartości hodowla-nej, przy czym w każdym przypadku na pierwszym planie znajdowała się optymalizacja efektów hodowlanych w cechach funkcjonalnych. Tabela 1 przedstawia łączną wartość hodowlaną dla roku 2006 i 2016. Najważniejszymi innowacjami wprowadzonymi w roku 2016 było wprowadzenie wartości ży-wotności oraz bezpośrednie włączenie do wartości łącznej wartości hodowla-nych dotyczących cech zdrowia.

Genomowe szacowanie wartości hodowlanej wprowadzono w roku 2011. Podczas comiesięcznych pomiarów rocznie dokonuje się genomowego szacowania około 15 000 osobników, przy czym podział prac jest taki sam, jak przy szacowaniu standardowym. Wielkość próbek wzorcowych w przypadku bydła simentalskiego wynosi 9700, a Brown Swiss – 6300 zwierząt. Poza kra-jami pochodzenia populacji ocenianej wartości genomowe oblicza się także dla Chorwacji, Francji i Włoch. W przypadku bydła Brown Swiss uczestniczymy w konsorcjum „Intergenomics”, gdzie wymieniamy się geno- i fenotypami. 3.2. Trzoda chlewna

Dla trzody chlewnej metodę BLUP z modelem zwierzęcia wprowadzo-no w Bawarii w 1996 roku. Od początku stosowano szacowanie z wieloma zmiennymi, z wykorzystaniem cech dziennego przyrostu wagi, pobrania paszy, procentowej zawartości mięsa w tuszy oraz właściwości fizykochemicznych mięsa (Götz 2004). Jak to ma miejsce w przypadku trzody chlewnej, wagi ekonomiczne poszczególnych cech dopasowywano do danych ekonomicznych w dość krótkich odstępach czasowych (w przypadku Bawarii co pięć lat). W roku 2000 do łącznej oceny wartości hodowlanej dodano plenność gospo-darczą, a w roku 2005 – zawartość tłuszczu śródmięśniowego. W tym samym czasie cechę właściwości fizykochemicznej mięsa wyrażaną liczbowo zastą-piono wartością pH 45 min po uboju. W roku 2005 szacowanie wartości ho-dowlanej w przypadku ras ojcowskich przestawiono na system z wieloma zmiennymi, w którym wydajność hodowli rasy czystej i mieszanej ujmowane są jako odrębne cechy. Ilość cech w macierzy kowariancji wzrosła dzięki temu do 11. Od roku 2011 bierze się pod uwagę dane dot. plenności ze stopnia pro-dukcji. W roku 2013 wprowadzono szacowanie wartości dla anomaliów, a w 2015 dołączono wyciek soku mięśniowego oraz szacowanie wartości dla okre-su użytkowania w formie cechy „Odsetek przeżycia do 2. miotu”.

Genomową ocenę wartości hodowlanej dla obydwu grup ras wprowa-dzono w Bawarii w roku 2016. Z uwagi na fakt, że dla rasy Deutsche Landras-se rocznie sprawdza się niewiele knurów pod kątem ich potomstwa, próbka kalibracyjna bazuje przede wszystkim na lochach z podstawowych hodowli. W chwili obecnej próbkę wzorcową stanowi ok. 1700 zwierząt. W przypadku rasy Piétrain udało się dokonać typowania genomowego ok. 2300 zwierząt w ramach projektu InGeniS. Ze względu na fakt, że w przypadku tej rasy rocz-

nie dysponujemy o wiele winymi potomkami, próbka wzorcowa bazuje przede wszystkim na samcach.

W hodowli bydła istniał i nadal istnieje system, który prowadzi do kikustopniowego ustalenia warto(por. 2.4). W związku ze struktur(mała pewność konwencjonalnych wartostywanych do oszacowania efektów SNP), metoda ta nie jest optymalna. Stteż dla potrzeb codziennych postanowiono stworzy

Rys. 1. Schemat metody jednostopniowej

Przy metodzie jednostopniowej (patrz rys. 1) wszystkie dostdła informacji (fenotypy, w jednym modelu. W modelu tym szacowanie efektów SNP odbywa sisób implicite, a przy uwzglotrzymuje wartość hodowlanniowym szacowaniu wartogenomu, nawet jeśli ma to miejsce w mniejszym zakresie, nizwierząt z wytypowanym genomem. Kaotrzymuje indywidualnnie zostało wcześniej sprawdzone, otrzyma róczemu będzie je można od siebie odró

Od maja 2016 (dla rasy Piétrain) i grudnia 2016 (dla ras matecznych Deutsche Landrasse i Deutsches „MiX99” do rutynowego szacowania wartowania jednostopniowych, wielozmiennowych modeli z grupami genetycznymi, uwzględniających wszystkie dane fenotypowe ras wyjwek. W przypadku modelu przeznaczonego dla rasy Piétrain włformacje genotypowe zwierzras matecznych uwzglczystej rasy Deutsche Landrasse. W prz

Fenotypy

Szacowanie warto

Wartośzoptymalizowane pod wzgl

nie dysponujemy o wiele większą liczbą knurów rozpłodowych ze sprawdznymi potomkami, próbka wzorcowa bazuje przede wszystkim na samcach.

hodowli bydła istniał i nadal istnieje system, który prowadzi do kikustopniowego ustalenia wartości hodowlanej z optymalizowanymi genomami

ązku ze strukturą danych dostępną w hodowli trzody chlewnej konwencjonalnych wartości hodowlanych zwierząt wykorz

stywanych do oszacowania efektów SNP), metoda ta nie jest optymalna. St dla potrzeb codziennych postanowiono stworzyć metodę jednostopniow

Rys. 1. Schemat metody jednostopniowej

Przy metodzie jednostopniowej (patrz rys. 1) wszystkie dostędła informacji (fenotypy, indeks rodowodowy PI i genotypy) przetwarzane sw jednym modelu. W modelu tym szacowanie efektów SNP odbywa sięsób implicite, a przy uwzględnieniu wszystkich informacji każde zwierz

ść hodowlaną zoptymalizowaną genomowo, tzn. na jednniowym szacowaniu wartości zyskują zwierzęta, które nie podlegają typowaniu

śli ma to miejsce w mniejszym zakresie, niż w przypadku t z wytypowanym genomem. Każde zwierzę z opisanym genotypem

otrzymuje indywidualną wartość hodowlaną, tzn. że pełne rodzeństwo, które śniej sprawdzone, otrzyma różne wartości hodowlane, dziżna od siebie odróżnić.

Od maja 2016 (dla rasy Piétrain) i grudnia 2016 (dla ras matecznych Deutsche Landrasse i Deutsches Edelwein) raz w tygodniu używa się programu

do rutynowego szacowania wartości hodowlanej rasy do rozwiwania jednostopniowych, wielozmiennowych modeli z grupami genetycznymi,

cych wszystkie dane fenotypowe ras wyjściowych i ich krzywek. W przypadku modelu przeznaczonego dla rasy Piétrain włączone sformacje genotypowe zwierząt Piétrain czystej rasy. W przypadku modelu dla ras matecznych uwzględnia się wyłącznie informacje genotypowe zwierzczystej rasy Deutsche Landrasse. W przypadku rasy Deutsches Edelwein dy

Genotypy

Szacowanie wartości hodowlanej modelem jednostopniowym

Wartości hodowlane dla wszystkich zwierząt zoptymalizowane pod względem genomu

61

knurów rozpłodowych ze sprawdzo-nymi potomkami, próbka wzorcowa bazuje przede wszystkim na samcach.

hodowli bydła istniał i nadal istnieje system, który prowadzi do kil-ci hodowlanej z optymalizowanymi genomami

w hodowli trzody chlewnej ąt wykorzy-

stywanych do oszacowania efektów SNP), metoda ta nie jest optymalna. Stąd jednostopniową.

Przy metodzie jednostopniowej (patrz rys. 1) wszystkie dostępne źró-indeks rodowodowy PI i genotypy) przetwarzane są

w jednym modelu. W modelu tym szacowanie efektów SNP odbywa się w spo-żde zwierzę

genomowo, tzn. na jednostop-ą typowaniu

w przypadku z opisanym genotypem

ństwo, które ci hodowlane, dzięki

Od maja 2016 (dla rasy Piétrain) i grudnia 2016 (dla ras matecznych ywa się programu

ci hodowlanej rasy do rozwiązy-wania jednostopniowych, wielozmiennowych modeli z grupami genetycznymi,

ciowych i ich krzyżo-ączone są in-

t Piétrain czystej rasy. W przypadku modelu dla cznie informacje genotypowe zwierząt

ypadku rasy Deutsches Edelwein dys-

Genotypy

ci hodowlanej modelem jednostopniowym

62

ponujemy zbyt małą ilością genotypów, aby stabilnie można było oszacować efekty SNP dla tej rasy.

Dzięki dodatkowym informacjom genomowym pewność pomiaru łącz-nej wartości hodowlanej młodych zwierząt wzrosła z 35% do ponad 50%. W ten sposób wzrosła także pewność wyboru knurów KB. Selekcja genomowa zyskuje dzięki dokładnej kontroli wydajności, gdyż rocznie w bawarskich LPA sprawdza się pod kątem potomstwa ponad 200 knurów rasy Piétrain. Dzięki temu na bieżąco zwiększa się i aktualizuje próbki wzorcowe.

W przypadku ras matecznych bierze się pod uwagę zarówno klasyczne cechy wydajności, jak również plenność, jakość mięsa i długość życia. Celem hodowli staje się uzyskanie plennych loch z niewielkimi stratami potomstwa, które przy dłuższym użytkowaniu będą wydawać na świat tuczniki idealnie nadające się na rynek bawarski. Do dalszego przyspieszenia postępu hodowla-nego ras matecznych świetnie nadaje się szacowanie wartości hodowlanej z optymalizacją genomową, gdyż wydajność hodowlaną, którą zazwyczaj można określić później, można tutaj ustalić dla młodych osobników z równie dużą pewnością, jak dla lochy z dwoma miotami. W dziedzinie zdolności opa-sowej, wartości tucznej i jakości mięsa można uzyskać stopień pewności, od-powiadający mniej więcej kontroli dwóch-trzech potomków. 3.3. Owce

Owce, podobnie jak bydło mięsne, z uwagi na strukturę hodowli nie-zbyt nadają się do stosowania nowoczesnych metod szacowania wartości ho-dowlanej. Choć metoda BLUP jest w stanie zredukować wiele problemów na-tury strukturalnej, dobre szacowanie wartości hodowlanej możliwe jest jedynie wtedy, gdy między gospodarstwami istnieje odpowiednio dużo powiązań gene-tycznych. W Niemczech w latach 2010–2012 włączono do systemu OviCap w centrum obliczeniowym vit dane z ksiąg hodowlanych wszystkich związków hodowców owiec. Dane te stanowią podstawę szacowania wartości pod kątem cech ogólnych, wprowadzonego w roku 2014 i obejmującego zestaw takich cech jak reprodukcja, pokrój, wydajność mięsna oraz cechy maciorek. Od roku 2015 zoptymalizowano wartości wydajności mięsnej dzięki wartościom ho-dowlanym z oceny stacjonarnej, szacowanej przez Bawarski Krajowy Instytut Rolniczy LfL. 4. Spojrzenie w przyszłość 4.1. Nowe cechy

Od wprowadzenia w roku 1990 metody BLUP z modelem zwierzęcia liczba cech, pod kątem których regularnie szacuje się wartości hodowlane wzrosła w przypadku bydła z dwóch do ponad 50. W przypadku trzody chlew-nej dla trzech ras dokonuje się szacowania w odniesieniu do 17 różnych cech, a u owiec analizuje się obecnie 10 cech. Dla wielu z tych cech oceny wydajno-

63

ści istniały już w latach dziewięćdziesiątych, ale szczególnie w przypadku trzody chlewnej cechy jakościowe stworzono dopiero na początku obecnego tysiąclecia. Klasyczny cykl tworzenia nowych cech składa się z następujących kroków:

• przyjęcie metody zbierania danych, • zbieranie podstawowego zestawu danych dot. wydajności, • obliczanie wariancji i kowariancji, • stworzenie modelu szacowania wartości hodowlanej, • wprowadzenie do praktyki.

W czasach funkcjonowania tradycyjnych metod szacowania wartości

hodowlanej procedury tego typu rozpoczynały się zazwyczaj od zebrania pró-bek od ok. 1000 zwierząt (50 ojców po 20 potomków). Począwszy od wprowa-dzenia selekcji genomowej innowacja staje się coraz trudniejsza. Do wiarygod-nego wzorcowania potrzeba, w zależności od cechy, co najmniej 2000 zwierząt z genotypem i wiarygodnie oraz tradycyjnie oszacowaną wartością hodowlaną. W przypadku bydła odpowiada to ok. 7, a w przypadku trzody chlewnej ok. 10 rocznikom reproduktorów. Jeśli byśmy zatem pozostali przy dotychczasowym podejściu, genomowe szacowanie wartości hodowlanej dla nowej cechy można by wprowadzić dopiero 10 lat po przyjęciu metodologii badawczej. Można to zoptymalizować, jeśli do próbek testowych włączy się samice. Wcześniejsze opracowania, które włączenia samic nie uznawały za dobre rozwiązanie, wy-chodziły z założenia, że można by poddać typowaniu dodatkowych osobników męskich oraz zajmowały się cechami już istniejącymi.

Dotychczas dyskutowane nowe cechy charakteryzują się trzema wła-ściwościami: * są drogie w zbieraniu (np. emisja metanu, pobranie paszy), * wykazują jedynie niską bądź średnią odziedziczalność (cechy zdrowia, emi-sja metanu) oraz * nie da się ich ocenić od strony ekonomicznej na poziomie gospodarstw (emi-sja metanu, rezyliencja, zachowanie się).

Dlatego trudno jest sfinansować rozległe kontrole wydajności. Jeśli jednak dokonamy włączenia samic do stad kontrolnych, często będzie można dokonać skumulowania kosztownego zbierania danych dla cechy. Dotyczy to w szczególności następujących cech: wydajności paszowej, rezyliencji oraz emisji gazów cieplarnianych. W przypadku trzody chlewnej stworzenie geno-mowego szacowania wartości hodowlanej dla rasy Deutsche Landrasse było możliwe wyłącznie dzięki włączeniu samic do próbek testowych, gdyż w prze-ciwnym razie materiał byłby zbyt stary.

Wyniki badań symulacyjnych na bydle, przeprowadzonych przez Ba-warski Krajowy Instytut Rolniczy LfL pokazały, że selekcja opierająca się na genomowej wartości hodowlanej względnie wstępna selekcja fenotypowa mo-

64

gą doprowadzić do znacznego zakłamania wzorcowania (Plieschke i in., 2016). Z tego powodu tworzenie próbek żeńskich związane jest ze stawianiem związ-kom hodowców wysokich wymagań i wymaga ciągłego zarządzania jakością. Jest to o tyle istotne, że często w tym samym czasie w przeprowadzanie oceny wydajności zaangażowane są także i gospodarstwa, co tym bardziej wymaga zapewnienia dobrego nadzoru.

Obecnie w Niemczech realizowane są dwa projekty służące wdrożeniu próbek testowych na bydle – dwa dot. rasy Holstein, a jeden – rasy Brown Swiss. 4.2. Nowe metody

W dziedzinie metodologii badań przy genomowym szacowaniu warto-ści hodowlanej znajdujemy się obecnie przy podejściu jednostopniowym (Aqu-ilar i in., 2010). Koncepcję tę można już stosować w praktyce przy użyciu standardowych programów komputerowych, co jednak związane jest z wielo-ma kwestiami natury technicznej, na które należy zwracać uwagę. W pierwot-nej formie pojawiał się i nadal występuje problem, że do obliczenia odwrotno-ści macierzy kowariancji wartości hodowlanej H należy dokonać odwrócenia genomowej macierzy pokrewieństwa G. To z kolei częściowo burzy koncepcję podejścia jednostopniowego. Z tego powodu nowsze prace koncentrują się na unikaniu pełnej odwrotności G, na przykład algorytm APY Masudy i in. (2015).

Z kolei wyniki genomowych badań skojarzeniowych okazały się niere-lewantne do zastosowania w praktyce, choć były pewne wyjątki. Związane jest to z jednej strony z tym, że często nie dało się powtórzyć uzyskanych wyni-ków, a z drugiej strony bezpośrednie uwzględnienie mutacji funkcjonalnych w modelu, w porównaniu z uwzględnieniem pośrednim, które występuje w ge-nomowym szacowaniu wartości hodowlanej, praktycznie nie przynosiło żad-nych korzyści.

Około roku 2010 żywiono spore nadzieje w poprawie stopnia pewności genomowego szacowania wartości hodowlanej poprzez zastosowanie wyż-szych gęstości SNP (np. Ertl i in., 2014), bądź wręcz poprzez zastosowanie (za-imputowanych) informacji sekwencyjnych (np. Erbe i in., 2016). Doświadcze-nia praktyczne pokazały jednak, że stopień pewności genomowego szacowania wartości hodowlanej przy zastosowaniu większych gęstości SNP nie zwiększył się wcale albo tylko trochę. Z równie marnym skutkiem udało się zrealizować nadzieję na przeprowadzenie ponadrasowego szacowania wartości hodowlanej poprzez zastosowanie większej gęstości SNP.

4.3. Edytowanie genomowe

Od czasów publikacji metodologii CRISPR/Cas9 (Jinek i in., 2012) po-jawia się pytanie, czy tzw. Gene Editing można by skutecznie stosować w ho-

65

dowli zwierząt użytkowych. Przy Gene Editing z użyciem CRISPR/Cas9 moż-na dokonać bardzo dokładnych zmian poszczególnych par bazowych w geno-mie. Przy założeniu, że znamy cały inwentarz genomowy i przypisane mu efekty, dzięki GenomEditing można by co najmniej podwoić postęp hodowlany (Jenkko i in., 2015). Od strony etyczno-prawnej należałoby przede wszystkim wyjaśnić, o jakich zmianach genetycznych zwierząt można by w ogóle mówić. Dotyczy to w szczególności określonych obszarów tematycznych, a dopiero na drugim miejscu wykorzystywanych metod. Jeśli chcielibyśmy zwiększyć wy-dajność mleczną krów o kolejne 1000 kg/a, pytanie brzmi, czy jest to uzasad-nione od strony etycznej czy nie. Z punktu widzenia metody pytanie, czy zmia-na ta osiągnięta zostanie poprzez tradycyjne hodowanie czy ukierunkowane edytowanie, jest kwestią drugoplanową. Od strony prawnej nadal nie zostało wyjaśnione, czy rośliny wzgl. zwierzęta, które zostały zmodyfikowane CRI-SPR/Cas9 należy postrzegać jako zmodyfikowane genetycznie w znaczeniu ustawy o organizmach genetycznie zmodyfikowanych (niem. Gentechnikge-setz).

Od strony praktycznej pojawia się przede wszystkim pytanie, co należy zmienić. Abstrahując od mnóstwa znanych nam obecnie pojedynczych genów w każdej specjalności nie mamy podstaw empirycznych, aby w ogóle móc (roz)poznać wspomnianych przez von Jenko i in. (2015) 50 czy 100 edytowań na jednego reproduktora. Z uwagi na fakt, że przypadkowe edytowanie wszyst-kich SNP-ów jednego QTL nie stanowi strategii prowadzącej do jakiegokol-wiek celu, należałoby najpierw stworzyć znacznie dokładniejsze metody ma-powania genomu, przy czym aby można było je zastosować w praktyce, nie trzeba by ponosić znacznych kosztów ani finansowych ani czasowych. Jednak aby można było je bezpiecznie stosować, poza efektami pozornymi należałoby także oszacować efekty plejotropowe, co stawia jeszcze wyższe wymagania modelowaniu metody.

Wreszcie pozostaje kwestia praktycznego zastosowania i nakładu cza-

su. Opisane przez Jenko i in. (2015) 50 do 100 edytowań można odpowiednio zrealizować wyłącznie w kulturze komórkowej. W tym celu należałoby wyko-nać następujące kroki:

• wyprodukować embriony o dużym potencjale genetycznym, • dokonać biopsji i genotypowania embrionów (zbadania genomowych

wartości hodowlanych oraz statusu wad genetycznych i płci), • przenieść do kultury komórkowej, • naprawić wszystkie stwierdzone wady genetyczne, • edytować wyznaczoną liczbę miejsc (Loci), • sklonować, • przeprowadzic transfer embrionów, • wyhodować.

66

Powyższe zestawienie wyraźnie pokazuje, że ślepe przeprowadzenie edytowania genomu w zapłodnionej komórce jajowej ma niewielkie szanse powodzenia, gdyż nie znamy ani jej płci, ani statusu wad genetycznych, ani genomowej wartości hodowlanej. Prawdopodobieństwo skuteczności selekcji genomowych młodych potomków wynosi obecnie 1:25, tzn. że nawet jeśli na każdym poziomie przeprowadzono tę procedurę i uzyskano dobre i bardzo do-bre wyniki, należałoby dokonać manipulacji na setkach komórek jajowych w przeliczeniu na jednego skutecznie wyselekcjonowanego osobnika. Z pro-stego rachunku wynika:

Czynnik wpływający Prawdopodobieństwo

powodzenia Skumulowane

Współczynnik selekcji 0,04 0,04 Płeć 0,5 0,02 Brak wad genetycznych 0,7 0,014 Edytowanie skuteczne >90% 0,4 0,0056 Klonowanie skuteczne 0,8 0,0045 Cielność wg ET 0,5 0,0022 Cielęta urodzone żywe 0,9 0,0020

Oznacza to, że aby otrzymać jednego odpowiedniego osobnika, należy

dokonać manipulacji około 500 zygot, w celu utrzymania dzisiejszej granicy selekcji. Jeśli to się nie uda, koncepcyjne zalety programu hodowlanego, wyko-rzystującego edytowanie genomu, szybko wyblakną, a do tego dojdzie około 3-miesięczne przesunięcie czasowe w porównaniu do procedury standardowej.

Kwestię możliwości zastosowania edytowania genomu w praktyce

można sprowadzić do dwóch aspektów: * Czy uda nam się znaleźć innowacyjne podejścia, które umożliwi ą dokładną identyfikację odpowiednich QTN przy niewielkich kosztach? * Czy sklonowane reproduktory zostaną zaakceptowane w produkcji jako stan-dard?

Z dzisiejszego punktu widzenia odpowiedź na oba pytania brzmi „nie”, ale badania trwają, a struktury dotyczące informacji i kontroli wydajności w populacjach wciąż się zmieniają.

Z punktu widzenia szacowania wartości hodowlanej edytowanie ge-nomów stanowi wyzwanie, gdyż metoda ta przełamuje prawa Mendla, a przez to bezpośrednio wpływa na kowariancję krewnych. Najpierw jednak należy stworzyć metody odpowiednio uwzględniające obszerne edytowanie genomo-we w szacowaniu składników wariancji i wartości hodowlanej.

67

5. Szacowanie wartości hodowlanej a konkurencja

Jak wspomniano powyżej, wartości hodowlane służą także pozyskiwa-niu zwierząt hodowlanych. Niestety, w początkowym okresie szacowania wiele związków hodowców ze względów dydaktycznych zdecydowało na przyjęcie tej samej standaryzacji wartości hodowlanych. Doprowadziło to do tego, że opublikowane wartości hodowlane wielokrotnie wykazują tę samą skalę, a przez to sugerują, że można je przenosić z jednej populacji na drugą. Tak się oczywiście nie dzieje i dlatego byłoby o wiele lepiej, gdyby szacowanie warto-ści hodowlanych publikowane było w odrębnej skali w każdym miejscu. Roz-bieżność ta doprowadziła do powstania trzech różnych dróg:

• w przypadku ras bydła Holstein i Brown Swiss od połowy lat osiem-dziesiątych dokonywano przeliczenia obcych wartości hodowlanych na lokalne skale przy użyuciu Interbull. Zostało to ułatwione przez fakt, że dobre buhaje rozpłodowe wykorzystywane były na rynku międzyna-rodowym;

• w przypadku bydła symentalskiego stworzono ponadpaństwową popu-lację z szacowaniem wartości hodowlanej, do której w chwili obecnej należą Niemcy, Austria, Czechy i wkrótce także i Słowacja;

• w przypadku trzody chlewnej w Niemczech nie powiodły się się żadne działania, których celem było stworzenie przejrzystości czy doprowa-dzenie do współpracy. Konkurujące związki hodowców stosują sztucz-nie rozdmuchane skale głównie w celu pozyskania klientów z zagrani-cy. Niestety brak jest narzędzi prawnych, które można by zastosowac przeciwko nieprawidłowemu przedstawianiu wartości hodowlanych, także i nie będzie ich po wejściu w życie nowego rozporządzenia UE o hodowli zwierząt.

Jak wynika z powyższego przedstawienia, szacowanie wartości hodow-

lanej stanowi dynamicznie rozwijający się obszar zadań, z którymi poradzić sobie mogą jedynie mocne instytucje dysponujące odpowiednim zapleczem naukowym. W szczególności z perspektywy wprowadzenia nowych metod po-trzebna jest szczególnie siła przebicia oraz ścisła współpraca z organizacjami hodowców.

Piśmiennictwo Aguilar I., Misztal I., Johnson D.L., Legarra A., Tsuruta S., Lawlor T.J. (2010): Hot topic: a unified approach to utilize phenotypic, full pedigree, and genomic information for genetic evaluation of Holstein final score. J. Dairy Sci., 93: 743-752.

Ducrocq V., Boichard D., Barbat A., Larroque H. (2001): Implementation of an ap-proximate multitrait BLUP evaluation to combine production traits and functional traits into a total merit index. 52nd EAAP meeting: 26-29 August 2001; Budapest.

68

Edel C., Emmerling R., Neuner S., Götz K.U. (2011): Genomische Selektion: Stand der Implementierung beim Fleckvieh. Züchtungskunde 83, 257-265.

Emmerling R., Lidauer M., Mäntysaari E. (2002): Multiple Lactation Random Regres-sion Test-Day Model for Simmental and Brown Swiss in Germany and Austria. Interbull Meeting, Interlaken Switzerland, 26-27 May, 111-117.

Erbe M., Frischknecht M., Pausch H., Emmerling R., Meuwissen T.H.E., Gredler B., Bapst B., Consortium I., Götz K.U., Simianer H. (2016): Genomic prediction using imputed sequence data in dairy and dual purpose breeds. J. Anim. Sci., 94: 198-199.

Ertl J., Edel C., Emmerling R., Pausch H., Fries R., Götz K.U. (2014): On the limited increase in validation reliability using high-density genotypes in genomic best linear unbiased prediction: Observations from Fleckvieh cattle. J. Dairy Sci., 97: 487-496.

Gierdziewicz M., Thaller G., Averdunk G., Aumann J. (1994): Evaluation of calving ease using a reduced animal model. 45th EAAP meeting, Edinburgh 5.-8.9.1994.

Glodek P. (1970): Konstruktion und Eigenschaften von Selektionsindices für mehrere Merkmale und Informationsquellen diskutiert am Beispiel eines Indexes zur Selektion von Jungebern. Habilschrift Universität Göttingen.

Götz K.U. (2004): Die BLUP-Tiermodell-Zuchwertschätzung beim Schwein. https://www.lfl.bayern.de/mam/cms07/publikationen/daten/informationen/p_19998.pdf

Graser H.U., Averdunk G. (1991): Die Zuchtwertschätzung für Milchleistungsmerkma-le in Bayern: eine Einführung und Anleitung zum Verständnis einer schwierigen Mate-rie. Schule und Beratung, Sonderheft 1, 1991.

Harmon A. (2015): Open Season Is Seen in Gene Editing of Animals. http://www.nytimes.com/2015/11/27/us/2015-11-27-us-animal-gene-editing.html?_r=0

Hazel L.N., Lush J.L. (1943): The efficiency of three methods of selection. Jour Hered 33: 393-399.

Henderson C.R. (1973): Sire Evaluation and Genetic Trends. In Proceedings of the An-imal Genetics and Breeding Symposium in Honor of Dr. Jay L. Lush. Champaign, Illi-nois. American Society of Animal Science 10-41.

Jenko J., Gorjanc G., Cleveland M.A., Varshney R.K., Whitelaw C.B.A., Wooliams J.A., Hickey J.M. (2015): Potential of promotion of alleles by genome editing to im-prove quantitative traits in livestock breeding programs. Genetics Selection Evolution 47: 55.

Jinek M., Chylinski K., Fonfara I., Hauer M., Doudna J.A., Charpentier E. (2012): A programmable Dual-RNA-Guided DNA Endonuclease in Adaptive Bacterial Im-munity. Science 337: 816-821.

Masuda Y., Misztal I., Tsuruta S., Lourenco D.A.L., Fragomeni B.O., Legarra A., Aguilar I., Lawlor T.J. (2015) Single-Step Genomic Evaluations with 570K Genotyped Animals in US Holsteins. Interbull Bulletin 49: 85-89.

Meuwissen T.H.E., Hayes B.J., Goddard M.E. (2001): Prediction of Total Genetic Val-ue Using Genome-Wide Dense Marker Maps. Genetics 157: 1819-1829.

69

Neuner S., Emmerling R., Edel C., Götz K.U. (2011): Genomische Selektion - Stand der Implementierung beim Braunvieh. Züchtungskunde 83, 266-271.

Pfeiffer C., Fuerst-Waltl B., Schwarzenbacher H., Steininger F., Fuerst C. (2015): A comparison of methods to calculate a total merit index using stochastic simulation. Genetics Selection Evolution 47: 36.

Pimentel E.C.G., Edel C., Emmerling R., Götz K.U. (2015): How imputation errors bias genomic predictions. J. Dairy Sci., 98: 4131-4138.

Plieschke L., Edel C., Pimentel E.C.G., Emmerling R., Bennewitz J., Götz K.U. (2016): Systematic genotyping of cow groups to improve genomic breeding values of young candidates. GSE 48: 73.

Schaeffer L.R. (2006): Strategy for applying genome-wide selection in dairy cattle. J. Anim. Breed. Genet., 123: 218-223.

Thaller G., Gierdziewicz M., Averdunk G., Aumann J. (1994): Breeding value estima-tion for reproductive traits by an animal model under consideration of maternal and paternal effects. 45th EAAP meeting, Edinburgh 5.-8.9.1994.

VanRaden P. (2008): Efficient methods to compute genomic predictions. J. Dairy Sci., 91: 4414-4423.

70



MODERNE METHODEN DER ZUCHTWERTSCHÄTZUNG BEI LANDWIRTSCHAFTLICHEN NUTZTIEREN ZUR

VERBESSERUNG DER LEISTUNG, GESUNDHEIT UND PRODUKTQUALITÄT

Kay-Uwe Götz, Jörg Dodenhoff, Malena Erbe

Bayerische Landesanstalt für Landwirtschaft, Institut für Tierzucht, Freising/Grub, Deutschland

1. Einleitung

Unzweifelhaft hat sich die Einführung objektiver Zuchtwertschätz-methoden in der zweiten Hälfte des 20. Jahrhunderts als die entscheidende Triebkraft des Zuchtfortschritts erwiesen. Fortschritt ist dabei nicht nur durch die besseren Methoden an sich entstanden, vielmehr hat die Verfügbarkeit von objektiv geschätzten Zuchtwerten auch zu einer deutlichen Differenzierung des Vatertiereinsatzes und zu einer Ausrichtung der Zuchtprogramme auf die gezielte Produktion hochwertiger Vererber geführt.

Zuchtwertschätzung und Zuchtprogramm hängen somit eng zusammen und auch heute noch beeinflusst die Verfügbarkeit neuer Zuchtwertschätz-methoden die Art und Weise wie Zuchtprogramme organisiert werden, wie Leistungsprüfungen durchgeführt werden und ob bäuerliche Zuchtprogramme mit internationalen Unternehmen mithalten können. Insbesondere hat die Erk-enntnis, dass sich auch bei Merkmalen mit niedriger Heritabilität bei verfüg-baren Leistungsdaten und Einsatz moderner Zuchtwertschätzmethoden hohe Sicherheiten der geschätzten Zuchtwerte erzielen lassen dazu beigetragen, dass seit Beginn des Jahrtausends mehr und mehr Zuchtwerte für Merkmale des Fit-nesskomplexes geschätzt werden.

2. Zuchtwertschätzmethoden

Zuchtwertschätzung dient in der Tierzucht dreierlei Zwecken: • Hauptsächlich dient sie natürlich dazu, Selektionskandidaten nach

ihren Zuchtwerten zu rangieren und auch zu selektieren. • Daneben ist die Zuchtwertschätzung aber auch von Bedeutung für die

Vorhersage des Zuchtfortschritts und damit für die Zuchtplanung selbst.

71

• Schließlich bestimmt der Zuchtwert mit über den Preis von Samen im (internationalen) Handel. Damit ist die Zuchtwertschätzung auch ein Instrument des Wettbewerbs bzw. der Verbraucherinformation.

Die Schätzung des Zuchtwerts von alten, umfangreich geprüften Vatertieren kann mit jeder beliebigen Methode hinreichend genau erfolgen. Für einen hohen Zuchtfortschritt muss jedoch das Generationsintervall so kurz wie möglich gehalten werden und das bedeutet, dass Zuchtwerte auch für weibliche Tiere ohne Nachkommen und für junge männliche Tiere mit hinreichender Genauigkeit geschätzt werden müssen. Das Kernproblem der Zucht-wertschätzung besteht deshalb darin, den Zuchtwert so früh und so genau wie möglich vorherzusagen. Diesem Ziel haben sich die immer weiter verfeinerten Methoden der Zuchtwertschätzung verschrieben. 2.1. Selektionsindex

Der Selektionsindex von Hazel und Lush (1943) war die erste Methode zur Bewertung von Tieren, die sowohl in der Lage war, den Zuchtwert basier-end auf der Leistung von Verwandten in komplexen Informations-geflechten zu schätzen, als auch verschiedene Merkmale zu einem Gesamtzuchtwert zu kombinieren. Statistisch gesehen handelt es sich beim Selektionsindex um eine multiple lineare Regression der Zuchtwerte im Zuchtziel auf die vorhandenen Informationsquellen.

Der Selektionsindex fand in den siebziger Jahren in der Schweinezucht, vor allem auf Grund der Arbeiten von Glodek (1970) erhebliche Verbreitung. In der Rinderzucht dagegen kam der Selektionsindex zur direkten Schätzung von Zuchtwerten meist nur in seiner einfachsten Form

�� = 2�� + � ( − )

zur Anwendung, wobei n die Zahl der Nachkommen ist und � = (��ℎ�)ℎ� . Indi-

rekt wird dagegen der Selektionsindex noch heute vielfach für die Kombina-tion von unabhängig geschätzten Zuchtwerten zu einem Gesamtzuchtwert ver-wendet. 2.2. BLUP-Zuchtwertschätzung

Schon bei der Einführung des Selektionsindex traten dessen zwei Hauptnachteile deutlich erkennbar in Erscheinung:

• bei der Zuchtwertschätzung kann es zu Verzerrungen kommen, wenn die Umwelt besonders fein granuliert modelliert wird und demzufolge die Vergleichsgruppen sehr klein werden und

• bei komplexen Informationslagen neigt man wegen der komplizierten Berechnungen und Ableitungen dazu, Vereinfachungen vorzunehmen oder weniger wichtig erscheinende Informationen wegzulassen.

72

Henderson entwickelte bereits 1973 die Konzepte der BLUP-Zuchtwertschätzung, lange bevor die verfügbare Rechentechnik das Verfahren praktisch anwendbar erscheinen ließ. Dennoch erlaubt BLUP, insbesondere in der Form des Tiermodells die Überwindung beider Einschränkungen des Selek-tionsindex, stellt dabei aber größere Anforderungen an die Rechentechnik. Beim Rind wurde die BLUP-Zuchtwertschätzung mit dem Tiermodell in Bayern im Jahr 1990 eingeführt (Graser und Averdunk, 1991) und beim Schwein im Jahr 1995 (Götz, 2004). Umsetzungen in anderen Ländern er-folgten im Anschluss daran relativ zügig. Beim Schaf dauerte allerdings die Einführung in Deutschland bis zum Jahr 2014.

Konzentrierten sich die ersten Modelle noch auf einfache Merkmale wie Laktationsleistungen oder Wiederholbarkeitsmodelle für die Fruchtbarkeit, wurde mit dem Übergang auf komplexere Merkmale aus dem Bereich Frucht-barkeit und Kalbeverlauf klar, dass in der Modellierung der genetischen Ef-fekte innerhalb einer BLUP-Zuchtwertschätzung noch Reserven liegen. In Bayern wurden 1994 Zuchtwertschätzungen für Kalbeverlauf (Gierdziewicz et al., 1994) und Fruchtbarkeit (Thaller et al., 1994) eingeführt, die sowohl jeweils maternale und paternale Effekte, als auch, im Falle des Kalbeverlaufs, ein Schwellenwertmodell berücksichtigten. Insbesondere für die ungünstigen Herdenstrukturen in Süddeutschland und Österreich brachte die Einführung des Random Regression Testtagsmodells im Jahr 2002 noch einmal eine signifi-kante Verbesserung der Qualität der Zuchtwertschätzung für Milchleis-tungsmerkmale und ermöglichte zudem die Schätzung von Zuchtwerten für die Persistenz, was nicht unerheblich dazu beitrug, den jahrelangen Rückgang der Persistenz zu stoppen (Emmerling et al., 2002). 2.3. Gesamtzuchtwerte

Während man beim Schwein bereits mit Einführung der BLUP-Tiermodelle multivariate Zuchtwertschätzverfahren angewendet hat (Götz, 2004), sind beim Rind die univariaten Zuchtwertschätzungen nach wie vor so umfangreich, dass rechentechnisch an eine komplett multivariate Zucht-wertschätzung nicht zu denken ist. Das wirft insbesondere bei der Berechnung von Gesamtzuchtwerten eine Reihe von Problemen auf, die noch nicht be-friedigend gelöst sind (Pfeiffer et al., 2015). Das betrifft insbesondere die Frage von Korrelationen der Resteffekte aus verschiedenen Zuchtwertschätzungen und das Problem des „double countings“, wenn einzelne Zuchtwerte selbst wieder Indizes sind, die Hilfsmerkmale enthalten. Auch die Schätzung der ge-netischen Parameter ist alles andere als trivial (Pfeiffer et al., 2015). Theore-tisch überlegen und auch in der Simulation sehr vielversprechend erscheint der Ansatz von Ducrocq et al. (2001), der aber nicht ohne weiteres auf die Kombi-nation von genomischen Zuchtwerten aus Two-Step Verfahren übertragbar ist.

Demzufolge werden auch heute noch die allermeisten Aggregationen von Zuchtwerten nach der Selektionsindexmethode von Hazel und Lush (1943)

73

durchgeführt. Dabei tritt oftmals die Situation ein, dass der Gesamtzuchtwert ein Index aus Indizes ist, die selbst wiederum aus unvollständig multivariaten Schätzungen stammen oder Kombinationen von direktem genomischen Zucht-wert und Pedigree-Zuchtwert aus einem genomischen Blending (VanRaden, 2008) stammen. Die theoretischen Eigenschaften dieser Indizes lassen sich da-bei nicht immer präzise herleiten.

2.4. Genomische Zuchtwertschätzverfahren

Das Konzept der genomischen Zuchtwertschätzung wurde im Jahr 2001 von Meuwissen et al. veröffentlicht und fand in den nächsten fünf Jahren wenig Interesse bei den angewandten Zuchtwertschätzern. Erst ab dem Jahr 2007 stand eine Typisierungsplattform zur Verfügung, die die Umsetzung des Konzepts von Meuwissen et al. (2001) in greifbare Nähe rückte. Ein zweites wichtiges Element war die zuchtplanerische Arbeit von Schaeffer (2006), die sich im Nachhinein zwar als unrealistisch erwies, die aber bei den Zucht- und Besamungsorganisationen zu einem gewaltigen Interesse und einer hohen Zahlungsbereitschaft führte. In der Folge wurden auch bei Fleckvieh und Braunvieh genomische Kalibrierungen durchgeführt und die genomische Zuchtwertschätzung im Jahr 2011 offiziell eingeführt (Edel et al., 2011; Neuner et al., 2011).

Für die Schätzung der genomischen Zuchtwerte wird auf Grund der Arbeiten von VanRaden (2008) meist ein als GBLUP bezeichnetes Verfahren verwendet, bei dem das folgende Gleichungssystem gelöst wird:

� �′�� ′��′�� ′�� + ��

�� = � �′��′��

mit � = ��

und W als Designmatrix zur Verknüpfung von Zuchtwerte und

Beobachtungen.

So schlicht die Darstellung des Gleichungssystems auch erscheint, so kompliziert ist die Umsetzung in der Praxis. Dies liegt zum einen daran, dass in der Praxis nicht alle Tiere genotypisiert sind. In diesem Fall gibt es Tiere, die Informationen zur ZWS liefern, die aber im Gleichungssystem nicht vorhanden sind. Dies muss bei der Berechnung der “Phänotypen” berücksichtigt werden. Gleichzeitig bedeutet dies aber auch, dass die Lösungen des Gleichungssystems nicht alle Informationen enthalten, die auch in konventionellen Zuchtwerten vorkommen.

In der Praxis ist diese Diskrepanz erheblich: Der Regelfall ist, dass einige tausend, vielleicht auch einige zehntausend Tiere genotypisiert sind, denen Millionen von Tieren in der normalen Zuchtwertschätzung gegenüber-stehen. Demzufolge tritt ein nicht unerheblicher Informationsverlust auf, denn im GBLUP fehlen alle nicht typisierten Nachkommen von Vater und Mutter. Für die Kalibrierung ist das nicht von großer Bedeutung, da hier der Zuchtwert

74

meist schon auf vielen Tieren basiert, aber für die Kandidaten, deren Zuchtwert man vorhersagen möchte, ergibt sich ein relativ großer Informationsverlust.

Aus diesem Grund ist man bereits seit den Anfängen der Genomischen Selektion auf einen Zwei-Stufen-Ansatz ausgewichen. Hierbei werden direkte genomische Zuchtwerte mit dem obigen Modell geschätzt. In einem zweiten Schritt werden die direkten genomischen Zuchtwerte mit dem Elternzuchtwert aus der konventionellen ZWS kombiniert. Diese Kombination bezeichnet man als “Blending”.

Dabei ergibt sich das Problem, dass zwischen dem direkten geno-mischen Zuchtwert und dem Elternzuchtwert eine Kovarianz besteht, weil teil-weise die gleichen Informationen zu deren Schätzung verwendet wurden. Van-Raden (2008) stellte auch hierfür einen Lösungsansatz vor. Für die Kombina-tion aus direktem genomischen Zuchtwert und Elternzuchtwert hat sich mehrheitlich der Ausdruck “genomically enhanced breeding value” (GEBV) eingebürgert. In Bayern bezeichnen wir den GEBV als “genomisch optimierten Zuchtwert” (goZW).

Ein weiteres Problem der genomischen ZWS sind die wechselnden Chiptypen. Vom Standardchip, dem Illumina 50K Bead Chip, gibt es bereits zwei Varianten. Daneben gibt es mehrere sog. low density (LD) Chips und einen 777K Chip. Dabei ist es nicht so, dass die kleineren Chips immer Unter-mengen der großen Chips wären. Vielmehr haben verschiedene Chips oft nur 40-50% der SNPs mit den kleineren Chips gemeinsam. In einer Zucht-wertschätzung kann man aber nicht simultan mit mehreren Chipdichten rechnen. Die Lösung besteht darin, dass man den Genotyp für die auf den kleineren Chips fehlenden SNPs auf der Basis von bekannten Kopplungsgrup-pen und populationsweiten Wahrscheinlichkeit schätzt. Diese sog. “Imputa-tion” funktioniert in der Regel mit einer Erfolgsrate von 98-99%, d.h. nur rund 1-2% der SNPs werden falsch geschätzt. Nach Untersuchungen des Instituts für Tierzucht der LfL liegt die Übereinstimmung der geschätzten GEBV aus impu-tierten und “echten” Genotypen bei r = 0,99, aber dennoch kann es an den Rändern der Verteilung zu erkennbaren Rangierungsunterschieden kommen (Pimentel et al., 2015). 3. Umsetzung bei verschiedenen Tierarten 3.1. Rind

Für die Rinderrassen Fleckvieh und Braunvieh wurde die Zucht-wertschätzung mit dem Tiermodell für die Milchleistungsmerkmale im Jahr 1990 eingeführt. Zu diesem Zeitpunkt existierten in Deutschland noch mehrere unabhängige Zuchtwertschätzungen für diese Rassen. Erst 1995 wurde mit der Ländervereinbarung über Zuchtwertschätzung zwischen Bayern und Baden-Württemberg eine bundesweite Zuchtwertschätzung für Fleckvieh und Braun-vieh eingeführt und die Grundlage für die heute noch praktizierte Arbeit-

75

steilung gelegt. Ende 1996 wurde dann als zweiter wichtiger Komplex die Zuchtwertschätzung auf Fleischleistung eingeführt und diese bildete dann auch die Grundlage für die Einführung des ersten Gesamtzuchtwerts (GZW) im Jahr 1997. Der GZW enthielt zunächst nur Milchwert, Fleischwert, Zuchtleistung und Zellzahl. Die Exterieurzuchtwertschätzung gibt es seit 1998. Ab dem Jahr 2000 wurde eine Vereinbarung über die arbeitsteilige Zusammenarbeit mit Österreich getroffen und die Entwicklung eines gemeinsamen GZW voranget-rieben. Im November 2002 wurden alle Zuchtwertschätzungen zwischen Deutschland und Österreich zusammengeführt und ein gemeinsamer Gesam-tzuchtwert eingeführt. Seit 2007 werden in Österreich systematisch tierärztliche Diagnosen erfasst, nicht zuletzt, um damit Zuchtwerte für Gesundheitsmerk-male zu schätzen. Seit 2010 werden, basierend auf diesem Gesundheitsmoni-toring, Zuchtwerte für die Merkmale Mastitis, Milchfieber, frühe Frucht-barkeitsstörungen und Zysten veröffentlicht. Leider ist die Beteiligung am Ge-sundheitsmonitoring in Deutschland bislang nur schwach ausgeprägt, über 90% der Daten stammen aus Österreich.

Tab. 1: Vergleich der Gewichtungen und der erwarteten Selektionserfolge für die

Gesamtzuchtwerte 2006 und 2016 beim Fleckvieh

Wirtschaftliche Gewichte Erwartete Selektionserfolge

2006 2016 2006 2016

MILCH 38 38 76 69

FLEISCH 16 18 11 9

FITNESS 46 44 13 22

Milchmenge 0 0 363 325 Fettmenge 4,4 18,6 15,3 12,5 Eiweißmenge 33,4 19,4 12,2 9,7 Nettotageszunahme 7,3 4 4,5 3,4 Ausschlachtung 4,6 7 0,9 2,2 Handelsklasse 4,6 7 2,0 0,7 Nutzungsdauer 13,4 10 2,3 3,6 Persistenz 2,0 3 1,7 1,9 Fruchtbarkeitswert 6,8 14 -0,3 -0,1 Kalbeverlauf pat. 1,8 0 -0,4 -0,3 Kalbeverlauf mat. 1,8 1 3,0 3,6 Vitalitätswert*) (8,0) 5 (2,8) 4,3 Eutergesundheit 9,7 10 0,1 1,6 Melkbarkeit 2,0 1 2,9 3,3

*) im Zuchtziel 2006 war statt des Vitalitätswerts das Merkmal Totgeburten vertreten

76

Modifikationen des Gesamtzuchtwerts wurden in den Jahren 2006 und 2016 vorgenommen, wobei in jedem Fall die Optimierung des Zuchtfortschritts in den funktionalen Merkmalen im Vordergrund stand. Tab. 1 stellt den GZW 2006 und den GZW 2016 gegenüber. Wesentliche Innovationen im GZW 2016 waren die Einführung des Vitalitätswerts und die direkte Einbeziehung von Ge-sundheitszuchtwerten in den Gesamtzuchtwert.

Die genomische Zuchtwertschätzung wurde im Jahr 2011 eingeführt. In monatlichen Schätzungen werden jährlich für rund 15.000 Selektionskandi-daten genomische Zuchtwerte geschätzt, wobei die Arbeitsteilung analog zur Routinezuchtwertschätzung erfolgt. Die Größe der Kalibrierungsstichprobe be-trägt beim Fleckvieh 9.700 und beim Braunvieh 6.300 Tiere. Genomische Zuchtwerte werden außer für die Stammländer der Schätzpopulation auch für Kroatien, Frankreich und Italien geschätzt. Beim Braunvieh beteiligen wir uns am Intergenomics-Konsortium und tauschen in diesem Zusammenhang Geno-typen und Phänotypen aus. 3.2. Schwein

Die BLUP-Tiermodellzuchtwertschätzung beim Schwein in Bayern wurde 1995 eingeführt. Von Anfang an handelte es sich um eine multivariate Zuchtwertschätzung, die für die Merkmale tägliche Zunahme, Futteraufwand, Fleischanteil und Fleischbeschaffenheitszahl durchgeführt wurde (Götz, 2004). Wie bei Schweinen üblich, wurden die wirtschaftlichen Gewichtungen der einzelnen Merkmalen in relativ kurzen Zeitabständen (im bayerischen Fall alle fünf Jahre) den wirtschaftlichen Gegebenheiten angepasst. Im Jahr 2000 wurde das Merkmal aufgezogene Ferkel in den Gesamtzuchtwert integriert, im Jahr 2005 dann das Merkmal intramuskuläres Fett. Zum selben Zeitpunkt wurde die alte Fleischbeschaffenheitszahl durch den pH-Wert 45 min p.m. ersetzt. Im Jahr 2005 wurde die Zuchtwertschätzung bei Vaterrassen auf ein komplett mul-tivariates System umgestellt, bei dem Reinzucht- und Kreuzungsleistungen als getrennte Merkmale aufgefasst werden. Die Zahl der Merkmale in der Kovari-anzmatrix stieg damit auf 11. Seit 2011 werden Fruchtbarkeitsdaten aus der Produktionsstufe berücksichtigt. Eine Zuchtwertschätzung für Anomalien wurde im Jahr 2013 eingeführt und im Jahr 2015 erfolgte die Einbeziehung des Merkmals Tropfsaftverlust und eine Zuchtwertschätzung für Nutzungsdauer in Form des Merkmals „Verbleiberate zum 2. Wurf“.

Die genomische Zuchtwertschätzung wurde in Bayern für beide Ras-segruppen im Jahr 2016 eingeführt. Da für die Deutsche Landrasse nur wenige Eber pro Jahr nachkommengeprüft werden, stützt sich deren Kalibrierungss-tichprobe vor allem auf Sauen aus dem Basiszuchtbetrieb. Derzeit bilden etwa 1700 Tiere die Kalibrierungsstichprobe. Bei der Rasse Piétrain konnten im Rahmen des Projekts InGeniS etwa 2300 Tiere genotypisiert werden. Da bei Piétrain eine deutlich größere Anzahl nachkommengeprüfter Besamungseber

pro Jahr zur Verfügung steht, basiert die Kalibrierungsstichprobe auf männlichen Tieren.

Im Bereich der Rinderzucht war und ist ein System verbreitet, das in mehreren Schritten zu genomischBei der in der Schweinezucht vorliegenden Datenstruktur (relativ geringe Scherheiten der konventionellen Zuchtwerte der Tiere, die für die Schätzung der SNP-Effekte genutzt werden) ist dieses Verfahren suboptimal. Daher war es ein Ziel, ein Single-Step

Abbildung

Beim Single-fügung stehenden Informationsquellen (Phänotypen, Pedigree und Genotypiformationen) in einem Modell verwertet. Die Schätzunfolgt in diesem Modell implizit und unter Berücksichtigung aller Informationen erhält jedes Tier einen genomischnicht genotypisiert sind, profitieren von der Singlewenn auch in deutlich geringerem Ausmaß als die genotypisierten Tiere. Jedes Tier, dessen Genotyp berücksichtig wird, erhält einen individuellen Zuchtwert, d.h. dass auch noch nicht eigenunterschiedliche Zuchtwerte

Für die Routineund seit Dezember 2016 für die Mutterrassen (Deutsche Landrasse, Deutsches Edelschwein) wöchentlich mit dem Programm „MiX99“ multivariate SingleStep-Modelle mit genetischen Gruppen unter Einbeziehung aller phänotyischen Daten der Ausgangsrassen und ihrer Kreuzungen gelöst. Bei Modell für Piétrain gehen Genotypeninformationen reinrassiger PiétrainBeim Modell für die Mutterrassen werdrassigen Deutsche LandrasseEdelschwein sind zu wenige Genotypen verfügbar, als dass für diese Rasse SNP-Effekte stabil geschätzt werden könnten.

pro Jahr zur Verfügung steht, basiert die Kalibrierungsstichprobe hauptsächlich auf männlichen Tieren.

Im Bereich der Rinderzucht war und ist ein System verbreitet, das in mehreren Schritten zu genomisch-optimierten Zuchtwerten führt (vergl. 2.4). Bei der in der Schweinezucht vorliegenden Datenstruktur (relativ geringe Scherheiten der konventionellen Zuchtwerte der Tiere, die für die Schätzung der

Effekte genutzt werden) ist dieses Verfahren suboptimal. Daher war es Step-Verfahren für den Routinebetrieb zu entwickeln.

Abbildung 1: Schema des Single-Step-Verfahrens

-Step-Verfahren (siehe Abbildung 1) werden alle zur Vefügung stehenden Informationsquellen (Phänotypen, Pedigree und Genotypiformationen) in einem Modell verwertet. Die Schätzung der SNP-Effekte efolgt in diesem Modell implizit und unter Berücksichtigung aller Informationen erhält jedes Tier einen genomisch-optimierten Zuchtwert, d.h. auch Tiere, die nicht genotypisiert sind, profitieren von der Single-Step-Zuchtwertschätzung,

enn auch in deutlich geringerem Ausmaß als die genotypisierten Tiere. Jedes Tier, dessen Genotyp berücksichtig wird, erhält einen individuellen Zuchtwert, d.h. dass auch noch nicht eigen- oder nachkommengeprüfte Vollgeschwister unterschiedliche Zuchtwerte erhalten und damit unterscheidbar sind.

Für die Routine-Zuchtwertschätzung werden seit Mai 2016 für Piétrain und seit Dezember 2016 für die Mutterrassen (Deutsche Landrasse, Deutsches Edelschwein) wöchentlich mit dem Programm „MiX99“ multivariate Single

Modelle mit genetischen Gruppen unter Einbeziehung aller phänotyischen Daten der Ausgangsrassen und ihrer Kreuzungen gelöst. Bei Modell für Piétrain gehen Genotypeninformationen reinrassiger Piétrain-Tiere mit ein. Beim Modell für die Mutterrassen werden nur Genotypinformationen von reirassigen Deutsche Landrasse-Tieren berücksichtigt. Für die Rasse Deutsches Edelschwein sind zu wenige Genotypen verfügbar, als dass für diese Rasse

Effekte stabil geschätzt werden könnten.

77

hauptsächlich

Im Bereich der Rinderzucht war und ist ein System verbreitet, das in optimierten Zuchtwerten führt (vergl. 2.4).

Bei der in der Schweinezucht vorliegenden Datenstruktur (relativ geringe Si-cherheiten der konventionellen Zuchtwerte der Tiere, die für die Schätzung der

Effekte genutzt werden) ist dieses Verfahren suboptimal. Daher war es Verfahren für den Routinebetrieb zu entwickeln.

Verfahren (siehe Abbildung 1) werden alle zur Ver-fügung stehenden Informationsquellen (Phänotypen, Pedigree und Genotypin-

Effekte er-folgt in diesem Modell implizit und unter Berücksichtigung aller Informationen

optimierten Zuchtwert, d.h. auch Tiere, die Zuchtwertschätzung,

enn auch in deutlich geringerem Ausmaß als die genotypisierten Tiere. Jedes Tier, dessen Genotyp berücksichtig wird, erhält einen individuellen Zuchtwert,

oder nachkommengeprüfte Vollgeschwister

Zuchtwertschätzung werden seit Mai 2016 für Piétrain und seit Dezember 2016 für die Mutterrassen (Deutsche Landrasse, Deutsches Edelschwein) wöchentlich mit dem Programm „MiX99“ multivariate Single-

Modelle mit genetischen Gruppen unter Einbeziehung aller phänotyp-ischen Daten der Ausgangsrassen und ihrer Kreuzungen gelöst. Bei Modell für

Tiere mit ein. en nur Genotypinformationen von rein-

Tieren berücksichtigt. Für die Rasse Deutsches Edelschwein sind zu wenige Genotypen verfügbar, als dass für diese Rasse

78

Durch die genomische Zusatzinformationen lässt sich die Sicherheit des Gesamtzuchtwertes bei Jungtieren von etwa 35 auf gut 50 % steigern. Somit kann die Auswahl der KB-Eber mit größerer Sicherheit erfolgen. Die genomische Selektion profitiert von umfangreichen Leistungsprüfungen, denn in bayerischen LPAs werden jährlich mehr als 200 Eber der Rasse Piétrain nachkommengeprüft. So wird die Kalibrierungsstichprobe kontinuierlich er-weitert und aktualisiert.

Für die Mutterrassen werden sowohl klassische Leistungsmerkmale, als auch Fruchtbarkeit, Fleischqualität und Langlebigkeit berücksichtigt. Das Zuchtziel geht in Richtung fruchtbarer Sauen mit geringen Ferkelverlusten, die bei einer langen Nutzungsdauer Mastferkel mit perfekter Eignung für den bay-erischen Markt erzeugen. Um den Zuchtfortschritt bei Mutterrassen weiter zu beschleunigen, ist die genomisch-optimierte Zuchtwertschätzung gut geeignet, da die normalerweise erst spät feststellbare Zuchtleistung bereits bei Jungtieren so sicher festgestellt werden wie bei einer Sau mit zwei Würfen. Im Bereich der Mastleistung, des Schlachtkörperwerts und der Fleischqualität lassen sich Sicherheiten erzielen, die der Prüfung von etwa drei Nachkommen entspre-chen. 3.3. Schaf

Schafe eignen sich, ähnlich wie Fleischrinder, auf Grund der Zucht-struktur nur bedingt für eine moderne Zuchtwertschätzung. Obwohl das BLUP-Verfahren viele strukturelle Probleme abmildern kann, ist eine sinnvolle Zuchtwertschätzung nur dann möglich, wenn ausreichende genetische Ver-knüpfungen zwischen den Betrieben bestehen. In Deutschland wurden in den Jahren 2010-2012 die Daten aller Herdbuchorganisationen beim Schaf im Sys-tem OviCap des Rechenzentrums vit zusammengefasst. Diese bilden die Grundlage der Zuchtwertschätzung für Feldmerkmale, die seit 2014 durchge-führt wird und die Merkmalskomplexe Reproduktion, Exterieur, Fleischleis-tung und Muttereigenschaften umfasst. Seit 2015 werden die Fleischleis-tungszuchtwerte durch Zuchtwerte aus der Stationsprüfung optimiert, die von der LfL geschätzt werden. 4. Ausblick 4.1. Neue Merkmale

Seit der Einführung des BLUP-Tiermodells im Jahr 1990 ist die Zahl der Merkmale, für die beim Rind regelmäßig Zuchtwerte geschätzt werden, von zwei auf mehr als 50 gestiegen. Bei Schweinen werden Zuchtwerte für 17 ver-schiedene Merkmale in drei Rassen geschätzt und beim Schaf sind es derzeit 10 Merkmale. Für viele dieser Merkmale existierten Leistungsprüfungen bereits in den neunziger Jahren, aber insbesondere die Qualitätsmerkmale beim Schwein sind erst Anfang des Jahrtausends entwickelt worden.

79

Der klassische Entwicklungszyklus bei neuen Merkmalen besteht aus den fol-genden Schritten:

• Etablierung der Erfassungsmethodik • Sammlung eines Grundstocks von Leistungsdaten • Schätzung von Varianzen und Kovarianzen • Aufbau einer Zuchtwertschätzung • Praxiseinführung.

Im Zeitalter der konventionellen Zuchtwertschätzung begannen solche Verfahren in der Regel mit Stichproben, die rund 1.000 Tiere umfassten (50 Väter à 20 Nachkommen). Seit der Einführung der genomischen Selektion gestaltet sich die Innovation schwieriger. Für eine belastbare Kalibrierung wer-den, je nach Merkmal, mindestens 2.000 genotypisierte Tiere mit sicher geschätzten konventionellen Zuchtwerten benötigt. Das entspricht beim Rind etwa 7, beim Schwein rund 10 Jahrgängen an Besamungsvätern. Würde man also beim bisherigen Ansatz bleiben, könnte man erst 10 Jahre nach der Etab-lierung der Messmethodik eine genomische Zuchtwertschätzung für das neue Merkmal einführen. Dieser Ansatz kann optimiert werden, wenn man bei neuen Merkmalen weibliche Tiere in die Lernstichprobe mit einbezieht. Frühere Ar-beiten, die eine Einbeziehung weiblicher Tiere als nicht sinnvoll erachteten, gingen von der Annahme aus, dass alternativ auch weitere männliche Tiere hät-ten typisiert werden können und betrachteten die Situation von herkömmlichen Merkmalen.

Die derzeit diskutierten neuen Merkmale sind vor allem durch drei Ei-genschaften gekennzeichnet:

• sie sind teuer zu erfassen (z.B. Methanemission, Futteraufnahme), • sie zeigen nur niedrige bis mittlere Heritabilitäten

(Gesundheitsmerkmale, Methanemission) und • sie sind ökonomisch auf der Betriebsebene nicht zu bewerten

(Methanemission, Resilienz, Verhalten).

Flächendeckende Leistungsprüfungen sind deshalb für die neuen Merkmale kaum finanzierbar. Konzentriert man jedoch die weiblichen Tiere in Testherden, lässt sich oft auch die aufwändige Merkmalserhebung konzentri-eren. Das trifft besonders für Merkmale wie Futtereffizienz, Resilienz und Emission von Treibhausgasen zu. Beim Schwein war der Aufbau der geno-mischen Zuchtwertschätzung für die Deutsche Landrasse nur durch die Einbe-ziehung weiblicher Tiere in die Lernstichprobe möglich, weil ansonsten das Material viel zu alt gewesen wäre.

Allerdings zeigen Ergebnisse der LfL einer Simulationsstudie beim Rind, dass Selektion anhand des genomischen Zuchtwerts oder auch phänotyp-ische Vorselektion zu einer massiven Verzerrung der Kalibrierung führen kann (Plieschke et al., 2016). Aus diesem Grund stellt die Organisation einer weib-

80

lichen Lernstichprobe erhebliche Anforderungen an die durchführende Züchtervereinigung und bedarf eines kontinuierlichen Qualitätsmanagements. Dies gilt umso mehr, als oftmals gleichzeitig auch die Betriebe erstmals aktiv in die Durchführung der Leistungsprüfung mit eingebunden werden, was eben-falls eine intensive Betreuung erforderlich macht.

Derzeit laufen in Deutschland drei Projekte zur Etablierung von Kuh-Lernstichproben, zwei bei der Rasse Holstein und eines bei der Rasse Braun-vieh.

4.2. Neue Methoden

Auf dem Gebiet der Methodik steht die Entwicklung derzeit beim Sin-gle-Step Ansatz für die genomische Zuchtwertschätzung (Aguilar et al., 2010). Dieses Konzept lässt sich inzwischen mit Standardsoftwareprogrammen in die Praxis umsetzen, weist dabei aber eine ganze Reihe von technischen Details auf, die zu beachten sind. In der ursprünglichen Form besteht nach wie vor das Problem, dass die genomische Verwandtschaftsmatrix G für die Berechnung der Inversen Kovarianzmatrix der Zuchtwerte H invertiert werden muss. Das macht die konzeptionellen Vorteile eines Single-Step Ansatzes teilweise wieder zunichte. Neuere Arbeiten konzentrieren sich daher darauf, die voll-ständige Inversion der G zu vermeiden, beispielsweise der APY-Algorithmus von Masuda et al. (2015).

Die Ergebnisse genomweiter Assoziationsstudien haben sich dagegen, von wenigen Ausnahmen abgesehen, als nicht relevant für die praktische An-wendung erwiesen. Das liegt zum einen daran, dass die gefundenen Effekte oft nicht vollständig reproduzierbar waren, zum anderen aber auch daran, dass die direkte Berücksichtigung der funktionalen Mutationen im Modell im Vergleich zur indirekten Berücksichtigung bei der genomischen Zuchtwertschätzung kaum zusätzlichen Nutzen erzielt.

Um das Jahr 2010 setzte man relativ große Hoffnungen in die Ver-besserung der Sicherheit der genomischen Zuchtwertschätzung durch höhere SNP-Dichten (z.B. Ertl et al., 2014) oder gar durch die Verwendung von (im-putierten) Sequenzinformationen (z.B. Erbe et al., 2016). Die praktischen Er-fahrungen zeigten aber, dass sich die Sicherheit der genomischen Zucht-wertschätzung durch höhere SNP-Dichten nicht oder nur marginal steigern lässt. Ebensowenig erfüllten sich bislang die Hoffnungen, durch höhere SNP-Dichten eine rasseübergreifende Zuchtwertschätzung möglich zu machen. 4.3. Gene Editing

Seit der Veröffentlichung der CRISPR/Cas9 Methodik (Jinek et al., 2012) stellt sich die Frage, ob das sogenannte Gene Editing auch in der Nutz-tierzüchtung sinnvoll anwendbar wäre. Beim Gene Editing mittels CRISPR/Cas9 kann man sehr gezielte Veränderungen einzelner Basenpaare im

81

Genom vornehmen. Vorausgesetzt, man kennt das gesamte genomische Inven-tar und die dazugehörigen Effekte, ließe sich der Zuchtfortschritt durch Ge-nome Editing mehr als verdoppeln (Jenko et al., 2015).

Die Frage nach der Nutzung von Genome Editing in der praktischen Nutztierzüchtung hat viele verschiedene Facetten. Auf der ethisch rechtlichen Seite wäre zunächst einmal zu klären, welche genetischen Veränderungen an Tieren aus heutiger Sicht überhaupt vertretbar wären. Das betrifft im We-sentlichen die thematischen Fragestellungen und erst in zweiter Linie die dazu verwendeten Methoden. Wenn man die Milchleistung von Kühen z.B. um weitere 1000 kg/a steigern möchte, lautet die generelle Frage, ob dies ethisch vertretbar ist oder nicht. Methodisch gesehen, ist es zweitrangig, ob diese Veränderung durch konventionelle Züchtung oder durch gezielte Edits erzielt wird. Rechtlich steht bislang noch die Klärung aus, ob Tiere oder Pflanzen, die durch CRISPR/Cas9 verändert wurden, als gentechnisch verändert im Sinne des Gentechnikgesetzes angesehen werden müssen.

Auf der praktischen Seite stellt sich vor allem die Frage, was verändert werden sollte. Abgesehen von einer Handvoll hinlänglich bekannter Einzelgene in jeder Spezies fehlt uns derzeit die empirische Grundlage, um die von Jenko et al (2015) ins Spiel gebrachten 50 oder 100 Edits pro Vatertier überhaupt zu (er)kennen. Da das zufällige Editieren aller SNPs eines QTLs keine zielführende Strategie darstellt, müssten zunächst sehr viel präzisere Kar-tierungsansätze entwickelt werden, wobei diese für eine praktische Anwendung weder finanziell noch zeitlich einen großen Aufwand bedeuten dürfen. Für eine verantwortliche Anwendung müssten außerdem neben den augenscheinlichen Effekten auch noch pleiotrope Effekte abgeschätzt werden, was noch einmal höhere Anforderungen an die Power des Designs stellt.

Schließlich stellt sich auch noch die Frage nach der praktischen Umsetzung und dem notwendigen Zeitaufwand. Die von Jenko et al. (2015) beschriebenen 50 bis 100 Edits können nur in der Zellkultur sinnvoll umgesetzt werden. Hie-rzu müssten folgende Schritte durchgeführt werden:

• Erzeugung von Embryonen mit hohem genetischen Potenzial • Biopsie und Genotypisierung der Embryonen (Ermittlung der

genomischen Zuchtwerte sowie des Erbfehlerstatus und des Geschlechts)

• Überführung in die Zellkultur • Reparatur aller bekannten Erbfehler • Editieren der vorgegebenen Anzahl Loci • Klonierung • Embryotransfer • Aufzucht

Die Aufstellung zeigt klar, dass die blinde Durchführung der Edits in einer befruchteten Eizelle wenig Aussichten auf Erfolg hat, da von dieser

82

weder Geschlecht, noch Erbfehlerstatus oder genomische Zuchtwerte bekannt sind. Die Erfolgsquote bei der Selektion von genomischen Jungvererbern be-trägt derzeit ca. 1:25, d.h. selbst wenn das Verfahren mit guten bis sehr guten Erfolgsquoten auf jeder Stufe durchgeführt würde, müsste hunderte von Eizel-len pro erfolgreich selektiertem Kandidaten manipuliert werden. Eine einfache Überschlagsrechnung ergibt:

Einflussgröße Erfolgswahrscheinlichkeit Kumulativ Selektionsquote 0,04 0,04 Geschlecht 0,5 0,02 Erbfehlerfreiheit 0,7 0,014 Edits zu >90% erfolgreich 0,4 0,0056 Klonierung erfolgreich 0,8 0,0045 Trächtigkeit nach ET 0,5 0,0022 Lebend geb. Kalb 0,9 0,0020

Das bedeutet, dass pro erfolgreichem Kandidat rund 500 Zygoten

manipuliert werden müssten, um die heutige Selektionsschärfe halten zu können. Gelingt dies nicht, schwindet der konzeptionelle Vorteil des Zuchtpro-gramms mit Gene Editing rasch, hinzu kommt ein zeitlicher Verzug von ca. drei Monaten gegenüber dem Standardverfahren.

Die Frage nach der praktischen Anwendbarkeit des Genome Editings in der Tierzucht kann demnach derzeit auf zwei Teilaspekte heruntergebrochen werden:

• Finden wir innovative Ansätze, die uns mit relativ geringem Aufwand eine präzise Identifikation der relevanten QTN ermöglichen?

• Werden geklonte Vatertiere als Standard in der Produktion akzeptiert werden? Aus heutiger Sicht lautet die Antwort auf beide Fragen „Nein“, aber die

Forschung geht weiter und die Strukturen hinsichtlich Information und Leis-tungsprüfungen in den Populationen verändern sich fortlaufend.

Auch aus der Sicht der Zuchtwertschätzung stellt Gene Editing eine Herausforderung dar, denn Gene Edits durchbrechen das Mendelsche Verer-bungsschema und beeinflussen damit direkt die Kovarianz von Verwandten. Methoden, umfangreiche Gene Edits in der Schätzung von Varianzkomponeten und Zuchtwerten angemessen zu berücksichtigen müssen erst noch entwickelt werden.

5. Zuchtwertschätzung und Wettbewerb

Wie oben bereits erwähnt, dienen Zuchtwerte auch zur Bewerbung von Zuchttieren. Unglücklicherweise haben sich in der Anfangszeit der Zucht-wertschätzung viele Züchtervereinigungen aus didaktischen Gründen dazu

83

entschlossen, dieselbe Standardisierung von Zuchtwerten zu übernehmen. Das hat dazu geführt, dass veröffentlichte Zuchtwerte vielfach dieselbe Skala auf-weisen und damit suggerieren, sie seien zwischen Schätzpopulationen über-tragbar. Dies ist aber natürlich nicht der Fall und vielfach wäre es besser, wenn Zuchtwertschätzungen bei jeder Schätzstelle auf einer ganz eigenen Skala veröffentlicht würden. Diese Diskrepanz hat zu drei unterschiedlichen Entwic-klungen geführt:

• bei den Rinderrassen Holstein und Braunvieh wurde ab Mitte der achtziger Jahre mit Interbull die Umrechnung von fremden Zuchtwerten auf heimische Skalen vorangetrieben. Dies wurde erleichtert durch die Tatsache, dass gute Besamungsbullen internation-al eingesetzt werden.

• beim Fleckvieh wurde eine länderübergreifende Zuchtwertschätzpopulation aufgebaut, der heute Deutschland, Österreich, Tschechien und demnächst auch die Slowakei angehören,

• beim Schwein sind in Deutschland alle Bestrebungen zur Schaffung von Transparenz oder zur Zusammenarbeit gescheitert. Die konkurrierenden Zuchtorganisationen werben mit künstlich gespreizten Skalen insbesondere um ausländische Kunden. Leider gibt es keine gesetzliche Handhabe gegen irreführende Zuchtwertdarstellungen, auch nicht nach Wirksamwerden der neuen EU-Tierzuchtverordnung.

Wie oben bereits dargestellt wurde, ist Zuchtwertschätzung ein

dynamisch wachsendes Aufgabenfeld, das heute nur noch von leistungsfähigen Einrichtungen mit einer kritischen Masse an wissenschaftlicher Kompetenz bewältigt werden kann. Gerade im Hinblick auf die Einführung neuer Ver-fahren ist Schlagkraft und eine enge Zusammenarbeit mit den Zuchtorganisa-tionen gefragt.

Literatur

Aguilar I., Misztal I., Johnson D.L., Legarra A., Tsuruta S., Lawlor T.J. (2010): Hot topic: a unified approach to utilize phenotypic, full pedigree, and genomic information for genetic evaluation of Holstein final score. J. Dairy Sci., 93: 743-752.

Ducrocq V., Boichard D., Barbat A., Larroque H. (2001): Implementation of an ap-proximate multitrait BLUP evaluation to combine production traits and functional traits into a total merit index. 52nd EAAP meeting: 26-29 August 2001; Budapest.

Edel C., Emmerling R., Neuner S., Götz K.U. (2011): Genomische Selektion: Stand der Implementierung beim Fleckvieh. Züchtungskunde 83, 257-265.

84

Emmerling R., Lidauer M., Mäntysaari E. (2002): Multiple Lactation Random Regres-sion Test-Day Model for Simmental and Brown Swiss in Germany and Austria. Interbull Meeting, Interlaken Switzerland, 26-27 May, 111-117.

Erbe M., Frischknecht M., Pausch H., Emmerling R., Meuwissen T.H.E., Gredler B., Bapst B., Consortium I., Götz K.U., Simianer H. (2016): Genomic prediction using imputed sequence data in dairy and dual purpose breeds. J. Anim. Sci., 94: 198-199.

Ertl J., Edel C., Emmerling R., Pausch H., Fries R., Götz K.U. (2014): On the limited increase in validation reliability using high-density genotypes in genomic best linear unbiased prediction: Observations from Fleckvieh cattle. J. Dairy Sci., 97: 487-496.

Gierdziewicz M., Thaller G., Averdunk G., Aumann J. (1994): Evaluation of calving ease using a reduced animal model. 45th EAAP meeting, Edinburgh 5.-8.9.1994.

Glodek P. (1970): Konstruktion und Eigenschaften von Selektionsindices für mehrere Merkmale und Informationsquellen diskutiert am Beispiel eines Indexes zur Selektion von Jungebern. Habilschrift Universität Göttingen.

Götz K.U. (2004): Die BLUP-Tiermodell-Zuchwertschätzung beim Schwein. https://www.lfl.bayern.de/mam/cms07/publikationen/daten/informationen/p_19998.pdf

Graser H.U., Averdunk G. (1991): Die Zuchtwertschätzung für Milchleistungsmerkma-le in Bayern: eine Einführung und Anleitung zum Verständnis einer schwierigen Mate-rie. Schule und Beratung, Sonderheft 1, 1991.

Harmon A. (2015): Open Season Is Seen in Gene Editing of Animals. http://www.nytimes.com/2015/11/27/us/2015-11-27-us-animal-gene-editing.html?_r=0

Hazel L.N., Lush J.L. (1943): The efficiency of three methods of selection. Jour Hered 33: 393-399.

Henderson C.R. (1973): Sire Evaluation and Genetic Trends. In Proceedings of the An-imal Genetics and Breeding Symposium in Honor of Dr. Jay L. Lush. Champaign, Illi-nois. American Society of Animal Science 10-41.

Jenko J., Gorjanc G., Cleveland M.A., Varshney R.K., Whitelaw C.B.A., Wooliams J.A., Hickey J.M. (2015): Potential of promotion of alleles by genome editing to im-prove quantitative traits in livestock breeding programs. Genetics Selection Evolution 47: 55.

Jinek M., Chylinski K., Fonfara I., Hauer M., Doudna J.A., Charpentier E. (2012): A programmable Dual-RNA-Guided DNA Endonuclease in Adaptive Bacterial Im-munity. Science 337: 816-821.

Masuda Y., Misztal I., Tsuruta S., Lourenco D.A.L., Fragomeni B.O., Legarra A., Aguilar I., Lawlor T.J. (2015): Single-Step Genomic Evaluations with 570K Geno-typed Animals in US Holsteins. Interbull Bulletin 49: 85-89.

Meuwissen T.H.E., Hayes B.J., Goddard M.E. (2001): Prediction of Total Genetic Val-ue Using Genome-Wide Dense Marker Maps. Genetics 157: 1819-1829.

Neuner S., Emmerling R., Edel C., Götz K.U. (2011): Genomische Selektion - Stand der Implementierung beim Braunvieh. Züchtungskunde 83, 266-271.

85

Pfeiffer C., Fuerst-Waltl B., Schwarzenbacher H., Steininger F., Fuerst C. (2015): A comparison of methods to calculate a total merit index using stochastic simulation. Genetics Selection Evolution 47: 36.

Pimentel E.C.G., Edel C., Emmerling R., Götz K.U. (2015): How imputation errors bias genomic predictions. J. Dairy Sci., 98: 4131-4138.

Plieschke L., Edel C., Pimentel E.C.G., Emmerling R., Bennewitz J., Götz K.U. (2016): Systematic genotyping of cow groups to improve genomic breeding values of young candidates. GSE 48: 73.

Schaeffer L.R. (2006): Strategy for applying genome-wide selection in dairy cattle. J. Anim Breed Genet 123: 218-223.

Thaller G., Gierdziewicz M., Averdunk G., Aumann J. (1994): Breeding value estima-tion for reproductive traits by an animal model under consideration of maternal and paternal effects. 45th EAAP meeting, Edinburgh 5.-8.9.1994.

VanRaden P. (2008): Efficient methods to compute genomic predictions. J. Dairy Sci., 91: 4414-4423.

86



SYSTEM OCENY WARTOŚCI GENETYCZNEJ W PROGRAMIE HODOWLANYM OPARTYM

NA SELEKCJI GENOMOWEJ

Wojciech Jagusiak1,2 Ewa Ptak1

1Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja w Krakowie, al. Mickiewicza 24/28, 30-59 Kraków 2Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, 32-083 Balice k. Krakowa, Polska

Ocena wartości hodowlanej zwierząt jest podstawowym elementem każdego programu hodowlanego i w dużej mierze decyduje o jego efektywno-ści. Metody oceny stosowane współcześnie oparte są przede wszystkim na podstawach matematycznych podanych przez C. R. Hendersona (BLUP) (Hen-derson, 1966; Henderson, 1973). Skrót BLUP opisuje statystyczne własności metody i oznacza najlepsze, liniowe, nieobciążone błędem przewidywanie. Procedura oceny polega na utworzeniu tzw. układu równań najmniejszych kwadratów na podstawie przyjętego modelu liniowego, a następnie układu równań mieszanych zgodnie z teorią podaną przez Hendersona (Henderson, 1973). Ze względu na wielkość, układ równań jest rozwiązywany najczęściej metodą iteracji na danych, a przewidywana wartość hodowlana buhaja oblicza-na jest na podstawie uzyskanych rozwiązań.

Zasadnicza przewaga tej metody nad wcześniej stosowanymi metoda-mi szacowania wartości hodowlanej polega na tym, że w metodzie BLUP każ-da obserwacja (wydajność) jest analizowana z uwzględnieniem zarówno efek-tów genetycznych, jak i środowiskowych. W modelu liniowym obserwacji sto-sowanym powszechnie w ocenie bydła mlecznego podstawowym efektem śro-dowiskowym jest stado-rok-sezon wycielenia krowy, a efekt genetyczny sta-nowi wpływ grupy genetycznej ojca oraz wpływ ojca lub wpływ zwierzęcia w zależności od typu zastosowanej metody. W przypadku innych gatunków zwierząt gospodarskich model liniowy równie łatwo dostosować do specyfiki hodowli.

Szybki postęp w rozwoju techniki komputerowej w ostatnich dwóch dziesięcioleciach ubiegłego wieku i coraz powszechniejszy dostęp do maszyn o dużej mocy obliczeniowej, wyposażonych w duże i coraz szybsze pamięci operacyjne, pozwoliły na praktyczne zastosowanie metody BLUP w ocenie zwierząt. Po raz pierwszy metodę BLUP zastosowano w latach 80-tych

87

w najprostszym wariancie (model ojca) do szacowania wartości hodowlanej buhajów na podstawie wydajności córek – pierwiastek, a nieco później w bar-dziej skomplikowanej postaci jako tzw. model zwierzęcia uwzględniający peł-ną macierz spokrewnień addytywnych między zwierzętami (Henderson, 1975; Quaas i Pollack, 1980) w hodowli bydła i innych gatunków zwierząt. Przewagą BLUP – model zwierzęcia nad innymi metodami było optymalne wykorzysta-nie informacji o wszystkich dostępnych spokrewnieniach między zwierzętami, co pozwoliło zwiększyć dokładność oceny i co ważne, jednocześnie szacować wartości hodowlane zwierząt obu płci. Transformacja ustrojowa mająca miej-sce w Polsce na przełomie lat osiemdziesiątych i dziewięćdziesiątych spowo-dowała niewielkie opóźnienia we wdrażaniu opisanych metod w Polsce (Żar-necki, 1985; Jamrozik, 1992; Jamrozik i in., 1994; Jagusiak i Żarnecki, 2000).

Podstawowym źródłem informacji do oceny wartości hodowlanej by-dła mlecznego za pomocą dotychczas omówionych metod były laktacyjne wy-dajności krów. Obliczano je na podstawie wykonywanych co miesiąc próbnych udojów, zazwyczaj metodą Fleischmanna, a więc analizie statystycznej podle-gały stosunkowo nieduże zbiory danych. Pozwalało to stosować nieco prostsze metody statystyczne, wymagające komputerów o mniejszej mocy obliczenio-wej. Oparcie oceny na wydajnościach laktacyjnych nie pozwalało uwzględnić szeregu czynników, wpływających na wydajność mleczną krowy w dniu prób-nego udoju lub przez krótki okres laktacji i wymagało założenia, że czynniki środowiskowe wpływają średnio w takim samym stopniu na każdą dzienną wydajność w okresie trwania laktacji.

Na początku 90-tych lat XX wieku, w Kanadzie rozpoczęto badania nad wykorzystaniem wydajności z udojów próbnych bezpośrednio do szaco-wania wartości genetycznej bydła i opracowano tzw. model dla próbnych udo-jów (Test Day Model) (Ptak i Schaeffer, 1993). Metoda oceny oparta na tym modelu umożliwiała wykorzystanie rzeczywistych wartości cech (tj. dziennych wydajności), a nie wartości oszacowanych (tj. laktacyjnych wydajności). Wśród najważniejszych zalet tej metody należy wymienić: uwzględnienie in-dywidualnego przebiegu krzywej laktacji krów (tzw. losowe regresje), uśred-nienie przebiegu krzywej laktacji grup krów (tzw. stałe regresje), jak również dokładniejsze modelowanie wielu efektów środowiskowych poprzez uwzględ-nienie wpływu czynników panujących w stadzie w dniu próbnego udoju, szczególnie tych, których wpływ zmienia się w czasie laktacji np. stan zdrowia krowy, warunki atmosferyczne, dzień laktacji.

Modelowanie losowego efektu zwierzęcia za pomocą tzw. regresji krzywoliniowej stanowiącej funkcję matematyczną opisującą przebieg krzywej laktacji krów stanowiło kolejny etap badań nad modelem dla próbnych udojów i przyczyniło się do opracowania metody BLUP–RRM tzn. BLUP – model zwierzęcia z losowymi regresjami (Schaeffer i Dekkers, 1994). Jako regresje krzywoliniowe w modelach dla próbnych udojów stosowane są najczęściej modele krzywych laktacji takie jak krzywa Wilminka, Ali-Schaeffera, Wooda

88

oraz wielomiany Legendre’a. Metodę BLUP–RRM zaczęto wdrażać w różnych krajach na początku XXI wieku. Najwcześniej, w 2000 roku, wdrożono tą me-todę w Kanadzie, a kilka lat później w Polsce (Strabel i in., 2005).

W okresie ostatnich 15 lat dokonano olbrzymiego postępu w dziedzinie tzw. genotypowania zwierząt czyli wykorzystania różnych technik molekular-nych w celu zidentyfikowania określonej liczby SNP (Single Nucleotide Poli-morphism) w obrębie genomu. Dostępność tej nowej technologii spowodowała zmiany w hodowli bydła wynikające z możliwości wczesnego szacowania tzw. genomowej wartości hodowlanej. Znajomość wyników genotypowania oraz ocen fenotypowych odpowiednio dużej grupy zwierząt (tzw. populacji referen-cyjnej) pozwala na określenie związku między genotypami a wydajnością wła-sną lub wydajnością potomstwa. Związek ten można wyrazić w postaci tzw. równań predykcji służących do szacowania genomowej wartości hodowlanej (DGV) łączonej później z indeksem rodowodowym PI (Pedigree Index) (Van-Raden, 2008) albo uwzględnić go w równaniach ssGBLUP (single step Geno-mic BLUP) obejmujących zarówno dane rodowodowe jak i genomowe (Legar-ra i in., 2009; Misztal i in., 2009). W obu przypadkach otrzymane oszacowania wartości hodowlanej zgenotypowanych buhajków i jałówek charakteryzują się znacznie większą dokładnością niż stosowany wcześniej sam indeks rodowo-dowy (PI). Z kolei dostępność relatywnie dokładnych oszacowań wartości ho-dowlanej młodych zwierząt pozwala na wcześniejsze przeprowadzenie selekcji, zarówno wśród kandydatek na matki buhajów, jak i wśród kandydatów na oj-ców krów i ojców buhajów. W konsekwencji następuje zmniejszenie odstępów międzypokoleniowych i nawet dwukrotne zwiększenie oczekiwanego postępu genetycznego (Tabela 1).

Początki dużego zainteresowania zastosowaniem oceny genomowej w praktyce hodowlanej bydła związane były z opublikowaniem dwóch przeło-mowych prac przez Meuwissena i in. (Meuwissen i in., 2001) oraz Schaeffera (Schaeffer, 2006). W 2006 roku w USA rozpoczęto realizację zaplanowanego na dużą skalę, pierwszego projektu poświęconego ocenie i selekcji genomowej bydła mlecznego. Doświadczenie zdobyte w ramach tego projektu pozwoliło na zaplanowanie i wdrożenie programu hodowlanego, uwzględniającego ele-menty selekcji genomowej m.in. w USA i w Kanadzie.

Prace nad rozwojem systemu oceny genomowej w Polsce rozpoczęto w 2008 roku wraz z utworzeniem konsorcjum MASinBULL (Szyda i in. 2009). W 2012 roku Konsorcjum, w poszerzonym składzie, zmieniło nazwę na Ge-nomika Polska, a w 2013 roku zostało członkiem międzynarodowego konsor-cjum EuroGenomics. Warto podkreślić, że Polska aktywnie uczestniczyła w kolejnych etapach rozwoju międzynarodowej, genomowej oceny buhajów prowadzonej przez Interbull, a polskie buhaje uwzględniane były we wszyst-kich przebiegach implementacyjnych i pilotażowych. W Polsce od połowy 2014 roku także publikowane są przez Instytut Zootechnki w Balicach wyniki genomowej oceny wartości hodowlanej buhajów (Szyda i in., 2011).

89

Tabela 1. Postęp genetyczny dla programów hodowlanych opartych

na konwencjonalnej (klasycznej) i genomowej ocenie wartości hodowlanej (Simianer i in., 2011)

Ścieżka Ostrość selekcji

[%]

Standary-zowana różnica

selekcyjna

Selekcja Klasyczna Genomowa

rTI L rTI L

Ojcowie buhajów Ojcowi krów Matki buhajów Matki krów

5 20 2 85

2,1 1,4 2,4 0,3

0,99 0,75 0,60 0,50

6,5 6,0 5,0 4,3

0,75 0,75 0,75 0,50

1,8 1,8 2,0 4,3

Postęp genetyczny w jednostkach σa 0,22 0,47

rTI – dokładność oceny, L – długość odstępu między pokoleniami, σa – genetyczne standardowe odchylenie w populacji.

Piśmiennictwo 1. Henderson C.R. 1966. Sire evaluation method which accounts fo unknown genet-

ic and environmental trends, herd differences, seasons, age effects, and differen-tial culling. Proc. Nat. Symp. On Estimating Breeding Values of Dairy Sires and Cows. USDA Mimeo, Washington, DC.

2. Henderson C.R. 1973. Sire evaluation and genetic trends. Proceedings of the An-imal Breeding and Genetics Symposium in Honor of J.L. Lush. ASAS, Cham-paign, III.

3. Henderson C.R. 1975. Rapid Method for Computing the Inverse of a Relationship Matrix, Journal of Dairy Science, 58: 1727-1730.

4. Jagusiak W., Żarnecki A. 2000. The selection index and single- and multi-trait animal model evaluation of Polish Black-and-White cows. Journal of Applied Genetics, 41(3): 171-179.

5. Jamrozik J. 1992. Ocena wartości hodowlanej buhajów i krów w obrębie stada przy użyciu modelu zwierzęcia. Zeszyty Naukowe AR w Krakowie, Rozprawa habilitacyjna nr 172.

6. Jamrozik J., Żarnecki A., Strzałkowski W., Morek-Kopeć M. 1994. Ocena warto-ści hodowlanej przy pomocy modelu zwierzęcia. Ocena wartości hodowlanej bu-hajów pod względem wydajności mlecznej. Instytut Zootechniki, Kraków 7-8: 1-17.

7. Legarra A., Aguilar I., Misztal I. 2009. A relationship matrix including full pedi-gree and genomic information. Journal of Dairy Science, 92: 4656-4663.

8. Meuwissen T.H.E., Hayes B.J., Goddard M.E. 2001. Prediction of total genetic value using genome-wide dense marker maps. Genetics, 157: 1819-1829.

90

9. Misztal, I., Legarra A., Aguilar I. 2009. Computing procedures for genetic evalua-tion including phenotypic, full pedigree and genomic information. Journal of Dairy Science, 92: 4648-4655.

10. Ptak E., Schaeffer L.R. 1993. Use of test day yields for genetic evaluation of dairy sires and cows. Livestock Production Science, 34: 23-34.

11. Quaas R.L., Pollak E.J. 1980. Mixed model methodology for farm and ranch beef cattle testing programs. Journal of Animal Science, 51: 1277-1287.

12. Schaeffer L.R., Dekkers J.C.M. 1994. Random regressions in animal models for test-day production in dairy cattle. Proceedings of the 5th World Congress on Ge-netics Applied to Livestock Production, Guelph, Canada, 18: 443-446.

13. Schaeffer L.R. 2006. Strategy for applying genome-wide selection in dairy cattle. Journal of Animal Breeding and Genetics, 123: 1-6.

14. Simianer H., Chen J., Erbe M. 2011. Animal breeding in the genomics era: chal-lenges and opportunities for the maintenance of genetic diversity. Book of Ab-stracts of the 62. Annual Meeting of the European Federation of Animal Science. Session 11, p. 76.

15. Strabel T., Szyda J., Ptak E., Jamrozik J. 2005. Comparison of random regression test-day models for Polish Black and White cattle. Journal of Dairy Science, 88: 3688-3699.

16. Szyda J., Żarnecki A., Kamiński S. 2009. The Polish genomic breeding value es-timation project. Interbull Bulletin, 39: 47-50.

17. Szyda J., Żarnecki A., Suchocki T., Kamiński S. 2011. Fitting and validating the genomic evaluation model to Polish Holstein-Friesian cattle. Journal of Applied Genetics, 52: 363-366.

18. VanRaden P.M. 2008. Efficient methods to compute genomic predictions. Journal of Dairy Science, 91: 4414-4423.

19. Żarnecki A. 1985. Oszacowanie wartości hodowlanej buhajów za pomocą metody BLUP. Nowe Rolnictwo, 6 : 29-33.

91



DAS BEURTEILUNGSSYSTEM DES GENETISCHEN WERTES IN EINEM ZUCHTPROGRAMM WELCHES

AUF DER GENOMISCHE SELEKTION BASIERT

Wojciech Jagusiak1,2 Ewa Ptak1

1Landwirtschaftliche Universität Krakau, al. Mickiewicza 24/28, 30-059 Kraków 2Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, 32-083 Balice bei Kraków, Polen

Zuchtwertschätzung ist ein grundsätzlicher Bestandteil eines jeden Zuchtprogramms und für dessen Rentabilität von entscheidender Bedeutung. Die gegenwärtig angewandten Methoden stützen sich vor allem auf mathemati-sche Grundlagen, die von R. Henderson (BLUP) (Henderson, 1966; Hender-son, 1973) entwickelt worden sind. Die Abkürzung BLUP beschreibt die statis-tischen Eigenschaften der Methode und benennt die beste lineare, unverfälschte Vorhersage. Das Verfahren der Zuchtwertschätzung basiert auf der Aufstellung eines Gleichungssystems nach der Methode der kleinsten Quadrate auf der Grundlage des angenommenen linearen Modells und anschließend auf der Auf-stellung eines gemischten Gleichungssystems nach Henderson (Henderson, 1973). Aufgrund des Umfangs wird das Gleichungssystem meistens mit der Methode der Iteration an den Daten gelöst und der voraussichtliche Zuchtwert des Bullen aufgrund der erhaltenen Lösungen geschätzt. Die grundlegende Überlegenheit der BLUP-Methode im Vergleich zu früheren Verfahren bei der Zuchtwertschätzung beruht darauf, dass hier jede Beobachtung (Leistung) sowohl unter Berücksichtigung der genetischen als auch der Umweltfaktoren vorgenommen wird. Im linearen Modell, das bei der Zuchtwertschätzung von Milchvieh allgemein zur Anwendung kommt, gilt als Hauptumwelteffekt Herde-Jahr-Saison der Kalbung und der genetische Effekt ist der Einfluss der genetischen Gruppe des Vaters und der Einfluss des Vaters oder der Einflusses des Tieres je nach angewandter Methode. Bei anderen Nutztieren kann das lineare Modell ohne weiteres der Zuchtspezifik angepasst werden. Der rasche Fortschritt in der Entwicklung der Computertechnik in den zwei letzten Jahrzehnten des vergangenen Jahrhunderts und die zunehmende Verfügbarkeit leistungsstarker Rechenmaschinen mit immer größerem und schnellerem Speichervolumen ermöglichte die praktische Anwendung der

92

BLUP-Methode für die Zuchtwertschätzung. Erstmals wurde diese Methode in den achtziger Jahren in ihrer einfachsten Variante (Vatermodell) für die Zuchtwertschätzung von Bullen aufgrund der Leistung der erstgebärenden Töchter und wenig später bereits in der komplizierteren Form (s. g. Tiermodell) unter Berücksichtigung der vollständigen Matrix der additiven Verwandtschaft zwischen den Tieren (Henderson, 1975; Quaas und Pollack, 1980) bei der Zucht von Vieh und anderen Tiergattungen eingesetzt. Die Überlegenheit des BLUP-Tiermodells im Vergleich zu anderen Methoden beruhte auf der optima-len Nutzung sämtlicher Informationen über alle verwandtschaftlichen Bezie-hungen zwischen den Tieren, was die Genauigkeit der Schätzung verbesserte und – was wichtig war – die gleichzeitige Bewertung des Zuchtwerts beider Geschlechter möglich machte. Die politische Transformation in Polen an der Schwelle der achtziger und neunziger Jahre bewirkte eine kleine Verzögerun-gen in der Umsetzung der genannten Methoden (Żarnecki, 1992; Jamrozik, 1994; Jagusiak und Żarnecki, 2000). Die Hauptquelle der Informationen für die Zuchtwertschätzung von Milchvieh mit den bereits besprochenen Methoden war die Milchleistung der Kühe, die aufgrund des allmonatlichen Probemelkens, vornehmlich nach der Fleischmann-Methode, also mit einer statistischen Analyse mit relativ kleinem Datensatz, errechnet wurde. Das ermöglichte den Einsatz von etwas einfache-ren statistischen Methoden, die auch mit Computern mit kleinerer Rechenleis-tung durchgeführt werden konnten. Die Anlehnung der Schätzung an die Milchleistung verhinderte die Berücksichtigung einer ganzen Reihe von Fakto-ren, die die Milchleistung der Kuh am Tag des Probemelkens oder in der kur-zen Laktationszeit beeinflussen und musste von der Voraussetzung ausgehen, dass die Umweltfaktoren im Schnitt den gleichen Einfluss auf die Tagesmilch-leistung in der Laktationszeit haben. Anfang der neunziger Jahre begann man in Kanada mit Untersuchun-gen zur Nutzung der Ergebnisse des Probemelkens unmittelbar zur Prüfung des genetischen Werte des Viehs und entwickelte das so genannte Probemelk-Modell (Test Day Model) (Ptak und Schaeffer, 1993). Die Bewertungsmethode nach diesem Modell ermöglichte die Berücksichtigung der tatsächlichen Werte (der Tagesleistungen) anstelle der geschätzten Werte (der Milchleistungen). Zu den wichtigsten Vorteilen dieser Methode zählen: die Berücksichtigung des individuellen Verlaufs der Laktationskurve der Kühe (s. g. Zufallseffekt), die Mittelung des Verlaufs der Laktationskurve (s. g. Regressionskonstante) wie auch die genauere Modellierung mehrerer Umwelteffekte durch Berücksichti-gung der in der Herde am Tag des Probemelkens bestehenden Einflussfaktoren – vor allem derjenigen, deren Einfluss sich im Verlauf der Laktation verändert, wie z. B. der Gesundheitszustand der Kuh, Witterungsbedingungen, Laktati-onstag. Die Modellierung des Zufallseffekts mit Hilfe der so genannten krummlinigen Regression als mathematische Funktion, die den Verlauf der

93

Laktationskurve beschrieb, war eine weitere Etappe der Untersuchungen zum Probemelk-Modell und trug zur Entwicklung der BLUP-RRM-Methode, das heißt des BLUP-Tiermodell mit Zufallseffekt bei (Schaeffer und Dekkers, 1994). Als krummlinige Regressionen für Probemelk-Modelle kommen am häufigsten Modelle für Laktationskurven wie Wilmink-, Ali-Schaeffer-, Wood-Kurve und Legendre-Polynome zu Anwendung. Anfang des 21. Jahrhunderts begann man die BLUP-RRM-Methode in verschiedenen Ländern einzuführen, zuerst 2000 in Kanada und einige Jahre später Polen (Strabel und andere, 2005). In den letzten fünfzehn Jahren ist ein großer Fortschritt auf dem Gebiet der so genannten Genotypisierung von Tieren zu verzeichnen, also der Nutzung verschiedener Molekulartechniken zur Identifizierung einer bestimmten Zahl von SNP (Single Nucleotide Polimorphism) im Genombereich. Die Verfügbar-keit dieser neuen Technologie hat eine Wende in der Viehzucht bewirkt, die sich aus der Möglichkeit der Schätzung des so genannten genomischen Zucht-wertes ergibt. Die Kenntnis der Ergebnisse der Genotypisierung und der Phä-notyp-Bewertungen einer entsprechend großen Gruppe von Tieren (der s. g. Referenzpopulation) erlaubt die Ermittlung des Zusammenhangs zwischen den Genotypen und der Leistung des Tieres oder seiner Nachkommenschaft. Diesen Zusammenhang kann man in Form prädikativer Gleichungen zur Schätzung des genomischen Zuchtwertes (DGV), darstellen, die anschließend mit dem Stammbaumindex PI (Pedigree Index) verbunden wird (VanRaden, 2008), oder ihn in ssGBLUP-Gleichungen (single step Genomic BLUP), die sowohl die Stammbaum- als auch Genomdaten umfassen (Legarra und andere, 2009; Misztal und andere, 2009), berücksichtigen. In beiden Fällen sind die ermittel-ten geschätzten Zuchtwerte der genotypisierten Jungbullen und Färsen präzisier als davor, d. h. unter alleiniger Anwendung des Stammbaumindexes (PI). Da-rüber hinaus ermöglichen die nun zur Verfügung stehenden genaueren Daten des Zuchtwertes der Jungtiere eine zeitigere Durchführung der Selektion so-wohl unter den potentiellen Müttern der Bullen als auch unter den in Frage kommenden Vätern der Kühe und Vätern der Bullen. In der Folge kommt es zur Verkürzung der Abstände zwischen den Generationen und bis zu zweifa-cher Steigerung des erwarteten genetischen Fortschritts (Tabelle 1). Der Beginn des großen Interesses an der Anwendung der genomischen Schätzung im Zuchtalltag war mit dem Erscheinen zweier bahnbrechender Publikationen von Meuwissen und Koautoren (Meuwissen u. a., 2001) und von Schaeffer (Schaeffer, 2006) verbunden. 2006 wurde in den USA die Umset-zung des ersten großangelegten Projektes zur Zuchtwertschätzung und genomischen Selektion des Milchviehs in Angriff genommen. Die im Verlauf dieses Projekts gesammelte Erfahrung ermöglichte die Planung und Implemen-tierung eines Zuchtprogramms, das die Elemente der genomischen Selektion u. a. in den USA und Kanada berücksichtigte.

94

Arbeiten an der Entwicklung der genomischen Schätzung wurden in Polen 2008 mit der Gründung des Konsortiums MASinBULL (Szyda u. a., 2009) begonnen. 2012 wurde das erweiterte Konsortium in Genomika Polska umbenannt, 2013 wurde es Mitglied des internationalen Konsortiums EuroGenomics. Zu betonen ist, dass sich Polen aktiv an allen Etappen der Ent-wicklung der genomischen Schätzung durch Interbull beteiligte und die polni-schen Bullen bei allen Implementationen und Pilotprojekten berücksichtigt wurden. In Polen werden seit Mitte 2014 auch die Ergebnisse der genomischen Schätzung des Bullen-Zuchtwertes vom Institut für Zootechnik in Balice veröf-fentlicht (Szyda, 2011).

Tabelle 1. Genetischer Fortschritt in Zuchtprogrammen in Anlehnung an konventionelle (klassische) und genomische Zuchtwertschätzung

(Simianer und andere, 2011)

Pfad

Stärke der

Selektion [%]

Standarisierte Selektions-differenz

Selektion Klassisch Genomisch

rTI L rTI L

Väter der Bullen Väter der Kühe Mütter der Bullen Mütter der Kühe

5 20 2 85

2,1 1,4 2,4 0,3

0,99 0,75 0,60 0,50

6,5 6,0 5,0 4,3

0,75 0,75 0,75 0,50

1,8 1,8 2,0 4,3

Genetischer Fortschritt in Einheiten σa 0,22 0,47

rTI – Genauigkeit der Schätzung, L – Abstand zwischen den Generationen, σa – genetische Standardabweichung in der Population.

Literatur 1. Henderson C.R. 1966. Sire evaluation method which accounts for unknown ge-

netic and environmental trends, herd differences, seasons, age effects, and differ-ential culling. Proc. Nat. Symp. On Estimating Breeding Values of Dairy Sires and Cows. USDA Mimeo, Washington, DC.

2. Henderson C.R. 1973. Sire evaluation and genetic trends. Proceedings of the An-imal Breeding and Genetics Symposium in Honor of J.L. Lush. ASAS, Cham-paign, III.

3. Henderson C.R. 1975. Rapid Method for Computing the Inverse of a Relationship Matrix, Journal of Dairy Science, 58: 1727-1730.

4. Jagusiak W., Żarnecki A. 2000. The selection index and single- and multi-trait animal model evaluation of Polish Black-and-White cows. Journal of Applied Genetics, 41(3): 171-179.

95

5. Jamrozik J. 1992. Ocena wartości hodowlanej buhajów i krów w obrębie stada przy użyciu modelu zwierzęcia. Zeszyty Naukowe AR w Krakowie, Rozprawa habilitacyjna nr 172.

6. Jamrozik J., Żarnecki A., Strzałkowski W., Morek-Kopeć M. 1994. Ocena warto-ści hodowlanej przy pomocy modelu zwierzęcia. Ocena wartości hodowlanej bu-hajów pod względem wydajności mlecznej. Instytut Zootechniki, Kraków 7-8: 1-17.

7. Legarra A., Aguilar I., Misztal I. 2009. A relationship matrix including full pedi-gree and genomic information. Journal of Dairy Science, 92: 4656–4663.

8. Meuwissen T.H.E., Hayes B.J., Goddard M.E. 2001. Prediction of total genetic value using genome-wide dense marker maps. Genetics, 157: 1819-1829.

9. Misztal, I., Legarra A., Aguilar I. 2009. Computing procedures for genetic evalua-tion including phenotypic, full pedigree and genomic information. Journal of Dairy Science, 92: 4648-4655.

10. Ptak E., Schaeffer L.R. 1993. Use of test day yields for genetic evaluation of dairy sires and cows. Livestock Production Science, 34: 23-34.

11. Quaas R.L., Pollak E.J. 1980. Mixed model methodology for farm and ranch beef cattle testing programs. Journal of Animal Science, 51: 1277-1287.

12. Schaeffer L.R., Dekkers J.C.M. 1994. Random regressions in animal models for test-day production in dairy cattle. Proceedings of the 5th World Congress on Ge-netics Applied to Livestock Production, Guelph, Canada, 18: 443-446.

13. Schaeffer L.R. 2006. Strategy for applying genome-wide selection in dairy cattle. Journal of Animal Breeding and Genetics, 123: 1-6.

14. Simianer H., Chen J., Erbe M. 2011. Animal breeding in the genomics era: chal-lenges and opportunities for the maintenance of genetic diversity. Book of Ab-stracts of the 62. Annual Meeting of the European Federation of Animal Science. Session 11, p. 76.

15. Strabel T., Szyda J., Ptak E., Jamrozik J. 2005. Comparison of random regression test-day models for Polish Black and White cattle. Journal of Dairy Science, 88: 3688-3699.

16. Szyda J., Żarnecki A., Kamiński S. 2009. The Polish genomic breeding value es-timation project. Interbull Bulletin, 39: 47-50.

17. Szyda J., Żarnecki A., Suchocki T., Kamiński S. 2011. Fitting and validating the genomic evaluation model to Polish Holstein-Friesian cattle. Journal of Applied Genetics, 52: 363-366.

18. VanRaden P.M. 2008. Efficient methods to compute genomic predictions. Journal of Dairy Science, 91: 4414-4423.

19. Żarnecki A. 1985. Oszacowanie wartości hodowlanej buhajów za pomocą metody BLUP. Nowe Rolnictwo, 6: 29-33.

96



INNOWACYJNE ROZWI ĄZANIA W ZAKRESIE

TECHNOLOGII I BUDOWNICTWA NA POTRZEBY PRODUKCJI ZWIERZ ĄT GOSPODARSKICH

Bernhard Haidn, Christina Jais, Klaus Reiter, Jochen Simon, Stefan Thurner, Georg Wendl

Bawarski Krajowy Instytut Rolniczy, Instytut Techniki Rolniczej i Hodowli Zwierząt,

Prof.-Dürrwaechter-Platz 2, 85586 Poing-Grub / Vöttinger Straße 36, 85354 Freising, Niemcy, e-mail: [email protected]

Streszczenie Innowacje stanowią motor każdego postępu. Bywają bardzo różne i z reguły dotyczą poprawy wydajności, obniżenia kosztów oraz ograniczenia oddziaływań na środowisko. Instytut Techniki Rolniczej i Hodowli Zwierząt (ILT) Bawarskiego Krajowego Instytutu Rolniczego (LfL) pracuje nad inno-wacyjnymi technikami hodowli zwierząt, z których wybrane przykłady zostaną przedstawione w niniejszym artykule. W kontekście budownictwa wyjaśnione zostaną zalety wielofunkcyjnego, modułowego systemu konstrukcyjnego Grub-Weihenstephan™, uwzględniającego z jednej strony budownictwo wkompo-nowane w krajobraz, z drugiej zaś dobrostan zwierząt dzięki włączeniu wybie-gu w system budynków inwentarskich, jak również wykorzystaniu drewna jako materiału budowlanego. Liczne innowacje mają też miejsce w zakresie techniki hodowli bydła. Na pierwszym miejscu należy wymienić zautomatyzowanie udoju, karmienia i dozoru zwierząt przy pomocy danych o zachowaniu i wy-dajności poszczególnych osobników, rejestrowanych za pośrednictwem czujni-ków. Jako przykład przedstawiony zostanie projekt wczesnego rozpoznawania kulawizny, ale też nowo opracowany system energooszczędnego oświetlenia LED o korzystnym wpływie na środowisko, człowieka i zwierzęta. W hodowli trzody chlewnej badania koncentrują się na poprawie systemu hodowli w kie-runku lepszej ochrony zwierząt oraz poprawie akceptacji konsumenta. Jako jeden z przykładów, omówiona zostanie ocena zagrody dla macior prośnych. W kontekście chowu kur niosek, dużym wyzwaniem z punktu widzenia wy-chowu odpowiednich zwierząt było przejście od chowu klatkowego na chów grupowy. W artykule zaprezentowano również gniazdo typu WMN (Weihen-

97

stephaner Muldennest) opracowane w ciągu ostatnich 18 lat, jak również uzy-skane z jego pomocą wyniki oraz wynikające zeń możliwości. 1. Wprowadzenie Innowacje są bardzo ważne z punktu widzenia rentowności gospodar-stwa i prowadzą zwykle do poprawy wydajności zwierząt i/lub do obniżenia kosztów dzięki efektywniejszej produkcji w kontekście kosztów osobowych, budynków, maszyn oraz urządzeń i/lub środków produkcji. Z wdrożeniem in-nowacji wiąże się zwykle także postęp jakościowy np. poprawa dobrostanu zwierząt, lepsza jakość mięsa czy obniżenie negatywnego oddziaływania na środowisko. Nawet, jeżeli nie każda innowacja jest odpowiednia dla każdego gospodarstwa, dla indywidualnych rolników ważne jest rozpoznawanie bieżą-cych trendów i ich rozsądne wykorzystywanie. Realizacja innowacyjnych koncepcji może zachodzić w obrębie jednej dyscypliny lub interdyscyplinarnie. Efekty oddziaływania innowacji dają się za to zauważyć w najróżniejszych dyscyplinach. Zadaniem nauki jest generowa-nie, analiza i ocena innowacji, we współpracy z przemysłem i praktycznymi użytkownikami.

W dziedzinie hodowli zwierząt wdrożono w minionych latach, w po-szczególnych obszarach produkcji, bardzo wiele innowacji. Część nowych in-nowacji wyróżniana jest co dwa lata na międzynarodowych targach Eurotier w Hanowerze przez Niemieckie Towarzystwo Rolnicze DLG. Instytut Techni-ki Rolniczej i Hodowli Zwierząt Krajowego Instytutu Rolniczego (LfL) uczestniczył i nadal uczestniczy w rozwoju licznych innowacyjnych technik hodowli bydła, trzody chlewnej i kur niosek. Poniżej przedstawione zostaną wybrane przykłady z zakresu techniki i budownictwa.

2. Innowacje w zakresie chowu bydła

Chów bydła, w szczególności bydła mlecznego w Niemczech, ale też w Bawarii cechują silne, utrzymujące się przemiany strukturalne. Wobec ro-snącej liczby bydła, obok wykonywanej pracy na znaczeniu zyskuje też dobro-stan zwierząt. Aby zachować obydwa aspekty w obliczu malejącej podaży siły roboczej, coraz więcej gospodarstw stawia na automatyzację metod, jak rów-nież rejestrowanie danych i indywidualną ocenę każdego osobnika. Kluczowe znaczenie ma w tym kontekście „zautomatyzowany udój”. Automatyczny sys-tem doju (AMS) znajduje obecnie zastosowanie w 1700 bawarskich gospodar-stwach, obsługując co 5-tą hodowlę krów mlecznych liczącą ponad 50 krów.

Ponadto, z powodu wzrastającego ryzyka stresu cieplnego w miesią-cach letnich, w obliczu coraz wyższej mleczności na znaczeniu zyskują roz-wiązania budowlane i techniczne zapobiegające przegrzaniu.

98

Modułowy system konstrukcyjny Grub-Weihenstephan™ Celem modułowego systemu konstrukcyjnego Grub-Weihenstephan™ jest praktyczne wykorzystanie wyników badań z zakresu takich dziedzin, jak chów przyjazny dla zwierząt, optymalizacja ekonomiki pracy, oszczędne bu-downictwo, możliwości rozbudowy, elastyczne użytkowanie, jak również do-stosowanie obiektów budowlanych do regionalnych struktur gospodarstw i kra-jobrazu kulturowego. Rezultatem są wielomodułowe budynki inwentarskie, konstruowane z niskokubaturowych modułów o niewielkiej szerokości i wysokości, umożli-wiające dużą dowolność i różnorodność planowania. Moduły nadają się do chowu bydła mlecznego, młodego bydła, cieląt i bydła opasowego (byki, kro-wy mamki), jak również koni, trzody chlewnej i małych przeżuwaczy. Poza tym konstrukcje te umożliwiają budowanie hal udojowych, dodatkowych po-mieszczeń (np. technicznych, roboczych), specjalnych obszarów (np. przezna-czonych na cielenie czy ochronę zdrowia zwierząt) lub również mniejszych hal magazynowych czy maszynowych, przy wysokości okapu do 5,0 m. Konstruk-cje wzmocnione wiązaniem pozwalają na niezależną rozbudowę pojedynczych obiektów lub osi funkcyjnych stosownie do potrzeb. W obiektach inwentarskich składających się z szeregu obiektów modu-łowych, pomiędzy pojedynczymi obiektami modułowymi powstają wybiegi spełniające wymogi rozporządzenia Rady (WE) w sprawie rolnictwa ekolo-gicznego, zgodnie z bawarskimi ustaleniami lub kryteriami przyznawania pre-mii w ramach wsparcia inwestycyjnego skierowanego do indywidualnych go-spodarstw (EIF) w Bawarii. Szczególne zalety takiej koncepcji budynku inwen-tarskiego to wyższa częstotliwość korzystania przez zwierzęta z wybiegu oraz brak konieczności tworzenia dodatkowych powierzchni funkcjonalnych poza budynkami. Nad konstrukcjami dachowymi jedno- lub dwuspadowymi, wzmocnio-nymi wiązaniem, z odstępem między podporami wynoszącym odpowiednio 5,60 m, 8,40 m i 8,60, jak również odstępem między wiązarami wynoszącym 5,20 m, znajdują się belki wykonywane z drewna litego, które można pozyskać z regionalnych drzewostanów (lub z własnych zasobów), które wraz z płytą z przygotowanego na miejscu budowy betonu umożliwiają do 25% (a nawet więcej) oszczędności na kosztach budowy w porównaniu z konwencjonalnymi konstrukcjami inżynieryjnych, gwarantując zarazem większą elastyczność re-alizacji. Opisana koncepcja konstrukcyjna obory znalazła już zastosowanie w szeregu gospodarstw, sprawdzając się bez zastrzeżeń. Udanym przykładem wdrożenia tej koncepcji jest gospodarstwo ekologiczne rodziny Bischof, wy-różnione w ramach konkursu budowlanego przez niemieckie Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej (BMEL), w którym werdykt wydało jury w wieloosobowym składzie (Krause M. i Huesmann, 2016):

99

„Dzi ęki wielomodułowemu obiektowi inwentarskim inwestorowi udało się wy-korzystać jednocześnie kilka zalet: • Budynek ze względu na swą nieznaczną wysokość optycznie dobrze kompo-

nuje się z krajobrazem. Pokryty zielenią dach dopełnia pozytywnego wraże-nia, do tego stwarza korzystne warunki klimatyczne. Dzięki zazielenieniu dachu inwestor nie musiał już wykonywać nasadzeń rekompensujących.

• Połączenie korytarza paszowego i wybiegu pozwala zaoszczędzić na po-wierzchni: odpada dodatkowa technika usuwania obornika na wybiegu, co pozwala ograniczyć koszty

• Otwarta kalenica wpuszcza dużo światła i powietrza do obory, co jest ko-rzystne dla dobrostanu i zdrowia zwierząt, jak również dla cyklu rujowego”.

Fot. 1: Gospodarstwo ekologiczne Bischof wyróżnione w ramach ogólnokrajowego

konkursu organizowanego z ramienia Ministerstwa Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej (BMEL)

Charakterystyczną cechą konstrukcyjną ekologicznej obory bydła mlecznego (51 krów mlecznych, 48 młode zwierzęta) są oddzielone od siebie, płaskie, lekko nachylone konstrukcje dachu jednospadowego z rozległym za-zielenieniem, stanowiące zadaszenie nad dwoma rzędami stanowisk oraz umiejscowiona centralnie, wolnostojąca konstrukcja zadaszenia stołu paszowe-go. Po stronie, w której przebywa bydło mleczne, zwierzęta mają do dyspozycji rozległą powierzchnię wybiegową wynoszącą ok. 14,0 m²/zwierzę, przy szero-kości korytarza paszowego wzgl. szerokości wybiegu wynoszących odpowied-nio 5,0 m i 4,0 m. Pomiędzy częściami budowlanymi zarówno w części dla by-dła mlecznego, jak i młodych zwierząt, znajduje się zintegrowany, niezadaszo-ny wybieg, który przy powierzchni 2,4 m²/zwierzę oraz obszernej powierzchni budynku inwentarskiego, zgodnie z bawarskimi ustaleniami, z zapasem spełnia kryteria rozporządzenia Rady (WE) w sprawie rolnictwa ekologicznego. Kro-wy dojone są przy pomocy Automatycznego system doju AMS, umieszczone-go po boku w leżakowni. Pomieszczenie techniczne ze zbiornikami, jak rów-

100

nież paszarnia wraz z wyścielonymi kojcami grupowymi przeznaczonymi do chowu cieląt, położone są w osobnym budynku. Dobrostanowi zwierząt, obok rozległej powierzchni obory, służy do-datkowa drewniana płaszczyzna pod zasadniczym dachem, a w miejscu kon-wencjonalnego pokrycia zazielenienie dachu. Rozwiązanie takie gwarantuje wystarczającą ilość masy, zdolną zatrzymać nadmiar energii z promieniowania słonecznego. Zapewnia również pod dachem przyjemne temperatury i zapobie-ga letniemu stresowi cieplnemu.

Opisana koncepcja budynku inwentarskiego została zaprezentowana w 2016 roku na zlecenie Bawarskiego Związku Rolników jako wzorcowa obo-ra dla 19-stu krów (wyposażona w automatyczny system doju i podawanie pa-szy podstawowej) na Głównym Bawarskim Festynie Rolniczym w Monachium (ZLF).

Fot. 2: Wzorcowa obora na Głównym Bawarskim Festynie Rolniczym 2016 w Monachium

Oświetlenie LED w oborach Wzrok bydła różni się znacznie od wzroku człowieka. Oczy bydła umiejscowione są po bokach głowy. Dlatego pole widzenia wynoszące 330° jest wprawdzie bardzo rozległe, ale pola widzenia obu oczu nakładają się jedy-nie bezpośrednio przed łbem, i to tylko w niewielkim zakresie (30° do 50°), co oznacza, że bydło ma zdolność widzenia trójwymiarowego tylko w tym obsza-rze. Również ostrość widzenia bydła jest wyraźnie niższa niż u człowieka. By-dło rozpoznaje kontury jedynie schematycznie. W przeciwieństwie do człowie-ka, przestawienie wzroku z widzenia bliskiego na widzenie w oddali (akomo-dacja) jest u bydła niemal niemożliwe.

101

Światło i oświetlenie pełnią u bydła ważne funkcje: • Równomierne oświetlenie w fazie dnia zapewnia wysoki kontrast, co jest

ważne dla sprawnego przemieszczania się bydła zwłaszcza w obrębie przejść w oborze.

• Sterowanie rytmem biologicznym: wydzielanie hormonu melatoniny ma wpływ na rytm dzienno-nocny (rytm całodobowy), płodność, układ im-munologiczny i sen.

• Dzienny czas oddziaływania światła w połączeniu z intensywnością oświetlenia mają wpływ na płodność, wzrost i wydajność zwierząt gospo-darczych (cykl całoroczny).

• Struktura spektralna światła białego z dużym udziałem światła niebie-skiego jest najkorzystniejsza dla rytmu biologicznego (Fot. 3).

• Wytwarzanie witaminy D3 w nerkach i wątrobie dzięki oddziaływaniu promieni UVB.

Fot. 3: Wysokoprężna lampa sodowa wzgl. oświetlenie LED (po lewej) Widma optyczne dla oświetlenia LED (kolor niebieski) i lampy sodowej

(kolor pomarańczowy) Obory dla bydła mlecznego są zwykle podzielone na różne obszary funkcyjne. W każdym obszarze funkcyjnym obowiązują inne wymagania, co do oświetlenia i naświetlenia. W obszarze karmienia, odpoczynku i poruszania się, jak również w obszarze dla cieląt i młodego bydła, najważniejsze będą wymagania uwzględniające potrzeby bydła, podczas gdy w obszarze udoju i odsadzania młodych sztuk, wymagania dotyczące oświetlenia będą również uwzględniać komfort pracy człowieka. Aby przeanalizować działanie różnych lamp w identycznych warun-kach, wykonano symulację oświetlenia. Za wzorcową oborę posłużyła dwurzę-dowa obora wybiegowa z boksami legowiskowymi dla bydła mlecznego (Fot. 4). Podstawowa powierzchnia, którą należało oświetlić, wyniosła niecałe 980 m², co wynika z długości obory równej 45 m i szerokości obory równej 21,7 m. Jako źródła oświetlenia wybrano dwie lampy wysokoprężne o mocy

102

250 W i 400 W (HQI 250 W i HQI 400 W), konwencjonalną oprawę pasmową wyposażoną w dwie jarzeniówki (standardowo 2 x 58 W), oprawę pasmową LED, jak również promiennik powierzchniowy LED. Jako wartość docelową, przyjęto średnią moc oświetlenia rzędu 150 lx na wysokości ewaluacyjnej 0,2 m. Wyniki symulacji, z punktu widzenia rodzajów zastosowanych lamp i mocy oświetlenia, przedstawiono na Fot. 5.

Fot. 4: Przekrój przez wybraną oborę dla bydła mlecznego

Typ oświetlenia Liczba lamp

Zainstalowana moc (W/m²)

Lampa wysokoprężna 250 W 30 7.7

Lampa wysokoprężna 400 W 11 4.9

Oprawa pasmowa 2 x 58 W 52 5.8

Oprawa pasmowa LED 78 3.1

Promiennik powierzchniowy LED

17 2.1

Moc oświetlenia (lx)

Fot. 5: Wynik symulacji oświetlenia dla wybranej obory bydła mlecznego, liczby

lamp (po lewej), rozkład mocy oświetlenia przy wyposażeniu w promiennik powierzchniowy LED (po prawej)

Wyniki symulacji oświetlenia wyraźnie wskazują, że żądaną moc oświetleniową najlepiej osiągają oba warianty LED o najniższej ilości energii. W zależności od rozmiaru i wysokości obory, mniej lub bardziej wyraźnie wy-przedzają one konwencjonalne oświetlenia. Zgodnie z przewidywaniami, dla wysokości montażowych powyżej 3,5 m należy używać promienników po-wierzchniowych LED, zaś dla wysokości montażowych poniżej 3,5 m opraw pasmowych LED (rezygnując jednak z produktów doposażeniowych). Udzie-

103

lenie odpowiedzi na pytanie, jakie oświetlenie miałoby być najodpowiedniejsze dla obory z perspektywy warunków technicznych i energooszczędnych, moż-liwe jest wyłącznie w drodze technicznej symulacji świetlnej, oferowanej nie-odpłatnie przez producentów lamp i ich dystrybutorów. Automatyczne podawanie mieszanki pasz Rosnąca liczebność stad wymaga nie tylko odpowiedniej techniki umożliwiającej wykonanie prac, jak również zastosowania w poszczególnych obszarach nowoczesnej automatyzacji procesów. W ostatnich latach wyraźnie wzrosła liczba „automatycznego systemu zadawania pasz” (AFS), stosowanego do podawania mieszanek paszowych w 146 bawarskich gospodarstwach. Urzą-dzenia tę różnią się trzema poziomami zautomatyzowania (poziom I: automa-tyczne podawanie pożywienia, poziom II: automatyczne mieszanie i podawanie pożywienia, poziom III: w pełni zautomatyzowane karmienie, obejmujące transport paszy od silosu do żłobu). Firma Schuitenmaker wprowadziła na ry-nek system „Innovado”, pierwszy mobilny, w pełni zautomatyzowany system karmienia. Również inne firmy pracują nad rozwiązaniami umożliwiającymi częściowy lub w pełni zautomatyzowany proces karmienia za pomocą mobil-nego wagonu do mieszania paszy. Współpraca między producentami automatycznego systemu zadawania paszy, a związkiem zawodowym Rolniczego Ubezpieczenia Społecznego (LSV) przyczyniła się do wyraźnej poprawy bezpieczeństwa urządzeń ofero-wanych obecnie na rynku. Udoskonalanie urządzeń pozostaje również celem bieżących projektów badawczych prowadzonych przez Krajowy Instytut Rol-niczy (LfL). Jednym z przykładów są wyniki badań dotyczących zachowania zwierząt. Z uwagi na zwiększoną częstotliwość podawania pokarmu w ciągu dnia, automatyczne systemy karmienia powodują, że krowy przebywają w stre-fie pobierania pokarmu dłużej, zaś ich przebywanie w tym miejscu rozkłada się w trakcie dnia bardziej równomiernie. Można też zauważyć bardziej systema-tyczne i równomiernie rozłożone w czasie korzystanie przez zwierzęta z auto-matycznego systemu dojenia (ASD). Poza tym krowy sprawniej docierają do strefy karmienia. Co więcej, krócej czekają w tej strefie na aktywne pobieranie pokarmu, zaś samo pobieranie pokarmu mniej podlega zakłóceniom. Łączny czas przebywania w strefie pobierania pokarmu nie podlega przez to znaczącej zmianie (Tabela 1). Zwiększona częstotliwość karmienia prowadzi jednak w kontekście odpoczynku do większej częstotliwości faz odpoczywania, ponieważ zwierzęta częściej przemieszczają się pomiędzy sferą pobierania pokarmu i odpoczynku. Okazuje się, że kiedy zwiększona częstotliwość podawania pokarmu nie zmie-nia czasu przebywania w strefie karmienia, fakt ten nie zmienia także czasów leżenia. Wciąż toczą się żywe dyskusje nad optymalną częstotliwością poda-

104

wania i uzupełniania pożywienia. Badania nad dynamicznymi porami podawa-nia pokarmu wykazały, że należy je odpowiednio dostosowywać w przebiegu rocznym. Ponadto, należy regularnie obserwować zachowanie krów podczas jedzenia, jak również poziom napełnienia żłobów, aby móc optymalnie dosto-sować moment podawania paszy.

Tabela 1. Czas przebywania wybranych krów (n = 20) w strefie pobierania pokarmu oraz zestawienie liczby udojów dla poszczególnych zwierząt, ilości mleka oraz okresów między udojami dla wszystkich krów przy 6-krotnym i 2-krotnym karmieniu (1-sza faza badania: n = 46 krowy; 2-ga faza badania: n = 56 krowy,

n = 4 dni dla każdego etapu eksperymentalnego)

parametry

1-sza faza eksperymentu (6 karmień/dobę)

2-ga faza eksperymentu (2 karmienia/dobę) różnica

mediana1 mediana min – max mediana min – max

Czas przebywania w strefie pobierania pokarmu [hh:mm:ss]

Strefa pobierania pokarmu

04:03:58a 01:18:00 - 05:53:49

02:38:56b 01:30:40 - 04:58:52

01:25:01

Stanowisko pobie-rania pokarmu & korytarz paszowy

03:02:53a 01:15:40 - 04:46:37

04:06:04b 00:39:23 - 09:34:38

-01:03:11

Karmienie ogółem 07:18:40a 02:33:40 - 09:50:53

07:00:18a 03:28:12 - 12:13:30

00:18:22

Procedura udoju

Ilość udojów/ krowę/d [n]

3a 1 – 4 2b 1 – 4 1

Ilość mleka/ krowę/d [kg]

27.46a 7.77 - 54.67 27.34a 5.17 - 54.93 0.12

Okresy między udojami/krowę/d [hh:mm:ss]

08:23:20a 02:14:20 - 23:43:59

10:06:40b 02:51:43 - 23:30:00

-01:43:19

a, b) Istotna różnica między fazami badania (p<0,05) 1) Różnica wynikająca z mediany w fazie 1 i mediany w fazie 2

Rozpoznawanie kulawizn Zdrowe racice mają istotny wpływ na dobrostan i stan zdrowia krów mlecznych. Warunkiem skutecznego zapobiegania dolegliwościom bólowym i cierpieniom wynikającym z chorób racic, jak również wynikającym z tego

105

stratom finansowym, jest wczesne rozpoznanie kulawizn. Im wcześniej rozpo-znamy kulawiznę i wyeliminujemy jej przyczynę, tym mniejszy wywrze ona wpływ na dobrostan zwierzęcia, czas trwania leczenia i skutki ekonomiczne spowodowane spadkiem wydajności osobnika i kosztami jego leczenia. Rolni-cy nie doceniają jednak występowania kulawizny we własnej oborze, szacując je na 4-krotnie do 5-ciokrotnie niższym poziomie niż poziom rzeczywisty (Whay i in., 2002). Celem aktualnego projektu naukowego jest wsparcie rolników we wczesnym rozpoznawaniu schorzeń racic poprzez wykorzystanie automatycz-nego systemu wykrywania kulawizny i co za tym idzie, umożliwienie wcze-śniejszego wdrażania niezbędnych środków zaradczych. Celem pierwszego etapu było określenie odpowiednich, związanych bezpośrednio z kulawizną parametrów zachowania (jak jedzenie, czas i częstotliwość odpoczynku) i wy-dajności, które można by było automatycznie rejestrować. Łącznie przebadano 23 parametry. Jako punkt odniesienia do oceny kulawizny, przyjęto wynik 5-stopniowej punktacji Locomotion scorings. Przy ocenie poszczególnych parametrów nie stwierdzono bezpośred-niej zależności pomiędzy danymi wydajnościowymi, takimi jak mleczność, a ilością przyjmowanej paszy. Stwierdzono natomiast wyraźną różnicę w za-chowaniach związanych z pobieraniem pokarmu i odpoczynkiem, widoczną pomiędzy zwierzętami kulejącymi i niekulejącymi. Kulawe zwierzę szło np. rzadziej do żłobu i spędzało mniej czasu w strefie pobierania pokarmu, niż zwierzę niekulejące, przyjmowało jednakże podobną ilość pokarmu, jedząc zatem odpowiednio szybciej. Połączenie wszystkich istotnych parametrów w jednym modelu od-zwierciedliło badane zależności jeszcze bardziej realistycznie. Ostateczny mo-del prognozowania, czy dane zwierzę jest „kulawe” czy „niekulawe”, wykazuje czułość na poziomie 82% oraz specyficzność na poziomie 87%. Na fot. 6 przedstawiono wartości współczynników dla parametrów, które były przedmio-tem badania. Im wyższy współczynnik danego parametru, tym bardziej znaczą-cy okazywał się dany parametr w odniesieniu do wypowiedzi dotyczącej kula-wizny danego zwierzęcia. Tym samym, najważniejszymi parametrami rozpo-znania kulawizny były takie parametry, jak „czas pobierania pokarmu w ciągu doby“ i „czas odpoczynku w ciągu doby“ (pozytywne współczynniki), następu-jące po parametrze „ilość mleka*ilość pobieranego pożywienia“ (negatywny współczynnik). Jeżeli czas odpoczynku zwierzęcia, czy też czas pobierania przezeń pokarmu w ciągu dnia (05:00 – 22:00) relatywnie wzrastał w stosunku do nocy, stanowiło to wyraźne wskazanie na obecność kulawizny. Z kolei w przypadku zwierząt nie różniących się mlecznością na kulawiznę mógł wskazywać fakt, że dane zwierzę pobiera mniejsze ilości pokarmu. Natomiast bardzo wysoka mleczność, powiązana zarazem ze zwiększonym poborem po-karmu, nie stanowi czynnika ryzyka, który mógłby świadczyć o kulawiźnie.

106

Dlatego ważne jest, aby akurat takie parametry wydajności, jak mlecz-ność oraz ilość pobieranego pożywienia, rozpatrywać we wzajemnym powią-zaniu, ponieważ żaden z tych parametrów z osobna nie wykazuje jednoznacz-nego powiązania z obecnością kulawizny. Wnioski z tego projektu są przed-miotem badań w kolejnym projekcie Bawarskiego Instytutu Rolniczego, pro-wadzonego od lipca 2016 roku na większej liczbie zwierząt w warunkach prak-tycznych.

Fot. 6: Wartości współczynników parametrów w ostatecznym modelu

■ Milchmenge*Futteraufnahme – ilość mleka*pobieranie paszy ■ Milchmenge*Liegedauer – ilość mleka*czas trwania odpoczynku ■ Futteraufnahme*Futteraufnahme pro Mahlzeit – pobieranie paszy*pasza pobrana/ jeden posiłek ■ Mahlzeitdauer*Futterung – czas trwania posiłku*karmienie ■ Futteraufnahme pro Mahlzeit - pobieranie paszy/posiłek □ Schnittpunkt y – punkt przecięcia y □ Mahlzeitdauer – czas trwania posiłku □ Futteraufnahmedauer (Tag/Nacht)*Frequenz – czas trwania posiłku (dzień/noc)*częstotliwość □ Anzahl Mahlzeiten – ilość posiłków □ Liegedauer (Tag/Nacht)*Frequenz – czas odpoczynku (dzień/noc)*częstotliwość □ Futterung – karmienie □ Jahreszeit – pora roku □ Frequenz – częstotliwość □ Laktationsstatus – status laktacyjny □ Laktationsnummer – numer laktacji □ Liegeereignisdauer – czas pojedynczego odpoczynku □ Milchleistung – mleczność □ Futteraufnahmedauer – czas pobierania pokarmu □ Liegedauer – czas odpoczynku □ Futteraufnahme – pobieranie pokarmu □ Anzahl Abliegeereignisse (Tag/Nacht) – liczba pojedynczych dłuższych odpoczynków (dzień/noc) □ Milchmenge*Futteraufnahmedauer – ilość mleka*czas trwania pobierania pokarmu

107

□ Liegedauer (Tag/Nacht) – czas trwania odpoczynku (dzień/noc) □ Futteraufnahmedauer (Tag/Nacht) – czas trwania pobierania pokarmu (dzień/noc) 3. Innowacje w hodowli trzody chlewnej Hodowla trzody chlewnej stanowi duże wyzwanie nie tylko z powodu tradycyjnego wahania stosunku cen do kosztów, generującego po części długie okresy niedoboru środków, ale również z powodu wzrostu oczekiwań społecz-nych. Nasze konwencjonalne systemy hodowli umożliwiają nader wydajny (w kategoriach oszczędności pracy) i konkurencyjny chów trzody chlewnej. Bywa natomiast, że wymagania społeczeństwa wzgl. różnych grup interesów po części znacznie odeń odbiegają. Przedmiotem dyskusji pozostają nadal postulaty dotyczące nienaru-szalności zwierząt (rezygnacja z kastracji i przycinania ogonów), większej swobody ruchu (zwłaszcza w boksach i kojcach porodowych) oraz obniżenia emisji. Zagrody porodowe, w których locha może się swobodnie poruszać, ofe-rowane są tymczasem w najróżniejszych wariantach przez wszystkich produ-centów chlewni. Przy planowaniu i tworzeniu nowych porodówek dla loch, coraz częściej bierze się pod uwagę tzw. „zagrody swobodne”. Jednak mno-gość ofert wymaga oceny dostępnych rozwiązań. Dlatego w Specjalistycznym Centrum Edukacyjno-Doświadczalnym ds. Hodowli Trzody Chlewnej w Schwarzenau w obrębie porodówki wykonano, po czym przetestowano łącz-nie 12 swobodnych zagród niewyścielanych słomą (po 2 zagrody dla każdego z 6-ciu różnych systemów). Wszystkie zagrody mają powierzchnię 6 m², za wyjątkiem alternatywnego wariantu konstrukcyjnego o powierzchni 5,5 m². We wszystkich systemach przewidziano możliwość unieruchomienia maciory przy wykorzystaniu kojca porodowego. Typy zagród różnią się przede wszystkim ustawieniem kojca porodo-wego (położenie ukośne lub proste, żłób dla lochy zwrócony do ściany lub do korytarza obsługowego, alternatywnie kojec porodowy ustawiony równolegle do korytarza), jak również wymiarami zewnętrznymi zagrody. Wszystkie gniazda dla prosiąt ustawione są w kierunku korytarza obsługowego, skąd są dostępne poprzez niską przegrodę o wysokości 50 cm, pozostającą poza zasię-giem lochy. Podłogi wykonane są z krat ze sztucznego tworzywa, kratownic żeliwnych i perforowanych elementów betonowych. Od dnia oproszenia lochy trzymane są przez okres do jednego tygodnia w unieruchomieniu. Przez pozostałe trzy tygodnie karmienia kojce porodowe pozostają otwarte, zamyka się jedynie chwilowo na czas badania zwierząt. W celu oceny, czy zagrody z kojcami są wygodne i łatwe w obsłudze, prze-prowadzono ankietę wśród pracowników w trakcie pięciu cykli wyproszeń. Wyniki ankiety nie wskazywały na jednoznaczną preferencję lub zde-cydowane odrzucenie któregokolwiek ustawienia zagrody lub kojca porodowe-go. Wszystkie przebadane typy kojców generalnie nadają się do stosowania w praktyce. Przy prostym ułożeniu kojca porodowego oraz ustawieniu żłobu

108

w kierunku korytarza kontrolnego wzgl. ustawieniu kojca porodowego równo-legle do korytarza kontrolnego długość zagrody powinna wynosić przynajmniej 2,75 m. Szerokość zagrody powinna w tym wypadku wynosić min. 2,15 m (Fot. 7). Ukośne ustawienia kojców porodowych sprawdzają się najlepiej, gdy zagroda ma odpowiednio 2,60 m szerokości i 2,30 m głębokości (alternatywnie 2,50 m szerokości i 2,40 m). W przypadku wszystkich dostępnych systemów należy zawsze zadbać, aby pomiędzy kojcem porodowym a separatorem pro-siąt wzgl. przegrodą zagrody czy ścianą oddzielającą był zachowany odstęp wynoszący min. 0,4 m. Takie rozwiązanie ułatwia karmienie prosiąt przez ma-ciorę, a także umożliwia bezpieczne łapanie prosiąt i sprawną opiekę nad poro-dami. Ponieważ do najniebezpieczniejszych momentów w kontaktach między maciorą i opiekunami zwierząt dochodzi przy łapaniu prosiąt w celu wykona-nia badań oraz przy otwieraniu i zamykaniu kojców porodowych, należy za-dbać, aby urządzenia do unieruchamiania lochy otwierały się i zamykały moż-liwie szybko i bezproblemowo. Zaleca się, aby do przejściowego unierucho-mienia lochy nie używać mechanizmów wymagających skomplikowanych re-gulacji i manipulacji.

Fot. 7: Minimalne wymiary zagród z prostym ułożeniem kojca porodowego

109

4. Innowacje dotyczące hodowli kur niosek

Przejście z chowu klatkowego niosek na chów grupowy wyraźnie utrudniło rejestrowanie do celów hodowlanych parametrów wydajności (nie-śności) i aktywności (zachowanie na wybiegu) pojedynczych zwierząt. Domi-nujące aktualnie formy chowu grupowego, takie jak chów wolnowybiegowy i ściółkowy, cechujące się odmiennymi parametrami otoczenia, wymagają jed-nak (do badań wydajności kur) uzupełnienia dotychczasowego środowiska te-stowego opartego na klatkach pojedynczych i rodzinnych, w celu zidentyfiko-wania możliwych interakcji genotyp-środowisko. W odpowiedzi na tę potrze-bę, opracowano gniazdo nieckowe WMN (Weihenstepahner Muldennest) i sze-reg innych systemów RFID, umożliwiających rejestrację danych o zachowa-niach i wydajności niosek w różnych odstępach czasu. Celem tych opracowań oraz testów przydatności systemów RFID (sys-temy identyfikacyjne wykorzystujące częstotliwości radiowe) do badania kur niosek, była rejestracja danych o zachowaniu i wydajności pojedynczych kur niosek w hodowli grupowej, prowadzona automatycznie, możliwie precyzyjnie oraz z wysoką rozdzielnością czasową. Głównym celem było pozyskanie da-nych o składaniu jaj i zachowaniach wybiegowych, jak również o nieśności niosek i jakości jaj pochodzących od poszczególnych zwierząt w stadzie. Wa-runkiem oceny jakości jaj pochodzących od pojedynczych niosek było przypo-rządkowanie każdego złożonego jaja odpowiedniej kurze.

Opracowano następujące, po części powiązane jedne z drugimi systemy: − wąski otwór elektroniczny (ESL) służący rejestracji zachowań na wybie-

gu, oparty na technologii LF-RFID; − podwójny wąski otwór elektroniczny, nadający się do stosowania w połą-

czeniu z gniazdem WML w tym samym przedziale budynku inwentarskiego; − szeroki otwór elektroniczny (BESL) oparty na technologii HF-RFID,

umożliwiający śledzenie kilku obiektów jednocześnie; − gniazdo WMN służące do rejestracji danych o wydajności i zachowaniach

niosek w systemach chowu grupowego; − gniazdo podwójnie uchylne (DKWMN) z dodatkowym podwójnym

uchylnym dnem umożliwiającym identyfikację podwójnego lub wielo-krotnej obłożenia;

− gniazdo grupowe wysokiej częstotliwości (HFGN) służące do rejestracji danych o zachowaniach związanych ze składaniem jaj.

Po udanym opracowaniu systemów rejestracji danych, kolejnym eta-pem było opracowanie i zoptymalizowanie programów umożliwiających szyb-ką kontrolę ilości jaj przypadających na gniazdo w kurniku oraz uwzględnienie

110

efektów ponaddobowych. Za pomocą opisanych systemów udało się zareje-strować pojedyncze epizody, jak np. czas przebywania nioski w gnieździe z uwzględnieniem momentu początkowego i końcowego wzgl. momentu zło-żenia jaja, bądź też miejsce przebywania kury np. na wybiegu z odnotowaniem początku i końca przebywania każdego zwierzęcia, na podstawie wartości se-kundowych. Pozyskane tym sposobem dane, zebrane w bazie danych, mogą następnie posłużyć np. do oceny dziedziczności różnych cech lub do celów se-lekcyjnych. Opisane systemy umożliwiły w ci ągu minionych 18-stu lat zgromadze-nie danych o wysokiej rozdzielczości czasowej, opisujących pojedyncze osob-niki, obejmujących okresy od połowy do ponad jednego roku dla różnych form hybrydowych i kur rasowych.

Rys. 8: Przegląd systemów rejestracji, badanych parametrów, okresu stosowania

i liczby niosek objętych badaniem

Zielparameter – badane parametry Auslaufverhalten – zachowanie na wybiegu Legeleistung und – verhalten – nieśność i zachowanie niosek Legeverhalten – zachowanie niosek Hennen – nioski Enges elektr. Schlupfloch (ESL) – wąski otwór elektroniczny (ESL) Breites elektr. Schlupfloch (BESL) – szeroki otwór elektroniczny (BESL) Weihenstepahner Muldennest (WMN) – gniazdo (WMN) Hochfrequenz-Gruppennest (HFGN) – gniazdo grupowe wysokiej częstotliwości Opisane systemy rejestracji zbadano również w toku szeregu projektów pod kątem ich niezawodności. Rejestracja danych o zachowaniach i wydajności zwierząt wiązała się też z zazwyczaj dobrą, a nawet bardzo dobrą rozpozna-walnością zwierząt (Tabela 2).

111

Obok skutecznego rozwoju technik i rejestracji danych, dane pozyska-ne z poszczególnych systemów RFID pozwoliły opracować szereg nowych cech istotnych z punktu widzenia hodowli. Udało się np. wykazać, że działania hodowlane mają znikomy wpływ na zachowania zwierząt na wybiegu (liczba pobytów i czas przebywania na wybiegu, jak również dzienny rytm przebywa-nia na wybiegu) ze względu na bardzo niską odziedziczalność testowanych cech, zatem mogłyby przyczynić się do lepszego wykorzystaniu czasu na wy-biegu wyłącznie kosztem innego celu hodowlanego. Dane gromadzone za pomocą gniazda WMN umożliwiają ponadto re-jestrację momentu złożenia jaja. Im składanie jaj zachodzi bardziej równomier-nie, tym wyższa też wydajność składania jaj. Bardzo ważną cechą, możliwą do sprawdzenia jedynie w hodowli grupowej z użyciem gniazda WMN lub FHGN, jest częstotliwość zachodzenia kur do gniazda. Dane te zostały sku-tecznie wykorzystane przez firmę Lohmann Tierzucht GmbH w przypadku sze-regu różnych genotypów do działań selekcyjnych w kierunku wyższej często-tliwości zachodzenia kur do gniazd. Zbadano też i opublikowano szereg innych zależności, jak np. zależność pomiędzy nieśnością i korzystaniem z wybiegu.

Tabela 2: Trafność identyfikacji zwierząt za pomocą poszczególnych systemów do rejestrowania zachowań na wybiegu, składania jaj i nieśności kur

Badane parametry

System reje-

stracji

Zastosowana technologia RFID

Liczba ocenionych epizodów

(N)

Trafność identyfikacji

zwierząt w danym

systemie (%)

Zachowa-nia na wybiegu

otwór ESL

niska częstotliwość bez systemu antykolizyjnego (134,2 kHz)

16,973 96.5

otwór BESL

wysoka częstotliwość z systemem antykolizyjnym (13,56 MHz)

12,195 98.9

Składanie jaj

gniazdo WMN niska częstotliwość bez systemu

antykolizyjnego (134,2 kHz)

1,366 76,1 - 97,81)

gniazdo DWMN

1,310 89

gniazdo HFGN

wysoka częstotliwość z systemem antykolizyjnym (13,56 MHz)

87 wzgl. 68 90,8

wzgl. 92,62)

Wydaj-ność nioski3)

gniazdo WMN niska częstotliwość bez systemu

antykolizyjnego (134,2 kHz)

11 stad 91 – 96

gniazdo DWMN

10 stad 91 – 97

1) Trafność identyfikacji fluktuuje w zależności od wielkości kurnika, gęstości obsady i współ-czynnika podwójnej obsady 2) Wyższa trafność identyfikacji, jeżeli uwzględnić wyłącznie wejścia do gniazd trwające > 120 s.

112

3) W przypadku wydajności niosek, trafność przyporządkowania kura-jajo oceniano na bieżąco w oparciu o niewielką liczbę jaj o odmiennym kolorze (np. nieliczne kury składające białe jajka w stadzie kur składających ciemne jaja) we wszystkich stadach. KONFERENCJA POLSKO-NIEMIECKA DEUTSCH-POLNISCHES KONFERENZ Balice, 26–27 czerwca 2017


INNOVATIONEN IN VERFAHRENSTECHNIK

UND BAUWESEN FÜR NUTZTIERE

Bernhard Haidn, Christina Jais, Klaus Reiter, Jochen Simon, Stefan Thurner, Georg Wendl

Bayerische Landesanstalt für Landwirtschaft, Institut für Landtechnik und Tierhaltung, Prof.-Dürrwaechter-Platz 2, 85586 Poing-Grub / Vöttinger Straße 36, 85354 Freising,

Deutschland, e-mail: [email protected]

Zusammenfassung

Innovationen sind die Triebfeder jeden Fortschritts. Sie sind sehr vielfältig und betreffen i.R. Leistungssteigerungen, Kosteneinsparungen oder Umweltwirkungen. Das Institut für Landtechnik und Tierhaltung (ILT) der Bayerischen Landesanstalt für Landwirtschaft (LfL) arbeitet an innovativen Verfahren der Tierhaltung, von denen ausgewählte Beispiele in diesem Beitrag vorgestellt werden. Im Bereich des Bauwesens werden die Vorteile des multi-funktionalen ModulBauSystems Grub-Weihenstephan™ erläutert, das zum einen das landschaftsgebundene Bauen und zum andern die Tiergerechtheit durch Integration von Laufhof in das Stallsystem sowie das Baumaterial Holz betont. Zahlreiche Innovationen finden sich im Bereich der Technik der Rinderhaltung. An erster Stelle ist die Automatisierung des Melkens, des Füt-terns und der Tierüberwachung mittels über Sensoren generierter tierindividu-eller Verhaltens- und Leistungsdaten zu nennen. Als Beispiel wird das Projekt zum frühzeitigen Erkennen von Lahmheiten vorgestellt. Aber auch die Entwicklung energiesparender Beleuchtung über LED ist für Umwelt, Mensch und Tier von großem Nutzen. In der Schweinehaltung konzentriert sich die Forschung vor allem auf die Verbesserung der Haltungssysteme hin zu mehr Tierschutz und Verbraucherakzeptanz. Die vorgestellte Bewertung von Bewegungsbuchten für ferkelführende Sauen ist hierfür nur ein Beispiel. In der Legehennenhaltung sorgte die Umstellung von der Käfig- auf Gruppenhaltung vor allem auch im Bereich der Zucht hierfür geeigneter Tiere für große Heraus-

113

forderungen. Erläutert wird, wie in den letzten 18 Jahren das Weihenstephaner Muldennest (WMN) entwickelt, welche Erfolge erzielt wurden und welche Möglichkeiten damit verbunden sind. 1. Einleitung

Innovationen sind für die Überlebensfähigkeit eines Betriebszweiges

von großer Bedeutung und führen in der Regel zu Leistungssteigerungen beim Tier und/oder Kosteneinsparungen durch eine effizientere Produktion in den Bereichen Personal, Gebäude, Maschinen und Geräte und/oder Betriebsmittel. Mit der Umsetzung von Innovationen sind grundsätzlich auch qualitative Ver-besserungen, z. B. mehr Tierwohl, bessere Fleischqualität oder Minderung von negativen Umweltwirkungen verbunden. Auch wenn nicht jede Innovation zu jedem Betrieb passt, ist es für den einzelnen Landwirt wichtig, die Trends zu erkennen und sinnvoll zu nutzen.

Die Umsetzung innovativer Ideen kann fachspezifisch oder fachüber-greifend erfolgen. Deren Auswirkungen sind aber immer in den verschieden-sten Fachgebieten zu sehen. Aufgabe der Wissenschaft ist es, gemeinsam mit der Industrie und der Praxis Innovationen hervorzubringen, diese zu ana-lysieren und zu bewerten.

Im Bereich der Tierhaltung fanden in den vergangenen Jahren je nach Produktionsbereich eine Fülle von Innovationen Eingang in die Praxis. Ein Teil neuer innovativer Ideen wird alle zwei Jahre auf der internationalen Messe Eu-rotier in Hannover durch die DLG ausgezeichnet.

Das Institut für Landtechnik und Tierhaltung der LfL war und ist an der Entwicklung zahlreicher innovativer Verfahren der Rinder-, Schweine- und Legehennenhaltung beteiligt. Nachfolgend werden ausgewählte Beispiele aus dem Bereich Technik und Bauwesen vorgestellt.

2. Innovationen in der Rinderhaltung

Die Rinderhaltung, insbesondere die Milchviehhaltung ist in Deutsch-land, aber auch in Bayern von einem starken, anhaltenden Strukturwandel geprägt. In den wachsenden Beständen gewinnt neben der Arbeitsbewältigung das Tierwohl an Bedeutung. Um beides bei sinkenden Arbeitskapazitäten in den Betrieben zu gewährleisten, setzen immer mehr Betriebe auf automatisierte Verfahren sowie auf Datenaufzeichnung und Auswertung beim Einzeltier. Eine zentrale Stellung hierbei hat das „Automatische Melken“. Mit über 1.700 bay-erischen Betrieben, in denen Automatische Melksysteme (AMS) eingesetzt werden, wird bereits in jedem 5. Milchviehbetrieb mit mehr als 50 Kühen automatisch gemolken.

Daneben gewinnen wegen der mit zunehmender Milchleistung stei-genden Gefahr von Hitzestress in den Sommermonaten bauliche und tech-nische Maßnahmen zu dessen Verminderung an Bedeutung.

114

Das ModulBauSystem Grub-Weihenstephan™

Ziel des ModulBauSystems Grub-Weihenstephan™ ist die Umsetzung von Ergebnissen aus der angewandten Forschung in den Bereichen tiergerechte Haltung, Optimierung der Arbeitswirtschaft, kostengünstiges Bauen, Erweiter-barkeit, flexible Nutzung sowie die Anpassung baulicher Anlagen an regionale Betriebsstrukturen und die Kulturlandschaft.

Resultat sind mehrhäusige Stallanlagen aus kleinvolumigen Modulen mit geringer Gebäudebreite und -höhe, die eine große Planungsvielfalt zulas-sen. Die Module eignen sich für die Haltung von Milchvieh, Jungvieh, Kälbern und Mastrindern (Bullen, Mutterkühe) sowie von Pferden, Schweinen und Kleinwiederkäuern. Darüber hinaus können mit diesen Konstruktionen Melk-häuser, Nebenräume (z. B. Technik-, Aufenthaltsräume), Sonderbereiche (z.B. Abkalbe-, Wellnessbereiche) oder mit Traufhöhen bis zu 5,0 m auch kleinere Lager- bzw. Maschinenhallen realisiert werden. Durch verbandsausgesteifte Konstruktionen lassen sich die einzelnen Anlagenteile bzw. Funktionsachsen unabhängig voneinander und nach Bedarf erweitern.

In der Tierhaltung ergeben sich bei mehrhäusigen Anlagen zwischen den Teilgebäuden innenliegende Laufhöfe, die den Anforderungen der EG-Öko-VO nach den bayerischen Festlegungen bzw. den Kriterien der Premium-förderung im Rahmen der einzelbetrieblichen Investitionsförderung (EIF) in Bayern entsprechen. Besondere Vorteile dieses Stallkonzeptes sind die höhere Nutzungsfrequenz des Laufhofs durch die Tiere und, dass keine zusätzlichen Funktionsflächen außerhalb der Gebäude errichtet werden müssen.

Über verbandsausgesteifte Pult- und Satteldachkonstruktionen mit einem Stützenabstand von 5,60 m, 8,40 m und 8,60 m sowie einem Binderab-stand von 5,20 m sind Vollholzquerschnitte realisierbar, die auch aus region-alen Waldbeständen (ggf. Eigenbesitz) stammen können und zusammen mit einer Bodenplatte in Ortbeton Einsparpotenziale gegenüber konventionellen Ingenieurtragwerken im Hallenbau von bis zu 25% und mehr bei einer gleich-zeitig höheren Flexibilität ermöglichen.

In mehreren Betrieben wurde dieses Stallkonzept bisher umgesetzt und hat sich sehr gut bewährt. Ein Beispiel hierfür ist der durch das Bundesministe-rium für Ernährung Landwirtschaft und Forsten (BMEL) im Rahmen des Bundesbauwettbewerbs ausgezeichnete „Biohof Bischof“, über den die me-hrköpfige Jury urteilte (KRAUSE, M. UND HUESMANN, 2016):

„Mit der mehrhäusigen Stallanlage gelang es dem Bauherrn, gleich mehrere Vorteile zu nutzen: • Das Gebäude bindet sich aufgrund seiner geringen Höhe optisch gut in die

Landschaft ein. Das begrünte Dach ergänzt den positiven Eindruck, zudem

115

ist es klimatisch vorteilhaft. Aufgrund der Dachbegrünung musste der Bauherr keine Ausgleichsbepflanzung vornehmen.

• Durch die Kombination von Fressgang und Laufhof kam es zu einer Flächeneinsparung; durch den Wegfall zusätzlicher Entmistungstechnik im Auslauf zu einer Kosteneinsparung.

• Der offene First bringt viel Licht und Luft in den Stall, was dem Tierwohl, der Tiergesundheit sowie dem Brunstgeschehen zuträglich ist.“

Abbildung 1: Der Biohof Bischof wurde im Rahmen des BMEL Bundeswettbewerb ausgezeichnet

Kennzeichen des Bio-Milchviehstalls (51 Milchkühe, 48 Jungtiere) sind die baulich voneinander getrennten flach geneigten Pultdachkonstruktionen mit extensiver Dachbegrünung für je eine zweireihige Aufstallung und eine mittig angeordnete, frei stehende Futtertischüberdachung. Auf der Milchviehseite steht den Tieren eine großzügige Aktivitätsfläche von ca. 14,0 m²/Tierplatz bei Fress- bzw. Laufgangbreiten von 5,0 m bzw. 4,0 m zur Verfügung. Zwischen den Baukörpern liegt sowohl auf der Milch- als auch der Jungviehseite ein integrierter, nicht überdachter Laufhof, der mit 2,4 m²/ Tierplatz und zusammen mit der großzügigen Stallfläche die Kriterien der EG-Öko-Verordnung nach den bayerischen Festlegungen bei Weitem erfüllt.

Die Kühe werden über ein seitlich in der Liegehalle angeordnetes automatisches Melksystem gemolken. Technik- und Tankraum sowie die Fut-terküche sind zusammen mit eingestreuten Gruppenbuchten für die Kälberhal-tung in einem separaten Gebäude untergebracht.

Dem Tierwohl dient neben dem großzügigen Flächenangebot im Stall das Unterdach in Holz und, an Stelle einer herkömmlichen Eindeckung, die Dachbegrünung. Mit diesen Maßnahmen wird ausreichend Masse vorgehalten, um den Energieeintrag aus der Sonneneinstrahlung zu puffern. Auf diesem Weg wird von baulicher Seite für angenehme Temperaturen unter dem Dach gesorgt und dem sommerlichem Hitzestress vorgebeugt.

116

Dieses Stallkonzept wurde 2016 im Auftrag des Bayerischen Bauern-verbands als voll funktionsfähiger Musterstall für 19 Kühe (automatisches Melksystem und Grundfuttervorlage) auch auf dem Bayerischen Zentral-Landwirtschaftsfest in München (ZLF) umgesetzt.

Abbildung 2: Musterstall auf dem Zentral-Landwirts chaftsfest 2016 in München LED Beleuchtung in Rinderställen

Das Sehvermögen des Rindes unterscheidet sich maßgeblich von dem des Menschen. Die Augen liegen beim Rind seitlich am Kopf. Daher ist das Gesichtsfeld des Rindes mit 330° zwar sehr weit, aber nur in einem kleinen Bereich (30° bis 50°) direkt vor dem Kopf überschneiden sich die Sehfelder beider Augen, sodass das Rind nur dort dreidimensional sehen kann. Zudem ist die Sehschärfe des Rindes deutlich geringer als beim Menschen. Es erkennt Konturen nur schemenhaft. Das Umschalten vom Sehen in der Nähe auf das Sehen in die Ferne (Akkommodation) ist dem Rind im Gegensatz zum Men-schen kaum möglich.

Das Licht und die Beleuchtung erfüllen für Rinder wichtige Funk-

tionen: • Die gleichmäßige Ausleuchtung in der Tagphase gewährleistet einen hohen

Kontrast, was vor allem an Übergängen im Stall für einen reibungslosen Kuhverkehr wichtig ist.

• Die Steuerung biologischer Rhythmen: Durch die Ausschüttung des Hormons Melatonin werden der Tag-Nacht-Rhythmus (circadianer Rhythmus), die Fruchtbarkeit, das Immunsystem und der Schlaf beeinflusst. Die tägliche Lichtdauer in Kombination mit der Beleuchtungsintensität haben Einfluss auf die Fruchtbarkeit, das Wachstum und die Leistung von Nutztieren (circannualer Rhythmus)

117

• Die spektrale Zusammensetzung mit einem hohen Blauanteil in weißem Licht ist für den biologischen Rhythmus am wirksamsten (Abbildung 3).

• Die Bildung von Vitamin D3 erfolgt mit Hilfe von UV-B-Strahlen in Niere und Leber.

Abbildung 3: Natriumdampf- bzw. LED-Beleuchtung (links) Licht-Spektren der LED- und Natriumdampfbeleuchtung (rechts)

Milchviehställe besitzen in der Regel verschiedene Funktionsbereiche. Jeder Funktionsbereich stellt andere Anforderungen an die Aus- und Beleuch-tung. In den Funktionsbereichen Fressen, Liegen und Laufen sowie im Kälber- und Jungviehbereich stehen die Ansprüche des Rindes an erster Stelle, während im Melk- und Separationsbereich zur Sicherung der Arbeitsplatzqualität ver-mehrt auch die Anforderungen des Menschen an die Beleuchtung zu beachten sind.

Um die Wirkung verschiedener Leuchten unter gleichen Bedingungen zu analysieren, wurde eine Beleuchtungssimulation vorgenommen.

Als Musterstall diente ein zweireihiger Boxenlaufstall für Milchvieh (Abbildung 4). Die zu beleuchtende Grundfläche betrug knapp 980 m² und er-gab sich aus einer Stalllänge von 45 m und einer Stallbreite von 21,7 m.

Für die Beleuchtung wurden zwei Hochdruckdampfleuchten mit 250 W und 400 W (HQI 250 W und HQI 400 W), eine konventionelle Langfeldleuchte bestückt mit zwei Leuchtstoffröhren (konv. 2 x 58 W), eine LED Langfeld-leuchte sowie ein LED-Flächenstrahler ausgewählt. Als Zielgröße wurde eine mittlere Beleuchtungsstärke von 150 lx in 0,2 m Bewertungshöhe angestrebt. Das Ergebnis der Simulation ist hinsichtlich der Leuchtmittelausstattung und der Beleuchtungsstärke in Abbildung 5 dargestellt.

118

Abbildung 4: Schnittzeichnung des ausgewählten Milchviehstalls

Leuchtentyp Leuchten-

anzahl

Installierte Leistung (W/m²)

Hochdruckdampfleuchte 250 W 30 7,7

Hochdruckdampfleuchte 400 W 11 4,9

Langfeldleuchte 2 x 58 W 52 5,8

LED Langfeldleuchte 78 3,1

LED Flächenstrahler 17 2,1

Abbildung 5: Ergebnis der Beleuchtungssimulation für den ausgewählten Milchviehstall, Leuchtenanzahl (links), Verteilung der Beleuchtungsstärke

bei Ausstattung mit LED Flächenstrahler (rechts)

Die Ergebnisse der Beleuchtungssimulationen zeigen deutlich, dass die beiden LED-Varianten mit der geringsten Energiemenge die angestrebte Beleuchtungsstärke am besten erreichen. Je nach Zuschnitt und Höhe des Stalles gibt es deutlichere Abstände zu den konventionellen Leuchten. Erwar-tungsgemäß sollten für Installationshöhen über 3,5 m LED Flächenstrahler und für Installationshöhen unter 3,5 m LED Langfeldleuchten (keine Retrofit-Produkte) verwendet werden. Welche Leuchte lichttechnisch und unter dem Aspekt der Energieeffizienz für einen Stall am besten geeignet ist, lässt sich nur durch eine lichttechnische Simulation, die von den Leuchtenherstellern bzw. Vertriebspartnern kostenlos erstellt wird, ermitteln.

119

Automatische Mischfuttervorlage

Die steigenden Bestandsgrößen benötigen nicht nur entsprechende Technik zur Arbeitsbewältigung, sondern sind auch Voraussetzung für einen wirtschaftlichen Einsatz von Automatisierungstechnik in den verschiedenen Bereichen. Dabei haben in den letzten Jahren auch „Automatische Fütterung-sanlagen“ (AFS) für Mischfutter mit derzeit 146 bayerischen Betrieben, auf denen diese eingesetzt werden, deutlich zugenommen. Die Anlagen werden nach drei Automatisierungsstufen unterschieden (Stufe I: automatisch Futter vorlegen, Stufe II: automatisch Futter mischen und vorlegen sowie Stufe III: vollautomatisch Füttern incl. Futtertransport vom Silo bis zum Trog). Mit dem „Innovado“ der Fa. Schuitemaker wird das erste mobile vollautomatische Füt-terungssystem am Markt angeboten. Auch andere Firmen arbeiten an Lösungen zur Teil- oder Vollautomatisierung des Fütterungsprozesses mit Hilfe eines mobilen Futtermischwagens.

Die Zusammenarbeit zwischen den Herstellern von AFS und der Berufsgenossenschaft (LSV) führte zu deutlich mehr Sicherheit bei den aktuell am Markt angebotenen Geräten. Das Ziel, die Anlagen besser zu machen, ha-ben auch aktuelle Forschungsprojekte an der LfL. Beispielhaft sollen Ergeb-nisse zum Tierverhalten herausgegriffen werden.

Aufgrund der häufigeren täglichen Futtervorlage führen Automatische Fütterungssysteme dazu, dass sich die Kühe länger am Fressplatz aufhalten und sich deren Anwesenheit dort gleichmäßiger über den Tag verteilt. In der Folge ist auch ein über den Tag verteilt gleichmäßigerer Besuch des Automatischen Melksystems (AMS) zu beobachten. Außerdem gelangen die Kühe zügiger an den Fressplatz. Sie müssen dadurch weniger lange auf die aktive Futterauf-nahme am Fressplatz warten und werden dort weniger gestört. Die Ge-samtdauer des Aufenthalts im Fressbereich verändert sich dadurch nicht signi-fikant (Tabelle 1).

Die größere Fütterungsfrequenz führt beim Liegeverhalten ebenfalls zu einer höheren Frequenz der Liegephasen, da die Tiere häufiger zwischen Liege- und Fressplatz wechseln. Sofern sich die Aufenthaltsdauer im Fress-bereich durch die häufigere Futtervorlage nicht ändert, bleiben auch die Liegezeiten unbeeinflusst. Über die optimale Häufigkeit der Futtervorlage- und Nachschiebevorgänge findet derzeit noch eine rege Diskussion statt.

Untersuchungen mit dynamischen Futtervorlagezeiten ergaben, dass diese im Jahresverlauf angepasst werden sollten. Ferner ist das Fressverhalten der Kühe und der Befüllgrad des Trogs regelmäßig zu beobachten, um den Start der einzelnen Fütterungen bei Bedarf anpassen zu können.

120

Tabelle 1: Aufenthaltsdauer ausgewählter Kühe (n = 20) im Fressbereich und Übersicht der tierindividuellen Anzahl der Melkungen, der Milchmenge und der Zwischenmelkzeit aller Kühe bei 6 x und 2 x Füttern (Versuchsphase 1: n = 46

Kühe; Versuchsphase 2: n = 56 Kühe, n = 4 Tage je Versuchsphase)

Parameter

Versuchsphase 1 (6x Füttern/d)

Versuchsphase 2 (2x Füttern/d) Differenz

Median1 Median Min - Max Median Min - Max

Aufenthaltsdauer im Fressbereich [hh:mm:ss]

Fressplatz 04:03:58a 01:18:00 - 05:53:49

02:38:56b 01:30:40 - 04:58:52

01:25:01

Fressstand & Fressgang

03:02:53a 01:15:40 - 04:46:37

04:06:04b 00:39:23 - 09:34:38

-01:03:11

Gesamt Fressbereich

07:18:40a 02:33:40 - 09:50:53

07:00:18a 03:28:12 - 12:13:30

00:18:22

Melkverhalten

Anzahl Melkun-gen/Kuh/d [n]

3a 1 - 4 2b 1 - 4 1

Milchmenge/ Kuh/d [kg]

27,46a 7,77 - 54,67 27,34a 5,17 - 54,93 0,12

Zwischenmelk-zeit/Kuh/d [hh:mm:ss]

08:23:20a 02:14:20 - 23:43:59

10:06:40b 02:51:43 - 23:30:00

-01:43:19

a, b) signifikanter Unterschied zwischen den Versuchsphasen (p<0,05) 1 Differenz aus Median in Versuchsphase 1 und Median in Versuchsphase 2 Erkennen von Lahmheiten

Die Klauengesundheit beeinflusst das Wohlbefinden und den Gesund-heitsstatus bei Milchkühen maßgeblich. Um die durch Klauenerkrankungen entstehenden Schmerzen und Leiden sowie wirtschaftliche Verluste zu vermei-den, ist ein frühzeitiges Erkennen von Lahmheiten sehr wichtig. Je früher eine Lahmheit erkannt und die Ursache behoben wird, desto geringer sind die Auswirkungen auf das Wohlbefinden des Tieres, die Heilungsdauer und die wirtschaftlichen Folgen durch Leistungseinbußen und Behandlungskosten. Landwirte unterschätzen jedoch das Auftreten von Lahmheiten im eigenen Stall im Durchschnitt um den Faktor vier bis fünf (WHAY ET AL., 2002).

121

Ziel eines aktuellen Forschungsprojekts ist es, Landwirte bei der rechtzeitigen Feststellung von Klauenerkrankungen mithilfe eines automa-tischen Lahmheitserkennungssystems zu unterstützen und somit dazu beizut-ragen, dass notwendige Maßnahmen früher eingeleitet werden können.

In einem ersten Schritt ging es darum, geeignete automatisch zu erfas-sende Verhaltens- (z.B. Fress-, Liegedauer und -häufigkeit) und Leistung-sparameter zu finden, die einen engen Bezug zu Lahmheiten haben. Insgesamt wurden 23 Parameter untersucht. Als Referenz für eine Lahmheit diente das Ergebnis eines 5-stufigen Locomotionscorings.

Bei der Einzelbetrachtung der untersuchten Parameter konnte kein di-rekter Zusammenhang zwischen Leistungsdaten wie Milchleistung oder Futte-raufnahmemenge festgestellt werden. Futteraufnahme- und Liegeverhalten je-doch zeigten einen deutlichen Unterschied zwischen lahmen und nicht lahmen Tieren. War ein Tier lahm, ging es z. B. seltener zum Trog und verbrachte kürzere Zeit am Fressplatz als nicht lahme Tiere, nahm jedoch ähnlich viel Fut-ter auf und fraß demnach schneller.

Die Kombination aller relevanten Parameter in einem Modell bildete die untersuchten Zusammenhänge noch realistischer ab. Das finale Modell zur Vorhersage von „lahm“ oder „nicht lahm“ wies eine Sensitivität von 82% und eine Spezifität von 87% auf. In der Abbildung 6 ist die Größe der Koeffizienten der im Modell untersuchten Parameter dargestellt. Je größer sein Koeffizient, desto bedeutender war der Parameter in Bezug auf eine Aussage über den Lahmheitsstatus eines Tieres. Demzufolge waren „Futteraufnahmedauer tagsüber“ und „Liegedauer tagsüber“ (positive Koeffizienten), gefolgt von „Milchmenge*Futteraufnahmemenge“ (negativer Koeffizient) die wichtigsten Maße zur Lahmheitserkennung. Stieg also die Dauer, die ein Tier tagsüber (05:00 - 22:00 Uhr) lag oder fraß, relativ zur Nacht an, so war das ein deut-licher Hinweis auf eine vorliegende Lahmheit. Bei gleicher Milchleistung stieg die Wahrscheinlichkeit, dass ein Tier lahmte mit einer im Vergleich zu anderen Tieren geringeren Futteraufnahmemenge. Eine sehr hohe Milchleistung bei gleichzeitig gesteigerter Futteraufnahme stellte im Gegensatz dazu keinen Risi-kofaktor für Lahmheit dar. Es ist demnach wichtig, gerade Leistungsparameter wie Milchleistung und Futteraufnahmemenge in Beziehung zueinander zu be-trachten, da einer der Parameter allein keinen eindeutigen Zusammenhang mit auftretender Lahmheit aufwies. Die Erkenntnisse aus dem Projekt werden seit Juli 2016 in einem Folgeprojekt der LfL an einer größeren Tierzahl und in Praxisumgebung überprüft.

122

Abbildung 6: Werte der Parameterkoeffizienten im finalen Modell

3. Innovationen in der Schweinehaltung

Die Schweinehaltung steht nicht nur wegen der üblichen Preis-/Kostenschwankungen mit z.T. langen Durststrecken, sondern auch wegen der gestiegenen gesellschaftlichen Erwartungen vor großen Herausforderungen. Mit unseren konventionellen Haltungssystemen kann eine sehr arbeitseffiziente und wettbewerbsfähige Schweinehaltung betrieben werden. Die Ansprüche der Gesellschaft bzw. verschiedener Interessengruppen weichen davon z.T. weit ab.

In der Diskussion stehen Forderungen nach Unversehrtheit der Tiere (Verzicht auf Kastration und Kupieren der Schwänze), nach mehr Bewegungs-freiheit (insbesondere im Kastenstand und in der Abferkelbucht) und nach weniger Emissionen.

Abferkelbuchten, die der Sau die Möglichkeit der Bewegung geben, werden zwischenzeitlich von allen Stallbaufirmen in unterschiedlichsten Vari-anten angeboten. Diese sogenannten „Bewegungsbuchten“ werden bei der Planung und Realisierung neuer Abferkelställe vermehrt berücksichtigt. Al-lerdings besteht aufgrund der Vielzahl des Angebots der Bedarf nach einer Bewertung. Deshalb wurden am Lehr-, Versuchs- und Fachzentrum für Schweinehaltung in Schwarzenau insgesamt zwölf strohlose Bewegungsbuch-ten (je zwei Buchten von sechs unterschiedlichen Systemen) in den Abferkel-bereich eingebaut und getestet.

Alle Buchten verfügen über eine Fläche von 6 m², mit Ausnahme einer Umbaulösung von 5,5 m². In allen Systemen ist eine Fixiermöglichkeit für die Muttersau in Form eines Ferkelschutzkorbs vorgesehen. Die Buchtentypen unterscheiden sich v. a. in der Ausrichtung des Ferkelschutzkorbs (diagonale oder gerade Anordnung, Sauentrog zur Wand oder zum Betreuungsgang orien-

123

tiert bzw. eine Parallelstellung des Schutzkorbs zum Gang) sowie in den Außenabmessungen der Bucht. Alle Ferkelnester sind zum Betreuungsgang hin angeordnet und von hieraus über eine niedrige, 50 cm hohe Trennwand außer-halb des Bewegungsbereichs der Sau erreichbar. Die Fußböden bestehen aus herstellergleichen Kunststoffrosten, Gusseisenrosten und perforierten Betonele-menten.

Die Sauen wurden bis eine Woche nach dem Hauptabferkeltag in Fix-ierung gehalten. Für die verbleibenden drei Wochen Säugezeit wurden die Ferkelschutzkörbe geöffnet und lediglich zu Tierbehandlungen kurzzeitig wieder geschlossen. Zur Bewertung der Handhabung und Bedienfreundlichkeit der Aufstallungstechnik wurden während fünf Abferkeldurchgängen Interviews mit den betreuenden Mitarbeitern geführt.

Aus den Ergebnissen der Mitarbeiterinterviews ist keine eindeutige Präferenz oder Ablehnung einer speziellen Anordnung des Ferkelschutzkorbs bzw. einer Bucht zu erkennen. Alle untersuchten Buchtentypen sind prinzipiell in der Praxis einsetzbar. Bei gerader Anordnung des Ferkelschutzkorbs und Ausrichtung des Trogs zum Kontrollgang bzw. des Ferkelschutzkorbs parallel zum Kontrollgang sollte eine Buchtenlänge von mind. 2,75 m gegeben sein. Die Buchtenbreite sollte hier wenigstens 2,15 m betragen (Abbildung 7). Di-agonale Anordnungen der Ferkelschutzkörbe sind mit Buchtenabmessungen von 2,60 m Breite und 2,30 m Tiefe (alternativ 2,50 m Breite und 2,40 m Tiefe) günstig zu gestalten.

Grundsätzlich sollte bei allen Systemen ein Mindestabstand von 0,4 m zwischen Schutzkorb und dem Ferkelabweiser bzw. Buchtentrenn- oder Ab-teilwand bestehen. Dies dient dem besseren Säugen, dem sicheren Arbeiten beim Fangen der Ferkel und der reibungslosen Betreuung der Geburten.

Da die meisten gefährlichen Tierkontakte zwischen Muttersau und Tierbetreuern beim Fangen der Ferkel für Behandlungen und beim Öffnen und Schließen der Ferkelschutzkörbe auftreten, sollten sich diese zum Fixieren der Sau möglichst einfach und schnell schließen bzw. öffnen lassen. Aufwendige

und komplizierte Ver-stell- und Anpassungs-mechanismen sollten für ein temporäres Fixieren der Sau möglichst ver-mieden werden. Abbildung 7: Mindestmaße für Bewegungsbuchten mit gerader Anordnung des Ferkelschutzkorbs

124

4. Innovationen in der Legehennenhaltung

Mit dem Übergang der Haltung von Legehennen in Käfigen hin zur Gruppenhaltung wurde die Erfassung der Leistungs- (Legeleistung) und Ak-tivitätsparameter (Auslaufverhalten) von Einzeltieren zu Zuchtzwecken deut-lich erschwert. Die heute dominierende Boden- und Freilandhaltung, beides Gruppenhaltungssysteme mit anderen Umweltbedingungen für die Hennen, erfordern eine Ergänzung der bisherigen Testumwelten Einzel- oder Fami-lienkäfig für die Leistungsprüfung bei Legehennen, um mögliche Genotyp-Umwelt-Interaktionen zu erkennen. Aus diesem Grund wurden das Weihen-stephaner Muldennest (WMN) und weitere RFID-Systeme zur Verhaltens- und Leistungsdatenerfassung bei Legehennen in mehreren zeitlichen Abschnitten entwickelt.

Ziel dieser Entwicklungen und der anschließenden Erprobung ver-schiedener Radiofrequenzidentifikationssysteme (RFID-Systeme) für Legehen-nen war es, Daten zu verschiedenen Verhaltens- und Leistungsmerkmalen von individuellen Legehennen in Gruppenhaltung, automatisch, möglichst präzise und in hoher zeitlicher Auflösung zu erfassen. Im Einzelnen sollten Daten zum Auslauf- und zum Legeverhalten sowie zur Legeleistung und zur Eiqualität von jedem Einzeltier in der Herde gewonnen werden. Damit die Eiqualität der Einzelhenne beurteilt werden konnte, war es erforderlich, jedes gelegte Ei dem Einzeltier zuzuordnen. Im Einzelnen wurden folgende zum Teil aufeinander aufbauende Systeme entwickelt: • Enges elektronisches Schlupfloch (ESL) zur Erfassung des

Auslaufverhaltens basierend auf der LF-RFID-Technologie • Doppel-ESL, das mit dem Weihenstephaner Muldennest im selben

Stallabteil betrieben werden kann • Breites elektronisches Schlupfloch (BESL) basierend auf HF-RFID-

Technologie mit Pulklesefähigkeit • Weihenstephaner Muldennest (WMN) zur Legeleistungs- und

–verhaltensdatenerfassung bei Legehennen in Gruppenhaltungssystemen • Doppelkipp-WMN (DKWMN) mit einem zusätzlichen Doppelkippboden,

um Doppel- und Mehrfachbelegungen zu identifizieren • Hochfrequenz-Gruppennest (HFGN) zur Legeverhaltensdatenerfassung

Nach erfolgreicher Entwicklung aller Erfassungssysteme wurden Datenauswertungsprogramme erstellt und optimiert, um eine schnelle Kontrolle der Eizahl pro Nest im Stall vornehmen und dabei auch tagesübergreifende Effekte berücksichtigen zu können. Als Ergebnis stehen die einzelnen Ereignisse wie z. B. der Nestaufenthalt einer Henne mit Beginn- und Endzeit sowie ggf. dem Zeitpunkt der Eiablage oder der Aufenthaltsort einer Henne z.

125

B. im Auslauf mit Beginn- und Endzeit des Aufenthalts für jedes Einzeltier auf Basis von Sekundenwerten in einer Datenbank zur Verfügung. Diese Daten können anschließend für z. B. Auswertungen zur Erblichkeit verschiedener Merkmale oder zur Selektion weiterverwendet werden.

Mit den beschriebenen Systemen konnten in den vergangenen 18 Jahren hochaufgelöste, einzeltierbezogene Daten über Zeiträume von einem halben bis zu über einem Jahr von verschiedenen Hybrid- und Pedigreehennen gewonnen werden.

Abbildung 8: Übersicht über die Erfassungssysteme, Zielparameter,

Einsatzzeiträume und die Anzahl der getesteten Legehennen

Die entwickelten Systeme wurden im Laufe der verschiedenen Projekte auch auf Ihre Zuverlässigkeit getestet. Dabei konnten für die Verhaltens- und Leistungsdatenerfassung meist gute bis sehr gute Identifizierungssicherheiten der Tiere festgestellt werden (Tabela 2).

Neben der erfolgreichen Technikentwicklung und Datenerfassung kon-nten mit den Daten der verschiedenen RFID-Systeme mehrere neue Merkmale für die Züchtung erarbeitet werden. So konnte gezeigt werden, dass das Auslaufverhalten (Anzahl an Aufenthalten im Auslauf und Dauer der Aufen-thalte im Auslauf sowie tageszeitlicher Rhythmus der Aufenthalte im Auslauf) aufgrund sehr niedriger Heritabilitäten für die getesteten Merkmale nur schwer züchterisch beeinflusst werden kann und somit eine Zucht auf bessere Auslauf-nutzung zu Lasten eines anderen Zuchtziels gehen würde.

126

Weiterhin ist es mit den Daten des Weihenstephaner Muldennestes möglich, den Eiablagezeitpunkt zu erfassen. Je gleichmäßiger der Eiablagezeit-punkt ist, desto höher ist auch die Legeleistung der Henne. Ein sehr wichtiges Merkmal, das nur in der Gruppenhaltung mit dem WMN oder HFGN getestet werden kann, ist die Nestgängigkeit der Legehennen. Hier konnte die Firma Lohmann Tierzucht GmbH die gewonnenen Daten erfolgreich zur Selektion und somit zur Verbesserung der Nestgängigkeit bei mehreren Genotypen ein-setzen. Auswertungen zu weiteren Zusammenhängen, wie z. B. der Legeleis-tung und der Auslaufnutzung konnten ebenfalls aufgezeigt und publiziert wer-den.

Tabelle 2: Identifizierungssicherheit in den jeweiligen Systemen zur Erfassung des Auslauf- und Legeverhaltens sowie der Legeleistung

Ziel-parameter

System-bezeich-

nung

Eingesetzte RFID-Technologie

Anzahl ausgewer-

teter Ereignisse

(N)

Identifizierungs-sicherheit der

Tiere im jeweiligen

System (%)

Auslauf- verhalten

ESL Niederfrequenz ohne Antikol-lisionssystem (134,2 kHz)

16.973 96,5

BESL Hochfrequenz mit Antikolli-sionssystem (13,56 MHz)

12.195 98,9

Lege-verhalten

WMN Niederfrequenz ohne Antikol-lisionssystem (134,2 kHz)

1.366 76,1 - 97,81)

DKWMN 1.310 89

HFGN Hochfrequenz mit Antikolli-sionssystem (13,56 MHz)

87 bzw. 68 90,8 bzw. 92,62)

Lege-leistung3)

WMN Niederfrequenz ohne Antikol-lisionssystem (134,2 kHz)

11 Herden 91 - 96

DKWMN 10 Herden 91 - 97

1) Identifizierungssicherheit variiert je nach Stallgröße, Belegungsdichte und Doppelbelegungs-rate. 2) Höhere ID-Sicherheit, wenn nur Nestbesuche mit einer Mindestdauer > 120 s berücksichtigt werden. 3) Bei der Legeleistung wurde die Zuordnungssicherheit Henne-Ei anhand von einem geringen Anteil an andersfarbigen Eiern (z. B. einige Weißleger in einer Herde Braunleger) bei allen Her-den fortlaufend erfasst.

127



PRECYZYJNY CHÓW ZWIERZ ĄT

– SZANSE I OGRANICZENIA

Jacek Walczak, Eugeniusz Herbut, Wojciech Krawczyk

Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Dział Technologii, Ekologii i Ekonomiki Produkcji Zwierzęcej,

32-083 Balice k. Krakowa, Polska Inteligentne rolnictwo

Precyzyjna produkcja zwierzęca (Precision Livestock Farming- PLF) stanowi jedną z części składowych bardziej ogólnego zagadnienia jakim jest precyzyjne rolnictwo (Precision Agriculture – PA), które mieści się z kolei w obszarze Smart Agriculture, czyli Inteligentnego Rolnictwa. Termin PA po raz pierwszy użyty został w 1990 r. na konferencji zorganizowanej przez Sta-nowy Uniwersytet w Montanie. Oczywiście narzędzia rozwijały się już wcze-śniej, a pierwszym z nich był Geographic Information System (GIS), użyty do celów nawozowych jeszcze w latach 60. We współczesnym znaczeniu, jako pierwsze wykorzystanie precyzyjnych metod, uznać należy zastosowanie pro-tokołu komunikacyjnego LBS (prekursor ISOBUS) w ciągnikach rolniczych (1991r.). W 2016 r. całość obrotu na rynku precyzyjnych technologii rolni-czych oszacowano już na 3 mld euro z prognozą wzrostu do 4,5 mld euro w 2020 r. W samym USA ocenia się, że ok. 80% farm stosuje jakieś rozwiąza-nia z zakresu PLF, podczas gdy w Europie jedynie 24%. Może właśnie dlatego zagadnienia PLF znalazły swe miejsce w założeniach programowych EU, jak FP7, Horyzont 2020 (np. AllSmartPigs, EU-PLF, smartAKIS, AIOTI), czy WPR (np. EIP-AGRI). W tym ostatnim przypadku pojawiają się nawet postula-ty ukierunkowania do 10% krajowych środków z filaru 1 i 2 WPR, właśnie na wdrożenie w krajach członkowski PA (CEMA, 2015). Nie czekając na takie rozstrzygnięcia wiele krajów UE podjęło niezależne wysiłki promując PFL i PA we własnych politykach rolnych (np. WB, Irlandia, Niemcy).

Pojęcie precyzyjnej produkcji zwierzęcej odnosi się do zagadnień za-rządzania, realizowanych w oparciu o gromadzone w czasie rzeczywistym in-

128

formacje, a zmierzających do wyeliminowania zmienności zaburzającej efek-tywność samego procesu.

Podstawowe korzyści PLF to: – wzrost produkcyjności, – obniżenie kosztów operacyjnych, w tym pracy, – większy zysk, – zwiększenie bezpieczeństwa żywności, – poprawa dobrostanu zwierząt, – redukcja oddziaływania na środowisko, – wyższe bezpieczeństwo pracy, – uzyskanie zrównoważonego rozwoju produkcji.

Wkroczenie chowu zwierząt na etap produkcji precyzyjnej, związane jest z rozwojem technologii teleinformatycznych, w tym techniki komputero-wej oraz technologii cyfrowych. Oczywiście u samych podstaw były jednak mechanizacja i automatyzacja produkcji. Jednak bez przełomu w budowie mi-kroprocesorowych sensorów chemicznych, optycznych i biofizycznych, czy biomarkerów, nie byłoby możliwe opomiarowanie szeregu czynników środo-wiskowych, reakcji organizmu, jak i cech jakościowych samego surowca. Moż-liwość ciągłej transmisji danych oraz pozycjonowania i powiadamiania w oparciu o łączność radiową, zagwarantowały wymóg realizacji w czasie rze-czywistym. Niemniej ważnym pozostają przy tym kwestie samych algorytmów i dedykowanych programów komputerowych, nie tylko sterujących wszystkimi tymi narzędziami, ale finalnie pozwalającymi również na przetworzenie infor-macji do poziomu Systemu wspomagania decyzji (Decision Support System - DSS). Systemy te często klasyfikowane są już na wyższym poziomie organiza-cyjnym, czyli Inteligentnej produkcji zwierzęcej (Smart Livestock Farming) lub Inteligentnego Rolnictwa (Smart Agriculture). Wyższy poziom obejmuje przy tym całe gospodarstwo, a nawet gałęzie produkcji lub sektor. O różnice w hierarchii stanowi również wykorzystanie choćby narzędzi typu ICT, Big Data, czy IoT/M2M (Internet of Things/ Machine to Machine).

Rolnictwo precyzyjne czy Inteligentne, uznać można byłoby za natu-ralną konsekwencję postępu technologicznego, gdyby właśnie nie bezpośrednie zaangażowanie w jego promocję zarówno samych rządów, jak i organizacji międzynarodowych z EU i FAO na czele. Wspomniane wcześniej korzyści sprawiają, że wykorzystanie precyzyjnych metod w sposób bezpośredni odpo-wiada na współczesne wyzwania stawiane przed rolnictwem. Bezpieczeństwo żywnościowe, bezpieczeństwo żywności, ochrona środowiska i klimatu, ale również rozwój obszarów wiejskich, są najważniejszymi z nich, a osiąganymi właśnie na drodze wdrożenia omawianych technologii, przy pełnym zachowa-niu zasady zrównoważonego rozwoju. Wsparcie udzielane PLF i PA wiąże się właśnie z tym, że są one praktycznie jedynymi sposobami pokrycia wyzwań rozwoju populacji do 9,6 mld ludzi w 2050 r. (Alexandratos i Bruinsma, 2012),

129

przy równoczesnym obniżeniu presji rolnictwa na środowisko. Nie bez powodu zyskały one współcześnie miano „trzeciej zielonej rewolucji”.

Poruszając problematykę PLF najczęściej pomija się takie zagadnienia, jak hodowla, selekcja i rozród zwierząt, a nawet produkcja pasz. Dzieje się tak głównie z powodu swoistego samostanowienia tych dziedzin, ale i ograniczo-nych możliwości wykorzystania w nich automatyzacji lub IoT. Niezaprzeczal-nie selekcja genomowa, embriotransfer, aminokwasy syntetyczne, rejestracja i identyfikacja zwierząt, stanowią dziś czołowe osiągnięcia postępu technolo-gicznego. Chociaż formalnie nie podlegają one funkcjom zarządzania, jednak bez nich nie byłoby możliwości realizacji precyzyjnego żywienia, nawożenia, inseminacji, czy wzrostu samej produkcyjności. PLF w praktyce

Cechą charakterystyczną PLF jest wykorzystywanie tego terminu jedy-nie na etapie badań laboratoryjnych i półprzemysłowych. Opracowane i spraw-dzone innowacje są natychmiast komercjalizowane i inkorporowane do no-wych produktów handlowych, występujących pod własnymi nazwami. Te, nad którymi nadal toczą się prace, wciąż pozostają w sferze precyzyjnej terminolo-gii. Tymczasem, próbując odnieść się do innowacji, a zatem już wdrożonych i funkcjonujących rozwiązań, napotykamy trudność w dokonaniu ich usystema-tyzowania. Jest ono możliwe zarówno pod względem gatunkowym, jak i po-przez poszczególne etapy, elementy składowe systemu produkcji (np. żywie-nie, system utrzymania, wentylacja itp.). Specyfika rozwiązywanych zagad-nień, użytych sensorów, pozyskiwanych produktów, czy samego podejścia do zwierzęcia, skłania jednak do zastosowanie ujęcia gatunkowego. Tym bardziej, że w praktyce zaznacza się odmienne podejście techniczne do różnej wielkości zwierząt. O tyle, o ile w przypadku krów, opomiarowaniu, monitoringowi i za-rządzaniu podlegają pojedyncze zwierzęta, to w przypadku świń lochy traktuje się również w zindywidualizowany sposób, ale warchlaki i tuczniki już raczej w całych grupach. W przypadku drobiu rozwiązania techniczne dotyczą nato-miast całych grup i stad.

Aktualnie najbardziej zaawansowane są rozwiązania PLF oferowane dla potrzeb bydła mlecznego. Śmiało można stwierdzić, iż zastosowane kom-pleksowo w połączeniu z programami hodowlanymi stanowią one realne przy-kłady powszechnie funkcjonujących systemów Inteligentnego chowu zwierząt (np. Afifarm, Crystal, Delpro). W ramach oferowanych dla bydła mlecznego PLF dostępne są pedometry i akcelerometry, montowane na kończynach lub karkach krów. Oprócz swojej pierwotnej funkcji, jaką była detekcja rui poprzez nasilenie aktywności ruchowej, współczesne urządzenia potrafią również okre-ślić proporcje udziału poszczególnych typów zachowań, zmiany temperatury ciała, nasilenie procesów przeżuwania i trawienia, czy nawet pobierania paszy i wody oraz liczby oddechów (np. Fullwood, Afimilk, SCR, ITIN-HOCH).

130

O ich funkcjach decydują zamontowane sensory, łącznie z nadajnikami GPS, mikrofonami, czy termistorami, a nawet czujnikami ciśnienia, jak ma to miej-sce przy pobieraniu paszy. W ograniczonym zakresie te ostatnie stosowane są również dla koni (RumiWatch). Istotnym novum są tu możliwości detekcji ku-lawizn u bydła, dość powszechnego i niebezpiecznego schorzenia w fermach przemysłowych, identyfikowane dzięki algorytmom porównującym różnice wychylenia obręczy barkowej i miednicy. Innym sposobem jest analiza obrazu. Sprzęgnięte z akcelerometrami nadajniki GPS pozwalają nie tylko zlokalizo-wać zwierzęta na pastwisku, ale określić czas i miejsce ich przebywania, a tak-że wyznaczyć trasę ruchu. Na marginesie omawiania technik śledzących ak-tywność krów, zaznaczyć należy, iż nowoczesne oprogramowanie potrafi prze-analizować i zinterpretować dany parametr dla pojedynczego zwierzęcia, ale i całego stada.

Jeśli już mowa o pastwiskowaniu, to praktycznie nic nie stoi na prze-szkodzie w budowie systemu opartego o IoT, a pozwalającego na automatycz-ne kierowanie przeżuwaczy w najlepsze rejony pastwiska. W handlu dostępne są już stacjonarne czujniki śledzące tempo wzrostu runi, albo drony o podob-nym oprogramowaniu. W połączeniu z również komercyjnym systemem „wir-tualnego pastucha” (CSIRO, eSheperd, Agersen), wykorzystującego bodźce akustyczne albo elektryczne i ostrzegającym w ten sposób zwierzęta o zbliża-niu się do realnych ogrodzeń, wykorzystać można przemieszczenia stada w re-jon zadanych przez hodowcę satelitarnych koordynat terenu. Stacjonarne czuj-niki lub wykonujące zdjęcia spektroskopowe drony, stosowane są głównie w uprawach polowych do określenia potrzeb nawozowych i nawodnienia. Niemniej, takie same potrzeby ma również trawa pastwisk i mogą być tu one z powodzeniem wykorzystane.

Sensor nosowy NBS systemu RumiWatch (ITIN-HOCH)

Niezależnie od aktualnie toczonej bitwy między rozwiązaniami TMR

i PMR, optymalnym i docelowym z punktu widzenia zdrowia, dobrostanu kro-wy, ale również ochrony środowiska, pozostanie żywienie indywidualne. Elek-troniczne stacje odpasowe znane są od dawna, jednak dla pozyskiwania infor-macji w czasie rzeczywistym o procesach trawienia, potrzebne są nowe precy-

131

zyjne rozwiązania. Służą do tego choćby czujniki pH żwacza, pozwalające również na pomiar jego temperatury (eCow, SmaXtec). Same sensory umiesz-czane są w żwaczu, a odczyt ich zapisów może odbywać się zarówno przez oprogramowanie smartfonów, jak i być transmitowany do towarzyszących ak-celerometrów. Przy wszystkich rodzajach sensorów oraz pochodzących od nich sygnałów, zadać można pytanie o wiarygodność odczytu, czy wyniku. Średnio przekraczają one 85% poprawności, jednak w zależności od oferty handlowej różnice mogą być znaczne. W przypadku pH odczyt zależy od umiejscowienia się sensora w treści żwacza, która z natury przebiegu procesów realizowanych przez mikroflorę, nie jest jednorodna. Innym mankamentem jest stosunkowo krótki czas użytkowania tych sensorów, sprowadzający się do 18-20 miesięcy. Podobny endogenny charakter posiadają sensory wycielenia. One również mo-gą być częścią współpracującą z oprogramowaniem akceleratorów. Bazujący na zmianach temperatury (Medria), albo ciśnienia sensor, generuje sygnały do-stępne nawet na specjalistycznych aplikacjach telefonów komórkowych, po-przez oprogramowanie wskazując czas pozostały do spodziewanego wycielenia (np. SmaXtec). Sam sensor wydalany jest wraz z płodem.

Sensor do pomiaru pH żwacza

Oprócz możliwości identyfikacji kulawizn, ketozy lub kwasicy, bardzo

zaawansowane są urządzenia i sensory do wykrywania innych schorzeń. Naj-bliżej komercjalizacji wydają się być czujniki i kamery podczerwieni identyfi-kujące mastitis, przemieszczenie trawieńca, kwasicę czy dermatitis. O ile czuj-niki potrzebują jeszcze znacznego wkładu w zakresie dopracowania algoryt-mów interpretujących, to kamery podczerwieni są wciąż zbyt drogimi urządze-niami. Rozwijane są również dużo tańsze biosensory oparte na nanotechnologii i wydaje się, że to właśnie będzie dalsza droga dla szybkiej identyfikacji scho-rzeń u bydła.

Identyfikator osobniczy RFID dla drobiu

132

Innym obszarem wdrażania PLF w chowie bydła mlecznego jest moni-toring samego mleka. Współczesne systemy udojowe pozwalają na analizę w czasie rzeczywistym doju takich elementów jak białko, tłuszcz, laktoza, krew, mocznik czy liczba komórek somatycznych (mastistis). Zakres ten może być rozszerzony o progesteron, LDH, BHBA Mleko o niewłaściwych parame-trach może zostać nawet przekierowane do innego zbiornika. A same wyniki pomiarów trafiają do oprogramowania, tworząc bazę znacznie bardziej dokład-niejszą niż ta z próbnych udojów. W związku z rozwojem tego zakresu PLF w kilku ośrodkach trwają prace nad automatycznym i zdalnym systemem kon-troli użytkowości bydła mlecznego. Na marginesie zagadnień doju zaznaczyć należy udział robotów udojowych, jako jednej z najbardziej zaawansowanych technik PLF. Laserowo pozycjonowane automatyczne urządzenia do samo-czynnego doju, oferowane są przez wszystkie liczące się na rynku firmy. Z ra-cji budowy stanowiska, znacznie łatwiej zamontować tu kamery i sensory. W ten sposób próbuje się już określać automatycznie BCS, którego pomiar wprowadzany jest do programu obsługującego stado, w tym żywienie krów.

Także dla świń wprowadzono szereg komercyjnych rozwiązań w za-kresie PLF (PLF-Agritech, eYeScan, Pigwei OptiScan, GroStat). Wykorzystują one przeważnie analizy obrazu oraz systemy autoważące (Pomar i in., 2009), generując przez analizę danych, sygnały sterujące dla wentylacji, czy bramek separujących. Szczególną popularnością wśród hodowców cieszą się systemy samoważąco-separujące. Umożliwiają one identyfikację pojedynczego zwie-rzęcia i jego przekierowanie do sektora z paszą o większej koncentracji białka i energii lub dla sztuk cięższych z paszą o mniejszej koncentracji. Systemy te również pozwalają na selekcje sztuk przeznaczonych do sprzedaży i mogą być sprzęgane z nastawami wentylacji. Analiza obrazu 3D świń pozwala również na ocenę masy ciała oraz jego budowy (np. eYeScan). W fazie badawczej po-zostaje system umożliwiający identyfikację schorzeń układu oddechowego na podstawie zapisu i analiz odgłosów kaszlu świń w chlewni (Berckmans i in., 2015). W przypadku sektorów krycia loch dostępne są już urządzenia sygnali-zujące ruję, oparte na prostych czujnikach podczerwieni, mierzących częstotli-wość ruchu tych zwierząt (PigWatch). Urządzenie sprzęgnięte jest z oprogra-mowaniem do obsługi stada loch oraz niezależnym świetlnym sygnalizatorem w kojcu. W zakresie żywienia pojawiają się rozwiązania pozwalające na pełną indywidualizację żywienia warchlaków i tuczników (Andreta i in., 2014). Sama dawka może być płynnie zmieniana nawet w ciągu dnia (InraPorc). Niewątpli-wa zaletą jest tu uzyskanie zarówno mniejszego zużycia paszy, większe przy-rosty, jak i mniejszy wolumen N i P wydalanych do środowiska.

Od długiego Jednak współczesne wodomierze nie tylko rejestrujnych linii czy segmentów, ale równiejąc pomiarem na zaburzenia zdrowia, czy odchylenia paratu. Monitoringowi molub linii technologicznej albo pojedynczego automtu z jednoczesnym pomirem wagi oraz siły dziobania, identyfikowanych przy pomocy RFID ptaków (Tu i in., 21011; Campbwprowadza się systemy automatycznego wadziś nie tylko na uzyskanie informacji o przyrostach i wykorzystaniu paszy, ale sprzęgnięte ze sterownikami wentylacji, regulujpotrzeb rosnących ptaków. Komercyjne systemy umodem i wyposażeniem, poprzez iloeNamic). Dane przetwarzane so wadliwym działaniu wyposa2016). Optyczne i elektrochemiczne sensory potrafityfikacji niektórych chorób, w tym ptasiej grypy. Bardziej do ogólnego okrślenia stanu zdrowia, nilizatory, przeznaczone dla całych stad, albo nawet pojedynczych ptaków. Od wykorzystania precyzyjnych technik nie wybroniły sisne aparaty potrafią na podstawie zmian wagi jaj (system samowarać odpowiednie parametry mikroklimatu. Ten sam cel majcyjne sensory umieszczone w aparatach wyl

System ważąco sortujący dla świń

Od długiego czasu w chowie drobiu stosuje się pomiar zużycia wody. Jednak współczesne wodomierze nie tylko rejestrują wartości dla poszczegónych linii czy segmentów, ale również komunikują się z komputerem wskaz

c pomiarem na zaburzenia zdrowia, czy odchylenia parametrów mikroklimtu. Monitoringowi może również być poddane zużycie paszy dla całej grupy lub linii technologicznej albo pojedynczego automtu z jednoczesnym pomirem wagi oraz siły dziobania, identyfikowanych przy pomocy RFID ptaków (Tu i in., 21011; Campbell i in., 2016). W chowie drobiu zwłaszcza mi

systemy automatycznego ważenia (Flockman). Pozwalaj nie tylko na uzyskanie informacji o przyrostach i wykorzystaniu paszy, ale

te ze sterownikami wentylacji, regulują mikroklimat odpowiednio do cych ptaków. Komercyjne systemy umożliwiają sterowanie st

eniem, poprzez ilościową analizę rejestrowanego obrazu (eeNamic). Dane przetwarzane są do poziomu sterowania wentylacją lub alertów

ałaniu wyposażenia (karmniki, poidełka) (Berckmans i Norton, 2016). Optyczne i elektrochemiczne sensory potrafią dokonywać zdalnej idetyfikacji niektórych chorób, w tym ptasiej grypy. Bardziej do ogólnego okrlenia stanu zdrowia, niż szczegółowej identyfikacji schorzeń, służą audio an

lizatory, przeznaczone dla całych stad, albo nawet pojedynczych ptaków. Od wykorzystania precyzyjnych technik nie wybroniły się wylęgarnie. Nowocz

ą na podstawie zmian wagi jaj (system samoważący), dobi odpowiednie parametry mikroklimatu. Ten sam cel mają także, wielofun

cyjne sensory umieszczone w aparatach wylęgowych (OvoScanHD).

133

życia wody. ci dla poszczegól-

z komputerem wskazu-metrów mikroklima-

ycie paszy dla całej grupy lub linii technologicznej albo pojedynczego automtu z jednoczesnym pomia-rem wagi oraz siły dziobania, identyfikowanych przy pomocy RFID ptaków

ell i in., 2016). W chowie drobiu zwłaszcza mięsnego, enia (Flockman). Pozwalają one

nie tylko na uzyskanie informacji o przyrostach i wykorzystaniu paszy, ale kroklimat odpowiednio do

sterowanie sta- rejestrowanego obrazu (eY-

ą lub alertów enia (karmniki, poidełka) (Berckmans i Norton,

zdalnej iden-tyfikacji niektórych chorób, w tym ptasiej grypy. Bardziej do ogólnego okre-

żą audio ana-lizatory, przeznaczone dla całych stad, albo nawet pojedynczych ptaków. Od

garnie. Nowocze-żący), dobie-że, wielofunk-

134

Analiza obrazu w chowie brojlerów

Dalszy rozwój PLF

Obserwując zachodzący postęp technologiczny trudno dostrzec zna-czące ograniczenia dla dalszego upowszechnienia PLF i SA. Na początkowym etapie wdrażania każdego rozwiązania, znaczącą kwestią pozostaje jego cena. Z czasem i wzrostem sprzedaży, podlega ona jednak spadkowi, tym bardziej, ze rynkowy sukces pociąga za sobą więcej podobnych produktów i producen-tów. Widać to doskonale na przykładzie pedometrów, kosztowo dostępnych dziś nawet dla małych gospodarstw. Jak każda inwestycja, także PLF wymaga-ją stabilnej sytuacji rynkowej i rentowności produkcji. Jednakże nowe techno-logie pozwalają na znaczące obniżenie kosztów produkcji i wejście na wyższy poziom konkurencyjności ferm. Ograniczeniem strukturalny może być mała skala i koncentracja produkcji, a także łatwy dostęp do taniej siły roboczej. Wstrzymują one zasadniczo wdrażanie PLF poprzez niższe koszty operacyjne. Jak potwierdzają dokumenty Eurostatu, zasób siły roboczej na wsi systema-tycznie maleje, a liczba gospodarstw spada o ok. 10% na każdą dekadę. Pro-blemem bywa wykształcenie i wiek hodowców. Według Eurostat jedynie 6% farmerów UE ma poniżej 35 roku życia. Polska znacząco odbiega ze swoimi 12% od tej średniej. Brak wiedzy, ale i zwyczajnej znajomości nowinek tech-nicznych lub ograniczenia w obsłudze komputerów, utrudniają wdrażanie technologii cyfrowych. Z drugiej strony, coraz większa specjalizacja i kompli-kacja zagadnień chowu implikują konieczność stałego uczenia się. Braki w tym zakresie równoważyć mogą właśnie autonomiczne systemy monitoringu i za-rządzania posiadające odpowiednią wiedzę przełożoną na algorytm. Dość po-wszechną bolączką współczesnych rozwiązań PLF jest generowanie natłoku informacji, trudnych do interpretacji przez hodowcę. Dalszy rozwój oprogra-mowania i zwiększenie tzw. przyjazności interfejsu użytkownika, zazwyczaj likwidują takie problemy. Nauczeni doświadczeniem producenci wręcz starają się obecnie do maksimum ograniczyć taki strumień danych, poprzez genero-wanie finalnych komunikatów o rui, spadku aktywności, stresie termicznym lub pozanormatywnych parametrach produkcji.

135

Z całą pewnością wyzwaniem dla Inteligentnego rolnictwa będzie łą-czenie różnych istniejących w obrębie ferm, precyzyjnych rozwiązań i technik. Przykładem może być sprzęgnięcie żywienia i bazy paszowej z doprecyzowa-niem jakości samych materiałów paszowych oraz wyników produkcji. Nie-mniej istotny pozostaje nadzór i zarządzanie nakładami oraz kosztami produk-cji. Już teraz część obsługi PLF i przetwarzania zgromadzonych danych, od-bywa się w tzw. chmurze, udostępnianej przez dostawcę wyposażenia. Szaco-wanie wielkości ekonomicznych z pewnością wiązać będzie się z konieczno-ścią rozwoju specjalistycznych serwisów internetowych, pozwalających na transfer danych, w tym cen. Podobnie podejść należy do możliwych już teraz doborów kojarzeń dla bydła mlecznego.

Podsumowując całość prezentowanej problematyki podkreślić należy jej ważkość i perspektywiczność. PLF i SA są już nie tylko kierunkami badań multidyscyplinarnych zespołów, ale również elementami polityki rolnej na szczeblu krajowym i UE (EPRS, 2016). Ich rozwój i integracja w obrębie całej produkcji rolniczej śmiało zasługuje na miano, nie tyle kolejnej zielonej, ile cyfrowej rewolucji.

Piśmiennictwo

Alexandratos N., Bruinsma J., 2012. World agriculture towards 2030/2050: the 2012 revision CEMA, 2015. Towards a New Strategic Agenda for the Common Agricultural Policy (CAP) after 2020. CEMA’s contribution to the Mid-term Review of the CAP.

Andretta I., Pomar C., Rivest J., Pomar J., Lovatto P.A., Radünz Neto J., 2014. The impact of feeding growing–finishing pigs with daily tailored diets using precision feed-ing techniques on animal performance, nutrient utilization, and body and carcass com-position1 J. Anim. Sci. vol. 92, 3925-3936.

Berckmans, D., Hemeryck M., Berckmans D., Vranken E., van Waterschoot T., 2015. Animal sound… talks! Real-time sound analysis for health monitoring in livestock. In: Proceedings of the International Symposium on Animal Environment & Welfare, Chongqing, China, 23-26.

EPRS, 2016. Precision agriculture and the future of farming in Europe Scientific Fore-sight Study.

Berckmans, D., Norton T., 2016. Precision livestock farming: Examples for poultry. In: Proc. of the XXV World Poultry Congress, 6–9 Sept. 2016, Beijing, China.

Campbell D.L., Hinch G.N., Dyall T.R., Warin L., Little B.A., Lee C., 2017. Outdoor stocking density in free-range laying hens: radio-frequency identification of impacts on range use. Animal vol. 11(1), 121-130.


136

Hartung J., Banhazi T., Vranken E., Guarino M., 2017. European farmers’ experiences with precision livestock farming systems. Animal Frontiers Vol. 7, No. 1 38-44.

Helwatkar A., Riordan D., Walsh J., 2014. Sensor Technology For Animal Health Monitoring. The 8th International Conference on Sensing Technology, Sep. 2-4, 2014, Liverpool, UK, 266-271.

Pomar C., Hauschild L., Zhang G., Pomar J., Lovatto P.A, 2009. Applying precision feeding techniques in growing-finishing pig operations. R. Bras. Zootec., vol.38, 226-237.

Tu, X., S. Du, L. Tang, H. Xin, and B. Wood. 2011. A real-time automated system for monitoring individual feed intake and body weight of group housed turkeys. Comput. Electron. Agric. 75, 313-320.

Vranken E., Berckmans D., 2017. Precision livestock farming for pigs. Animal Fron-tiers vol. 7, No. 1, 32-37.

Xin H., Liu K., 2017. Precision livestock farming in egg production. Animal Frontiers vol. 7, No. 1, 24-31.

137



PRÄZISE TIERHALTUNG – CHANCEN UND GRENZEN

Jacek Walczak, Eugeniusz Herbut, Wojciech Krawczyk

Abteilung für Ökologie, Technologie und Ökonomik der Tierhaltung, Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, 32-083 Balice bei Kraków, Polen

Intelligente Landwirtschaft

Präzise Tierproduktion (Precision Livestock Farming – PLF) stellt ei-nen Bestandteile des umfangreicheren Themenkomplexes der präzisen Land-wirtschaft (Precision Agriculture – PA) dar, die ihrerseits zum Bereich der in-telligenten Landwirtschaft (Smart Agriculture) gehört. Die Bezeichnung „PA“ wurde erstmals 1990 bei einer von der Montana State University organisierten Konferenz verwendet. Selbstverständlich wurden die Instrumente schon früher entwickelt. Eines der ersten war das Geographic Information System (GIS), das schon in den sechziger Jahren für Düngezwecke verwendet wurde. In der heu-tigen Bedeutung kann als erste erfolgte Nutzung präziser Verfahren die An-wendung des LBS-Kommunikationsprotokolls (Vorgänger des ISOBUS) bei Ackerschleppern (im Jahr 1991) gelten. 2016 wurde der gesamte Umsatz mit präzisen landwirtschaftlichen Verfahren schon auf 3 Mrd. EUR mit einem prognostizierten Wachstum bis auf 4,5 Mrd. EUR im Jahr 2020 beziffert. Man schätzt, dass allein in den USA bei ca. 80% der Farmen verschiedene PLF-Lösungen zur Anwendung kommen, wobei es in Europa nur 24% sind. Viel-leicht gerade deshalb haben PLF-Fragen in den Programmvorgaben der EU, sei es bei FP7, Horizont 2020 (z. B. AllSmartPigs, EU-PLF, smartAKIS, AIOTI) oder GAP (z. B. EIP-AGRI) einen gebührenden Platz gefunden. In letzterem Fall tauchen sogar Postulate zur Umlenkung von bis zu 10% der nationalen Fi-nanzmittel von Säule 1 und 2 der GAP zur Implementierung von PA in Mit-gliedsländern auf (CEMA, 2015). Ohne auf derartige Entscheidungen zu war-ten, haben inzwischen viele EU-Länder (z. B. Großbritannien, Irland, Deutsch-land) Anstrengungen zur Förderung von PFL und PA im Rahmen ihrer eigenen Agrarpolitik unternommen.

138

Der Begriff „präzise Tierproduktion“ bezieht sich auf Managementas-pekte, die anhand von in Echt-Zeit gesammelten Informationen realisiert wer-den, um Variabilitäten zu eliminieren, welche die Effektivität des Prozesses selbst beeinträchtigen.

Die wesentlichen Vorzüge von PLF: – Produktivitätswachstum, – Senkung der betrieblichen Aufwendungen, einschließlich Arbeitskosten, – höherer Gewinn, – Erhöhung der Futtersicherheit, – Verbesserung der Tiergerechtheit, – Reduzierung von Umweltauswirkungen, – höhere Arbeitssicherheit, – nachhaltige Produktionsentwicklung.

Der Eintritt der Tierhaltung in die Phase der präzisen Produktion steht mit dem Fortschritt der Informations- und Kommunikationstechnologien, ein-schließlich Rechnertechnik und digitaler Technologien, in Zusammenhang. Die Grundlagen schufen dabei natürlich die Mechanisierung und Automatisierung der Produktion. Wäre es aber zu keinem Umbruch beim Bau von chemischen, optischen und biophysikalischen Mikroprozessorsensoren oder Biomarkern gekommen, so wären auch die Messungen einer Reihe von Umweltfaktoren, Organismusreaktionen sowie Qualitätsmerkmalen der Rohstoffe selbst nicht möglich gewesen. Die Möglichkeit einer kontinuierlichen Datenübertragung sowie der Positionierung und Benachrichtigung per Funk gewährleistete die Erfüllung der Anforderungen nach Realisierung dieser Vorgaben in Echt-Zeit. Genauso relevant bleiben dabei die Fragen der Algorithmen selbst und der zweckgebundenen Rechnerprogramme, die nicht nur alle diese Instrumente an-steuern, sondern auch eine solche Informationsverarbeitung ermöglichen, dass der Level des Unterstützungssystems für Entscheidungen (Decision Support System – DSS) erreicht werden kann. Diese Systeme werden schon in ein hö-heres Organisationsniveau, d. h. in die intelligente Tierproduktion (Smart Li-vestock Farming – SLF) oder intelligente Landwirtschaft (Smart Agriculture – SA) eingestuft. Dabei umfasst das höhere Niveau den gesamten landwirtschaft-lichen Betrieb und sogar Produktionszweige oder Sektoren. Für Differenzen in der Hierarchie ist auch die Nutzung der Instrumente, sei es ICT, Big Data, oder IoT/M2M (Internet of Things/ Machine to Machine), maßgebend.

Die präzise bzw. intelligente Landwirtschaft könnte man für eine natür-liche Konsequenz des technologischen Fortschritts halten, wenn es nicht den unmittelbaren Einsatz sowohl der einzelnen Regierungen als auch internationa-ler Organisationen, mit EU und FAO an der Spitze, gegeben hätte. Durch die genannten Vorteile der präzisen Methoden ist es möglich, den gegenwärtigen Herausforderungen, vor denen die Landwirtschaft steht, Herr zu werden. Zu den wichtigsten zählen nicht nur Lebensmittelsicherheit, Futtermittelsicherheit, Umwelt- und Klimaschutz sondern auch die Entwicklung ländlicher Räume.

139

Diesen Herausforderungen kann eben durch Implementierung der genannten Technologien unter voller Einhaltung des Prinzips der nachhaltigen Entwick-lung begegnet werden. Die Förderung von PLF und PA ergibt sich gerade da-raus, dass diese in der Praxis die einzigen Verfahren darstellen, um den mit Entwicklung der Weltbevölkerung bis zu 9,6 Mrd. Menschen im Jahr 2050 (Alexandratos i Bruinsma, 2012) verbundenen Herausforderungen bei gleich-zeitiger Reduzierung der Auswirkungen der Landwirtschaft auf die Umwelt gerecht zu werden. Nicht zu Unrecht werden sie heute als „dritte grüne Revolu-tion“ bezeichnet.

Bei der Betrachtung der PLF-Problematik werden meistens Fragen wie Tierzucht, Tiervermehrung und Selektion von Tierarten, sogar Futtermittelpro-duktion außer Acht gelassen. Dies ist hauptsächlich auf die Eigenständigkeit dieser Bereiche zurückzuführen, aber auch auf die begrenzten Einsatzmöglich-keiten für Automatisierungsprozesse und IoT. Zweifellos stellen gegenwärtig Genomselektion, Embryotransfer, synthetische Aminosäuren, Registrierung und Identifizierung von Tieren die wichtigsten Errungenschaften des technolo-gischen Fortschritts dar. Obwohl sie formell gesehen nicht zu den Manage-mentfunktionen gehören, wären ohne sie präzise Fütterung, Düngung, Besa-mung wie auch höhere Produktivität in der Praxis nicht möglich. Die PLF in der Praxis

Ein charakteristisches Merkmal an PLF ist die Verwendung dieser Be-zeichnung nur in der Phase der laboratorischen und halbindustriellen Untersu-chungen. Die erarbeiteten und geprüften Innovationen werden unverzüglich kommerzialisiert und in neue Produkte unter eigenen Namen aufgenommen. Diejenigen, an denen weiter gearbeitet wird, verlassen nicht die Sphäre der präzisen Terminologie. Versucht man jetzt auf Innovationen und somit auf die schon umgesetzten und funktionsfähigen Lösungen Bezug zu nehmen, so stößt man auf Schwierigkeiten bei deren Systematisierung. Diese kann sowohl an-hand verschiedener Tierarten als auch durch einzelne Phasen, Bestandteile des Produktionssystems (z. B. Fütterung, Instandhaltungssystem, Lüftung u. ä.) erfolgen. Die Besonderheit der zu lösenden Fragen, eingesetzten Sensoren, ge-wonnenen Produkte oder auch der Einstellung zum Tier gibt Anlass zur Ein-nahme einer artenorientierten Sicht, zumal sich in der Praxis abweichende technische Einstellungen zu Tieren verschiedener Größe bemerkbar machen. Unterliegen bei Kühen den Messungen, der Überwachung und Verwaltung ein-zelne Tiere, so werden bei Schweinen Sauen zwar auch individuell, Zuchtläufer und Mastschweine aber schon in ganzen Gruppen behandelt. Demgegenüber beziehen sich beim Geflügel technische Lösungen auf ganze Gruppen oder Herden.

Am fortgeschrittensten sind derzeit PLF-Lösungen, die an die Bedürf-nisse der Milchviehhaltung gerichtet sind. Man kann ohne Weiteres sagen, dass

140

diese Lösungen, in Verbindung mit Zuchtprogrammen und umfassend einge-setzt, konkrete Beispiele für allgemein funktionierende Systeme der intelligen-ten Tierhaltung (z. B. Afifarm, Crystal, Delpro) darstellen. Im Rahmen der für das Milchvieh angebotenen PLF sind Pedometer und Akzelerometer erhältlich. Diese werden an Extremitäten oder im Nackenbereich der Kühe angebracht. Außer ihrer ursprünglichen Funktion (Östrusdetektion durch sichtbare Verstär-kung der Bewegungsaktivität) können moderne Geräte (z. B. Fullwood, Afimilk, SCR, ITIN-HOCH) auch verhältnismäßige Anteile der einzelnen Ver-haltensweisen, Änderungen der Körpertemperatur, Wiederkäu- und Ver-dauungsprozesse und sogar Futter- und Wasserentnahmeprozesse sowie die Anzahl der Atemzüge ermitteln. Maßgebend für ihre Funktionen sind die ein-gebauten Sensoren, darunter GPS-Sender, Mikrofone und Thermistoren und sogar Druckwächter, wie sie bei der Futterentnahme eingesetzt werden. Im be-grenzten Umfang kommen letztere auch bei Pferden zur Anwendung (RumiWatch). Ein wesentliches Novum sind hier die Möglichkeiten der Er-kennung von Lahmheiten beim Vieh, dieser ziemlich weit verbreiteten und ge-fährlichen Erkrankung in Industriefarmen, die dank Algorithmen festgestellt werden kann, welche die Differenzen beim Ausschwenken des Schultergürtels und des Beckens vergleichen. Eine andere Methode ist die Bildanalyse. Mit Akzelerometern gekoppelte GPS-Sender machen es möglich, Tiere auf der Weide nicht nur zu orten, sondern auch die Zeit und genaue Position ihres Auf-enthaltes zu bestimmen sowie die Bewegungsstrecke vorzugeben. Am Rande dieser Ausführungen zu den Techniken der Aktivitätsverfolgung von Kühen ist zu bemerken, dass moderne Software in der Lage ist, den jeweiligen Parameter sowohl für das einzelne Tier als auch die ganze Kuhherde zu analysieren und interpretieren.

Wenn schon vom Weiden der Tiere die Rede ist, so steht dem Aufbau eines IoT-gestützten Systems nichts mehr im Wege, das die automatische Um-leitung von Wiederkäuern zu den besten Bereichen der Weide ermöglicht. Im Handel sind schon stationäre Sensoren zur Verfolgung des Wachstumstempos der Grasnarbe oder Drohnen mit einer ähnlichen Software erhältlich. In Ver-bindung mit einem ebenfalls kommerziellen Elektro-Weidezaun-System (CSIRO, eSheperd, Agersen), bei dem akustische oder elektrische Sti-muli genutzt werden, um die Tiere vor dem Heranrücken an tatsächlich beste-hende Zäune zu warnen, besteht hier die Möglichkeit, die Tiere in Bereiche der vom Halter vorgegebenen Satelliten-Koordinaten des Geländes umzulenken. Stationäre Sensoren oder fotografierende spektroskopische Drohnen werden hauptsächlich beim Ackerbau zur Ermittlung von Dünge- und Bewässerungs-bedarf verwendet. Dabei hat auch Weidegras die gleichen Bedürfnisse, sodass diese Einrichtungen auch hier effizient genutzt werden können.

141

Nasenbandsensor NBS

des RumiWatch Systems (ITIN-HOCH)

Unabhängig von dem derzeit erbittert geführten Kampf zwischen TMR- und PMR-Lösungen bleibt nach wie vor individuelle Tierfütterung hinsichtlich der Gesundheit und des Wohlergehens der Kuh, aber auch des Umweltschutzes das optimale Mittel und angestrebtes Ziel. Elektronische Futterstationen sind schon seit langem be-kannt; für eine Echt-Zeit-Gewinnung von Informationen über Verdauungspro-zesse sind aber neue präzise Lösungen vonnöten. Diesem Zweck dienen etwa Sensoren für den pH-Wert im Pansen, die auch die Temperaturmessung im Pansen ermöglichen (eCow, SmaXtec). Die Sensoren selbst werden im Pansen untergebracht und das Abrufen ihrer Aufzeichnungen kann entweder über die Software von Smartphones erfolgen oder an begleitende Akzelerometer über-tragen werden. Bezogen auf alle Arten von Sensoren und ihre Signale stellt sich die Frage, inwieweit die Datenablesung bzw. die Ergebnisse glaubwürdig sind. Im Durchschnitt liegt ihre Zuverlässigkeit zwar bei über 85%, aber je nach Modell können die Differenzen erheblich sein. Bei der Ermittlung des pH-Wertes ist die Ablesung von der Lage des Sensors im Panseninhalt abhängig, der aufgrund des Verlaufs der von der Mikroflora realisierten natürlichen Pro-zesse nicht homogen ist. Ein wesentlicher Nachteil liegt darin, dass die Senso-ren relativ kurz (meist 18–20 Monate) im Einsatz sind. Einen ähnlich endoge-nen Charakter weisen Abkalbe-Sensoren auf. Auch sie können ein Teil darstel-len, der mit der Software von Akzelerometer zusammenarbeitet. Ein auf der Basis von Temperaturänderungen eingesetzter Sensor (Medria) oder ein Druck-sensor (z. B. SmaXtec) generiert Signale, die sogar über Spezialanwendungen für Smartphones verfügbar sind und über die Software die übrig verbliebene Zeit bis zum voraussichtlichen Abkalbetermin zeigen. Der Sensor selbst wird zusammen mit dem Fötus ausgestoßen.

Sensor für Pansen-pH-Wert

142

Außer den Sensoren zur Identifizierung von Lahmheiten, Ketose oder Azidose sind auch Einrichtungen und Sensoren für die Feststellung anderer Er-krankungen technisch weit fortgeschritten. Am nächsten der Kommerzialisie-rung scheinen Sensoren und Infrarotkameras zu stehen, die Mastitis, Labma-genverlagerung, Azidose oder Dermatitis diagnostizieren. Anderseits bedürfen aber diese Sensoren einer sorgfältigen Ausarbeitung der interpretierenden Al-gorithmen und Infrarotkameras sind nach wie vor sehr kostspielig. Inzwischen werden auch weitaus billigere, auf Nanotechnologie gestützte Biosensoren entwickelt, die eine Lösung zur schnellen Identifizierung von Erkrankungen beim Vieh zu sein versprechen.

RFID-Fußring für Geflügel

Ein anderer Bereich für die Umsetzung von PLF in der Milchviehzucht ist die Überwachung der Milch. Moderne Melksysteme ermöglichen die Ana-lyse von Elementen wie Eiweiß, Fett, Laktose, Blut, Harnstoff oder der Konzentration somatischer Zellen

(Mastitis) in der Echt-Zeit des Melkvorgans. Dieser Bereich kann noch um Progesteron, LDH, BHBA erweitert werden. Milch mit ungenügenden Parame-tern kann sogar in einen anderen Behälter abgeleitet werden. Dabei werden die Messergebnisse in die Software aufgenommen und bilden somit eine Datenba-sis, die weitaus genauer ist als die Informationen vom Probemelken. In Zu-sammenhang mit der Entwicklung dieses PLF-Bereiches sind in einigen For-schungsstätten Arbeiten an einem automatischen und ferngesteuerten System für Milchleistungsprüfungen im Gange. Am Rande dieses kurzen Überblicks über Melksysteme ist der Anteil von Melkrobotern als eine der modernsten PLF-Techniken zu erwähnen. Diese lasergesteuerten automatischen Einrich-tungen für selbsttätiges Melken werden von allen marktrelevanten Firmen an-geboten. Aufgrund der Bauweise eines solchen Melkstandes lassen sich hier Kameras und Sensoren viel leichter einbauen. Auf diese Weise versucht man schon jetzt, den BCS automatisch zu bestimmen, dessen Messergebnisse an-schließend in das Betreuungsprogramm der Kuhherde, einschließlich der Fütte-rung, eingegeben werden.

Auch für Schweine wurde eine Reihe von kommerziellen PLF-Lösungen (PLF-Agritech, eYeScan, Pigwei OptiScan, GroStat) eingeführt. Bei diesen werden meistens Bildanalysen und automatische Wiegesysteme (Pomar und andere, 2009) genutzt, indem man über die Datenanalyse Signale zur An-steuerung der Lüftungssysteme oder Trenntore generiert. Besonderer Beliebt-heit erfreuen sich unter Schweinezüchtern automatische Wiege- und Trenn-wandsysteme. Sie ermöglichen die Identifizierung der einzelnen Tiere und ihre Umleitung in den Sektor mit einem höheren Gehalt an Eiweiß und Energie oder

bei Schweinen mit einem höheren Körpergewicht zu „dünneren“ Futtermitteln. Die Systeme ermöglichen auch eiTiere und können mit den Einstellungen der Lüftungsanlagen gekoppelt weden. Die 3D-Bildanalyse der Schweine (z.Beurteilung des Körpergewichts und des Körperbaus. Noch in der Fphase befindet sich ein System zur Identifizierung von Erkrankungen der Atemwege anhand der Aufzeichnungen und Analysen von Hustengeräuschen bei Schweinen in Schweinemastbetrieben (Berckmans u. a., 2015). Im Fall der Sektoren für Saudeckung sind schon Eigestützt auf simple Infrarotsensoren für Messung der Bewegungshäufigkeit dieser Tiere, den Brunstzyklus signalisieren. Die Einrichtung ist mit der Sofware für Betreuung der Sauherde und einem getrennten LeuchtmelderBucht gekoppelt. Im Fütterungsbereich treten neue Lösungen auf, die eine volständig individuell ausgerichtete Fütterung von Zuchtläufern und Mastschwenen ermöglichen (Andreta u. a., 2014). Auch die Futterdosis selbst kann noch im Laufe des Tages flexibel geändert werden (InraPorc). Ein zweifelloser Voteil besteht hier einerseits in einem niedrigeren Futterverbrauch und höheren Gewichtszuwachsraten, anderseits in einem niedrigeren Ndas in die Umwelt abgegeben wird.

Wiege

Schon seit längerer Zeit wird in der Geflügelhaltung der Wasservebrauch gemessen. Die heutigen Wasserzähler erfassen aber nicht nur die Messwerte der einzelnen Zuchtanlagen bzw. deren Segmente, sondern kommnizieren auch mit dem Rechner und geben durch die erfolgte Messung Hinwese auf Gesundheitsstörungen oder Abweichungen der Mikroklimaparameter. Auch der Futterverbrauch der ganzen Gruppe, einer technologischen Anlage oder eines automatischen Geflügelfutterautomaten kannMessung der Kraft des Schnabelpickens der Hühner, identifiziert anhand der RFID-Fußringe) überwacht werden (siehe hierzu Tu u. a., 2011; Campbell u.

bei Schweinen mit einem höheren Körpergewicht zu „dünneren“ Futtermitteln. Die Systeme ermöglichen auch eine Selektion der zum Verkauf bestimmten Tiere und können mit den Einstellungen der Lüftungsanlagen gekoppelt we

Bildanalyse der Schweine (z. B. eYeScan) ermöglicht auch die des Körpergewichts und des Körperbaus. Noch in der Forschun

phase befindet sich ein System zur Identifizierung von Erkrankungen der Atemwege anhand der Aufzeichnungen und Analysen von Hustengeräuschen bei Schweinen in Schweinemastbetrieben (Berckmans u. a., 2015). Im Fall der Sektoren für Saudeckung sind schon Einrichtungen (PigWatch) erhältlich, die, gestützt auf simple Infrarotsensoren für Messung der Bewegungshäufigkeit dieser Tiere, den Brunstzyklus signalisieren. Die Einrichtung ist mit der Sofware für Betreuung der Sauherde und einem getrennten LeuchtmelderBucht gekoppelt. Im Fütterungsbereich treten neue Lösungen auf, die eine volständig individuell ausgerichtete Fütterung von Zuchtläufern und Mastschwenen ermöglichen (Andreta u. a., 2014). Auch die Futterdosis selbst kann noch

flexibel geändert werden (InraPorc). Ein zweifelloser Voteil besteht hier einerseits in einem niedrigeren Futterverbrauch und höheren Gewichtszuwachsraten, anderseits in einem niedrigeren N- und P-Volumen, das in die Umwelt abgegeben wird.

Wiege- und Sortiersystem für Schweine

Schon seit längerer Zeit wird in der Geflügelhaltung der Wasservebrauch gemessen. Die heutigen Wasserzähler erfassen aber nicht nur die Messwerte der einzelnen Zuchtanlagen bzw. deren Segmente, sondern komm

mit dem Rechner und geben durch die erfolgte Messung Hinwese auf Gesundheitsstörungen oder Abweichungen der Mikroklimaparameter. Auch der Futterverbrauch der ganzen Gruppe, einer technologischen Anlage oder eines automatischen Geflügelfutterautomaten kann (mit gleichzeitiger Messung der Kraft des Schnabelpickens der Hühner, identifiziert anhand der

Fußringe) überwacht werden (siehe hierzu Tu u. a., 2011; Campbell u.

143

bei Schweinen mit einem höheren Körpergewicht zu „dünneren“ Futtermitteln. ne Selektion der zum Verkauf bestimmten

Tiere und können mit den Einstellungen der Lüftungsanlagen gekoppelt wer-eYeScan) ermöglicht auch die

orschungs-phase befindet sich ein System zur Identifizierung von Erkrankungen der Atemwege anhand der Aufzeichnungen und Analysen von Hustengeräuschen bei Schweinen in Schweinemastbetrieben (Berckmans u. a., 2015). Im Fall der

nrichtungen (PigWatch) erhältlich, die, gestützt auf simple Infrarotsensoren für Messung der Bewegungshäufigkeit dieser Tiere, den Brunstzyklus signalisieren. Die Einrichtung ist mit der Soft-ware für Betreuung der Sauherde und einem getrennten Leuchtmelder in der Bucht gekoppelt. Im Fütterungsbereich treten neue Lösungen auf, die eine voll-ständig individuell ausgerichtete Fütterung von Zuchtläufern und Mastschwei-nen ermöglichen (Andreta u. a., 2014). Auch die Futterdosis selbst kann noch

flexibel geändert werden (InraPorc). Ein zweifelloser Vor-teil besteht hier einerseits in einem niedrigeren Futterverbrauch und höheren

Volumen,

Schon seit längerer Zeit wird in der Geflügelhaltung der Wasserver-brauch gemessen. Die heutigen Wasserzähler erfassen aber nicht nur die Messwerte der einzelnen Zuchtanlagen bzw. deren Segmente, sondern kommu-

mit dem Rechner und geben durch die erfolgte Messung Hinwei-se auf Gesundheitsstörungen oder Abweichungen der Mikroklimaparameter. Auch der Futterverbrauch der ganzen Gruppe, einer technologischen Anlage

(mit gleichzeitiger Messung der Kraft des Schnabelpickens der Hühner, identifiziert anhand der

Fußringe) überwacht werden (siehe hierzu Tu u. a., 2011; Campbell u.

144

a., 2016). In der Geflügelhaltung, besonders bei Fleischgeflügel, finden auto-matische Wiegesysteme verstärkt Einzug (siehe hierzu Flockman). Sie ermög-lichen heute nicht nur die Erhebung von Informationen zu Gewichtszuwachsra-ten und zum Futterverbrauch, sondern regeln auch, gekoppelt mit den Steuerge-räten der Lüftungssysteme, das Mikroklima je nach den Bedürfnissen der wachsenden Hühner. Kommerziellen Systeme ermöglichen die Steuerung der Herde und der Anlagen durch eine quantitative Analyse des erfassten Bildes (eYeNamic). Die Daten werden bis zum Level „Steuerung des Lüftungssys-tems“ oder „Warnmeldungen zur fehlerhaften Funktion der Ausstattung“ (Fut-terkästen, Tränkbecken) (Berckmans und Norton, 2016) verarbeitet. Die opti-schen und elektrochemischen Sensoren können manche Erkrankungen, ein-schließlich Vogelgrippe, ferndiagnostizieren. Einer eher allgemeinen Bestim-mung des Gesundheitszustandes als der detaillierten Identifizierung von Er-krankungen dienen Audioanalysatoren für ganze Herden oder sogar für einzel-ne Hühner. Auch in Brutstätten halten Präzisionstechniken Einzug. Moderne Apparate sind in der Lage, aufgrund des veränderten Gewichts der Eier (per Selbstwiegesystem) entsprechende Mikroklimaparameter auszuwählen. Das gleiche Ziel verfolgen Mehrzwecksensoren in Brutgeräten (OvoScanHD).

Bildanalyse in der Broilerhaltung

Die weitere Entwicklung von PLF

Verfolgt man den sich vollziehenden technologischen Fortschritt, so sind wesentliche Einschränkungen für die weitere Verbreitung von PLF und SA kaum sichtbar. In der ersten Implementierungsphase einer jeden Lösung ist der Preis nach wie vor ein wichtiger Faktor. Mit der Zeit und dem Anstieg des Verkaufs sinkt der Preis aber, zumal der Markterfolg mehrere ähnliche Produk-te und Hersteller nach sich zieht. Dies ist sehr deutlich am Beispiel der Pedo-meter zu sehen, die sich heute sogar kleine landwirtschaftliche Betriebe leisten können. Wie jede andere Investition benötigen auch PLF eine stabile Marktlage und Produktionsrentabilität. Neue Technologien ermöglichen jedoch den Far-men eine signifikante Senkung der Produktionskosten und das Erreichen einer

145

höheren Wettbewerbsfähigkeit. Als strukturelle Einschränkungen können der geringe Umfang und die niedrige Konzentration der Produktion sowie der leichte Zugang zu billigen Arbeitskräften gelten. Grundsätzlich hemmen sie die Einführung von PLF aufgrund der niedrigeren betrieblichen Aufwendungen. Wie durch EUROSTAT-Dokumente belegt, gehen die Ressourcen an Arbeits-kräften in ländlichen Gebieten systematisch zurück und die Zahl der landwirt-schaftlichen Betriebe sinkt um ca. 10% in jedem Jahrzehnt. Probleme liegen auch im Bildungsniveau und Alter der Tierzüchter. Laut Eurostat haben nur 6% der Landwirte in der EU das 35. Lebensjahr noch nicht überschritten. Mit sei-nen 12% weicht Polen erheblich von diesem Durchschnittswert ab. Es mangelt nicht nur an Wissen, sondern auch an einschlägiger Orientierung in technischen Neuheiten oder Computerbedienung, was die Einführung digitaler Technolo-gien behindert. Anderseits implizieren die immer größere Spezialisierung und kompliziertere Beschaffenheit der Zuchtfragen die Notwendigkeit einer perma-nenten Fortbildung. Diesbezügliche Mängel können gerade durch autonome Überwachungs- und Managementsysteme mit ihrem entsprechenden, in Algo-rithmen übersetzten Know-How ausgeglichen werden. Ein ziemlich häufiger Schwachpunkt der gegenwärtigen PLF-Lösungen besteht darin, dass sie eine Menge von für den Züchter kaum verständlichen Informationen generieren. Durch die weitere Entwicklung der Software und die Erhöhung der sogenann-ten Schnittstellenfreundlichkeit Mensch-Maschine werden derartige Probleme meistens beseitigt. Aus Erfahrung klug geworden, geben sich die Hersteller große Mühe, einen solchen Datenstrom durch Generierung von abschließenden Meldungen über Brunstzyklus, Rückgang der Aktivität, Hitzestress oder norm-überschreitende Produktionsparameter möglichst maximal zu begrenzen.

Auf alle Fälle wird die Verbindung der verschiedenen Lösungen und Techniken innerhalb der bestehenden Farmen eine große Herausforderung für die intelligente Landwirtschaft darstellen. Ein Beispiel hierfür kann die Koppe-lung der Fütterung und Futterbasis mit der Verfeinerung der Qualität der Fut-termittel und der Produktionsergebnissen sein. Von großer Bedeutung ist nach wie vor die Überwachung der Aufwendungen und Produktionskosten. Schon jetzt erfolgt ein Teil der PLF-Betreuung und der Verarbeitung der gesammelten Daten in der sog. Cloud, die vom Hersteller bereitgestellt wird. Die Einschät-zung der wirtschaftlichen Betriebsgrößen wird sicherlich mit der notwendigen Entwicklung spezieller Webseiten zur Ermöglichung der Übertragung von Da-ten, einschließlich Preisdaten, in Zusammenhang stehen. Eine ähnliche Einstel-lung ist zu den schon derzeit möglichen Paarungskombinationen bei Milchvieh vonnöten.

Fasst man alle präsentierten Fragen zusammen, so sind deren Relevanz und Perspektivität zu betonen. Schon jetzt sind PLF und SA nicht nur For-schungsrichtungen für multidisziplinäre Teams, sondern auch Elemente der Agrarpolitik auf Landesebene und in der EU (EPRS, 2016). Dank ihrer Ent-wicklung und Integration im Bereich der gesamten Agrarpolitik sind sie nicht

146

so sehr als „neue grüne Revolution“ als vielmehr als „digitale Revolution“ zu bezeichnen.

Literatur

Alexandratos N., Bruinsma J., 2012.World agriculture towards 2030/2050: the 2012 revision CEMA, 2015. Towards a New Strategic Agenda for the Common Agricultural Policy (CAP) after 2020. CEMA’s contribution to the Mid-term Review of the CAP.

Andretta I., Pomar C., Rivest J., Pomar J., Lovatto P.A., Radünz Neto J., 2014. The impact of feeding growing–finishing pigs with daily tailored diets using precision feed-ing techniques on animal performance, nutrient utilization, and body and carcass com-position1 J. Anim. Sci. vol. 92, 3925-3936.

Berckmans, D., Hemeryck M., Berckmans D., Vranken E., van Waterschoot T., 2015. Animal sound… talks! Real-time sound analysis for health monitoring in livestock. In: Proceedings of the International Symposium on Animal Environment & Welfare, Chongqing, China, 23-26.


Berckmans, D., Norton T., 2016. Precision livestock farming: Examples for poultry. In: Proc. of the XXV World Poultry Congress, 6–9 Sept. 2016, Beijing, China.

Campbell D.L., Hinch G.N., Dyall T.R., Warin L., Little B.A., Lee C., 2017. Outdoor stocking density in free-range laying hens: radio-frequency identification of impacts on range use. Animal vol. 11(1), 121-130.


Hartung J., Banhazi T., Vranken E., Guarino M., 2017. European farmers’ experiences with precision livestock farming systems. Animal Frontiers Vol. 7, No. 1, 38-44.

Helwatkar A., Riordan D., Walsh J., 2014. Sensor Technology For Animal Health Monitoring. The 8th International Conference on Sensing Technology, Sep. 2-4, 2014, Liverpool, UK, 266-271.

Pomar C., Hauschild L., Zhang G., Pomar J., Lovatto P.A, 2009.Applying precision feeding techniques in growing-finishing pig operations. R. Bras. Zootec., vol.38, 226-237.

Tu, X., S. Du, L. Tang, H. Xin, and B. Wood. 2011. A real-time automated system for monitoring individual feed intake and body weight of group housed turkeys.Comput. Electron. Agric. 75, 313-320.

Vranken E., Berckmans D., 2017. Precision livestock farming for pigs. Animal Fron-tiers vol. 7, No. 1, 32-37.

Xin H., Liu K., 2017. Precision livestock farming in egg production. Animal Frontiers vol. 7, No. 1, 24-31.

147



USTAWOWE WYTYCZNE I WYMAGANIA W ZAKRESIE HANDLU ARTYKUŁAMI SPO ŻYWCZYMI DOTYCZ ĄCE HODOWLI I DOBROSTANU DROBIU W NIEMCZECH

– WPŁYW NA IMPORT I EKSPORT JAJ I MI ĘSA DROBIOWEGO

Klaus Damme

LfL/LVFZ Kitzingen, Niemcy

Wymiana handlowa między Polską i Niemcami w zakresie jaj i mięsa drobiowego

Polska w ostatnich 6 latach zwiększyła produkcję mięsa drobiowego

o ok. 53% z 1,586 mln ton (2010) do 2,430 mln ton (2015) i tym samym zaj-muje pierwsze miejsce wśród 28-miu krajów UE. Biorąc pod uwagę znaczące jednostkowe spożycie mięsa drobiowego rzędu ok. 30,0 kg/osobę, wskaźnik samowystarczalności w Polsce wynosi 150% (MINROL/Eurostat 2016). W 2015 roku nadwyżka eksportu mięsa drobiowego wyniosła 839 000 ton. Jednym z najważniejszych partnerów handlowych Polski są Niemcy, w 2015 roku z Polski do Niemiec wyeksportowano łącznie 127 720 ton mięsa drobio-wego (ok. 15% łącznego eksportu), przede wszystkim mięsa brojlerów i indy-czego. Również w zakresie produkcji jaj Polska osiągnęła wysoką nadwyżkę eksportu w wysokości 212 000 ton (2015). Przy stanie kur niosek wynoszącym 39,7 mln, populacji liczącej 38,1 mln obywateli i spożyciu rzędu 9,6 kg (148 jaj/osobę przy średniej wadze jaja ok. 65 g) wskaźnik samowystarczalności Polski w zakresie produkcji jaj wynosi 125%. Pod względem eksportu jaj w skorupkach w obrębie Europy, Polska zajmuje drugie miejsce po Holandii. 23% nadwyżki eksportowej (MEG 2016) jaj w skorupkach, odpowiadającej lęgowi ok. 2,65 mln kur niosek, eksportowane jest do Niemiec. Tym samym Niemcy pozostają najważniejszym partnerem handlowym Polski w zakresie obrotu jajami, kolejne miejsca zajmuje Holandia, Włochy i Czechy. Analogiczne dane dotyczące Niemiec wskazują na tradycyjnie silne niedobory zaopatrzeniowe w zakresie jaj. Przy populacji wynoszącej ok. 81,2

148

ml mieszkańców, w Niemczech hoduje się jedynie 44,8 mln kur niosek, co przy spożyciu rzędu 230 jaj/osobę pokrywa zapotrzebowanie zaledwie w 67%. Niemcy są tym samym największym światowym importerem jaj w skorupkach (2015: 282 000 t, co odpowiada lęgowi pochodzącemu od ok. 15,5 mln kur niosek). Co się tyczy niemieckiego rynku mięsa drobiowego, urzędowe staty-styki (wg danych niemieckiej agencji cenowo-rynkowej ZMP, Ministerstwa Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej BMELV i grupy MEG 2010) wskazują na niedobory zaopatrzeniowe do roku 2009. Od 2010 do 2015 roku produkcja brutto mięsa drobiowego w Niemczech wzrosła z 1,623 mln t do 1,796 mln t. Wskaźnik samowystarczalności wzrósł tym samym do poziomu 112%. Ów wzrost dotyczył w pierwszym rzędzie tuczu brojlerów, korzystają-cego we wspomnianym okresie z różnych form wsparcia, w związku z Progra-mem wspierania inwestycji rolniczych (AFP) oraz Ustawą o energii odnawial-nej (EFG: wspieranie instalacji biogazu i fotowoltaiki). Jednocześnie wzrósł popyt na mięso drobiowe z 10 kg (2004) do 12,5 kg (2015), które po części zastąpiło wieprzowinę. W roku 2015 wskaźnik samowystarczalności w zakre-sie mięsa indyczego wyniósł 82,7%, w zakresie mięsa kaczego 73,8%, zaś dla gęsiny 19,0%. Można zatem powiedzieć, że hodowla drobiu w Polsce jest mocno zorientowana na eksport, zaś Niemcy z geograficznego punktu widzenia, jako nasz bezpośredni unijny sąsiad z bardzo wysokim standardem życia i siłą nabywczą, są dla Polski nadzwyczaj atrakcyjnym partnerem han-dlowym. O sprzedaży jaj i mięsa drobiowego decydowały dotąd głównie czyn-niki cenowe. Okazuje się jednak, że w Niemczech politycy, handlowcy i kon-sumenci coraz częściej zwracają uwagę na jakość standardów produkcji. Uwa-ga ta dotyczy norm prawnych stojących na straży dobrostanu zwierząt wzdłuż całego łańcucha generowania wartości, poczynając od hodowli zwierząt rodzi-cielskich, poprzez wylęg, tucz i hodowlę kur niosek, aż po transport i ubój. W sprzedaży detalicznej produktów spożywczych zwraca się też uwagę na re-gionalne pochodzenie produktów, stosowanie leków, jak również dbałość o trwały i zrównoważony charakter produkcji. Ochrona zwierząt, środowiska i konsumentów jest zatem coraz silniej regulowana przez niemieckie Rozpo-rządzenie w sprawie ochrony i hodowli zwierząt gospodarskich, Ustawę „Pra-wo farmaceutyczne” oraz „Dobrowolne porozumienia”, wyraźnie wykraczają-ce poza wytyczne UE. Co to oznacza dla Polski? Trudno przewidzieć wpływ opisanych trendów na warunki produkcji w krajach silnie zorientowanych na eksport, takich jak Polska. Sektor handlu sygnalizuje jednak, że po upływie okresu przejściowego niemieckie standardy

149

hodowli powinny objąć również produkty spożywcze pochodzące z importu do Niemiec. Polska powinna zatem przeanalizować wspomniane nowe wymagania z możliwie dużym wyprzedzeniem. Ustawowe wytyczne i wymagania sektora handlowego dotyczące produkcji

jaj i hodowli kur niosek w Niemczech Hodowla niosek... ... w Niemczech regulowana jest Rozporządzeniem w sprawie ochrony i ho-dowli zwierząt gospodarskich (5 Rozporządzenie zmieniające Rozporządzenie w sprawie ochrony i hodowli zwierząt gospodarskich), wprowadzającym w życie wytyczne UE określające minimalne standardy dot. hodowli kur niosek (dyrektywa UE 1999/74/WE). Ostatnia zmiana Rozporządzenia w sprawie ochrony i hodowli zwierząt gospodarskich miała miejsce 23 maja 2011 r. Mocą tej zmiany de facto zabroniono stosowania nowych „ulepszonych klatek” (En-riched Cages - EC), ograniczając zarazem użytkowanie udoskonalonych obiek-tów klatkowych (ok. 5 mln miejsc dla kur niosek), obecnie stosowanych w go-spodarstwach, do 2025 roku. Dalsze wytyczne, wykraczające poza Rozporzą-dzenie UE o chowie zwierząt gospodarskich, to: • od 12.06.2012 r. - niemigające, sztuczne światło, • 3% (powierzchni użytkowej kurnika) doświetlone naturalnym światłem, • zakaz prowadzenia przewodów pod napięciem w obszarze przebywania kur

niosek gotowych do składania jaj, • obszar ściółki można jedynie wówczas zaliczyć do powierzchni użytkowej

(chłodna strefa grzebania), jeżeli nioski mogą zeń dowolnie korzystać przez całą jasną fazę doby,

• stałe oddzielenie przestrzenne dla 6000 zwierząt. Przycinanie dziobów pisklętom przeznaczonym na nioski… ... było w Niemczech możliwe, zgodnie z Ustawą o ochronie zwierząt gospo-darskich (TSchG §6 (3)), jedynie za specjalnym, czasowym zezwoleniem wy-danym przez właściwy organ (z reguły przez Państwowy Urząd Weterynaryj-ny). Niskie przyzwolenie społeczne dla nieleczniczych zabiegów na zwierzę-tach doprowadziło w 2016 roku do zawarcia „dobrowolnego porozumienia” pomiędzy Ministerstwem Rolnictwa i Gospodarki Żywnościowej (BMVEL) i Głównym Związkiem Niemieckiego Przemysłu Drobiarskiego (ZDG), pole-gającego na rezygnacji od 01.08.2016 r. z rutynowego przycinania dziobów pisklętom, a od 01.01.2017 r. z przycinania dziobów przy rozmieszczaniu nio-sek na stanowiskach (BMEL 2015). Chów kur z nieprzyciętymi dziobami siłą rzeczy oznacza wyższe koszty dla hodowcy drobiu, ponoszone w celu unikania

150

zaburzeń zachowania, takich jak wyrywanie piór i kanibalizm. Wstępne kalku-lacje kosztów zakładają dodatkowe nakłady na opiekę, wyższe ceny za młode nioski, materiały absorbujące uwagę zwierząt i wyższą śmiertelność, na po-ziomie ok. 1,4 eurocentów na jajo. Dyskonty i spożywczy handel detaliczny promują wyższy dobrostan zwierząt i dobrowolną rezygnację z przycinania dziobów. Warunkiem dostar-czania na rynek jaj skorupkowych jest członkostwo dostawcy w Związku „Kontrolowane Alternatywne Formy Chowu” (KAT). KAT jest najważniejszą instancją kontrolną w zakresie gwarancji pochodzenia jaj z alternatywnych form hodowli, działającą w 13 państwach członkowskich. Członkowie systemu KAT poddawani są rokrocznemu audytowi i kontroli przeprowadzanym przez certyfikowane placówki. KAT już do 1 stycznia 2016 r. dobrowolnie włączył do swoich wytycznych zakaz skracania dziobów. Z uwagi na spodziewane pro-blemy z wdrożeniem zakazu, ustalono dodatkowo okres przejściowy do 31 sierpnia 2018 r. Od 1 stycznia 2018 r. w gospodarstwach KAT wolno będzie sprzedawać wyłącznie jaja pochodzące od niosek z nieprzycinanymi dziobami. Dotyczy to również polskich gospodarstw, które od 1 września 2018 r. będą dostarczać jaja do systemu KAT. Uśmiercanie jednodniowych piskląt płci męskiej otrzymywanych z wylę-garni ... ... stanowi nadal w Niemczech punkt zapalny w temacie ochrony zwierząt. Rocznie w wylęgarniach uśmiercanych jest gazem ok. 40 mln jednodniowych piskląt, wykorzystywanych następnie jako pasza dla zwierząt. Jako alternatywy przyjazne dla zwierząt, w Niemczech rozważa się obecnie następujące rozwią-zania: • odchów kurczaków zgodnie z niemiecką inicjatywą na rzecz ochrony dro-

biu hodowlanego, • „Bruderhahn-Initiative” (BID), • chów kurcząt rasy umożliwiającej dwojakie użytkowanie, • określenie płci w jaju wylęgowym. Wychów kur z niosek mieszańców i wykorzystywanie ich jako produk-tów spożywczych praktykowane są już lokalnie w ramach ekologicznych i konwencjonalnych nisz rynkowych. Z inicjatywy określonych grup producen-tów, takich jak np. Grupa 08 w Badenii Wirtembergii, producenci jaj w Austrii, projekt JungGockl gospodarstwa hodowlanego Schubert czy niemiecka Inicja-tywa na rzecz ochrony drobiu hodowlanego „Bruderhahn-Initiative” (BID), wprowadzono do spożywczej sprzedaży detalicznej oraz na ekologiczne rynki kurczaki pochodzące z inicjatywy BID, dostępne pod nazwami handlowymi: Hähnlein, Herzbube, Spitz&Bube, Basic Bruderherz Initiative etc. Jednakże rozmiar produkcji, osiągający zaledwie kilkaset tysięcy kurczaków w skali ro-ku, jest raczej skromny i wymaga dofinansowania wychowu kurczaków po-

151

chodzących z niemieckiej inicjatywy „Bruderhahn-Initiative” poprzez dodat-kowy narzut na cenę sprzedaży rzędu 2-4 eurocentów za jajo. Wczesne wykorzystywanie kurczaków w postaci podrośniętych piskląt (6-7 tygodniowy chów) zostało poddane ocenie w projekcie badawczym pro-wadzonym przez Bayerische Landesanstalt. Niestety okazało się, że sprzedaż takich kurcząt nie pokryje nawet kosztów ich wytworzenia z uwagi na niedo-stateczny popyt rynkowy (König et al., 2012). Hodowlą kurczaków rasy umoż-liwiającej dwojakie użytkowanie zajęły się hodowle Lohmann, Novogen i lo-kalne przedsiębiorstwa hodowlane, takie jak Dominat czy Hölzl (Icken et al., 2013). Nowoczesne rasy Dual Purpose Breeds składają rocznie ok. 30 jaj mniej na kurę nioskę oraz wykazują niską wagę jaja (Urselmans et al., 2015). Kury rosną bardzo powoli i potrzebują ok. 1 kg więcej pożywienia na 1 kg przyrostu wagi ciała niż specjalistyczne hybrydy tuczne. Hodowla kur rasy umożliwiają-cej dwojakie użytkowanie jest tym samym mniej opłacalna, prowadząc do du-żego marnotrawstwa zasobów i zanieczyszczenia środowiska (Damme et al., 2015). Dlatego w Niemczech preferuje się, jako możliwość wyjścia z tego etycznego dylematu, stosowanie spektroskopii w bliskiej podczerwieni do określania płci zarodka w jaju wylęgowym. Na uniwersytetach w Lipsku i Dreźnie trwają obecnie badania nad tą techniką i jej udoskonaleniem (Krau-twald-Junghanns et al., 2012). Ministerstwo Rolnictwa i Gospodarki Żywno-ściowej (BMVEL) wychodzi z założenia, że w 2020 roku będzie możliwe wdrożenie pierwszego prototypu tego rozwiązania. W przypadku wdrożenia tej techniki we wszystkich niemieckich wylęgarniach, sektor handlu wymagał bę-dzie (za pośrednictwem KAT) objęcia tym standardem ochrony również jaj pochodzących z importu. Jest to konieczne dla zapewnienia ochrony produkcji krajowej, jak również zapobieżenia przenoszeniu wylęgarni i gospodarstw utrzymujących zwierzęta rodzicielskie za granicę. Ustawowe wytyczne i wymagania sektora handlowego dotyczące produkcji

mięsa drobiowego w Niemczech Chów brojlerów Wraz z czwartą zmianą Ustawy o ochronie zwierząt gospodarskich z dn. 01.09.2009 r. nastąpiło zaimplementowanie do prawa krajowego mini-malnych standardów UE regulujących chów kurcząt. Od dn. 30.06.2010 r. w Niemczech obowiązują przepisy zobowiązujące hodowcę do posiadania od-powiedniej specjalistycznej wiedzy z zakresu tuczu brojlerów. Co z reguły oznacza udział w certyfikowanym szkoleniu zakończonym egzaminem. Zna-czące różnice pomiędzy niemieckim rozporządzeniem a przepisami europej-skimi dotyczą gęstości obsady zwierząt (Lichter i Kleibrink, 2016). Zgodnie z minimalnymi standardami UE dopuszczalna gęstość obsady zwierząt wynosi max. 42 kg/m² powierzchni użytkowej budynku inwentarskiego. W Niem-

152

czech, zgodnie z § 19 Ustawy o ochronie zwierząt gospodarskich, gęstość ob-sady zwierząt w tuczu ciężkim (> 1,6 kg żywej wagi) ograniczona została do max. 39 kg żywej wagi/m². W przypadku tuczu lekkiego (< 1,6 kg żywej wagi) dopuszczalna gęstość obsady wynosi max. 35 kg żywej wagi/m². Ponadto przed każdą partią uboju w ubojni ustala się wskaźniki dobrostanu zwierząt. Obok wewnętrznych wartości ostrzegawczych i docelowych dotyczących np. odrzutu niezdatnych sztuk, dermatoz kontaktowych, ilości osobników dostar-czonych do ubojni w stanie martwym, istnieją ustawowe limity dotyczące przypadków zapalenia skóry w okolicach opuszki podeszwowej czy wskaźnika śmiertelności. Jeżeli w rzeźni obserwuje się, że u ponad 20% zwierząt wystę-puje zapalenie opuszki podeszwowej (Footpad Dermatitis = FPD) stopnia wyż-szego niż 2 lub też śmiertelność podczas tuczu przekracza wartość graniczną ((1,0% + 0,06 x dni życia) x 1,5)), rzeźnia zobowiązana jest powiadomić o tym właściwy organ urzędowy. Hodowca zwierząt musi razem z prowadzącym we-terynarzem i Państwowym Urzędem Weterynaryjnym przyjąć i realizować plan działań zmierzający do usunięcia naruszeń zasad ochrony zwierząt. Obok ustawowych wytycznych dotyczących chowu kurczaków prze-znaczonych do tuczu, w Niemczech działa także Inicjatywa na rzecz dobrosta-nu zwierząt (ITW), którą właśnie przedłużono do 2020 roku. Biorące w niej udział gospodarstwa muszą się rejestrować i poddawać audytom. Do najważ-niejszych kryteriów zapisanych w Inicjatywie na rzecz dobrostanu zwierząt w kontekście brojlerów należą: • redukcja gęstości obsady do max. 35 kg/m² powierzchni użytkowej kurnika, • struktura kurnika (np. stosowanie bel słomy), • udostępnienie materiałów zajmujących uwagę zwierząt, • zdrowie zwierząt i dokumentacja dot. stosowanych antybiotyków. W celu pokrycia kosztów obniżenia gęstości obsady zwierząt oraz większego nakładu pracy itp. wprowadzono narzut rzędu 2 eurocentów/kg ży-wej wagi. W 2017 roku planuje się zwiększenie narzutu finansowego „add on“ do 2,75 eurocentów/kg żywej wagi brojlera. W 2015 roku zarejestrowano 803 krajowych i 255 zagranicznych gospodarstw prowadzących tucz kurczaków, o łącznej wydajności produkcji rzędu 328 mln brojlerów (w kraju) oraz 88 mln brojlerów (za granicą). W międzyczasie przeprowadzano pierwsze audyty 645 gospodarstw zajmujących się tuczem brojlerów, a w 2016 roku audyty kolej-nych 626 gospodarstw z listy oczekujących. Zatem wydaje się, że owa dobrowolna inicjatywa sektora handlowego odniosła jednoznaczny sukces, uhonorowany ponadto gotowością konsumen-tów do poniesienia dodatkowych kosztów oraz popytem na przedmiotowy pro-dukt. Również polskie gospodarstwa działają we właściwym kierunku, decy-dując się na konsolidację i certyfikację zgodnie ze standardami ITW nawet, jeżeli dodatkowe zyski nie pokryją faktycznych dodatkowych nakładów rzędu ok. 3,8 c/kg żywej wagi.

153

Jako rynki niszowe o rosnącym znaczeniu w kontekście tuczu drobiu, należy wymienić ekologiczną produkcję mięsa drobiowego oraz tucz powoli rosnących kurczaków wysokiej jakości. Z powodu bardzo wysokich kosztów wytwarzania, udział produkcji kurcząt chowanych zgodnie z zasadami ekologicznego rolnictwa oscyluje wo-kół 0,8% (MEG 2016). Regionalne wysokogatunkowe kurczaki klasy label, certyfikowane zgodnie z wytycznymi niemieckiego Związku Ochrony Zwie-rząt (prywatne gospodarstwo grupy PHW) lub przez Organizację Ochrony Zwierząt „Vier Pfoten” (tucz kurczaków zgodny z zasadami prawidłowej ho-dowli Grupy Plukon) stanowią ok. 3% niemieckiego rynku drobiu. W wielu przypadkach łączy się produkcję kurczaków klasy premium z regionalnymi znakami jakości (np. GQ-Bayern) oraz rezygnacją z importowanych, genetycz-nie modyfikowanych pasz (żywność wolna od GMO, certyfikacja VLOG), chroniąc tym sposobem rodzimą produkcję przed tańszymi towarami importo-wanymi. Hodowla indyków... ... w UE i Niemczech nie jest regulowana ustawowo. Istnieją jednak „Ogólno-niemieckie jednolite ramy regulujące dobrowolne porozumienie w sprawie hodowli indyków rzeźnych“ z 2013 roku, oparte na zaleceniach Rady Europy dot. indyków (Meleagris gallopavo ssp.) sformułowanych przez Stały Komitet Europejskiej Konwencji o Ochronie Zwierząt Hodowlanych i Gospodarskich. Istotę zrewidowanych w 2013 roku Jednolitych Ram stanowi obowiązek uru-chomienia programu kontroli zdrowia zwierząt. I tak, odpowiednie indykatory (jak zapalenie podeszwy, pęcherze skórne u samców, śmiertelność) pozwalały-by wnioskować o stanie zdrowotnym indyków i ich dobrostanie. Jedynie go-spodarstwa biorące udział w tym programie miałyby prawo stosować gęstość obsady rzędu max. 52 kg żywej wagi/m² w przypadku indyczek, zaś do 58 kg żywej wagi/m² dla osobników męskich. Poza tym tuczarnie indyków planują gęstość obsady w taki sposób, aby w fazie końcowej tuczu nie przekraczać gę-stości obsady rzędu 45 kg masy żywej/m² powierzchni użytkowej dla indyczek oraz 50 kg masy żywej/m² powierzchni użytkowej dla osobników męskich. Je-żeli dla danej hodowli w momencie przekazania zwierząt do ubojni wystąpią z ponadprzeciętną częstotliwością poważne uszkodzenia opuszki podeszwowej, dermatozy w obrębie klatki piersiowej czy nadmierna śmiertelność, hodowca zobowiązany jest, we współpracy z prowadzącym weterynarzem, opracować i skutecznie wdrożyć uzgodnione środki zaradcze. Jednolite Ramy określają też wymogi dotyczące dostępności izolatek, materiałów zajmujących uwagę zwierząt i struktury budynków inwentarskich. Inicjatywa na Rzecz Dobrostanu Zwierząt (ITW) przeprowadza, co najmniej raz w roku, niezapowiedziane kontrole gospodarstw prowadzących hodowle indyków w ramach kontroli jakości QS. Przyjmuje się, że od 2018

154

roku co 2-gi indyk trafiający na niemiecki rynek zbytu winien być hodowany, transportowany i ubijany zgodnie z programem Inicjatywy na Rzecz Dobrosta-nu Zwierząt (ITW). Znaczenie niszowej hodowli indyków, jak np. ekologicznej produkcji indyków na potrzeby przemysłu produktów żywnościowych dla nie-mowląt, przekładającej się na ok. 367.000 indyków/rok, co odpowiada ok. 2,6% wielkości rynku, jest niewielkie. Produkcję indyków klasy premium, jak np. w Szwajcarii (Coop/Bell Group) w warunkach zgodnych z koncepcją BTS (pomieszczenia gospodarskie szczególnie przyjazne zwierzętom), z ogrodem zimowym od 43. dnia życia, podwyższoną platformą do siedzenia, materiałami zajmującymi uwagę zwie-rząt i silnie zredukowaną gęstością obsady do max. 36 kg/m², ma w planach południowo-niemiecka spółka Süddeutsche Truthahn AG. Ogólne wymogi dot. indyków i mięsa drobiowego eksportowanego na ry-nek niemiecki Wraz z 16-tą Ustawą o zmianie Ustawy - Prawo farmaceutyczne (16. Nowelizacja Ustawy - Prawo farmaceutyczne z dn. 01.04.2014 r.) wprowa-dzono obowiązek zgłaszania stosowania antybiotyków w tuczu kurczaków i indyków w Niemczech. W przypadku ośrodków hodowlanych o zasobach przekraczających 1000 indyków lub 10 000 kurczaków należy co pół roku przekazywać informacje o częstotliwości stosowanej terapii do bazy danych HIT (system gromadzenia informacji o bezpieczeństwie i pochodzeniu zwie-rząt). Na szczęście w zakresie tuczu indyków daje się zauważyć ustawiczny spadek stosowania antybiotyków. Jak wynika z danych Monitora Federalnego Urzędu Ochrony Konsumentów i Bezpieczeństwa Żywności (2017), w latach 2014-2016 częstotliwość terapii farmakologicznej stosowanej w hodowli indy-ków ustawicznie spadała przy wskaźniku 1 (mediana spada poniżej 50% wszystkich stad) z poziomu 23,0 do 14,9. Z kolei w przypadku tuczu drobiu, częstotliwość terapii spadła wprawdzie z poziomu 19,6 (2014) do 11,9 w dru-gim półroczu 2015, niestety w drugim półroczu 2016 roku ponownie wzrosła do poziomu 14,3. Obok celu, jakim jest obniżenie ilości antybiotyków stoso-wanych w tuczu drobiu, w przyszłości należy również poddać krytycznej oce-nie stosowanie antybiotyków rezerwowych (substancji czynnych stosowanych również u ludzi) w produkcji artykułów spożywczych pochodzenia zwierzęce-go. Na szczęście, stosowanie antybiotyków rezerwowych 3-ciej i 4-tej genera-cji u trzody chlewnej i drobiu, takich jak np. fluorochinolony, spadło z roku 2014 na 2015 o 14,1%. Dlatego w kontekście importu mięs do Niemiec coraz częściej zwraca się uwagę na minimalną obecność bakterii (nieobecność salmonelli w tu-czarniach i rzeźniach), przestrzeganie dopuszczalnych limitów zawartości substancji niepożądanych (dioksyna, pentachlorofenol, metale ciężkie i pesty-cydy) oraz ograniczone stosowanie antybiotyków w chowie zwierząt.

155

Kaczki pekińskie Na poziomie krajowym w Niemczech nie istnieją osobne przepisy prawne regulujące hodowlę kaczek pekińskich. Jako wytyczne orientacyjne dla Dobrowolnych porozumień w niektórych krajach związkowych (np. w Dolnej Saksonii i Bawarii) stosuje się wytyczne Rady Europy. Przykładem spełnienia wymogów ochrony zwierząt jest np. zapewnianie zwierzętom możliwości ką-pieli lub otwartych poideł. W nowych obiektach należy obowiązkowo monto-wać otwarte systemy poidłowe umożliwiające zwierzętom kąpiel, mimo że sys-temy te znacznie podnoszą koszty tuczu (Damme et al. 2010). W ramach do-browolnych porozumień ograniczono również gęstość obsady do max. 20 kg żywej wagi/m². Perforowana część powierzchni podłogowej nie może przekra-czać 25%. Przy średnim spożyciu mięsa kaczego na poziomie ok. 0,8 kg/osobę (66 800 t) (MEG 2016) oraz produkcji własnej na poziomie 49 300 ton, wskaź-nik samowystarczalności Niemiec w tej dziedzinie wynosi zaledwie 73,8% (2015). Dlatego Niemcy uzupełniły swoje potrzeby w roku 2015 poprzez zaim-portowanie całych kaczek z Węgier (35%), Polski (19%), Holandii (17%), Francji (11%) oraz Zjednoczonego Królestwa (10%). Łącznie sprowadzono 17 715 ton całych kaczek i 10 994 ton kaczek porcjowanych. Gęsi Gęsina, tradycyjnie spożywana sezonowo, przede wszystkim jako pie-czeń bożonarodzeniowa w Niemczech, jest bardzo ceniona. Jej spożycie wyno-si ok. 0,3 kg/osobę. Produkcja niemiecka brutto wyniosła w roku 2015 ok. 4900 t. Przy całkowitym rocznym spożyciu gęsiny na poziomie 25 700 ton wskaźnik samowystarczalności Niemiec wyniósł 19,0%. Przeważająca część importu całych gęsi (10 619 t) i gęsi porcjowanych (9428 t) pochodzi z Polski (74% wzgl. 61%), kolejne miejsce zajmują Węgry (22% całych gęsi i 34% gęsi porcjowanych). Za wyjątkiem przepisów Ustawy o ochronie zwierząt gospodarskich, chów gęsi nie jest reglamentowany żadnymi odrębnymi przepisami. Zarówno przemysł przetwarzający puch, jak i spożywczy handel detaliczny w Niem-czech przykładają dużą wagę do rezygnacji z przymusowego tuczu gęsi, który jest nadal dozwolony w Belgii, Francji, Bułgarii, Węgrzech i Hiszpanii do celu wytwarzania produktów typu Foie-gras. Ochrona zwierząt zabrania również podskubu przyżyciowego gęsi z puchu. Związek niemieckiego przemysłu pu-chowo-pierzarskiego (VDFI) kontroluje gospodarstwa hodowlane i cały łań-cuch dostaw oraz przyznaje pieczęć kontrolną „Traumpass”, kiedy pozyskiwa-nie pierza i puchu następuje post mortem. Prawie cały przemysł odzieży outdo-orowej, jak Northface, Mammut, Jack Wolfskin czy Salewa, promuje swoje

156

produkty, powołując się na standardy „Traceable- oder Responsible- Down”, tzn. pozyskiwanie puchu zgodne z zasadami dobrostanu zwierząt. Króliki Spożycie roczne mięsa króliczego w Niemczech wynosi ok. 1,0 kg/osobę. Produkcja własna: brak danych statystycznych o wysokości importu i eksportu. Według szacunkowych danych rządu federalnego z 2016 roku ok. ²/3 mięsa króliczego produkowanego i wprowadzanego do obrotu pochodzi z hodowli hobbystycznych (ok. 400 000 hodowców rasowych królików), z czego ok. 60 000 gospodarstw hoduje króliki w celach zarobkowych. Około 15% spożywanego mięsa króliczego pochodzi od 60 dużych producentów. Udział mięsa króliczego pochodzącego zza granicy ocenia się na 10-20%, w 2015 roku sprowadzono z 28 krajów UE łącznie 2343 ton, głównie z Węgier, Francji i Holandii. Spośród krajów pozaeuropejskich należy wspomnieć przede wszystkim Chiny, które w roku 2015 dostarczyły 1918 ton. W odniesieniu do hodowli królików w celach zarobkowych, Niemcy przyjęły w 2013 roku przepisy wykonawcze (5. Rozporządzenie o zmianie Ustawy o ochronie zwierząt gospodarskich). W przepisach tych zapisano 5-letni okres przejściowy oraz następujące, obowiązujące od roku 2018 wytycz-ne: • podłogi klatek: maksymalne szczeliny wzgl. szerokości otworów wynoszą

dla królików rzeźnych 11 mm, zaś dla królików hodowlanych max. 14 mm, • łączna powierzchnia otworów świetlnych winna wynosić min. 5% podsta-

wowej powierzchni budynku inwentarskiego, • 2-gi poziom: podwyższona użytkowa powierzchnia podłogowa, dostępna

bez ograniczeń, • co najmniej 6000 cm² (< 5,5 kg żywej wagi zwierzęcia) lub 7400 cm² po-

wierzchni wybiegu do dyspozycji samicy rozrodowej (> 5,5 kg masy żywej zwierzęcia),

• co najmniej 700 cm² powierzchni przypadającej królika rzeźnego od 25 zwierząt wzwyż.

Spożywczy handel detaliczny nalicza obecnie dodatkowo dopłatę za mięso królicze pochodzące z chowu w systemie podłogowym. Dyskonty, jak np. ALDI, zmieniają natomiast politykę zakupową i usuwają w całości ze swe-go asortymentu „kontrowersyjne” produkty spożywcze, takie jak homar, mięso królicze, przepiórki czy przepiórcze jaja, powołując się na ochronę zwierząt i troskę o trwały i zrównoważony rozwój. Podsumowanie W społeczeństwie niemieckim panuje powszechna zgoda co do ko-nieczności poprawy ochrony zwierząt gospodarskich. Wszystkie partie na tere-

157

nie Niemiec oraz sektor handlu postulują kontynuowanie działań na rzecz po-prawy dobrostanu zwierząt, znajdujących swą realizację w postaci Rozporzą-dzenia o ochronie i hodowli zwierząt gospodarskich oraz dobrowolnych poro-zumień. Zakazy usuwania części ciała, obniżenie gęstości obsady, lepsza struk-turyzacja środowiska hodowlanego i stosowanie materiałów zajmujących uwa-gę zwierząt oznaczają z reguły podwyższenie kosztów produkcji, które osta-tecznie obciążają konsumentów. Można w tym kontekście zauważyć znaczną rozbieżność pomiędzy np. wymogami ochrony zwierząt i środowiska, a za-chowaniami konsumentów. Sektor handlowy próbuje kontrolować działania hodowców na rzecz dobrostanu zwierząt oraz wywierać wpływ na zachowania zakupowe konsumentów, wykorzystując do tego celu „Inicjatywę na rzecz do-brostanu zwierząt”, prywatne systemy zapewniania jakości i certyfikacje (QA i KAT), bądź regionalne systemy wyróżniania produktów z pomocą etykiet (label) informujących o poszanowaniu praw zwierząt. Aby nie stracić udzia-łów na rynku oraz zapobiec odpływowi produkcji artykułów spożywczych do pozostałych krajów UE czy krajów trzecich, postuluje się zastosowanie takich samych wysokich standardów do krajów eksportujących produkty do Niemiec, po upływie ustalonych okresów przejściowych. Dla krajów zorientowanych na eksport, takich jak Polska, która dostar-cza na rynek niemiecki znaczące ilości jaj w skorupkach i mięsa drobiowego, oznacza to konieczność elastycznego dostosowania produkcji eksportowych artykułów spożywczych do standardów „Animal Welfare” obowiązujących w krajach importerów.

Piśmiennictwo

Beck M.M. (2016): MEG-Marktbilanz Eier und Geflügel 2016, Eugen Ulmer KG ISBN 978-3-8001-0884-8.

Bundesamt für Verbraucherschutz und Lebensmittelsicherheit (BVL): Bekanntma-chung des Medians und des dritten Quartils der vom 1. Juli 2016 bis 31. Dezember 2016 erfassten bundesweiten betrieblichen Therapiehäufigkeiten für Mastrinder, Mast-schweine, Masthühner und Mastputen nach § 58c Absatz 4 des Arzneimittelgesetzes. Vom 21. Februar 2017.

Bundesministerium für Ernährung und Landwirtschaft, Zentralverband der Deutschen Geflügelwirtschaft e. V. (2015): Eine Frage der Haltung: Vereinbarung zur Verbesse-rung des Tierwohls insbesondere zum Verzicht auf das Schnabelkürzen in der Haltung von Legehennen und Mastputen.

Damme K., Zapf K., Heyn E., Bergmann S., Harnisch N., Hirsch N. und Erhard M.H. (2010): Offenen Tränkesysteme verteuern die Mast. DGS MAGAZIN 31, 35-41.

158

Damme K., Urselmans S., Schmidt E. (2015): Wirtschaftlichkeit von Zweinutzungs-hühnern. DGS MAGAZIN 6, 38-41.

Icken W., Schmutz M., Cavero D. und Preisinger R. (2013): Dual Purpose chicken: The Breeder´s answer to the culling of day old male layers. Proc. IXth European Sym-posium of Poultry Welfare, Uppsala, Sweden, 91.

König M., Hahn G., Damme und K., Schmutz M. (2012): Utilization of laying type cockerels as cocquelets – influence of genotype and diet characteristics on growth per-formance and carcass composition. Archiv für Geflügelkunde Vol. 76 (3) 197-202.

Krautwald-Junghanns M.E., Bartels T., Burkhardt A., Cramer K., Einspanier A., Fi-scher B., Förster A., Koch E., Popp J., Preisinger R., Steiner G., Sydow R., Weber K. und Weißmann A. (2012): Mögliche Alternativen zur Tötung männlicher Eintagesküken aus Legehennen – zum Stand eines interdisziplinären BLE- For-schungsprojekts. DGS Magazin 35, 25-29.

Lichter J. und Kleibrink J. (2016): Geflügelwirtschaft Weltweit - Deutschland im inter-nationalen Vergleich. Handelsblatt Research Institute.

Urselmans S., Damme K. und Schmidt E. (2015): Leistungsprüfung von Zweinut-zungshühnern. DGS MAGAZIN, 1, 33-37.

Verband Deutscher Putenerzeuger e.V. (2013): Bundeseinheitliche Eckwerte für eine freiwillige Vereinbarung zur Haltung von Mastputen.

Ustawy i rozporządzenia

Ustawa o obrocie produktami leczniczymi (Ustawa - Prawo farmaceutyczne): Ustawa – „Prawo farmaceutyczne” w wersji z dnia 12 grudnia 2005 (Federalny Dziennik Ustaw I str. 3394), zmieniona przez art. 6 ust. 9 Ustawy z dn. 13 kwietnia 2017 (Federalny Dziennik Ustaw I str. 872).

Dyrektywa Rady nr 1999/74/WE z dnia 19 czerwca 1999 ustalająca minimalne wyma-gania dotyczące ochrony kur niosek, Dziennik Urzędowy Wspólnot Europejskich.

Ustawa o ochronie zwierząt (TierSchG): Ustawa o ochronie zwierząt z dnia 18 maja 2006 (Federalny Dziennik Ustaw I str. 1206, 1313), zmieniona przez artykuł 141 Ustawy z dnia 29 marca 2017 (Federalny Dziennik Ustaw I str. 626).

Rozporządzenie o ochronie zwierząt gospodarskich oraz innych zwierząt hodowanych w celu uzyskania produktów pochodzenia zwierzęcego (Rozporządzenie o ochronie zwierząt i hodowli zwierząt gospodarskich - TierSchNutztV): Rozporządzenie o ochro-nie zwierząt i hodowli zwierząt gospodarskich z dnia 22 sierpnia 2006 (Federalny Dziennik Ustaw, I str. 2043), zmienione artykułem 1 Rozporządzenia z dn. 14 kwietnia 2016 (Federalny Dziennik Ustaw, I str. 758).

159



GESETZLICHE VORGABEN UND ANFORDERUNGEN DES LEBENSMITTELHANDELS AN DIE HALTUNG UND DAS TIERWOHL BEIM GEFLÜGEL IN DEUTSCHLAND –

AUSWIRKUNGEN AUF DEN IM- UND EXPORT VON EIERN UND GEFLÜGELFLEISCH

Klaus Damme

LfL/LVFZ Kitzingen, Deutschland

Bilateraler Handel von Eiern und Geflügelfleisch zwischen Polen und Deutschland.

Polen hat in den letzten 6 Jahren die Produktion von Geflügelfleisch von 1,586 Mio. Tonnen (2010) auf 2,430 Mio. Tonnen (2015) um ca. 53% gesteigert und liegt damit auf Rang 1 der EU (28) Länder. Bei einem pro Kopf Verzehr von beachtlichen 30,0 kg hat Polen einen Selbstversorgungsgrad von 150% (MINROL/Eurostat 2016). 2015 betrug der Exportüberschuss an Ge-flügelfleisch 839.000 Tonnen. Eines der wichtigsten Partner ist Deutschland (GER), 2015 wurden 127.720 Tonnen Geflügelfleisch (ca. 15% der Exporte), vor allem Broiler- und Putenfleisch, von Polen nach Deutschland exportiert.

Auch in der Eiererzeugung hat Polen einen hohen Exportüberschuss von 212.000 Tonnen (2015). Mit einem Legehennenbestand von 38,7 Mio. Tieren, einer Bevölkerung von 38,1 Mio. Bürgern und einem Verzehr von 9,6 kg (148 Eier/Kopf bei einem Ø Eigewicht von 65 g) liegt der Selbstver-sorgungsgrad von Eiern bei 125%. Bezüglich des Exports von Schaleneiern innerhalb Europas belegt Polen nach den Niederlanden Platz 2. 23% der Ex-portüberschüsse (MEG 2016) von Schaleneiern, das entspricht dem Gelege von ca. 2,65 Mio. Legehennen, werden nach Deutschland exportiert. Damit ist GER der wichtigste Handelspartner für Eier, gefolgt von den Niederlanden, Italien und Tschechien.

Die korrespondierenden Zahlen für Deutschland zeigen eine tradi-tionell starke Unterversorgung von Eiern. Bei einer Bevölkerung von ca. 81,2 Mio. werden in GER lediglich 44,8 Mio. Legehennen gehalten, die bei einem

160

Verzehr von 230 Eiern pro Kopf nur 67% des Bedarfs an Eiern abdecken. Deutschland ist damit der weltweit größte Schaleneier Importeur (2015: 282.000 t das entspricht dem Gelege von ca. 15,5 Mio. Legehennen).

Bezüglich des Geflügelfleischmarktes zeigen die amtlichen Statistiken (ZMP, BMELV und MEG 2010) bis 2009 eine Unterversorgung in Deutsch-land. Von 2010 bis 2015 wurde die Geflügelfleisch Bruttoerzeugung von 1,623 Mio. Tonnen auf 1,796 Mio. Tonnen in GER gesteigert. Der Selbstver-sorgungsgrad stieg auf 112%.

Diese Steigerung betrifft im Wesentlichen die Broilermast, die vom AFP (Agrarinvestitions Förderprogramm) und dem EEG (Erneuerbare Energie Gesetz: Förderung von Biogasanlagen und Photovoltaik) stark profitieren kon-nten. Gleichzeitig stieg die Nachfrage nach Hähnchenfleisch von 10 kg (2004) auf 12,5 kg (2015), dabei wurde Schweinefleisch substituiert. Der Selbstver-sorgungsgrad von Putenfleisch lag 2015 bei 82,7%, für Enten bei 73,8% und bei Gänsen bei 19,0%.

Insgesamt kann festgestellt werden, dass die polnische Geflügelhal-tung stark Export orientiert ist und Deutschland, als direkter geograf-ischer EU-Nachbar, mit einem sehr hohen Lebensstandard und Kaufkraft, ein äußerst attraktiver Marktpartner darstellt.

Der Absatz von Eier und Geflügelfleisch wurde bislang primär durch den Preis definiert. In Deutschland wird aber von Politikern, Handel und Ver-brauchern, zunehmend die Qualität der Erzeugungsstandards hinterfragt. Dies betrifft Rechtsnormen hinsichtlich des Tierwohls in der gesamten Wertschöp-fungskette von der Elterntierhaltung, Brut, Mast und Legehennenhaltung bis zum Transport und bei der Schlachtung. Für den LEH sind darüber hinaus die regionale Herkunft, der Einsatz von Medikamenten und eine nachhaltige Pro-duktion von Interesse. Der Tier-, Umwelt- und Verbraucherschutz wird daher zunehmend durch die Deutsche Tierschutz Nutztierhaltungsverordnung, das Arzneimittelgesetz und „Freiwillige Vereinbarungen“ geregelt, die über die EU Vorgaben deutlich hinausgehen.

Was bedeutet dies für Polen?

Die Auswirkungen auf die Produktionsbedingungen in Export orien-tierte Staaten, wie Polen sind noch nicht abzusehen. Der Handel signalisiert allerdings, dass deutsche Haltungsstandards, nach einer Übergangszeit, auch für importierte Lebensmittel gelten sollen. Es ist daher für Polen wichtig, sich frühzeitig mit den neuen Anforderungen auseinanderzusetzen.

Gesetzliche Vorgaben und Ansprüche des Handels an die Eiererzeugung und die Legehennenhaltung in Deutschland Die Haltung von Legehennen…

161

… wird in Deutschland durch die Tierschutz Nutztierhaltungsverordnung (5. VO zur Änderung der TierSchNutztV) geregelt, die die Vorgaben der EU Mindeststandards für Legehennen (EU- Richtlinie 1999/74/EG) umsetzt. Die letzte Änderung der TierSchNutztV datiert auf den 23. Mai 2011. Darin wurde der Neubau von Enriched Cages (EC) de facto verboten und der Betrieb beste-hender ausgestalteter Käfiganlagen (ca. 5 Mio. Legehennenplätze) auf 2025 befristet. Weitere Vorgaben, die über die EU HaltungsVO hinausgehen, sind: • Ab 12.06.2012 flackerfreies künstliches Licht • 3% (der Stallnutzfläche) natürliche Lichtflächen • Verbot stromführender Drähte im Aufenthaltsbereich der legereifen

Legehennen • Der Bereich der Einstreu kann nur zur nutzbaren Fläche gerechnet werden

(Kaltscharrraum), wenn er den Legehennen täglich uneingeschränkt während der gesamten Hellphase zur Verfügung steht.

• Räumliche Trennung für jeweils 6.000 Tiere Das kupieren der Schnäbel von Legehennenküken… … war laut Tierschutzgesetz (TSchG §6 (3)) in Deutschland nur mit Sonder-genehmigung durch die zuständige Stelle (i.d.R. Staatliches Veterinäramt) zeitlich befristet möglich. Die geringe Akzeptanz von nicht kurativen Ein-griffen in der Gesellschaft führte 2016 zu einer „Freiwilligen Vereinbarung“ zwischen BMVEL und ZDG (Zentralverband der Deutschen Ge-flügelwirtschaft) zum Verzicht auf das routinemäßige Schnabelkupieren bei Küken ab 01.08.2016 und bei der Einstallung von Legehennen ab dem 01.01.2017 (BMEL 2015). Die Haltung von unkupierten Hennen bedeutet zwangsweise einen höheren Aufwand des Legehennenhalters zur Vermeidung von Verhaltensstörungen wie Federpicken und Kannibalismus. Erste Kos-tenkalkulationen gehen von Mehrbelastungen für Betreuungsaufwand, höhere Junghennenpreise, Beschäftigungsmaterialien und höhere Mortalität in der Größenordnung von ca. 1,4 ct. je Ei aus.

Discounter und der Lebensmitteleinzelhandel (LEH) werben mit mehr Tierwohl und dem freiwilligen Verzicht des Kupierens von Schnäbeln. Die Be-lieferung des Handels durch Schaleneier von Landwirten setzt in Deutschland die Mitgliedschaft im Verband KAT (Kontrollierte Alternative Tierhaltung) voraus. KAT ist die wichtigste Kontrollinstanz bei der Herkunftssicherung von Eiern aus alternativer Haltungsformen, in 13 europäischen Mitgliedsstaaten. Mitglieder im KAT System werden jährlich von zertifizierten Stellen auditiert und kontrolliert. KAT hat bereits zum 01. Januar 2016 das Verbot des Schna-belkürzens auf freiwilliger Basis in die KAT Leitfäden aufgenommen. Wegen der zu erwartenden Probleme bei der Umstellung wurde eine Übergangszeit bis zum 31. August 2018 festgelegt. Ab dem 01. September 2018 dürfen aus KAT Betrieben nur noch Eier von Legehennen mit unbehandelten Schnäbeln

162

vermarktet werden. Dies gilt auch für polnische Betriebe die ab dem 01. Sep-tember 2018 Eier in das KAT-System liefern.

Die Tötung von männlichen Eintagesküken aus Legeherkünften… … ist ein weiterer Hot Spot im Tierschutz in Deutschland. Jährlich werden ca. 40 Mio. Hahnenküken am 1. Lebenstag in den Brütereien durch Gas getötet und als Tierfutter genutzt. Als tierfreundliche Alternativen werden folgende Lösungen in Deutschland diskutiert: • Aufzucht der Bruderhähne • Züchtung von Zweinutzungshühner • Geschlechtsbestimmung im Brutei

Die Aufzucht der Hähne von Legehybriden und Nutzung als Le-bensmittel wird regional im Rahmen von ökologischen und konventionellen Marktnischen bereits betrieben. Initiativen von bestimmten Erzeugergruppen, wie z. B. die 08-Gruppe in Baden Württemberg, die Eiermacher in Österreich, oder das JungGockl Projekt des Aufzuchtbetriebs Schubert, bzw. die Bruder-hahn Initiative Deutschland (BID) vermarkten bereits „Bruderhähne“ unter den Handelsnamen: Hähnlein, Herzbube, Spitz&Bube, Basic Bruderherz Ini-tiative etc. im LEH und Biomärkten. Der Umfang ist aber mit einigen 100 Tausend Hähnen recht bescheiden und erfordert eine Co-Finanzierung der Aufzucht der Bruderhähne durch den Eierverkauf in der Größenordnung von 2-4 ct. pro Ei.

Eine frühe Nutzung (6-7 Wochen Aufzucht) der Hähne als Stubenküken wurde in einem Forschungsprojekt der Bayerischen Landesanstalt evaluiert, ein Kosten deckender Absatz war aber mangels Marktnachfrage nicht möglich (König et al., 2012). Die Zucht von Zweinutzungshühner wurde durch Lohmann Tierzucht, Novogen oder lokale Zuchtunternehmen wie Domi-nat oder Hölzl vorangetrieben (Icken et al., 2013). Moderne Dual Purpose Breeds legen aber ca. 30 Eier im Jahr pro Legehenne weniger und zeigen ein geringes Eigewicht (Urselmans et al., 2015). Die Hähne wachsen sehr langsam und benötigen ca. 1 kg mehr Futter je kg Zuwachs als spezialisierte Masthybri-den. Die Haltung von Zweinutzungshühner ist damit nicht ökonomisch und führt zu einer hohen Ressourcenverschwendung und Umweltbelastung (Damme et al., 2015). In Deutschland präferiert man daher die Nah-Infrarot Spektroskopie zur „In Ovo Sex Determination“ im Brutei als Lösung aus die-sem ethischen Dilemma. An der Universität in Leipzig und Dresden wird diese Technik erforscht und weiter entwickelt (Krautwald-Junghanns et al., 2012). Das BMVEL geht davon aus, dass im Jahr 2020 ein erster Prototyp in die Praxis eingeführt werden kann. Falls diese Technik in Deutschland flächen-deckend in die Brütereien implementiert wird, wird vom Handel über KAT auch von importierten Eiern dieser Tierschutzstandard eingefordert werden.

163

Dies ist notwendig um die heimische Produktion zu schützen und eine Abwan-derung der Elterntierbetriebe und Brütereien ins Ausland zu verhindern.

Gesetzliche Vorgaben und Ansprüche des Handels an die Geflügelfleisch-erzeugung in Deutschland Hähnchenmast

Mit der 4. Änderung der TierSchNutztV vom 01.09.2009 wurden die Mindeststandards für Hähnchen der EU in deutsches Recht umgesetzt. Seit dem 30.06.2010 ist eine Sachkunde des Tierhalters in der Broilermast in Deutschland vorgeschrieben. Das bedeutet i.d.R. die Teilnahme an einem aner-kannten Lehrgang mit Prüfung. Die wesentlichen Unterschiede der deutschen VO zum Europäischen Regelung betreffen die Besatzdichte (Lichter und Klei-brink, 2016). Nach dem EU Mindeststandard sind Besatzdichten bis max. 42 kg/m² Stallnutzfläche zulässig. In Deutschland werden in § 19 der TierSchNutztV die Besatzdichte in der Schwermast (> 1.6 kg Lebendgewicht (LG)) auf max. 39 kg/m² begrenzt. Bei der Leichtmast (< 1.6 kg LG) dürfen max. 35 kg LG/m² gehalten werden. Darüber hinaus werden Tierwohl Indika-toren am Schlachthof von jeder Schlachtpartie ermittelt. Neben den Integra-tionsinternen Warn- und Zielwerten für z. B. Verwurf, Kontaktdermatiden, Federtoten etc. gibt es gesetzliche Grenzwerte für Pododermatiden und die Mortalitätsrate. Werden am Schlachthof mehr als 20% der Tiere mit der Foot-pad Dermatitis (FPD) Stufe > 2 beurteilt oder die Mortalität während der Mast übersteigt einen Grenzwert ((1,0% + 0,06 x Lebenstage) x 1,5)) so ist die Schlachterei verpflichtet die zuständige amtliche Stelle zu informieren. Der Tierhalter muss dann zusammen mit seinem Betreuungstierarzt und dem staat-lichen Veterinäramt einen Maßnahmenplan zur Beseitigung der festgestellten tierschutzrechtlichen Verstöße vornehmen und umsetzen.

Neben den gesetzlichen Vorgaben zur Haltung von Masthähnchen gibt es in Deutschland die Initiative Tierwohl des Handels (ITW) die gerade bis 2020 verlängert wurde. Teilnehmende Betriebe müssen sich registrieren lassen und werden auditiert. Die wesentlichen Kriterien der ITW beim Broiler sind: • Reduktion der Besatzdichte auf max. 35 kg/m² Stallnutzfläche • Strukturierung des Stalles (z. B. Strohballen) • Angebot von Beschäftigungsmaterial • Tiergesundheit und Dokumentation des Antibiotikaeinsatzes

Um die Reduktion der Besatzdichte und den Mehraufwand an Arbeit etc. abzudecken wurde ein Aufpreis von 2 ct./kg LG gezahlt. 2017 soll das fi-nanzielle „add on“ auf 2,75 ct./kg Lg für Broiler angehoben werden. 2015 wur-

164

den 803 inländische und 255 ausländische Hähnchenmastbetriebe mit einem Produktionsvolumen von 328 Mio. (Inland) bzw. 88 Mio. (Ausland) Broilern registriert. Inzwischen wurden Erstaudits von 645 Broilermastbetrieben durch-geführt. 2016 sind weitere 626 Betriebe von der Warteliste nachgerückt.

D.h. diese freiwillige Initiative des Handels scheint zumindest beim Broiler eine Erfolgsgeschichte zu sein, die vom Verbraucher finanziell honori-ert und nachgefragt wird. Auch polnische Betriebe sind gut beraten in Zusammenschlüssen mit einer Integration sich für den Export nach ITW Standards zertifizieren zu lassen, wenngleich der Mehrerlös die tatsächlichen Mehrkosten von ca. 3,8 ct./kg LG noch nicht kompensieren kann.

Als Nischenmärkte mit steigender Bedeutung in der Hähnchenmast sind die ökologische Hähnchenfleischerzeugung und die Mast langsam wachsender Premiumhähnchen zu nennen.

Wegen der sehr hohen Produktionskosten bewegt sich der Anteil, der nach den Grundsätzen des ökologischen Landbaues produzierten Hähnchen bei 0,8% (MEG 2016). Regionale Labelhähnchen die nach den Vorgaben des deutschen Tierschutzbundes (Privathof Hähnchen von PHW) oder von der Tierschutzorganisation Vier Pfoten (Fair Mast Hähnchen von Plukon) zerti-fiziert werden, haben einen Marktanteil von ca. 3% am deutschen Hähnchen-markt. In vielen Fällen wird die Erzeugung von Premiumhähnchen mit region-alen Qualitätssiegeln (z. B. GQ-Bayern) und Verzicht auf importierte, gentech-nisch veränderte Futtermittel (VLOG zertifiziert) kombiniert und somit auch vor günstigeren Importen geschützt. Die Putenhaltung… … ist in der EU und in Deutschland gesetzlich nicht geregelt. Es gibt aber „Bundeseinheitliche Eckwerte für eine freiwillige Vereinbarung zur Haltung von Mastputen“ von 2013, die auf den Europarats Empfehlungen für Puten (Meleagris gallopavo ssp.) des ständigen Ausschusses des Europäischen Übere-inkommens zum Schutz von Tieren in landwirtschaftlichen Tierhaltungen auf-baut. Kern der 2013 überarbeiteten Eckwerte ist die verpflichtende Etablierung eines Gesundheitskontrollprogramms. Dabei soll anhand tierbezogener Indika-toren (FPD, Blisters bei Hähnen und die Mortalität) Rückschlüsse auf den Ge-sundheitsstatus und das Wohlbefinden der Puten gezogen werden. Nur Be-triebe, die an diesem Programm teilnehmen, dürfen bei Putenhennen Besatz-dichten von max. 52 kg LG/m² nutzbarer Stallfläche und bei Putenhähnen bis zu 58 kg LG/m² aufstallen. Ansonsten plant der Putenmastbetrieb die Besatzdi-chte so, dass auch in der Endmastphase bei Putenhennen 45 kg und bei den Hähnen max. 50 kg Lebendgewicht/m² Stallnutzfläche nicht überschritten wer-den. Weicht der Putenhalter in der Frequenz schwerer Fußballenläsionen, schwerer Brustdermatiden oder der Mortalität vom Vergleichsdurchschnitt in der Schlachterei nach oben ab, so sind mit dem bestandsbetreuenden Tierarzt

165

Maßnahmenpläne zu entwickeln und nachvollziehbar umzusetzen. Daneben sind in dem Eckwerte Papier für die Putenhaltung Krankenabteile, Beschäfti-gungsmaterial und eine Stallstrukturierung gefordert.

Die Initiative Tierwohl (ITW) des Handels prüft die teilnehmenden Putenbetriebe mind. einmal jährlich unangekündigt im Rahmen der QS-Systemaudits. Ab 2018 soll jede 2. in Deutschland vermarktete Pute nach dem ITW Programm aufgezogen, transportiert und geschlachtet werden.

Die Bedeutung der Nischen Putenhaltung wie z. B. die Ökoputener-zeugung für die Babynahrungsmittelindustrie ist mit 367.000 Puten/Jahr, das entspricht ca. 2,6% des Marktvolumens, gering. Eine Premium Putenproduk-tion wie z. B. in der Schweiz (Coop/Bell Group) nach dem BTS Konzept (Be-sonders Tierfreundliche Stallhaltungsverfahren) mit Wintergarten ab dem 43. Lebenstag, erhöhte Sitzplattform, Beschäftigungsmaterialien und einer stark reduzierten Besatzdichte von max. 36 kg/m² ist bei der Süddeutschen Truthahn AG in Planung. Allgemeine Anforderungen an Puten und Hähnchenfleisch bei Exporten nach Deutschland

Mit dem 16. Gesetz zur Änderung des Arzneimittelgesetzes (16. AMG Novelle vom 01.04.2014) wurde eine Meldepflicht des Antibiotikaeinsatzes in der Hähnchen- und Putenmast in Deutschland eingeführt. Bestände ab 1.000 Puten bzw. 10.000 Hähnchen müssen alle halbe Jahre die Therapiehäufigkeit in die HIT Datenbank (Herkunftssicherungs- und Informationssystem Tier) eingeben. Erfreulicherweise konnte bei der Putenmast ein kontinuierlicher Rückgang des Medikamenteneinsatzes festgestellt werden. Nach dem Bunde-sanzeiger vom Bundesamt für Verbraucherschutz und Lebensmittelsicherheit (2017) ist die Therapiehäufigkeit von 2014-2016 bei den Puten in der Kennzahl 1 (Median-Wert unter dem 50% aller Herden fallen) von 23,0 auf 14,9 konti-nuierlich gesunken. In der Hähnchenmast ist die Therapiehäufigkeit von 19,6 (2014) auf 11,9 im 2. Halbjahr 2015 gesunken, danach aber leider wieder auf 14,3 im 2. Halbjahr 2016 angestiegen. Neben dem Ziel der mengenmäßigen Reduktion von Antibiotika in der Tiermast, muss aber in Zukunft vor allem der Einsatz von Reserveantibiotika (Wirkstoffe die auch im Humanbereich ver-wendet werden) in der Erzeugung tierischer Lebensmittel kritisch überprüft werden. Erfreulicherweise ist der Einsatz der Reserveantibiotika der 3. & 4. Generation z. B. Fluorchinolone um 14,1% von 2014 auf 2015 beim Schwein und Geflügel gesunken. Bei Fleischimporten nach Deutschland wird daher zunehmend auf geringe Keimbelastung (Salmonellenfreiheit der Mastbetriebe und Schlachterei), Einhaltung der Grenzwerte bei unerwünschten Stoffen (Dioxine, PCP´s, Schwermetalle oder Pestizide) und geringem Einsatz von Medikamenten in der Aufzucht geachtet werden müssen.

166

Pekingenten

Auf nationaler Ebene existieren in Deutschland keine speziellen Rechtsvorschriften für die Haltung von Pekingenten. Als Orientierung für die Freiwilligen Vereinbarungen in einigen Bundesländern (z. B. Niedersachsen und Bayern) dienen die Europaratsempfehlungen. Dabei wird der Tierschutz-forderung nach einer Bademöglichkeit bzw. einer offenen Tränke Rechnung getragen. Bei Neubauten sind offene Tränkesysteme, die das Badeverhalten ermöglichen obligatorisch, obwohl sie die Mast erheblich verteuern (Damme et al. 2010). Die Besatzdichte wurde in den freiwilligen Vereinbarungen auf max. 20 kg LG/m² begrenzt. Der perforierte Bodenflächenanteil darf 25% nicht übersteigen.

Bei einem Verzehr von ca. 0,8 kg/Kopf (66.800 t) an Entenfleisch (MEG 2016), und einer Eigenproduktion von 49.300 t, liegt der Selbstver-sorgungsgrad an Entenfleisch in Deutschland bei lediglich 73,8% (2015). Der Import an ganzen Enten erfolgte 2015 aus Ungarn (35%), Polen (19%), den Niederlanden (17%), Frankreich (11%) und dem Vereinigten Königreich (10%). Insgesamt wurden 17.715 t ganze Enten sowie 10.994 t Ententeile importiert.

Gänse

Der Verzehr an Gänsefleisch, ein klassisches Saisongeflügel, vor allem als Weihnachtsbraten in Deutschland sehr geschätzt, bewegt sich bei 0,3 kg/Kopf. Die Bruttoeigenerzeugung betrug 2015 4.900 t. Bei einem Ge-samtverzehr von 25.700 t Gänsefleisch lag der Selbstversorgungsgrad bei 19,0%. Der überwiegende Teil der Importe ganzer Gänse (10.619 t) und Gänseteile (9.428 t) stammen aus Polen (74% bzw. 61%) gefolgt von Ungarn (22% ganze Gänse und 34% Teilstücke).

Die Haltung der Gänse ist neben dem TierSchG nicht speziell regle-mentiert. Sowohl die Daunen Verarbeitungsindustrie als auch der LEH legen in Deutschland sehr viel Wert auf einen Verzicht der Stopfmast, die in Belgien, Frankreich, Bulgarien, Ungarn und Spanien bei der Herstellung von „Foie gras“ noch erlaubt ist. Auch der Lebendrupf von Gänsedaunen wird vom Tier-schutz abgelehnt. Der Verband der Deutschen Daunen- und Federindustrie (VDFI) kontrolliert Aufzuchtbetriebe und die gesamte Lieferkette und vergibt das Kontrollsiegel „Traumpass“ wenn die Federn- und Daunengewinnung post mortem erfolgt. Fast die gesamte Outdoorindustrie wie Northface, Mammut, Jack Wolfskin oder Salewa werben bei Ihren Produkten mit dem „Traceable- oder Responsible- Down- Standard, d.h. einer Tierschutz konformen Daunengewinnung.

167

Kaninchen

Der Verzehr von Kaninchenfleisch liegt in Deutschland bei ca. 1,0 kg/Kopf und Jahr. Die Eigenerzeugung; der Im- und Export werden statistisch nicht erfasst. Nach einer Schätzung der Bundesregierung von 2016 erfolgt ca. ²/3 der Erzeugung und Vermarktung über Hobbyhaltungen (ca. 400.000 Rassekaninchenhalter), wovon ca. 60.000 Betriebe Kaninchen vorwiegend zu Erwerbszwecken halten. Etwa 15% des verzehrten Kaninchenfleisches wird von 60 Großbetrieben erzeugt. Die Importe werden auf 10-20% geschätzt und 2015 kamen 2.343 t aus den EU 28 Staaten überwiegend aus Ungarn, Frank-reich und den Niederlanden. Von den Drittländern ist vor allem China mit 1.918 t (2015) zu nennen.

Für die Haltung von Kaninchen für Erwerbszwecke wurde 2013 eine gesetzliche Regelung in Deutschland erlassen (5. VO zur Änderung der TierSchNutztV). Mit einer Übergangsfrist von 5 Jahren gelten ab 2018 fol-gende Vorgaben: • Bodengestaltung: Max. Spalten oder Lochweite bei Mastkaninchen 11 mm, bei Zuchtkaninchen max. 14 mm • Mindestens 5% der Gebäudegrundfläche Lichtöffnungen • 2. Ebene: Uneingeschränkt nutzbare erhöhte Bodenfläche • Mindestens 6.000 cm² (bis 5,5 kg LG) bzw. 7.400 cm² Fläche je Zuchthäsin (ab 5,5 kg LG) • Mindestens 700 cm² Fläche/Mastkaninchen ab 25 Tiere

Der Lebensmitteleinzelhandel zahlt derzeit noch einen Aufpreis für Kaninchenfleisch aus Bodenhaltung. Discounter wie ALDI ändern dagegen Ihre Einkaufspolitik und listen „umstrittene“ Lebensmittel wie Hummer, Kaninchenfleisch, Wachteln oder Wachteleier aus Gründen des Tierschutzes und der Nachhaltigkeit komplett aus. Fazit

In Deutschland herrscht ein breiter gesellschaftlicher Konsens zur Ver-besserung des Tierschutzes bei Nutztieren. Bundeseinheitlich wird von allen Parteien und dem Handel mehr Tierwohl gefordert und in der Tierschutz-Nutztierhaltungsverordnung und freiwilligen Vereinbarungen umgesetzt. In der Regel sind Amputationsverbote, geringere Besatzdichten, Strukturierung der Haltungsumwelt und Beschäftigung aber mit höheren Produktionskosten ver-bunden, die vom Verbraucher getragen werden müssen. Hier zeigt sich eine starke Diskrepanz zwischen z. B. Tierschutz- und Umweltschutzforderungen und dem Kaufverhalten. Der Handel versucht durch die „Initiative Tierwohl“ und private Qualitätssicherungssysteme und Zertifizierungen (QS und KAT), oder regionale Tierschutzlabel die Tierwohlmaßnahmen der Erzeuger zu kon-

168

trollieren und das Kaufverhalten zu steuern. Um keine Marktanteile zu ver-lieren und eine Abwanderung der Lebensmittelproduktion in andere EU-Staaten oder Drittländer zu verhindern werden für Importe, nach Übergangs-fristen, die gleichen Standards gefordert.

Für Export orientierte Länder, wie Polen, die den deutschen Markt im großen Umfang mit Schaleneiern und Geflügelfleisch beliefern, bedeutet dies eine flexible Anpassung der Lebensmittelproduktion, die für den Export bes-timmt ist, an „Animal Welfare Standards“ der Import Staaten.

Literatur

Beck M.M. (2016): MEG-Marktbilanz Eier und Geflügel 2016, Eugen Ulmer KG ISBN 978-3-8001-0884-8.

Bundesamt für Verbraucherschutz und Lebensmittelsicherheit (BVL): Bekanntma-chung des Medians und des dritten Quartils der vom 1. Juli 2016 bis 31. Dezember 2016 erfassten bundesweiten betrieblichen Therapiehäufigkeiten für Mastrinder, Mast-schweine, Masthühner und Mastputen nach § 58c Absatz 4 des Arzneimittelgesetzes. Vom 21. Februar 2017.

Bundesministerium für Ernährung und Landwirtschaft, Zentralverband der Deutschen Geflügelwirtschaft e. V. (2015): Eine Frage der Haltung: Vereinbarung zur Verbesse-rung des Tierwohls insbesondere zum Verzicht auf das Schnabelkürzen in der Haltung von Legehennen und Mastputen.

Damme K., Zapf K., Heyn E., Bergmann S., Harnisch N., Hirsch N. und Erhard M.H. (2010): Offenen Tränkesysteme verteuern die Mast. DGS MAGAZIN 31, 35-41.

Damme K., Urselmans S., Schmidt E. (2015): Wirtschaftlichkeit von Zweinutzung-shühnern. DGS MAGAZIN 6, 38-41.

Icken W., Schmutz M., Cavero D. und Preisinger R. (2013): Dual Purpose chicken: The Breeder´s answer to the culling of day old male layers. Proc. IXth European Sym-posium of Poultry Welfare, Uppsala, Sweden, 91.

König M., Hahn G., Damme und K., Schmutz M. (2012): Utilization of laying type cockerels as cocquelets – influence of genotype and diet characteristics on growth per-formance and carcass composition. Archiv für Geflügelkunde Vol. 76 (3) 197-202.

Krautwald-Junghanns M.E., Bartels T., Burkhardt A., Cramer K., Einspanier A., Fischer B., Förster A., Koch E., Popp J., Preisinger R., Steiner G., Sydow R., Weber K. und Weißmann A. (2012): Mögliche Alternativen zur Tötung männlicher Eintagesküken aus Legehennen – zum Stand eines interdisziplinären BLE- Forschungsprojekts. DGS Magazin 35, 25-29.

Lichter J. und Kleibrink J. (2016): Geflügelwirtschaft Weltweit - Deutschland im inter-nationalen Vergleich. Handelsblatt Research Institute.

169

Urselmans S., Damme K. und Schmidt E. (2015): Leistungsprüfung von Zweinutzung-shühnern. DGS MAGAZIN, 1, 33-37.

Verband Deutscher Putenerzeuger e.V. (2013): Bundeseinheitliche Eckwerte für eine freiwillige Vereinbarung zur Haltung von Mastputen.

Gesetze und Verordnungen

Gesetz über den Verkehr mit Arzneimitteln (Arzneimittelgesetz - AMG): Arzneimittel-gesetz in der Fassung der Bekanntmachung vom 12. Dezember 2005 (BGBl. I S. 3394), das durch Artikel 6 Absatz 9 des Gesetzes vom 13. April 2017 (BGBl. I S. 872) geändert worden ist.

Richtlinie 1999/74/EG des Rates vom 19. Juli 1999 zur Festlegung von Mindestanfor-derungen zum Schutz von Legehennen, Amtsblatt der Europäischen Gemeinschaft.

Tierschutzgesetz (TierSchG): Tierschutzgesetz in der Fassung der Bekanntmachung vom 18. Mai 2006 (BGBl. I S. 1206, 1313), das durch Artikel 141 des Gesetzes vom 29. März 2017 (BGBl. I S. 626) geändert worden ist.

Verordnung zum Schutz landwirtschaftlicher Nutztiere und anderer zur Erzeugung ti-erischer Produkte gehaltener Tiere bei ihrer Haltung (Tierschutz-Nutztierhaltungsverordnung - TierSchNutztV): Tierschutz-Nutztierhaltungsverordnung in der Fassung der Bekanntmachung vom 22. August 2006 (BGBl. I S. 2043), die zuletzt durch Artikel 1 der Verordnung vom 14. April 2016 (BGBl. I S. 758) geändert worden ist.

170



POLSKIE PRODUKTY TRADYCYJNE I NISZOWE

POCHODZENIA ZWIERZ ĘCEGO

Władysław Migdał

Katedra Przetwórstwa Produktów Zwierzęcych, Wydział Technologii Żywienia, Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, ul. Balicka 122, 31-149 Kraków, Polska, e-mail: [email protected]

Efektem wzrostu zamożności społeczeństwa i dbałości o zdrowe od-

żywianie jest zwracanie coraz większej wagi na jakość produktów i znajomość miejsca ich pochodzenia. Obserwuje się wzrost zainteresowania produktami tradycyjnymi, nisko przetworzonymi, niszowymi. Oprócz nowych trendów żywieniowych obserwujemy sprzeciw konsumentów wobec rozwijającej się nadkonsumpcji, objawiający się propagowaniem dekonsumpcji, która oznacza racjonalizację oraz odpowiedzialne i świadome konsumowanie. Hasło „mniej znaczy więcej” promuje prosty, zdrowy styl życia, bez pośpiechu. Jest to spo-wodowane zmęczeniem nadmierną konsumpcją, przewagą na rynku wysoko przetworzonej żywności oraz modą na konsumowanie mniej, bardziej natural-nie i odpowiedzialnie [Świderski, 1999]. Obserwujemy „odkrywanie na nowo” przez polskiego konsumenta niektórych produktów żywnościowych, produk-tów tradycyjnych, niszowych, nisko przetworzonych jako „żywności lepszej dla ciebie - Better For You. Coraz wyraźniej mamy do czynienia z tzw. etno-centryzmem konsumenckim czyli preferowaniem produktów lub usług pocho-dzących z Polski, regionów lub lokalnych rynków. Etnocentryzm konsumencki wynika z przekonania, że kupowanie produktów z innych miejsc pochodzenia niż najbliższy mi rynek lokalny jest niemoralne i naganne [Szul, 2012]. Kon-sument stosujący tę zasadę kupuje produkty pochodzące z własnego kraju lub regionu. Otwiera to nową szansę dla lokalnych producentów, sklepów firmo-wych, delikatesowych, sklepów z żywnością tradycyjną, lokalną a także dla gastronomii specjalizującej się szczególnie w daniach regionalnych. Specjaliści zajmujący się badaniem rynku wyróżniają trzy grupy konsumentów: − klienci 60+ nazywani również „silver generation”, − milenialsi (pokolenie Y) – klienci urodzeni między 1980 a 2000 rokiem -

to najsilniejsza siła nabywcza na świecie, w Polsce szacowana na 11,2 mln osób, czyli ok. 29% populacji,

171

− pokolenie Z – to młodzi ludzie urodzeni po 2000 roku wychowujący się w czasach internetu i najczęściej kupujący przy pomocy internetu [Szat-kowski, 2017].

E-handel jest najbardziej dynamicznie rozwijającą się częścią sprzeda-ży detalicznej. W 2015 r. jego wartość wyniosła 27 mld zł, a prognozy na 2020 rok zakładają wzrost wartości tej formy sprzedaży do 63 mld zł. Szczególnie ciekawą grupą konsumentów są milenialsi, którzy bardziej niż starsze pokole-nie (klienci 60+) wyczuleni są na ekologię, zdrowy tryb życia, stąd kupując cenią jakość, unikalność, autentyczność, tradycję. Konsumenci ci chętnie sięga-ją po produkty lokalne, polskie, sezonowe, dostarczone bezpośrednio od rolni-ka, kupione u małych producentów. To klient wymagający, budujący relacje z producentami żywności, wymagający od nich szczegółowej informacji o ku-powanym produkcie. Konsument ten nie poddaje się kosmopolitycznym tren-dom żywieniowym, tylko dąży do zachowania kulturowej tożsamości, której przejawem jest rosnące zainteresowanie żywnością tradycyjną, regionalną i lokalną [Poprawa 2017]. Dla coraz większej części polskich konsumentów pochodzenie żywności jest ważnym kryterium podejmowania decyzji o jej za-kupie, co znaczy, że polski konsument jest konsumentem etnocentrycznym [Żakowska-Biemans, 2012]. Dzięki temu rynek żywności tradycyjnej, regio-nalnej i lokalnej staje się ważnym segmentem rynku żywności, spełniającym oczekiwania coraz bardziej wymagającego konsumenta. Przejawem dekon-sumpcji jest ekokonsumpcja (coraz bardziej popularna żywność ekologiczna), konsumpcja lokalna (zakupy zgodnie z hasłem „swój do swego po swoje”), konsumpcja racjonalna (która przyczynia się do prawidłowego rozwoju biolo-gicznego człowieka opierając się na pełnej, dostępnej w danych warunkach in-formacji o żywności), konsumpcja etyczna (świadoma, odpowiedzialna, zrów-noważona konsumpcja bez odpadów, spożywanie produktów etycznych, któ-rych wytwarzanie nie wiąże się z krzywdą ludzi, zbytecznym cierpieniem zwierząt czy niszczeniem środowiska naturalnego) oraz rozwijający się ruch slow food, który propaguje powolny tryb życia a jego symbolem stał się ślimak [Ozimek, 2006]. Slow food propaguje prawo do smaku, który zgubiliśmy w cywilizacji konsumpcji i globalizacji produkcji powodującej, że wszystko smakuje tak samo. Slow food to również nasze, świadome, przemyślane i ra-cjonalne decyzje podjęte przez nas a nie za nas, które podnoszą jakość życia, nie szkodząc zarówno nam jak i środowisku [Ozimek, 2006]. Dzięki takiemu podejściu do życia i konsumpcji czujemy się naprawdę wolni. Jedynymi barie-rami rozwoju slow food są ceny produktów i wygoda konsumentów [Ozimek, 2006]. Promowanie konsumpcji lokalnej, regionalnej to zwracanie uwagi na miejsca zakupów żywności i ich rolę w decyzjach konsumentów. Jeżeli chce-my mieć pewność, że produkt jest świeży i bezpieczny musimy znać odległość, jaką przebył od miejsca wyprodukowania do naszego domu. Modnym określe-niem staje się tzw. foodmiles – czyli odległości, jakie pokonują produkty zanim trafią na stół konsumenta [Nowak, 2014]. Odnosi się to również do odległości,

172

jaką pokonujemy codziennie do miejsca zakupu żywności, dlatego powinniśmy kupować w sklepach położonych najbliżej miejsca zamieszkania. W ramach foodmiles powinniśmy zwracać uwagę na kraj pochodzenie produktów, powin-niśmy kupować produkty lokalne, w blisko położonych miejscach sprzedaży. Wtedy będziemy mieć gwarancję świeżości i wysokiej jakości produktu [Ozi-mek, 2006]. Ponadto przyczynimy się do rozwoju krajowego i lokalnego rynku żywności oraz pośrednio damy pracę polskiemu producentowi, który płacąc podatki przyczyni się do poprawy moich warunków życia. Trend ten jest coraz bardziej widoczny w naszych zachowaniach, jednak jak wynika z badań CBOS rezygnujemy z zakupów żywności w małych sklepach na rzecz supermarketów i hipermarketów. Targowiska i bazary postrzegane są negatywnie, jako coś co szpeci przestrzeń, dlatego władze lokalne starają się je likwidować lub moder-nizować [Szul, 2012]. Natomiast na świecie targowiska stają centrum życia dzielnic, przyciągają klientów, gdyż właśnie tam mogą oni dostać świeże, zdrowe produkty, mogą spędzić miło czas spotykając sąsiadów, mogą poroz-mawiać z sprzedawcami [Bajończyk, 2009]. Często rozmowy te dotyczą cech funkcjonalnych kupowanej żywności – żywności funkcjonalnej. Mówiąc o mięsie i produktach mięsnych nowej generacji, chcemy by było to mięso najwyższej jakości i prawdziwe polskie wędliny, robione z polskiego surowca, bo to leży w interesie zarówno polskiej hodowli, przemysłu mięsnego i konsu-menta [Migdał, 2012]]. Takim mięsem na nowo „odkrytym” przez polskiego konsumenta jest polska wołowina i jagnięcina. Wołowina pochodząca z bydła ras mięsnych, korzystającego z użytków zielonych i dumnie nazywana woło-winą bieszczadzką, sudecką, nadbużańską, podlaską, warmińsko-mazurską, czy jagnięcina pochodząca z polskich jagniąt znana już wąskiej grupie konsumen-tów pod nazwą „jagnięcina beskidzka”, „jagnięcina podhalańska”, „jagnięcina ze świniarki”, „jagnięcina z owcy rasy wielkopolskiej”. Mięsem odkrytym na nowo jest coraz bardziej popularna gęsina [Migdał, 2012]. Wymagać to będzie zmian funkcjonujących jeszcze stereotypów o mięsie tłustym (gęsina), mięsie z niekorzystnym zapachem (baranina), mięsie przechodzonym (przechodnim) – wołowina. Wymagać to będzie dobrej promocji opartej na przedstawieniu cech funkcjonalnych mięsa [Migdał, 2012]. Produktem żywnościowym, który po-siada korzystny stosunek kwasów n3/n6 (najwięcej wielonienasyconych, dłu-gołańcuchowych kwasów tłuszczowych) a tym samym ma prozdrowotne dzia-łanie są ryby. Jednak dotyczy to ryb dobrych jakościowo, zawierających wielo-nienasycone długołańcuchowe kwasy tłuszczowe (DHA, EPA) a nie „ryb śmieciowych”. Takimi dobrymi jakościowo rybami „nowej generacji” znanymi od wieków są poczciwy polski karp i pstrąg (szczególnie pstrąg potokowy) oraz inne polskie ryby słodkowodne. Produktem przyszłości jest również jajo. Po wielu latach krytyki jaj, badania naukowców wykazały, że nowej generacji jaja – wzbogacone miedzy innymi w witaminy i kwasy tłuszczowe omega 3 – będą źródłem pierwszych na rynku – „jajecznych” suplementów diety, po-mocnych w zapobieganiu chorobom cywilizacyjnych (chronicznym chorobom

173

środowiskowym) [Trziszka i wsp., 2010]. Szczególnie dużą wagę przywiązuje się do jaj rodzimych ras kur – zielononóżki i żółtonóżki kuropatwianej. Jaja tych kur reklamowane są jako jaja o obniżonej zawartości cholesterolu – a na-wet niezgodnie z prawdą jako tzw. „jaja bezcholesterolowe”. Produkcja do-brych wyrobów tradycyjnych, lokalnych/regionalnych, niszowych bazuje na dobrej jakości surowcach naturalnych, rodzimych odmianach roślin i rasach zwierząt. Bardzo dobrą jakość i swoją markę posiadają wędliny tradycyjne wy-produkowane z mięsa rodzimych ras zwierząt – świni złotnickiej i puławskiej, bydła simentalskiego, mleko i przetwory mleczne od krowy polskiej czerwonej i białogrzbietej, cała gama produktów owczarskich (oscypek, redykołka, bundz, bryndza i żentyca oraz jagnięcina podhalańska) z polskiej owcy górskiej, jaja od kury zielononóżki kuropatwianej czy karp zatorski, świętokrzyski, milicki lub starzawski. Produkty lokalne/regionalne i tradycyjne to szansa rozwoju re-gionalnego, a lokalne produkty pochodzenia zwierzęcego to niepowtarzalna szansa rozwoju polskiej hodowli i akwakultury. Rodzime rasy zwierząt gospo-darskich stanowią świadectwo tradycji i polskiej kultury hodowlanej. Ochrona tych zasobów zapisana została w Konwencji o Różnorodności Biologicznej z czerwca 1992 roku. Bydło polskie czerwone i białogrzbiete; konik polski i koń huculski; owce – barwna odmiana polskiej owcy górskiej i merynosa pol-skiego, wrzosówka, świniarka, wielkopolska, olkuska, kamieniecka, żelaźnień-ska, uhruska, pomorska; kury nieśne – zielononóżka i żółtonóżka kuropatwia-na; gęsi – zatorska, kielecka, biłgorajska, lubelska, podkarpacka, kartuska, ry-pińska, suwalska, pomorska; kaczki – kaczka pomniejszona i pekin polski; świnie – złotnicka pstra, złotnicka biała i puławska; pszczoły – linia Kampino-ska, linia Augustowska – w sumie 75 (w 2011 roku 87 ras) najcenniejszych ras, odmian i rodów zostało objętych ochroną, gdyż uznaliśmy te zwierzęta za bez-cenny bank genów, których nie można zmarnować [Krupiński i wsp., 2011]. Surowce pochodzące od tych ras zwierząt służą do produkcji najlepszych jako-ściowo produktów tradycyjnych. Z mięsa gęsi pomorskiej wyrabiana jest wy-jątkowa kaszubska okrasa i piersniczi oraz kujawskie półgęski. Konsument po-szukuje jagnięciny podhalańskiej i beskidzkiej, mięsa z owcy świniarki czy wrzosówki. Dużą popularnością wśród konsumentów cieszą się jaja kur zielo-nonóżek i żółtonóżek kuropatwianych coraz chętniej utrzymywanych przez małe gospodarstwa. Mleko krowy polskiej czerwonej wykorzystuje między innymi Spółdzielnia Mleczarska w Limanowej specjalizująca się w produkcji serów dojrzewających typu holenderskiego oraz twarogów. Surowiec do pro-dukcji tych wyrobów pozyskiwany jest od krów wypasanych na górskich pa-stwiskach. Z mięsa świń złotnickiej (pstrej i białej) oraz świń rasy puławskiej wytwarzane są doskonałe wędliny w Wielkopolsce, na Mazowszu, na Lubelsz-czyźnie, na Podkarpaciu. O wyjątkowych cechach tego mięsa świadczy fakt, że mięso świń puławskich znalazło również uznanie u odbiorców zagranicznych, gdyż pewne partie ciężkich tuczników zostały zakupione przez odbiorcę z Hiszpanii do produkcji szynek długodojrzewających [Babicz i wsp., 2013].

174

Obecnie prowadzona jest kampania „Wieprzowina regionalna – doceń smak tradycji”, mająca na celu zwiększenie świadomości restauratorów dotyczącej mięsa polskich rodzimych ras świń oraz poszerzenie wiedzy na temat walorów organoleptycznych i możliwości wykorzystania kulinarnego mięsa ze świń rasy puławskiej, złotnickiej białej i złotnickiej pstrej [Babicz i wsp., 2013]. Doce-nione zostały walory polskiej akwakultury – polskich ras i linii karpia (zator-skiego, milickiego, niemodlińskiego, bestwińskiego, osieckiego, złotopotoc-kiego, gołyskiego, rytwiańskiego, małyszyńskiego, karpia z Oksy, z Wójczy, z Rudy Malenieckiej, karpia starzawskiego), polskiego pstrąga (kłodzkiego, złotopotockiego, górskiego) oraz innych ryb słodkowodnych (karasie z Polesia, szczupak sejneński i z Jezior Raduńskich, węgorz po kaszubsku, kaszubska sielawa wędzona – morënka, sielawa z Jeziora Powidzkiego i z Pojezierza Drawskiego, sieja miedwieńska). Ryby te zostały wpisane na Listę Produktów Tradycyjnych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi a karp zatorski Rozpo-rządzeniem Wykonawczym Komisji (UE) nr 485/2011 z dnia 18 maja 2011 r. znalazł się w rejestrze chronionych nazw pochodzenia i chronionych oznaczeń geograficznych (ChNP).

Promocja i sprzedaż tych produktów stymuluje rozwój hodowli rodzi-mych ras zwierząt, których istnienie jest zagrożone dążeniem do maksymaliza-cji wydajności i globalizacji produkcji. Rodzime rasy zwierząt nie wytrzymają konkurencji z wysokowydajnymi rasami, liniami produkcyjnymi zwierząt. Praktyka pokazuje jednak, że wraz ze wzrostem wydajności traci się niepowta-rzalną jakość surowca i produktu końcowego. Rodzime rasy zwierząt i produk-ty tradycyjne nie wygrają z nieuczciwą konkurencją. Nie jest żadną tajemnicą, że nieuczciwi producenci podszywają się pod markowy produkt tradycyjny oferując produkt tańszy, gorszej jakości. Przykładem są mleczne produkty owcze (oscypek, redykołka, bundz, bryndza) produkowane przez nieuczciwych producentów całkowicie z mleka krowiego, kiełbasa Lisiecka produkowana poza gminą Liszki i Czernichów często z udziałem mięsa drobiowego, czy jaja sprzedawane jako jaja zielononóżki czy żółtonóżki kuropatwianej a pochodzą-ce od kur innych ras czy linii. Przykładem jest mięso nastrzykiwane czy mięso sprzedawane jako polskie a pochodzące od zwierząt wyhodowanych w Belgii, Danii czy Niemczech, sprowadzone w postaci półtusz. Potrzebne są uregulo-wania prawne zapobiegające takim praktykom oraz egzekwowanie istniejącego prawa. W rozporządzeniu Komisji Europejskiej nr 1169/2011 podano, że wskazanie kraju lub miejsca pochodzenia produktu jest obowiązkowe w przy-padku, gdy brak takiej informacji mógłby wprowadzić konsumenta w błąd co do rzeczywistego kraju lub miejsca pochodzenia środka spożywczego. Od 1 kwietnia 2015 r. obowiązuje rozporządzenie wykonawcze nr 1337/2013, w którym określono szczegółowe zasady podawania w oznakowaniu kraju lub miejsca pochodzenia dla świeżego, schłodzonego i zamrożonego, oferowanego konsumentowi finalnemu lub zakładom żywienia zbiorowego mięsa wieprzo-wego, drobiowego oraz uzyskanego z owiec i kóz. Zgodnie z rozporządzeniem

175

nr 1337/2013 etykieta mięsa powinna zawierać nazwę państwa członkowskiego lub kraju trzeciego, w którym odbywał się chów zwierzęcia oraz miał miejsce jego ubój. Dzięki temu rozporządzeniu producent nie będzie mógł oferować konsumentowi „polskiej wieprzowiny”, „polskiej wołowiny” ze zwierząt, które zostały wyhodowane poza Polską i „wczoraj” przekroczyły granice naszego kraju. Jeżeli będziemy czytać etykiety i bojkotować obcą wieprzowinę, a służ-by kontrolne uczciwie będą egzekwowały stosowanie zapisów rozporządzenia nr 1337/2013 jest szansa na zatrzymanie spadku pogłowia świń w Polsce. Nie możemy tolerować na rynku żywności zafałszowanej. Żywność zafałszowana to produkty spożywcze, w których zostały wprowadzone zmiany dotyczące rzeczywistego składu (dodano substancje, które wpływają na zmianę składu oraz wartości odżywczej lub zmniejszono zawartość jakiegoś składnika wpły-wającego na wartość odżywczą) lub innych właściwości (dokonano zabiegów zmieniających wygląd oraz ukrywających rzeczywisty skład), a konsument nie został o tym poinformowany lub na opakowaniu podano fałszywą nazwę, datę lub miejsce produkcji, skład, termin przydatności do spożycia lub datę mini-malnej trwałości [Codex Alimentarius, 2006]. Nie może być zgody na fałszo-wanie produktów tradycyjnych np. produkcja sera o nazwie „oscypek” tylko z mleka krowiego, sprzedaż karpi nieznanego pochodzenia pod nazwą karpia zatorskiego, produkcja kiełbasy o paramatrach kiełbasy lisieckiej poza terenem gmin Liszki i Czernichów i sprzedawanie jej pod nazwą kiełbasa lisicka. W produkcji i obrocie żywnością (w tym również produktami tradycyjnymi) bardzo ważne jest znakowanie gotowych wyrobów, a w szczególności ich ety-kietowanie, certyfikowanie, reklama oraz prezentacja. W produkcji wędlin ste-rowanie jakością to również przywrócenie norm na sztandarowe polskie pro-dukty wędliniarskie. Bez przywrócenia i egzekwowania norm branżowych na kiełbasę krakowską, śląską na rynku będziemy dalej spotykać kiełbasę krakow-ską drobiową, krakowską ze strusia, z udziałem MOM-u (podczas gdy trady-cyjna kiełbasa krakowska jest kiełbasą wieprzowo-wołową), a kiełbasa śląska niczym nie będzie się różnić od kiełbasy zwyczajnej (kiełbasa śląska powinna być wyprodukowana z mięsa wieprzowego – 25% mięso wieprzowe I klasy, 25% mięso wieprzowe III klasy i 50% mięso wieprzowe II klasy). Na rynku mamy całą gamę kiełbas i szynek tradycyjnych, wiejskich i domowych, które nic nie mają wspólnego ze swoją nazwą a ich jakość pozostawia dużo do ży-czenia. Ponieważ nie ma określonych definicji produktu wiejskiego, domowe-go można użyć takiej nazwy dla produktu wysokowydajnego, wyprodukowa-nego metodą przemysłową, „bejcowanego” zamiast wędzonego tradycyjnie i wprowadzać w błąd konsumenta, który myśli, że kiełbasa domowa została wyprodukowana tak jak produkowało się w domu rodzinnym, przy tradycyj-nym świniobiciu. Zgodnie z rozporządzeniem Parlamentu Europejskiego i Ra-dy (UE) nr 1169/2011 z dnia 25 października 2011 r. w sprawie przekazywania konsumentom informacji na temat żywności, produkt „domowy”, „babuni”, „staropolski” nie może zawierać dozwolonych substancji dodatkowych (barw-

176

ników, wzmacniaczy smaku) i gotowych półproduktów (MOM-u, izolatów białka sojowego) oraz nie może być produkowany w oparciu o nowoczesne metody produkcji. Pomimo protestów niektórych naszych producentów uwa-żam to rozporządzenie za dobre (nie idealne) i potrzebne zarówno dla konsu-mentów jak i uczciwych producentów.

Jakość tradycyjnych produktów pochodzenia zwierzęcego to również tradycyjne żywienie zwierząt, bez stosowania pasz modyfikowanych genetycz-nie, stosowanie tradycyjnego wypasu owiec i bydła, żywienie ryb wyłącznie paszami zbożowymi czy stosowanie wolnowybiegowego wychowu kur nie-śnych. Nadnarwiańskie łąki i podgórskie pastwiska na których pasą się krowy polskie czerwone sprawiają, że mleko tych krów charakteryzuje się specyficz-nymi właściwościami, a rolnicy z tego mleka wyrabiają w przydomowych se-rowarniach doskonałe sery podpuszczkowe. Producenci i konsumenci wędlin tradycyjnych zwracają uwagę na lepszy smak wędlin wyprodukowanych z mięsa tuczników żywionych tradycyjnie. W lipcu 2009 roku grupa hodow-ców ryb z województwa świętokrzyskiego podjęła inicjatywę powołania stowa-rzyszenia pod nazwą „Świętokrzyski karp tradycyjny”, które zakłada dążenie do zachowania tradycyjnych metod hodowli karpia, czyli, że ryba handlowa będzie karmiona wyłącznie paszami zbożowymi. Taki sposób karmienia, za-kładający głównie wykorzystanie pokarmu naturalnego uzupełnianego paszami zbożowymi daje możliwość uzyskania smaku karpia zbliżonego do walorów karpi hodowanych przed laty.

Produkt tradycyjny, regionalny, niszowy to nie tylko rodzime rasy zwierząt, tradycyjne żywienie i specyficzne surowce. To również unikalne technologie, związek z regionem i jego kulturą. Współczesny konsument jest coraz bardziej wymagający i szuka rarytasów wytwarzanych w sposób natural-ny, często z zachowaniem kilkudziesięcio a nawet kilkusetletniej tradycji, a wymagania te mogą spełnić produkty lokalne/regionalne i tradycyjne. Wie-lowiekową tradycję ma utrwalanie żywności przy pomocy solenia i wędzenia. Wędzenie tradycyjne różni się zasadniczo od przemysłowego wędzenia w ko-morach wędzarniczo-parzelniczych, gdyż wędzenie tradycyjne to proces pro-wadzony zgodnie z kunsztem i wiedzą lokalnych producentów na który składa się osuszanie, wędzenie dymem zimnym, ciepłym, gorącym oraz wędzenie z pieczeniem, na blado lub ciemno, brązowo, wiśniowo itp. w zależności od wielowiekowej, lokalnej tradycji, prowadzony w tradycyjnych wędzarniach komorowych w których źródłem dymu i ciepła jest spalanie kawałków twarde-go drewna z drzew liściastych o odpowiedniej wilgotności, w palenisku umieszczonym w obrębie komory, nad którym lub w pewnej odległości od nie-go znajduje się produkt podany obróbce cieplnej na drążkach lub laskach [Migdał i wsp., 2015]. Natomiast Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwo-ju Wsi z dnia 15 grudnia 2014 r. definiuje wędzenie tradycyjne jako „wędzenie bez udziału środków aromatyzujących dymu wędzarniczego”. Wędzenie prze-mysłowe w komorach wędzarniczo-parzelniczych, wędzenie elektrostatyczne

177

w polu elektrycznym wysokiego napięcia podobnie jak stosowanie środków aromatyzujących dymu wędzarniczego nie jest wędzeniem tradycyjnym.

W trakcie wędzenia tradycyjnego źródłem dymu i temperatury jest spa-lające się w ogniu drewno drzew liściastych, natomiast komory wędzarniczo-parzelnicze mogą być ogrzewane parą o wysokim ciśnieniu, prądem elektrycz-nym, gazem lub olejem opałowym. Na podstawie badań właścicielskich i ba-dań własnych prowadzonych w Katedrze Przetwórstwa Produktów Zwierzę-cych Uniwersytetu Rolniczego w Krakowie należy stwierdzić, że efekt końco-wy wędzenia tradycyjnego, a więc poziom beznoz(a)piranu i 4 wielopierście-niowych węglowodrów aromatycznych w mięsie produktach mięsnych podda-nych wędzeniu zależy między innymi od: surowca, rodzaju mięsa i jego otłusz-czenia, rodzaju wędliny, przypraw i dodatków funkcjonalnych, rodzaju stoso-wanej osłonki, rodzaju obróbki cieplnej, temperatury wędzenia, stopnia obsu-szenia, rodzaju i konstrukcji wędzarni, drewna użytego do wędzenia (rodzaj twardość, wilgotność), sposobu generowania dymy, wielkości paleniska, tem-peratury spalania drewna, wielkości kawałków drewna, grubości warstwy drewna i ułożenie kawałków drewna, dodatkowego wyposażenia wędzarni (de-flektory, regulacja odprowadzenia spalin, zasuwy), sposobu pobrania próby do analiz, metody oznaczeń, doświadczenia i umiejętności wędzarza, częstości mycia komory wędzenia. W ramach projektu „Kierunki wykorzystania oraz ochrona zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich w warunkach zrówno-ważonego rozwoju” współfinansowanego przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju w ramach Strategicznego programu badań naukowych i prac rozwo-jowych „Środowisko naturalne, rolnictwo i leśnictwo” – BIOSTRATEG, nr umowy: BIOSTRATEG2/297267/14/NCBR/2016 przeprowadzono analizę za-wartości 15 wielopierścieniowych węglowodorów aromatycznych i ben-zo(a)piranu w blisko 50 produktach tradycyjnie wędzonych, wyprodukowa-nych z surowców pochodzących od zwierząt ras rodzimych. Były to sery owcze, kozie i z mleka krów polskiej czerwonej oraz simentalskiej, wędliny z mięsa świń złotnickich i puławskiej, z jagnięciny podhalańskiej, z mięsa zim-nokrwistych koni rasy sztumskiej i sokólskiej, z gęsi pomorskiej i kołudzkiej, wędzony karp zatorski i lubelski, wędzony pstrąg potokowy. Wszystkie te pro-dukty charakteryzowały się wysoką jakością, niepowtarzanym smakiem oraz spełniały obowiązujące normy dotyczące zawartości wielopierścieniowych wę-glowodorów aromatycznych i mogą być uznane za produkty tradycyjne naj-wyższej jakości. Pod pojęciem produktu tradycyjnego rozumiany jest produkt, którego jakość lub wyjątkowe cechy i właściwości wynikają ze stosowania tradycyj-nych metod produkcji, za które uważa się metody wykorzystywane co najmniej od 25 lat. Zadaniem Listy Produktów Tradycyjnych (LPT) nie jest ochrona nazw produktów, ale pogłębienie wiedzy konsumentów na temat dziedzictwa kulinarnego i żywności tradycyjnej. Lista ma na celu zwiększenie zaintereso-wania konsumenta tymi produktami, co z kolei przekłada się na wzrost sprze-

178

daży i spożycia tradycyjnej żywności. Dodatkowo LPT stwarza możliwość ubiegania się o udzielenie odstępstw (derogacje) od wymogów produkcyjnych (weterynaryjnych, higienicznych lub sanitarnych), jakie nakładane są np. na duże zakłady wytwórcze. Odstępstwa te nie mogą mieć jednak wpływu na ja-kość i zdrowotność produktów. W handlu mamy całą serię wędlin tzw. trady-cyjnych pod nazwą wiejska, swojska, domowa, tradycyjna, które wędzone są w komorach wędzarniczo-parzelniczych lub przy pomocy preparatów dymu wędzarniczego. To nie są produkty tradycyjne. Z drugiej strony nie wszyscy producenci stosujący tradycyjną metodę wędzenia wpisali swoje produkty na Listę Produktów Tradycyjnych z różnych powodów – chroniąc recepturę swych produktów, z braku czasu, lub braku 25-letniego okresu wymaganego przy wpisie produktu. Pojęcia „produkt tradycyjnie wędzony” i „produkt wę-dzony, tradycyjny” nie są tożsame. Ponieważ najczęściej wytwarzane są na niewielka skalę, w sposób rzetelny, bez dodatków chemicznych i najnowocze-śniejszych technologii stanowią elitę wśród żywności. W produkcji tych wy-robów wykorzystywane są naturalne przyprawy. Od wieków wykorzystywano bogactwo roślin i runa leśnego, zwłaszcza przy produkcji wędlin, przetworów mlecznych i nalewek dlatego wielu producentów wyrobów tradycyjnych rów-nież dzisiaj wykorzystuje bogactwo miejscowych roślin, ziół i przypraw (czo-snek niedźwiedzi, jałowiec, lebiodka pospolita). Ważną cechą produktów regionalnych i tradycyjnych jest ścisły zwią-zek z regionem – miejscem pochodzenia i wytwarzania. Niepowtarzalna i spe-cyficzna jakość związana jest z warunkami klimatycznymi, tradycją, dziedzic-twem kulturowym, umiejętnościami ludzi – z tzw. „pierwiastkami ziemi – Ma-łej Ojczyzny”. Taki związek ma kiełbasa lisiecka z Liszkami i Czernichowem, kiełbasa tuchowska z Tuchowem, oscypek z Podhalem, karp zatorski z Doliną Karpia, gzik i ser smażony – z Wielkopolską, sery z Wiżajn i z Korycina, mio-dy drahimskie i z Dolnego Śląska, itp. Związek produktów z regionem jest obopólny – produkt zyskuje reputację dzięki specyfice miejsca pochodzenia, a swoją reputacją produkt korzystnie oddziałuje na region i mieszkańców. Dzięki temu produkt regionalny i tradycyjny jest dodatkowym źródłem docho-du dla rolników i producentów, jest czynnikiem promocji i rozwoju agrotury-styki i turystyki regionalnej, wspiera lokalnych przedsiębiorców. Wiele pro-duktów regionalnych/lokalnych i tradycyjnych zwłaszcza tych najstarszych, zachowało do dziś swoje historyczne gwarowe, ludowe nazwy, które są dodat-kowym atutem tych produktów. Egzotyczna, nic nie mówiąca nazwa, niepo-wtarzalny smak przyciągają turystów, budząc zachwyt i ciekawość. Nie każdy wie, że: dzionie rakowskie to rodzaj kiszki upieczonej w naturalnym jelicie wieprzowym lub wołowym, wyglądem przypominającej kiszkę pasztetową; sołdra to szynka z kością; karminadel to kotlet mielony; kastler to wędzony boczek; habas to słonina; kita to wędzona szynka wieprzowa; czernina to zupa z krwi gęsi lub kaczek; obóna i okrasa to surowe, posiekane mięso gęsi przy-prawione solą, pieprzem i majerankiem, używane jako smarowidło na chleb;

179

sosyska to cienka parówka; woszt to kiełbasa; przyzucha to szynka obsuszana przy kominie; żymlok to bułczanka; kumpia to wędzona w zimnym dymie ło-patka wieprzowa; cmer to maślanka, kapołka to serwatka; kiszka to zsiadłe mleko; pomaska to masło; gołka, klocek, pucok i kara to krowi ser wędzony; lasfór to pstrąg, maranka to sielawa a piątniki to karpie na postne dni [Migdał, 2010]. Można sobie wyobrazić minę turysty, któremu na Śląsku, szczególnie Śląsku Cieszyńskim zaproponują kiszke i zamiast spodziewanej kaszanki otrzyma zsiadłe mleko. Promując wyrób tradycyjny, regionalny/lokalny warto odtworzyć jego historię (pomoc etnografa może okazać się bezcenna), by za-chować nie tylko recepturę, lecz także dawną nazwę. Bo pasztetowych jest wiele, ale leberka jest niepowtarzalna, kaszankę produkują wszędzie, ale praw-dziwe śląskie krupnioki tylko na Śląsku, salceson zjesz w całej Polsce nato-miast blutke tylko na Kociewiu, a preswórszt na Śląsku, karkówkę kupisz w całej Polsce ale karbónade tylko na Warmii, szynkę produkują wszyscy na-tomiast kite tylko Cieszyniacy. W Warszawie kupisz słoninę, w okolicach Bochni spyrke, na Śląsku szpek, na Podhalu śpek. Zsiadłe mleko w gwarze ba-biogórskiej to uobzygła, w gwarze cieszyńskiej kiszka, w gwarze mazurskiej to krzesiste mleko, w gwarze białostockiej to kisle mleko [Migdał, 2010]. Gwara jest piękna swoim bogactwem, jest wielkim dziedzictwem kulturalnym i pod-stawowym elementem tożsamości kulturowej regionu. Produkty regional-ne/lokalne są ważnym elementem aktywizującym i łączącym społeczności lo-kalne. Tworzą się grupy producenckie danego produktu i stowarzyszenia, or-ganizowane są imprezy promujące produkt tradycyjny i region. Przykładem niech będzie „Święto sera” w Korycinie, „Święto Kiełbasy Lisieckiej” w Lisz-kach i Czernichowie, „Święto Golonki Podkarpackiej” w Pilźnie, ”Podkarpacki Dzień Wędliniarza” w Radomyślu Wielkim, „Święto Krupnioka” „Święto Kar-pia” w Zatorze, Święto Karpia Milickiego, święto Pstrąga w Złotym Potoku, „Oscypek Fest” w Żywcu, „Kurpiowskie miodobranie” w Myszyńcu, Dolno-śląskie Święto Miodu i Wina w Przemkowie, „Czas Dobrego Sera” czyli Ogól-nopolski Festiwal Nieskończonych Form Mleka w Sandomierzu, Festiwalu Se-rów Farmerskich i Tradycyjnych „Czas na ser” w Lidzbarku Warmińskim, Fe-stiwal Wołowiny Sudeckiej w Marianówce, Szczyrkowskie Święto Jagnięciny i Baraniny, Piotrkowskie Święto Jagnięciny, Święto Ziół i Jagnięciny w Bren-nej, Festiwal Potraw Regionalnych z Jagnięciny „Czarna Owca”, Małopolski Festiwal Polskiej Zielononóżki Kuropatwianej w Proszowicach, Kujawsko-Pomorski Festiwal Gęsiny w Przysieku. Często imprezy te połączone są z dniami miejscowości w której się odbywają i uczestniczą w nich tysiące mieszkańców, którzy identyfikują się z danym produktem. To są wspólne świę-ta producentów i konsumentów, w trakcie których odbywają się konkursy związane z produktem tradycyjnym, np. Otwarte Mistrzostwa Polski w jedzeniu golonki podkarpackiej na czas, pobicie światowego Rekordu Guin-nessa w robieniu najdłuższej kaszanki – 226 metrów. Odbywają się regionalne i lokalne konkursy związane z dziedzictwem kulturowym i kulinarnym. Impre-

180

zy te są bodźcem do rozwoju turystyki i usług zwłaszcza na obszarach o nieko-rzystnych warunkach gospodarowania. Przykładem wspólnego, solidarnego działania na rzecz promowania kiełbasy Lisieckiej jest Konsorcjum Producen-tów Kiełbasy Lisieckiej zajmujące się produkcją, promocją i ochroną tego pro-duktu oraz pszczelarze, którzy solidarnie działają na rzecz wypromowania wspólnej marki i dzięki takiemu działaniu powstało już kilka renomowanych marek polskich miodów: „Miody Drahimskie” „Miód Wrzosowy z Borów Dolnośląskich”, „Miody Kurpiowskie”, „Miody z Sejneńszczyzny i Łoździej”. Budowanie wspólnej marki jest bardzo korzystne dla pojedynczych, małych producentów działających na danym terenie. Marka daje im rekomendację, ob-niża koszty działania, pozwala się wspólnie promować, jest wiarygodną infor-macją dla konsumentów i turystów, że produkt jest autentyczny, stanowi gwa-rancję miejsca pochodzenia, historii, sposobu wytwarzania. Produkt markowy przestaje być anonimowy, gdyż kojarzony jest z konkretnym miejscem i pro-ducentem. Dla mieszkańców markowy produkt tradycyjny jest powodem do dumy, przyciąga turystów przyczyniając się do rozwoju turystyki regionalnej czy agroturystyki. Mieszkańcy bardziej identyfikują się z historią, tradycją i kulturą swojej miejscowości „małej ojczyzny”. Dzięki produktom tradycyj-nym i regionalnym/lokalnym dziedzictwo kulturowe i przyrodnicze regionu nie jest traktowane jako balast i hamulec rozwoju, lecz jako potencjał sprzyjający pozytywnym zmianom, mobilizujący do wspólnej aktywności [Hełpa-Liszkowska, 2013]. Produkty tradycyjne i regionalne/lokalne wnoszą do budże-tu państwa coraz więcej środków oraz sprzyjają powstawaniu nowych, stabil-nych miejsc pracy. Zadowolony i najedzony konsument będzie wracał do pro-duktu tradycyjnego, regionalnego/lokalnego, gdyż kojarzył mu się będzie z do-brym smakiem, autentycznością. Ponadto według badań Żakowskiej-Biemans i Kuc [2009] zdecydowana większość konsumentów przypisała żywności tra-dycyjnej i regionalnej takie atrybuty, jak „zdrowa”(50%), „smaczna” (35%), „oryginalna” (20%) i „wytwarzana według domowej receptury” (14%). Głów-nym czynnikiem skłaniającym konsumentów do zakupu żywności tradycyjnej było poszukiwanie nowych doznań kulinarnych „lubię próbować charaktery-stycznych dla danego regionu produktów” (66%), walory sensoryczne „odpo-wiada mi smak i zapach tych produktów” (56%) oraz opinia, że żywność taka stanowi urozmaicenie jadłospisu (51% ankietowanych). Badani konsumenci przyznali, że dużą rolę przy wyborze tego typu żywności odgrywały: „zawar-tość naturalnych składników”, „znane pochodzenie tych produktów” oraz „wy-soka jakość” [Żakowska-Biemans, 2012].

Aby produkt tradycyjny, regionalny/lokalny trafił do konsumenta wy-maga odpowiedniej reklamy i dobrej informacji o jego właściwościach. We-dług badań Żakowskiej-Biemans i Kuc [2009] informacje na temat żywności tradycyjnej i regionalnej konsumenci najczęściej uzyskiwali z programów te-lewizyjnych (61%), prasy (55%) oraz od rodziny (36%) i znajomych (35%). Ponadto jako źródło informacji na temat tej żywności podawali również inter-

181

net i okazjonalne kiermasze (20%) oraz w mniejszym stopniu programy radio-we i targi żywności (13%). Do najbardziej znanych produktów tradycyjnych należały w opinii badanych konsumentów sery (71% wskazań) – najczęściej oscypek, produkty i przetwory mięsne (52% wskazań) – najczęściej kindziuk i kiełbasa lisiecka [Żakowska-Biemans, 2012]. Dzięki produktom tradycyjnym, regionalnym/lokalnym istnieje w Polsce możliwość rozwoju turystyki kulturo-wej obszarów wiejskich, a szczególnie turystyki kulinarnej która stanowi obec-nie ponad 15% światowej turystyki. O popularności tego typu podróży tury-stycznych może świadczyć m.in. liczba ofert zachodnioeuropejskich biur po-dróży proponujących zwiedzanie winnic, browarów, fabryk czekolady, pubów i restauracji, a nawet wiejskich targowisk [Mokras-Grabowska, 2009]. Ciekawą ofertą turystyczną jest uczestnictwo w festiwalach i festynach związanych z lokalnymi tradycjami kulinarnymi (m.in. „Winobranie” w Zielonej Górze, Świętomięs, Święto Kiełbasy Lisieckiej, itp). W zakresie turystyki kulinarnej dużą atrakcję turystyki kulinarnej stanowią szlaki kulinarne, zwane szlakami gastronomicznymi (np. Szlak Oscypkowy na Podhalu, Małopolski Szlak Owo-cowy) [Mokras-Grabowska, 2009]. W 2011 roku siedemnastu baców, produ-centów certyfikowanego oscypka, zarejestrowało stowarzyszenie „Szlak oscypkowy”. Celem stowarzyszenia jest rozwój i promocja zarejestrowanych produktów z Podhala poprzez m.in. stworzenie możliwości zapraszania tury-stów do certyfikowanych bacówek. Do stowarzyszenia są przyjmowani tylko certyfikowani producenci oscypka.

Komercyjnym sposobem prezentacji kuchni regionalnej są coraz bar-dziej popularne karczmy regionalne, których tradycja w Polsce sięga XI wieku (taberny). Karczmy oraz niektóre restauracje oferują dania kuchni regionalnej np. kuchni podhalańskiej, kaszubskiej, itp., nazywanej często umownie kuchnią „chłopską”, „góralską” „swojską” lub „staropolską”. Oprócz menu w którym figurują potrawy regionalne, wystrój wnętrza karczm i restauracji regionalnych nawiązuje do tradycyjnego lokalnego budownictwa, gra ludowa muzyka regio-nu, a obsługa ubrana jest w regionalne stroje ludowe. Wszystkie zmysły zostają wtedy pobudzone. Na koniec należy wspomnieć o systemach jakości produk-tów tradycyjnych, lokalnych, niszowych. W 1992 r. Unia Europejska przyjęła rozporządzenia premiujące żywność wysokiej jakości związaną ze środowi-skiem i tradycją, najczęściej wytwarzaną przez drobnych producentów. Wa-runki bezpieczeństwa i higieny wytwarzania takich produktów muszą być za-gwarantowane jednak dopuszczone są derogacje od przepisów obowiązujących przy produkcji produktów na skalę masową. W celu wyróżnienia produktów wysokiej jakości, zostały wprowadzone europejskie systemy certyfikowania i znakowania produktów wysokiej jakości: – unijny system certyfikowania produktów rolnictwa ekologicznego – prawo unijne zezwalające na tworzenie krajowych systemów jakości, notyfi-kowanych przez Komisję Europejską. W celu wyróżnienia produktów wysokiej jakości związanych z regionem lub tradycją został stworzony unijny system

182

oznaczeń. Informuje on konsumentów, że mają do czynienia z produktami wy-sokiej jakości i chroni producentów przed podróbkami ich produktów. W unij-nym systemie jakości żywności zostały rozróżnione dwie zasadnicze kategorie produktów:

• produkty tradycyjne, • produkty regionalne znanego pochodzenia.

Produktom tradycyjnym przyznawany jest znak Gwarantowanej Tradycyjnej Specjalności (GTS), natomiast produktom regionalnym, czyli produktom zna-nego pochodzenia, znak Chronionej Nazwy Pochodzenia (ChNP) lub Chronio-nego Oznaczenia Geograficznego (ChOG). Produkty polskie zgłaszane są do rejestracji w Komisji Europejskiej na podstawie ustawy z dnia 17 grudnia 2004 r. o rejestracji i ochronie nazw i oznaczeń produktów rolnych i środków spo-żywczych oraz o produktach tradycyjnych. Problematykę produktów tradycyj-nych oraz znanego pochodzenia reguluje na poziomie Unii Europejskiej Roz-porządzenie Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) 1151/2012 z dnia 21 listo-pada 2012 r. w sprawie systemów jakości produktów rolnych i środków spo-żywczych, które zastąpiło uchylone Rozporządzenie 509/2006 z dnia 20 marca 2006 r. w sprawie produktów rolnych i środków spożywczych będących gwa-rantowanymi tradycyjnymi specjalnościami oraz Rozporządzenie Rady (WE) 510/2006 z dnia 20 marca 2006 r. w sprawie ochrony oznaczeń geograficznych i nazw pochodzenia produktów rolnych i środków spożywczych. Rozporządze-nie 1151/2012 wprowadza również nowe określenie „produkt górski”, aby wspomóc producentów z tych terenów w wprowadzeniu ich produktów na ry-nek.

System „Jakość Tradycja” to pierwszy polski system zaproponowany przez producentów dla wyróżniania i promocji produktów żywnościowych wy-sokiej jakości. Decyzją Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 12 czerwca 2007 r. system „Jakość Tradycja”, opracowany przez Polską Izbę Produktu Re-gionalnego i Lokalnego (PIPRiL) we współpracy ze Związkiem Województw RP, uznany został za krajowy system jakości żywności, a 22 czerwca 2009 r. został notyfikowany przez Komisję Europejską. Produkt ma prawo do certyfi-katu „Jakość Tradycja”, a jego producent do uczestniczenia w krajowym sys-temie jakości o tej nazwie, po przyznaniu znaku przez Kapitułę, zgodnie z Re-gulaminem, przyjętym przez Zarząd Polskiej Izby Produktu Regionalnego i Lokalnego oraz Związek Województw RP. Składając wniosek o przyznanie znaku, należy dołączyć certyfikat zgodności, wystawiony przez uprawnioną jednostkę certyfikującą. Znak „Jakość Tradycja” jest znakiem zarejestrowanym w Urzędzie Patentowym pod nr. Z307821 i chroniony zgodnie z prawem wła-sności przemysłowej jako wspólny znak towarowy gwarancyjny. Producenci zgłaszający swe produkty do znaku „Jakość Tradycja” dokładnie określają skład produktu, sposób wytwarzania, procedury kontroli oraz dokumentują 50-letnią tradycję wytwarzania produktu (dla europejskich systemów wystarczy 30 lat, więc znak „Jakość Tradycja” jest bardziej restrykcyjny). Za tradycyjne rasy

183

i odmiany uważa się te, które użytkowano przed 1956 rokiem. System „Jakość Tradycja” przygotowuje producentów do składania wniosków krajowych, tak by było im łatwiej aplikować do Komisji Europejskiej oraz jest czynnikiem promującym regiony (pod każdym znakiem umieszczana jest nazwa woje-wództwa, z którego produkt pochodzi). Polska Izba Produktu Regionalnego i Lokalnego jest organizacją zrzeszającą producentów. To organizacja, której rolą jest zbudować wspólnie z administracją rządową i samorządową polski system dla produktów tradycyjnych regionalnych i lokalnych na wzór krajów Unii. W państwach europejskich systemy jakości i ochrony produktów trady-cyjnych i regionalnych były zawsze tworzone głównie przez producentów i sprzedawców lub organizacje je reprezentujące. Wśród najważniejszych za-dań stojących przed tą organizacją należy wymienić konieczność dotarcia do świadomości, producentów żywności, przetwórców, instytucji kontrolnych, samorządów, konsumentów, jednym słowem do świadomości społecznej o roli produktów tradycyjnych i regionalnych jaką odgrywają one na rynku europej-skim i powinny odgrywać w Polsce w eksporcie i na rynku wewnętrznym. Pol-ska Izba Produktu Regionalnego i Lokalnego organizuje co roku Konkurs „Na-sze Kulinarne Dziedzictwo-Smaki Regionów” na najlepszy regionalny i lokal-ny produkt żywnościowy oraz na najlepsze danie i potrawę regionalną/ lokalną. Krajowa Kapituła Konkursu przyznaje najwyższą nagrodę zwycięzcom – statu-etkę „Perła”. Celem konkursu jest identyfikacja regionalnych produktów, ich promocja, oraz przygotowanie ich producentów do uczestniczenia w syste-mach jakości żywności, zarówno na szczeblu unijnym, jak i krajowym. Ideą konkursu jest też zachęcanie mieszkańców obszarów wiejskich, zwłaszcza tych o niekorzystnych warunkach gospodarowania, do poszukiwania alternatyw-nych źródeł dochodu.

Bogactwo polskich produktów tradycyjnych pokazuje ciesząca się po-pularnością krajowa Lista Produktów Tradycyjnych utworzona na mocy usta-wy z dnia 17 grudnia 2004 r. o rejestracji i ochronie nazw i oznaczeń produk-tów rolnych i środków spożywczych oraz o produktach tradycyjnych. Na Listę wpisywane są produkty, których jakość lub wyjątkowe cechy i właściwości wynikają ze stosowania tradycyjnych metod produkcji. Za tradycyjne uważa się metody wykorzystywane od co najmniej 25 lat. Produkty ubiegające się o taki wpis powinny ponadto stanowić element tożsamości społeczności lokal-nej i należeć do dziedzictwa kulturowego regionu z którego pochodzą (opinia etnografa). Z wnioskiem o wpis na Listę występują osobiście producenci. Za weryfikację wniosków o wpis produktu na Listę Produktów Tradycyjnych od-powiedzialni są Marszałkowie Województw. Pozytywnie ocenione wnioski przesyłane są do Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Minister jest odpowie-dzialny za prowadzenie i uaktualnianie Listy Produktów Tradycyjnych, która publikowana jest w Dzienniku Urzędowym Ministra (raz w roku) oraz na stro-nach internetowych Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi (na bieżąco). Głównym celem powstania tej listy jest promocja i rozpowszechnianie infor-

184

macji o produktach wytwarzanych tradycyjnymi, historycznie ugruntowanymi metodami na terenie kraju, po to, by móc je skutecznie promować na arenie międzynarodowej. Lista ta służy również pośrednio przygotowaniu producen-tów do rejestracji nazw wpisanych na nią produktów na szczeblu unijnym. Dziś produktów wpisanych na Listę Produktów Tradycyjnych jest już 1684 (stan na 10 maja 2017) a wnioski o wpis kolejnych stale napływają do Ministerstwa Rolnictwa i Rozwoju Wsi. Czym wytłumaczyć aktywność producentów z wo-jewództwa podkarpackiego – 216 produktów, małopolskiego – 194 produkty, lubelskiego – 177 produktów, pomorskiego – 175 produktów, województwa śląskiego – 142 produkty i mniejszą aktywność producentów z województwa zachodniopomorskiego – 40 produktów, dolnośląskiego – 48 produktów? Można to tłumaczyć zaszłościami historycznymi (zachodniopolskie, lubuskie, dolnośląskie), aktywnością producentów i podejściem urzędników do produk-tów. Osobiste zaangażowanie i przychylność władz województwa (przykład województw małopolskiego i podkarpackiego), pomoc Lokalnych Grup Dzia-łania, Ośrodków Doradztwa Rolniczego w wypełnianiu wniosków decydują o ilości produktów na Liście Produktów Tradycyjnych. W niektórych rejonach kraju na Listę Produktów Tradycyjnych wpisuje się tylko te produkty, które mają szansę znaleźć się w handlu. Produkty wytwarzane okazjonalnie z okazji świąt i uroczystości, wytwarzane przez Koła Gospodyń Wiejskich w niektó-rych rejonach kraju nie mają szans zaistnieć na Liście Produktów Tradycyj-nych. Ważna jest również aktywizacja lokalnej społeczności, szczególnie dzie-ci i młodzieży przez organizowanie warsztatów i pokazów wytwarzania pro-duktów tradycyjnych, lokalnych i niszowych. Bez tych działań produkty trady-cyjne, regionalne znikną wraz z odejściem starszego pokolenia.

Przyznanie produktowi statusu produktu tradycyjnego może okazać się pierwszym etapem pozwalającym na jego identyfikację, komercjalizację, popu-laryzację na rynku a tym samym zwiększenie ilości sprzedaży. Polscy rolnicy uczestniczący w systemach żywności wysokiej jakości mogą liczyć na wspar-cie finansowe Państwa, które jest szczególnie ważne, ponieważ rynek produk-tów tradycyjnych o wysokiej, potwierdzonej jakości dopiero się w Polsce roz-wija.

Za produktami tradycyjnymi i regionalnymi/lokalnymi stoją ludzie, którzy je produkują, którzy odkrywają ich historię, którzy uparcie wprowadzają te produkty na stoły i salony Polski, Europy i świata. Czy kiełbasa lisiecka by-łaby dzisiaj obecna w rejestrze chronionych nazw pochodzenia i chronionych oznaczeń geograficznych, gdyby nie upór Pana Stanisława Mądrego, czy oscy-pek byłby wizytówką polskiego owczarstwa gdyby nie Pan Kazimierz Furczoń z Leśnicy – lider w budowaniu wspólnot pasterskich, pomysłodawca projektu „Małe społeczności pasterskie Karpat”, założyciel i prezes Tatrzańsko-Beskidzkiej Spółdzielni Producentów „Gazdowie”, zrzeszającej ponad 100 rol-ników. Bacowie Kazimierz Furczoń z Leśnicy oraz Piotr Kohut z Koniakowa są pierwszymi bacami, którzy uzyskali certyfikat unijny na sprzedaż swoich

185

produktów. Dzięki tej certyfikacji oscypek stał się symbolem góralskiego dzie-dzictwa kulturowego o charakterze narodowym. Produkty tradycyjne i regio-nalne/lokalne to tysiące pań z Kół Gospodyń Wiejskich, producentów zrzeszo-nych w Polskiej Izbie Produktu Regionalnego i Lokalnego, ludzi „pozytywnie zakręconych”, którzy o swoich produktach i pasji potrafią mówić godzinami.. W trakcie takich imprez, jak Małopolski Festiwal Smaku, Konkurs „Nasze Ku-linarne Dziedzictwo-Smaki Regionów, Święto Karpia, Święto Sera czy Jagnię-ciny można posmakować kuchni regionalnej. Smakowanie Małopolski najle-piej zacząć na organizowanym corocznie Małopolskim Festiwalu Smaku, pod-czas którego odbywa się plebiscyt i konkurs „Małopolski Smak”, wyłaniający najlepszych producentów i ich produkty. Warto zajrzeć również na inne impre-zy organizowane w ramach Małopolskiego Festiwalu Smaku – na Wielkanoc-ny Małopolski Smak, czyli kiermasz smakołyków wielkanocnych, organizo-wany wraz z Targami Wielkanocnymi na krakowskim Rynku Głównym oraz grudniu na Wigilijny Małopolski Smak podczas którego każdy może skoszto-wać pysznych produktów i potraw bożonarodzeniowych.

Promocja produktów tradycyjnych, regionalnych/lokalnych na rynku wymaga zbudowania silnej i rozpoznawalnej marki, gdyż często konsument nie jest świadomy skąd pochodzi produkt, który kupuje. Polskie produkty mleczne i mięsne sprzedawane są często jako tzw. własne marki supermarketów, co utrudnia rozpoznawanie takiego produktu przez konsumenta i utrudnia stwo-rzenie marki np. polskiej wieprzowiny. Procesom budowy marki na rynku mię-sa i jego przetworów towarzyszy rozwój nowych produktów oraz poszukiwanie nisz rynkowych. Rozpoznawalna marka w coraz większym stopniu jest trakto-wana jako sposób na zdobycie przewagi nad konkurencją [Górska-Warsewicz, 2006]. Pojęcie marki definiowane jest jako nazwa, termin, symbol, wzór lub ich kombinacja, stworzona celem identyfikacji dóbr lub usług sprzedawcy lub ich grupy i wyróżnienia ich spośród konkurencji [Chechelski, 2005]. Marka identyfikuje sprzedawcę lub producenta. Najlepsze marki oznaczają gwarancję jakości i poza sferą materialną mogą wkraczać w sferę doznań psychicznych konsumenta. Najtrwalszymi wyróżnikami marki są jej wartość, kultura i oso-bowość. Marka jest jednym z głównych elementów, który wpływa na wizeru-nek firmy czy produktu [Urbaniak, 2002]. Znak handlowy zapewnia ochronę prawną unikatowych cech produktu, które mogłyby być łatwo skopiowane przez konkurencję. Marka pozwala na przyciągnięcie lojalnych i przynoszą-cych zyski konsumentów a produkty noszące nazwę firmy pomagają reklamo-wać jej jakość i budować wizerunek firmy. Budowanie marki opiera się głów-nie na odpowiednim zastosowaniu elementów marketingu, utrzymaniu wyso-kiej jakości produktu oraz stworzeniu dobrego opakowania. Budowaniu silnej marki sprzyjają klastry, które są geograficznym skupiska wzajemnie powiąza-nych firm, wyspecjalizowanych dostawców, jednostek świadczących usługi, firm działających w pokrewnych sektorach i związanych z nimi instytucji w poszczególnych dziedzinach, konkurujących między sobą, ale także współ-

186

pracujących. Korzyści dla uczestniczących w klastrze to: niższe koszty trans-portu, brak bariery rozwoju, wyższa produktywność, możliwość kooperacji oraz specjalizacja, niższy koszt, wyższa jakość. Regulacje prawne i prawo unijne dają możliwość promocji i reklamy produktu lokalnego i tą możliwość zarówno polska hodowla jak i przemysł mięsny powinny wykorzystać do pro-mocji np. wielkopolskiej wieprzowiny, kujawskiej wieprzowiny, mięsa i wę-dlin świni puławskiej czy złotnickiej. Przykładem takiej akcji promocyjnej jest znak graficzny „Produkt Tradycyjny z Małopolski” przyznawany małopolskim produktom tradycyjnym wpisanym na Listę Produktów Tradycyjnych prowa-dzoną przez Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi przy udziale marszałków województw. Taka forma znakowania specjałów małopolskich ma ułatwić konsumentowi ich szybką identyfikację wśród innych dostępnych na rynku, natomiast producenci podkreślają że świadczy to o wyjątkowości tych produk-tów. Marka własna cieszy się coraz większą popularnością wśród konsumen-tów. Badania wykazują, że 97% konsumentów twierdzi, że kupiło produkt marki własnej, 75% stwierdziło, że marka własna kojarzą im się pozytywnie, a 37% konsumentów stwierdziło, że producenci marki własnej wykazują dba-łość o ich wizerunek. Do 2020 roku przewiduje się powstanie czwartej genera-cji marek własnych, tj. marek innowacyjnych (niszowe, ekologiczne, produkty segmentu premium) [Boruc, 2016]. Jednak nie można się zgodzić z twierdze-niem niektórych specjalistów zajmujących się rynkiem produktów tradycyj-nych, że produkt tradycyjny powinien być powszechnie dostępny w sieciach handlowych i tani (za przysłowiową złotówkę). To podważa sens i wyjątko-wość produktu tradycyjnego, regionalnego i niszowego. Na przykładzie oscyp-ka, kiełbasy Lisieckiej czy obwarzanka najlepiej widać do czego prowadzi ta-kie rozumowanie. Produkt tradycyjny, regionalny, niszowy musi być drogi, bo produkowany jest ręcznie, z najwyższej jakości surowców, często sezonowo pozyskiwanych. Nieuczciwe praktyki produkcyjne i handlowe muszą być eli-minowane i karane. Komisja Europejska nie widzi potrzeby uregulowania tej kwestii na poziomie wspólnotowym i zaproponowała samoregulację relacji pomiędzy partnerami w łańcuchu dostaw i jej monitorowanie.

Zachowanie produktów tradycyjnych, regionalnych, niszowych to gwa-rancja naszej tożsamości, to szansa na dalszy rozwój hodowli zwierząt ras ro-dzimych i uprawy lokalnych odmian roślin, to szansa na zdrową, dobrą jako-ściowo, smaczną żywność, to szansa aktywizacji zawodowej lokalnych, ma-łych producentów, to szansa na integrację i jedność lokalnych społeczności, Małych Ojczyzn.

Piśmiennictwo

1. Adamczyk W., 2009. Ekologiczne problemy jakości wyrobów, Wydawnictwo Naukowe PTTŻ AE w Krakowie, Kraków.

187

2. Babicz M., Bajda Z., Blicharski T., Buczyński J.T., Luciński P., Szyndler-Nędza M., Różycki M., Skrzypczak E., Szulc K., 2013. Aktualne problemy w hodowli świń ras zachowawczych w Polsce. Przegląd Hodowlany, 3, 1-3.

3. Bajończyk J., 2009. Buraki w wielkim mieście, „Rzeczpospolita” z 18.07.2009, www.rp.pl.

4. Boruc R., 2016. Czy zbliża się kres ekspansji marek własnych w Polsce, Poradnik Handlowca, 2016, 11.

5. Bielawa A., 2011. Postrzeganie i rozumienie jakości – przegląd definicji jakości. Studia i Prace WNEiZ, 21, 143-152.

6. Chechelski P., 2005. Znaczenie marki w globalnej gospodarce żywnościowej. Przemysł Spożywczy, 59, 28-30.

7. Codex Alimentarius: 2006 - Codex Alimentarius Commission, FAO/WHO Rome, 2006.

8. Dąbrowska A., Babicz-Zielińska E., 2011. Zachowania konsumentów w stosunku do żywności nowej generacji. Hygeia Public Health, 46 (1), 39-46.

9. Duczkowska-Piasecka M., 2004. Europejskie znaki na produktach regionalnych - szansa na biznes. Przemysł Spożywczy, 58, 11, 44-45.

10. Gąsiorowski M., Jasiński J., 2004. System ochrony produktów regionalnych i tra-dycyjnych. Przemysł Spożywczy, 58, 11, 46-47.

11. Górska-Warsewicz H., 2006. Świadomość marki jako element jej kapitału. Przemysł Spożywczy, 60, 10, 34-35.

12. Górska K., Janczar-Smuga M., 2011. Znakowanie produktów żywnościowych a ich bezpieczeństwo dla konsumentów. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekono-micznego we Wrocławiu, Nauki Inżynierskie i Technologie 3, Wydawnictwo UE, Wrocław, 47-56.

13. Hełpa-Liszkowska K., 2013. Dziedzictwo kulturowe jako czynnik rozwoju lokal-nego. Studia Oeconomica Posnaniensia, 1, 6 (255), 5-18.

14. Jasiński J., Rzytki M., 2005. Tradycyjna kuchnia - przyszłość w przeszłości. Produkty odmiennego" traktowania. Bezpieczeństwo i Higiena Żywności. 26, 9, 16-17.

15. Kosiński R., 2017. Więzi z klientem tworzy się latami, Poradnik Handlowca 2, 16-18.

16. Kowalska A., 2010. Jakość i konkurencyjność w rolnictwie ekologicznym, Wy-dawnictwo Difin, Warszawa.

17. Krupiński J., Horbańczuk J.O., Kołacz R., Litwińczuk Z., Niemiec J., Zięcik A., 2011. Strategiczne kierunki rozwoju produkcji zwierzęcej uwarunkowane ocze-kiwaniem społecznym, ochroną środowiska i dobrostanem zwierząt. Polish Jour-nal of Agronomy, 7, 59-67.

18. Migdał W., 2009. Bezpieczeństwo produktów pochodzenia zwierzęcego – od pseudosanitarnych rygorów do paktu higienicznego. Przegląd Hodowlany, 4, 27-31.

19. Migdał W., 2012. Mięso – od cech funkcjonalnych do chronicznych chorób środowiskowych. Monografia »Postęp badań w hodowli świń i jego wykorzystanie w praktyce« Materiały Konferencyjne V Szkoły Zimowej. Wisła, 50-72.

20. Migdał W., 2015. Sterowanie jakością produktów pochodzenia zwierzęcego. Przegląd Hodowlany, 5, 1-9.

21. Migdał W., Dudek R., Kapinos F., Kluska W., Zając M., Węsierska E., Tkaczewska J., Kulawik P., Migdał Ł., Migdał A., Prudel B., Pieszka M., 2015.

188

Traditional smoking of meat and meat products – the factors influencing the level of polycyclic aromatic hydrocarbons (in:) 4th International Conference on “TRENDS IN MEAT AND MEAT PRODUCTS MANUFACTURING”, Kraków, 97-115.

22. Migdał W., 2010. Gwara i regionalizmy w rołnictwie i przetwórstwie. PTTŻ Oddział Małopolski, Kraków.

23. Mokras-Grabowska J., 2009. Możliwości rozwoju turystyki kulturowej obszarów wiej-skich w Polsce Turystyka Kulturowa, 1/2009, 14-31. www.turystykakulturowa.org.

24. Nowak L., 2014. Slow food – nowe podejście do konsumpcji produktów regio-nalnych. Marketing i Rynek, 6, 543-555.

25. Ozimek I., 2006. Bezpieczeństwo żywności w aspekcie ochrony konsumenta w Polsce, Warszawa: Wydawnictwo SGGW.

26. Poprawa M., 2017. Silver Generation przyszłością handlu, Poradnik Handlowca, 2017, 2, 30.

27. Sachajko A., 2005. UE promuje oryginalność. Bezpieczeństwo i Higiena Żywności, 27, 10, 14-15.

28. Szatkowski M., 2017. Milenialsi – szanse czy zagrożenie dla handlu lokalnego?, Poradnik Handlowca, 2, 48.

29. Szul E., 2012. Dekonsumpcja – moda czy sposób na kryzys. 316-328 (w:) Nie-równości społeczne a wzrost gospodarczy. Modernizacja dla spójności społeczno-ekonomicznej w czasach kryzysu, pod red. M. G. Woźniaka, zeszyt nr 24, UR Rzeszów, 316-328.

30. Trziszka T., Polanowski A., Dobrzański Z., Beń H., 2010. Nowe biopreparaty jako efekt realizacji projektu Ovocura. XXXV Międzynarodowe Seminarium Na-ukowo-Techniczne „Chemistry For Agriculture”, 28.11-1.12.2010, Karpacz. Ma-teriały seminarium (referat plenarny).

31. Urbaniak M., 2002. Rola marki jako gwarancji jakości na rynku dóbr produkcyj-nych, Problemy Jakości, styczeń 2002.

32. Ziemkowski M., 2007. Grypa prosto z dobrobytu, Charaktery, 6. 33. Żakowska-Biemans S., Kuc K., 2009. Żywność tradycyjna i regionalna w opinii

i zachowaniach polskich konsumentów. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 3, (64), 105-114.

34. Żakowska-Biemans S., 2012. Żywność tradycyjna z perspektywy konsumentów. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość 3, (82), 5-18.

Projekt „Kierunki wykorzystania oraz ochrona zasobów genetycznych zwierząt gospo-darskich w warunkach zrównoważonego rozwoju” współfinansowany przez Narodowe Centrum Badań i Rozwoju w ramach Strategicznego programu badań naukowych i prac rozwojowych „Środowisko naturalne, rolnictwo i leśnictwo” – BIOSTRATEG, nr umowy: BIOSTRATEG2/297267/14/NCBR/2016.

189



POLNISCHE TRADITIONS- UND NISCHENPRODUKTE TIERISCHER HERKUNFT

Władysław Migdał

Lehrstuhl für die Verarbeitung tierischer Produkte, Fakultät für Ernährungstechnologie,

Landwirtschaftsuniversität Krakau, ul. Balicka 122, 31-149 Kraków, Polen, e-mail: [email protected]

Eine Folge des gesellschaftlichen Wohlstands und der Sorge um eine

gesunde Ernährung ist der steigende Wert, der auf Qualität und Herkunft von Lebensmitteln gelegt wird. Bemerkbar ist ein wachsendes Interesse an ur-sprünglichen Erzeugnissen und Nischenprodukten. Neben den neuen Ernäh-rungstendenzen verzeichnen wir einen gewissen Widerwillen der Verbraucher gegen die Konsumgesellschaft, die sich in dem Trend zu rationalem und be-wusstem Konsum abzeichnet. Der Slogan „weniger heißt mehr“ steht für einen einfachen, gesunden, entschleunigten Lebensstil, bedingt durch einen Über-druss an Konsum, die Dominanz hochgradig weiterverarbeiteter Lebensmittel auf dem Markt und die Mode für „weniger, natürlicher, verantwortlicher“ [Świderski, 1999]. Wir beobachten eine „Neuentdeckung“ mancher traditio-neller Lebensmittel und gering verarbeiteter Nischenprodukte als „better for you“. Immer deutlicher sichtbar wird eine gewisse „Verbraucher- Ethnozentrik“, also die Bevorzugung von Waren und Dienstleistungen aus Po-len, den Regionen und den lokalen Märkten. Dies erwächst aus der Überzeu-gung, dass der Kauf von Produkten fernerer Herkunft unmoralisch und ver-werflich ist [Szul, 2012]. Ein Verbraucher, der dieses Prinzip anwendet, kauft Produkte, die aus dem eigenen Land oder der eigenen Region stammen. Dies eröffnet eine neue Chance für lokale Produzenten, Firmengeschäft, Feinkostlä-den, Geschäfte mit traditionellen lokalen Lebensmitteln, aber auch für die Gast-ronomie, die sich auf regionale Speisen spezialisiert.

Marktforscher unterscheiden drei wesentliche Verbrauchergruppen: - Generation 60+ (Silbergeneration), - Milleniumsgeneration (Generation Y) – die Jahrgänge 1980 bis 2000 stellen die größte Kaufkraft der Welt dar, in Polen etwa 11,2 Mio. Menschen, ca. 29% der Gesamtbevölkerung,

190

- Generation Z – junge Menschen, geboren nach 2000 und aufgewachsenen in den Zeiten des Internets, in dem sie auch gerne Einkäufe machen [Szatkowski, 2017].

Der E-Handel ist der sich am dynamischsten entwickelnde Bereich des Einzelhandels. Im Jahr 2015 belief sich sein Wert auf 27 Mrd. Złoty, für 2020 wird ein Anstieg auf 63 Mrd. Złoty erwartet. Eine besonders interessante Ver-brauchergruppe ist die Milleniumsgeneration, die stärker als die Älteren (60+) für Umweltschutz und einen gesunden Lebensstil sensibilisiert sind und des-halb Qualität, Einzigartigkeit, Authentizität und Tradition schätzen. Diese Ver-braucher greifen gerne nach lokalen, polnischen, saisonalen, direkt vom Erzeu-ger gelieferten Produkten. Es handelt sich um eine anspruchsvolle Kundschaft, die feste Beziehungen zu Erzeugern aufbaut und genaue Produktinformationen erwartet. Dieser Kunde unterwirft sich nicht den kosmopolitischen Ernährungs-trends, sondern strebt nach Aufrechterhaltung seiner kulturellen Identität, was sich in einer steigenden Nachfrage nach traditionellen, regionalen und lokalen Nahrungsmitteln ausdrückt. [Poprawa 2017]. Für einen immer größeren Teil der polnischen Verbraucher ist die Herkunft der Nahungsmittel ein wichtiges Kaufkriterium. Der polnische Kunde verhält sich also enthnozentrisch [Żakowska-Biemans, 2012]. Dadurch wird der Markt der traditionellen, regio-nalen und lokalen Produkte zu einem wichtigen Marktsegment, das den Erwar-tungen eines immer anspruchsvoller werdenden Verbrauchers gerecht wird. Dies drückt sich in einem gewandelten Konsumverhalten aus. Dazu gehören: Ökokonsum (steigende Popularität von Bio-Lebensmitteln), lokaler Konsum, rationaler Konsum (gesunde Ernährung), ethischer Konsum (bewusst, verant-wortungsvoll, nachhaltig, ohne Abfälle, Ausbeutung von Menschen, Tierquäle-rei und Umweltzerstörung) sowie die sich entwickelnde Slow-Food-Bewegung, die einen entschleunigten Lebensstil propagiert, dessen Wahrzeichen die Schnecke ist [Ozimek, 2006]. Slow Food lanciert den Anspruch auf einen Ge-schmack, den wir in der globalisierten Konsumgesellschaft, in der alles gleich schmeckt, verloren haben. Slow Food bedeutet auch unsere eigenen bewussten, durchdachten, rationalen, selbst getroffenen Entscheidungen, durch die unsere Lebensqualität steigt und wir weder uns selbst noch anderen schaden [Ozimek, 2006]. Dank eines solchen Herangehens an Leben und Konsum fühlen wir uns wahrhaft frei. Die einzigen Barrieren bei dieser Entwicklung sind Produktprei-se und Kundenkomfort [Ozimek, 2006]. Die Förderung des lokalen, regionalen Verbrauchs beruht auf dem Augenmerk, das den lokalen Verkaufsorten und der Rolle, die sie für die Entscheidungen der Verbraucher spielen, geschenkt wird. Wenn wir sicher sein wollen, dass das Produkt frisch und sicher ist, müssen wir die Entfernung kennen, die es von seinem Erzeugungsort bis zu unserer Haus-tür zurückgelegt hat. Eine Bezeichnung dafür sind die sogenannten Foodmiles, die die Wegstrecke angeben, die ein Produkt zurückgelegt hat, bis es den Tisch es Verbrauchers erreicht [Nowak, 2014]. Diese Zahl bezieht sich aber auch auf die Entfernung, die wir zum Ort des Kaufs der Lebensmittel zurücklegen, wes-

191

halb wir am besten in Geschäften einkaufen sollten, die möglichst nah an unse-rem Wohnort liegen. Im Rahmen der Foodmiles sollten wir das Herkunftsland der Produkte beachten und vor allem lokale Produkte an möglichst nah gelege-nen Verkaufsstellen kaufen, was hohe Qualität und Frische der Waren gewähr-leistet [Ozimek, 2006]. Darüber hinaus tragen wir zur Entwicklung des lokalen Lebensmittelmarkts bei und geben mittelbar dem polnischen Erzeuger Arbeit, der durch seine Steuerabgaben zur Verbesserung unserer Lebensbedingungen beiträgt. Dieser Trend tritt im Verbraucherverhalten immer deutlicher zu Tage. Trotzdem verzichten wir, wie das Meinungsforschungsinstitut CBOS ermittelt hat, zunehmend auf den Einkauf in kleinen Läden zugunsten von Supermärkten und Einkaufszentren. Wochenmärkte und Basare werden negativ gesehen als etwas, was den öffentlichen Raum verschandelt, weshalb die örtlichen Behör-den versuchen sie zu liquidieren oder zu modernisieren [Szul, 2012]. Weltweit werden dagegen Märkte zu Zentren des Lebens von Stadtteilen, ziehen Kunden an, die sich eben dort mit frischen, gesunden Lebensmitteln versorgen, ange-nehm die Zeit verbringen, ihre Nachbarn treffen und sich mit den Verkäufern unterhalten können [Bajończyk, 2009]. Häufig betreffen diese Gespräche die funktionellen Eigenschaften von Lebensmitteln. Wenn wir von Fleisch und Fleischprodukten der neuen Generation sprechen, möchten wir, dass es Fleisch von höchster Qualität ist oder echte polnische Wurst, hergestellt aus polnischen Rohstoffen, denn das liegt im Interesse sowohl der polnischen Viehzucht und der weiterverarbeitenden Industrie als auch des polnischen Verbrauchers [Migdał, 2012]. Ein solches vom polnischen Verbraucher „neuentdecktes“ Fleisch ist das polnische Rind- und Lammfleisch: Rindfleisch, das von Fleisch-viehrassen stammt, die auf landwirtschaftlichen Grünflächen weiden und sich stolz nach Landschaften wie dem Bieszczady-Gebirge, den Sudeten, dem Land am Bug, Podlachien oder Ermland und Mauren benennt oder Lammfleisch von polnischen Rassen, die einer noch recht schmalen Verbrauchergruppe als „Be-skiden-Lamm“, „Podhale-Lamm“, „Świniarka“, „Großpolnisches Lamm“ be-kannt sind. Neuentdeckt ist auch Gänsefleisch, das sich zunehmender Beliebt-heit erfreut [Migdał, 2012]. Hier bedarf es noch der Überwindung bestimmter Stereotype wie: fettes Fleisch (Gans), unangenehmer Geruch (Hammel), ver-gammeltes Fleisch – Rindfleisch. Dazu gehört eine geschickte Vermarktung, die sich auf die Darstellung der funktionellen Eigenschaften von Fleischsorten stützt [Migdał, 2012].

Ein Lebensmittel, das einen ausgewogenen Säurequotienten n3/n6 (am meisten mehrfach ungesättigte, langkettige Fettsäuren) und damit eine gesund-heitsfördernde Wirkung aufweist, ist Fisch. Das betrifft jedoch nur qualitativ hochwertigen Fisch, der mehrfach ungesättigte, langkettige Fettsäuren (DHA, EPA) enthält, und nicht Abfallfisch. Solche qualitativ hochwertigen Fischsor-ten der „neuen Generation“, die schon seit Jahrhunderten bekannt sind, sind der gute alte polnische Karpfen und die Forelle (Insbesondere die Bachforelle) so-wie andere polnische Süßwasserfische.

192

Ein Produkt der Zukunft ist auch das Ei. Nach vielen Jahren der Kritik wurde wissenschaftlich belegt, dass Eier der neuen Generationen, insbesondere bereichert durch Vitamine und Omega-3-Fettsäuren die Quelle der ersten Nah-rungsergänzungsmittel auf Eierbasis sein werden, die bei der Vorbeugung von Zivilisationskrankheiten (chronischen Umwelterkrankungen) eine Rolle spielen können [Trziszka u. a., 2010]. Besonders großes Augenmerk wird auf Eier von Hennen einheimischer Rassen gelegt: des Polnischen Grünfüßlers und des Pol-nischen Gelbfüßlers. Die Eier dieser Hennen sind bekannt für einen niedrigeren Cholesterinspiegel und gelten – zu Unrecht – gar als „cholesterinlose Eier“.

Die Produktion guter traditioneller, lokaler/regionaler und Nischenpro-dukte basiert auf der hohen Qualität der natürlichen Rohstoffe, einheimischen Tier- und Pflanzensorten und Tierrassen. Eine sehr hohe Qualität und ihre Marke besitzen in Polen Wurstwaren, die traditionellerweise aus dem Fleisch einheimischer Tierrassen hergestellt werden, wie etwa des Złotniki- und des Puławy-Schweins oder des Simmentaler Fleckviehs, Milch und Milchprodukte von Kühen der Rassen Polnisches Rotvieh oder Polnischer Weißrücken, eine ganze Reihe von Schäfereiprodukten (die Käsesorten Oscypek, Redykołka, Bundz und Bryndza, die Molke Żentyca sowie Podhale-Lammfleisch) von pol-nischen Bergschafen, Eier vom Polnischen Grünfüßlers, Zator-, Milicz-, Starzawa- oder Świętokrzyski-Karpfen. Lokale/regionale und traditionelle Pro-dukte bieten die Chance für Regionalentwicklung. Lokale Produkte tierischer Herkunft stellen dabei eine einzigartige Chance für die Entwicklung der der polnischen Zucht und Fischereikultur. Einheimische Zuchtrassen sind ein be-redtes Zeugnis der polnischen Zuchtkultur. Der Schutz dieser Ressourcen wur-de in der Konvention über die Biodiversität vom Juni 1992 festgehalten. Polni-sches Rotvieh und Polnische Weißrücken, die Ponyrassen Konik und Huzule, Schafrassen wie die bunte Abart des Polnischen Bergschafs und des polnischen Merino, Wrzosówka, Świniarka, Schafrassen, die nach Orten und Regionen wie Olkusz, Kamieniec, Żelazna, Uhrusk, Großpolen, Pommern bezeichnet sind, Legehennen – Grün- und Gelbfüßler –, Gänse aus Zator, Kielce, Biłgoraj, Lublin, dem Karpatenvorland, Rypin, Suwałki, Pommern, Enten – Verkleinerte Ente und Polnische Peking-Ente –, Schweine – weißes und Buntes Złotniki- und Puławy-Schwein –, Bienen – Kampinos-Linie und Augustów-Linie. Insge-samt 75 (im Jahr 2011 noch 87) der wertvollsten Rassen, Arten und Sorten wurden unter Schutz gestellt, da diese Tiere einen Genpool von unschätzbarem Wert darstellen [Krupiński u. a., 2011]. Aus Rostoffen von diesen Rassen wer-den höchstwertige traditionelle Produkte hergestellt, Der Verbraucher sucht nach Podhale- und Beskiden-Lamm, Schweinefleisch der Sorten Świniarka und Wrzosówka. Großer Popularität erfreuen sich die Eier des Polnischen Grünfüßlers und des Polnischen Gelbfüßlers, die immer häufiger von kleinen Betrieben gehalten werden. Die Milch vom Polnischen Rotvieh wird unter an-derem von der Molkereigenossenschaft in Limanowa verwertet, die sich auf die Produktion von reifenden Käsesorten vom holländischen Typ und Quark spezi-

193

alisiert. Die Rohmilch stammt von Tieren, die auf Bergalmen weiden. Aus Fleisch des Złotniki-Schweins (Weißes und Geflecktes Złotniki-Schwein) so-wie vom Puławy-Schwein werden in Großpolen, Masowien, im Lubliner Land und im Karpatenvorland hervorragende Würste hergestellt. Von den außerge-wöhnlichen Eigenschaften dieser Fleischsorten zeugt die Tatsache, dass das Fleisch des Puławy-Schweins auch bei ausländischen Abnehmern Anerken-nung gefunden hat. Eine gewisse Partie von schweren Mastschweinen wurde von einem Abnehmer in Spanien zur Produktion von reifendem Schinken ge-kauft [Babicz u. a., 2013]. Derzeit wird die Kampagne „Regionales Schweine-fleisch – Geschmack der Tradition“ („Wieprzowina regionalna – doceń smak tradycji“) durchgeführt, die einen Anstieg des Bewusstseins seitens der Gast-ronomie bezüglich des Fleischs polnischer einheimischer Rassen und einer Er-weiterung des Wissens über organoleptische Werte und die Möglichkeit der kulinarischen Verwendung der Rassen Puławy-Schwein, Geflecktes und Wei-ßes Złotniki-Schwein bezweckt [Babicz u. a., 2013].

Erkannt wurden auch die Vorzüge der polnischen Teichwirtschaft: polnische Karpfenarten (aus Zator, Milicz, Niemodlin, Bestwina, Osieck, Złoty Potok, Gołysz, Rytwiany, Małyszyn, Oksa, Wójcza, Ruda Maleniecka, Starzawa), polnische Forellen (Kłodzko, Złoty Potok, Bergforellen) und andere Süßwasserfische (Karauschen aus Polesien, Hechte aus Sejny und den Raduńskie-Seen, kaschubischer Aal, die kaschubische Räuchermaräne Morënka, Maränen aus dem Powidzkie-See und der Drawskie-Seenplatte, Lavaret aus dem Miedwie-See). Diese Fische wurden auf die Liste der traditio-nellen Lebensmittel (Lista Produktów Tradycyjnych, LPT) des Ministerium für Landwirtschaft und Landentwicklung gesetzt. Der Zator-Karpfen wurde durch die Durchführungsverordnung (EU) Nr. 485/2011 vom 18. Mai 2011 in das Register der geschützten Ursprungsbezeichnungen (g. U.) und der geschützten geografischen Angabe (g. g. A.) aufgenommen.

Die Vermarktung und der Verkauf dieser Produkte stimuliert die Ent-wicklung der Zucht einheimischer Rassen, deren Existenz durch die Tendenz zu maximaler Effizienz und Globalisierung der Produktion bedroht sind. Die einheimischen Rassen sind dem Konkurrenzdruck gegen hochproduktive Ras-sen und „Fertigungslinien“ der Tierproduktion nicht gewachsen. Die Praxis zeigt jedoch, dass mit steigender Produktivität die besondere Qualität des Roh-stoffes und des Endprodukts verloren geht. Einheimische Rassen und traditio-nelle Produkte bestehen üblicherweise nicht gegen unlauteren Wettbewerb. Es ist kein Geheimnis, dass unsolide Erzeuger sich hinter einem traditionellen Markenprodukt verstecken und so versuchen, ein schlechteres, billigeres Pro-dukt zu verkaufen. Ein Beispiel sind Schafmilcherzeugnisse (die aus dem süd-polnischen Bergland stammenden Käsesorten Oscypek, Redykołka, Bundz, Bryndza), die von unehrlichen Erzeugern vollständig aus Kuhmilch hergestellt werden, die Lisiecka-Wurst, die außerhalb ihrer angestammten Heimat, den Gemeinden Liszki und Czernichów, häufig unter Verwendung von Geflügel

194

hergestellt wird, oder Eier, die fälschlich als von Hennen der Rassen Polnischer Grünfüßler und Polnischer Gelbfüßler stammend verkauft werden. Ein anderes Beispiel ist gespritztes Fleisch oder Fleisch, dass als aus Polen stammend ver-kauft wird, in Wirklichkeit aber aus Belgien, Dänemark oder Deutschland kommt. Benötigt werden rechtliche Regelungen, die solchen Praktiken vorbeu-gen, sowie die Einhaltung des geltenden Rechts. In der Verordnung (EU) Nr. 1169/2011 (Lebensmittel-Informationsverordnung) steht, dass das Ursprungs-land oder der Herkunftsort eines Lebensmittels immer dann angegeben werden sollten, wenn ohne diese Angabe die Verbraucher über das eigentliche Ur-sprungsland oder den eigentlichen Herkunftsort dieses Erzeugnisses irregeführt werden könnten. Ab dem 1. April 2015 gilt die Durchführungsverordnung (EU) Nr. 1337/2013, in der detailliert die Grundsätze der Bezeichnung des Ur-sprungslandes oder Herkunftsortes von frischem, gekühltem oder gefrorenem Schweine-, Schaf-, Ziegen- und Geflügelfleisch aufgelistet sind. Gemäß dieser Verordnung ist auf dem Etikett die Angabe des Mitgliedstaats bzw. Drittlands vorzusehen, in dem ein Tier für einen Zeitraum aufgezogen wurde, der einem wesentlichen Teil des gewöhnlichen Aufzuchtszyklus der jeweiligen Tierart entspricht, sowie die Angabe des Mitgliedstaats bzw. Drittlands, in dem es ge-schlachtet wurde. Dank dieser Verordnung darf ein Produzent dem Verbrau-cher nicht „polnisches Schweinefleisch“ oder „polnisches Rindfleisch“ von Tieren anbieten, die außerhalb Polens aufgezogen wurden und erst „gestern“ die Grenze unseres Landes passiert haben. Wenn wir die Etiketten lesen, frem-des Schweinefleisch boykottieren und die Zollbehörden wirksam die Einhal-tung der Vorschriften der Verordnung (EU) Nr. 1337/2013 überwachen, be-steht eine Chance, dem Rückgang des Schweinebestands in Polen Einhalt zu gebieten. Wir dürfen auf dem Markt keinerlei gefälschte Lebensmittel tolerie-ren. Bei diesen handelt es sich um Lebensmittelerzeugnisse, an denen Verände-rungen vorgenommen wurden, die ihre tatsächliche Zusammensetzung verän-dern (wenn Substanzen hinzugegeben werden, die die Zusammensetzung oder den Nährwert des Produkts verändern oder der Gehalt eines Bestandteiles ver-ringert wird, der sich auf den Nährwert auswirkt), und der Verbraucher nicht darüber informiert wurde oder bei denen auf der Verpackung falsche Bezeich-nungen, Datumsangaben oder Herstellungsort stehen oder Zusammensetzung, Mindesthaltbarkeitsdatum oder Verbrauchsdatum nicht der Wahrheit entspre-chen [Codex Alimentarius, 2006]. Es darf keine Erlaubnis geben für die Fäl-schung traditioneller Produkte, etwa die Herstellung von Oscypek ausschließ-lich aus Kuhmilch, den Verkauf von Karpfen unbekannter Herkunft als Zator-Karpfen, die Herstellung von Wurst, die dem Typ Lisiecka-Wurst entspricht, außerhalb der Gemeinden Liszki und Czernichów und ihr Vertrieb etwa als „Lisicka-Wurst“.

Bei Erzeugung und Verkauf von Lebensmitteln (darunter auch traditio-nellen Produkten) ist die Auszeichnung der fertigen Produkte von besonderer Bedeutung, insbesondere ihre Etikettierung, Zertifizierung, Vermarktung und

195

Darstellung. Bei der Produktion von Wurstwaren gebietet die Qualitätssiche-rung auch die Wiederherstellung von Normen für typische polnische Produkte. Ohne die Wiederherstellung und Einhaltung von Branchennormen für Krakauer oder Schlesische Wurst werden wir auf dem Markt weiterhin Krakauer aus Ge-flügel oder Straußenfleisch mit Anteil von Separaratorenfleisch finden (wäh-rend es sich bei der echten Krakauer um eine Wurst aus Schweine- und Rind-fleisch handelt) und die Schlesische Wurst wird sich in nichts von gewöhnli-cher Wurst (Kiełbasa Zwyczajna) unterscheiden (während echte Schlesische zu 25% aus Schweinefleisch der 1. Güteklasse, 255 Schweinefleisch der 2. Güte-klasse und 50% aus Schweinefleisch der 2. Güteklasse besteht). Auf dem Markt befindet sich ein ganzes Spektrum an angeblich traditionellen Land- und Hausmacherwürsten oder -schinken, die nichts mit ihrem Namen zu tun haben und deren Qualität viel zu wünschen übriglässt. Da es keine klaren Definitio-nen für Land- oder Hausmachererzeugnisse gibt, können solche Bezeichnungen für hochproduktive, industriell hergestellte, „gebeizte“ und nicht traditionell geräucherte Produkte verwendet werden, wodurch der Verbraucher in die Irre geführt wird, der fälschlich davon ausgeht, dass das Produkt wie bei der traditi-onellen Hausschlachtung hergestellt wird. Gemäß der Verordnung (EU) Nr. 1169/2011 vom 25. Oktober 2011 (Lebensmittel-Informationsverordnung) darf ein Produkt vom Typ „Hausmacher“, „Großmutter“ oder „Altpolnisch“ keine erlaubten Zusätze wie Farbstoffe oder Geschmackverstärker und keine Halbfer-tigprodukte wie Separatorenfleisch oder Soja-Eiweißisolate enthalten und darf nicht mit modernen Produktionsmethoden hergestellt werden. Trotz mancher Proteste von Erzeugerseite halte ich diese Verordnung für gut (nicht ideal) und notwendig – sowohl für Verbraucher als auch ehrliche Erzeuger.

Die Qualität traditioneller tierischer Erzeugnisse beruht auch auf der herkömmlichen Fütterung von Tieren ohne genmodifizierte Futtermittel, auf traditioneller Weidewirtschaft, der Fütterung von Fischen ausschließlich mit Getreidefutter oder der Freilaufzucht von Leghennen. Die Wiesen am Fluss Narew oder die Weiden des Gebirgsvorlandes, auf denen Polnisches Rotvieh weidet, bewirken, dass die Milch dieser Kühe sich durch besondere Eigen-schaften auszeichnet und die Landwirte daraus hervorragende Süßmilchkäse gewinnen. Erzeuger und Verbraucher traditioneller Wurstwaren wissen um den besseren Geschmack von Würsten aus dem Fleisch von traditionell gefütterten Tieren. Im Juli 2009 hat eine Gruppe von Fischzüchtern aus der Woiwodschaft Heiligkreuz die Genossenschaft „Traditioneller Karpfen aus dem Heiligkreuz-land“ („Świętokrzyski karp tradycyjny“) gegründet, die sich auf traditionelle Zuchtmethoden beruft, bei der die zum Verkauf bestimmten Karpfen aus-schließlich mit Getreide gefüttert werden. Diese Methode, die vor allem von der Verwendung natürlicher Futtervorkommen (ergänzt durch Getreidefutter-mittel) ausgeht, liefert ein Produkt, dass der Qualität der vor Jahren gezüchte-ten Karpfen in nichts nachsteht.

196

Bei regionalen Traditions- und Nischenprodukten geht es aber nicht nur um einheimische Rassen, traditionelle Fütterung und besondere Rohstoffe. Dazu kommen einzigartige Technologien und die Verbindung mit der Region und ihrer Kultur. Der Verbraucher von heute ist immer anspruchsvoller und sucht nach Besonderheiten, die auf natürliche Weise hergestellt werden, häufig nach jahrzehnte- oder jahrhundertealten Technologien. Diesen Anforderungen kommen lokale/regionale und traditionelle Erzeugnisse entgegen. Eine jahr-hundertalte Tradition hat die Haltbarmachung von Lebensmitteln durch Pökeln und Räuchern. Die traditionelle Räucherung unterscheidet sich grundlegend von der industriellen Bearbeitung in industriellen Räucher- und Brühkammern, da traditionelles Räuchern ein Prozess ist, der gemäß der Kunstfertigkeit und dem Wissen lokaler Erzeuger verläuft und zu dem Trocknung, Kalt-, Warm- Heißräucherung sowie Räuchern und Backen in einem Prozess – hell, dunkel, braun, kirschfarben etc. – gehören, je nach der überlieferten lokalen Tradition, ausgeführt in traditionellen Räucherkammern, in denen die Verbrennung von Hartholz von Laubbäumen mit einer entsprechenden Feuchtigkeit die Quelle für Rauch und Wärme darstellt, mit einer Feuerstelle innerhalb der Kammer, über der sich das Räuchergut an Stangen oder Haken befindet [Migdał u. a., 2015]. Die Verordnung des Ministeriums für Landwirtschaft und Landentwick-lung vom 15. Dezember 2014 definiert den traditionellen Prozess als „Räu-chern ohne Verwendung von den Räucherrauch aromatisierenden Substanzen“. Industrielle Räucherung in Räucher- und Brühkammern oder elektrostatische Behandlung in einem Hochspannungsfeld haben, ähnlich wie der Einsatz von Aromastoffen, nichts mit traditioneller Räucherung zu tun.

Bei der traditionellen Räucherung ist die Quelle von Rauch und Wärme die Verbrennung von Laubhölzern, während industrielle Räucher- und Brüh-kammern mit Hochdruckdampf, elektrischem Strom, Gas oder Brennöl betrie-ben werden können. Auf der Grundlage von Untersuchungen der Eigentümer und eigener Untersuchung des Lehrstuhls für die Verarbeitung tierischer Er-zeugnisse der Landwirtschaftsakademie Krakau lässt sich feststellen, dass der Endeffekt der traditionellen Räucherung, also der Gehalt von Benzo(a)pyren und polyzyklischen aromatischen Kohlenwasserstoffen in Fleischprodukten, unter anderem von dem Rohstoff, der Fleischsorte, der Entfettung, der Wurst-sorte, den Gewürzen und funktionellen Zutaten, der Art der verwendeten Hülle, der Art der thermischen Verarbeitung, der Räuchertemperatur, dem Trock-nungsgrad, der Art und Konstruktion der Räucherkammer, dem verwendeten Holz (Sorte, Härte, Feuchte), der Art der Rauchgewinnung, der Größe der Feu-erstelle, der Größe der Holzscheite, der Stärke der Holzschicht, der Anord-nungsweise der Holzscheite, der Zusatzausstattung der Räucherkammer (De-flektoren, Rauchgasableitung, Verrieglung), der Art der Entnahme der Proben zur Analyse, den Beuzeichnungsmethoden, der Erfahrung und den Fähigkeiten des Räucherers, der Häufigkeit der Reinigung der Räucherkammer abhängt. Im Rahmen des vom Nationalen Zentrum für Forschung und Entwicklung geför-

197

derten Projekts „Richtungen der Nutzung und des Schutzes der genetischen Ressourcen von Nutztieren unter den Bedingungen der nachhaltigen Entwick-lung“ („Kierunki wykorzystania oraz ochrona zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich w warunkach zrównoważonego rozwoju“) und der Entwick-lungsarbeiten „Natürliche Umwelt, Land- und Forstwirtschaft“ („Środowisko naturalne, rolnictwo i leśnictwo“), Vertrag Nr. BIOSTRA-TEG2/297267/14/NCBR/2016, wurde eine Analyse des Gehalts an polyzykli-schen aromatischen Kohlenwasserstoffen und Benzo(a)pzren in knapp 50 tradi-tionellen Räucherprodukten, die aus tierischen Produkten einheimischer Rassen hergestellt wurden, durchgeführt. Dabei handelte es sich um Schafskäse, Zie-genkäse, Kuhmilchkäse aus der Milch vom Polnischen Rotvieh und Simmentaler Fleckvieh, Wurstwaren aus dem Fleisch des Złotniki- und des Puławy-Schweins, Podhale-Lammfleisch, Pferdefleisch von Kaltblüterrassen wie Sztum- und Sokółka-Pferd, Gänsefleisch von Pommerschen und Kołuda-Gänsen, geräucherten Zator- und Lublin- Karpfen, geräucherte Bachforelle. Alle diese Produkte zeichneten sich durch hohe Qualität und unnachahmlichen Geschmack aus, entsprachen den geltenden Normen bezüglich des Gehalts an polyzyklischen aromatischen Kohlenwasserstoffen und können als traditionelle Produkte von höchster Qualität gelten.

Unter einem traditionellen Erzeugnis ist ein Produkt zu verstehen, des-sen Qualität und besondere Eigenschaften sich aus der Anwendung traditionel-ler Produktionsmethoden ergeben, als die solche Methoden gelten, die seit mindestens 25 Jahren gebräuchlich sind. Die Aufgabe der Liste traditioneller Produkte (LPT) ist nicht der Schutz der Produktbezeichnungen, sondern die Vertiefung des Wissens der Verbraucher über das kulinarische Erbe und tradi-tionelle Lebensmittel. Die Liste bezweckt ein gesteigertes Kundeninteresse an solchen Produkten, was sich wiederum in einem Anstieg des Verkaufs und des Verzehrs traditioneller Lebensmittel niederschlägt. Zusätzlich bietet die LTP die Möglichkeit der Beantragung von Abstrichen (Derogationen) von tierärztli-chen, hygienischen und sanitären Herstellungsvorschriften, wie sie etwa für Großerzeuger gelten. Diese Ausnahmen dürfen jedoch keinen negativen Ein-fluss auf die Qualität und die gesundheitliche Unbedenklichkeit der Produkte haben. Im Handel befindet sich eine ganze Reihe von sogenannten traditionel-len Wurstwaren unter solchen Handelsbezeichnungen wie „Heimische“, „Hausmacher“ oder „Traditionelle“, die in industriellen Räucher- und Brüh-kammern oder unter Verwendung von Raucharomastoffen verarbeitet werden. Dabei handelt es sich nicht um traditionelle Produkte. Andererseits haben nicht alle Erzeuger, die traditionelle Produktionsmethoden anwenden, ihre Erzeug-nisse auf der LPT registrieren lassen, etwa um die Rezeptur ihrer Produkte zu schützen, aus Zeitmangel oder weil der verlangte Zeitraum der Produkttradition nicht nachgewiesen werden konnte. Die Bezeichnungen „traditionell geräu-chertes Produkt“ und „geräuchertes Produkt, traditionell“ sind nicht gleitbedeu-tend. Da sie zumeist in einem kleineren Umfang hergestellt werden, auf sach-

198

gerechte Weise, ohne chemische Zusätze und moderne Technologien, stellen sie die Elite unter den Nahrungsmitteln dar. Bei der Produktion werden natürli-che Gewürze verwendet. Seit Jahrhunderten wird der Reichtum von Wiesen, Feldern und Wäldern genutzt, insbesondere bei der Produktion von Wurstwa-ren, Milchprodukten und Likören, weshalb viele Hersteller traditioneller Pro-dukte auch heute gern auf die Vielfalt der heimischen Pflanzen, Kräuter und Gewürze (Bärlauch, Wacholder, Majoran) zurückgreifen.

Ein wichtiges Merkmal regionaler und traditioneller Produkte ist der enge Bezug zur Region. Eine unnachahmliche und spezifische Qualität ist ver-bunden mit Klimabedingungen, Traditionen, Kulturerbe, besonderen Fertigkei-ten – also mit allen Elementen der kleinen Heimaten. Einen solchen Bezug hat die Lisiecka-Wurst zu den Gemeinden Liszki und Czernichów, die Tuchowska-Wurst zur Stadt Tuchów, der Oscypek zur Landschaft Podhale, der Zator-Karpfen zum Karpfental, der Gzik genannte Kräuterquark und Hauskäse zur Region Großpolen, Käse aus Wiżajny und Korycin zu Podlachien, Honig aus Drahim und Niederschlesien zu diesen Regionen. Diese Beziehung ist gegen-seitig. Das Produkt gewinnt an Reputation dank der Besonderheit des Her-kunftsortes, und durch seine Reputation wirkt es sich positiv auf das Image der Region und ihrer Bewohner aus, wird zu einer zusätzlichen Einnahmequelle für Landwirte und Erzeuger, zu einem Faktor der Fremdenverkehrswerbung und der Entwicklung der Agrotouristik, unterstützt lokale Unternehmen. Viele regi-onale/lokale Produkte, insbesondere die ältesten unter ihnen, haben bis heute ihre historischen mundartlichen Bezeichnungen gehalten, die einen zusätzli-chen Trumpf darstellen. Exotische, unbekannte Namen in Verbindung mit ei-nem unnachahmlichen Geschmack ziehen Touristen an, wecken Neugier und Begeisterung. Nicht jeder weiß, dass es sich bei Dzionie Rakowskie um eine Art Blutwurst handelt, die im natürlichen Schweine- oder Rinderdarm gebraten wird und ihrem Aussehen nach an Leberwurst erinnert. Sołdra ist Schinken mit Knochen, Karminadel ein Brätling, bei Kastler handelt es sich um Räucher-speck, Habas ist Speck, Kita geräucherter Schweineschinken, Czernina eine Suppe aus Gänse- oder Entenblut. Obóna und Okrasa ist rohes Gänsehack, ab-geschmeckt mit Salz, Pfeffer und Majoran, das als Brotaufstrich verwendet wird. Eine Sosyska ist eine dünne Brühwurst, Woszt ist einfach Wurst, Przysucha ein im Kamin geräucherter Schinken, Żymlok ist eine schlesische Semmelwurst mit Innereien, Kumpia eine kaltgeräucherte Schweineschaufel, Cmer ist Buttermilch, Kapołka ist Molke, Kiszka kann mancherorts Stockmilch bedeuten und Pomaska Butter. Gołka, Klocek, Pucok und Kara sind geräucher-te Kuhmilchkäse. Lasfór ist Forelle, Maranka Maräne und Piątnik der Fasten-karpfen [Migdał, 2010]. Man mag sich die Miene eines Fremden vorstellen, dem in Schlesien, insbesondere im Teschener Schlesien, eine „Kiszka“ angebo-ten wird und der statt der erwarteten Blutwurst einen Teller Stockmilch vorge-setzt bekommt. Bei der Vermarktung traditioneller, regionaler/lokaler Produkte lohnt es sich, ihre Geschichte zu rekonstruieren (ein Volkskundler kann dabei

199

wertvolle Hilfe leisten), um nicht nur die Rezeptur, sondern auch die alten lo-kalen Bezeichnungen zu erhalten. Leberpasteten gibt es viele, aber Leberka ist einzigartig. Blutwurst gibt es überall, aber echte schlesische Krupnioki nur in Schlesien, Pressack gibt es überall in Polen, aber Blutke nur in der Landschaft Kociewie in Pomerellen und Preswórszt in Schlesien, Schweinekamm gibt es überall, aber Karbónade nur im Ermland, Schinken stellen alle her, aber Kite nur die Bewohner der Umgebung von Cieszyn. Wenn man Speck haben will, kauft man in Warschau Słonina, in der Gegend von Bochnia Spyrke, in Schle-sien Szpek und in Podhale Śpek. Stockmilch heißt im Dialekt der Beskidengo-ralen Uobzygła, im Teschener Schlesischen Kiszka, im Masurischen Krzesiste Mleko, in der Gegend von Białystok dagegen Kisle Mleko [Migdał, 2010]. Mundarten sind schön in ihrer Vielfalt, sie stellen ein großes Kulturerbe dar und ein wesentliches Element der regionalen Identität dar.

Regionale/lokale Produkte sind ein wichtiges Element, dass lokale Gemeinschaften aktiviert und verbindet. Es bilden sich Produzentengruppen für das jeweilige Produkt, vereine organisieren Veranstaltungen, die Werbung für das traditionelle Produkt und die Region machen. Beispiel sind das „Käsefest“ („Święto sera“) in Korycin, das „Fest der Lisiecka-Wurst“ („Święto Kiełbasy Lisieckiej“) in Liszki und Czernichów, das „Fest der Schweinshaxe aus dem Karpatenvorland“ („Święto Golonki Podkarpackiej“) in Pilzno, der „Tag des Wurstmachers des Karpatenvorlands“ („Podkarpacki Dzień Wędliniarza“) in Radomyśl Wielki, das „Blutwurstfest“ („Święto Krupnioka“) in Katowice, das „Karpfenfest“ („Święto Karpia“) in Zator, ähnliche Karpfenfeste in Milicz und Zloty Potok, „Oscypek Fest“ in Żywiec, die „Honigernte in Kurpie“ („Kurpiowskie miodobranie“) in Mysyzniec, das „Niederschlesische Fest des Weins und Honigs“ („Dolnośląskie Święto Miodu i Wina“) in Przemków, die „Zeit des guten Käses“ („Czas Dobrego Sera“) in Sandomierz, das Festival des traditionellen Käses „Zeit für Käse“ („Czas na ser“) in Lidzbark Warmiński, das „Festival des Sudetenrindfleischs“ („Festiwal Wołowiny Sudeckiej“) in Marianówka, das „Lamm- und Hammelfest“ („Szczyrkowskie Święto Jagnięciny i Baraniny“) in Szczyrk, das „Lammfleischfest“ („Piotrkowskie Święto Jagnięciny“) in Piotrków Trybunalski, das „Fest der Kräuter und des Lammbratens“ („Święto Ziół i Jagnięciny“) in Brenna, das Festival der regio-nalen Speisen aus Lammfleisch – Schwarzes Schaf“ („Festiwal Potraw Regionalnych z Jagnięciny „Czarna Owca“) in Piwniczna-Zdrój, das „Klein-polnische Festival der Polnischen Grünfüßler“ („Małopolski Festiwal Polskiej Zielononóżki Kuropatwianej“) in Proszowice, das „Kujawisch-Pommersche Gänsefleischfestival“ („Kujawsko-Pomorski Festiwal Gęsiny“) in Przysiek. Häufig sind diese Veranstaltungen verbunden mit Heimatfesten und werden von Tausenden von Einwohnern begangen, die sich mit ihrem regionalen Pro-dukt identifizieren. Es sind gemeinsame Festtage der Erzeuger und Verbrau-cher, bei denen Wettbewerbe stattfinden, die mit traditionellen Produkten ver-bunden sind, zum Beispiel die Offene polnische Meisterschaft im

200

Schweinshaxenessen oder der Guinessrekord der längsten Blutwurst (226 m). Es finden regionale und lokale Wettbewerbe statt, die mit dem kulinarischen und kulturellen Erbe verbunden sind. Diese Veranstaltungen stimulieren den Fremdenverkehr und die Dienstleistungen, insbesondere in Gebieten mit un-günstigen Wirtschaftsbedingungen. Ein Beispiel für gemeinsames solidarisches Handeln für die Vermarktung des Lisiecka-Wurst ist das Konsortium der Pro-duzenten der Lisiecka-Wurst, das sich mit der Produktion, der Vermarktung und dem Schutz dieses Produkts beschäftigt, oder die Imker, die solidarisch bei der Vermarktung gemeinsamer Produkte zusammenwirken und bereits mehrere renommierte polnische Honigmarken geschaffen haben wie „Drahimer Honig“ („Miody Drahimskie“) „Heidehonig aus der Niederschlesischen Heide“ („Miód Wrzosowy z Borów Dolnośląskich“), „Honig aus der Kurpie“ („Miody Kurpiowskie“), „Honig aus Sejneńszczyzna und Łoździeje“ („Miody z Sejneńszczyzny i Łoździej”). Die Gestaltung einer gemeinsamen Marke ist überaus günstig für die einzelnen kleinen Erzeuger in der Region. Die Marke gibt ihnen eine Referenz, senkt die Produktionskosten, ermöglicht gemeinsa-mes Marketing, ist eine glaubwürdige Information für die Verbraucher und Touristen, dass das Produkt authentisch ist, und stellt eine Garantie für Her-kunftsort, Geschichte, Herstellungsart dar. Ein Markenprodukt hört auf, ano-nym zu sein, wenn es mit einem konkreten Ort und Hersteller assoziiert wird. Für die Bewohner ist ein traditionelles Markenprodukt Grund zum Stolz, es zieht Touristen an und trägt zur Entwicklung des Fremdenverkehrs und des Agrotourismus in der Region bei. Die Bewohner fangen an, sich stärker mit Geschichte, Tradition und Kultur ihrer Heimat zu identifizieren. Dank traditio-neller und regionaler/lokaler Produkte wird das Kultur- und Naturerbe der Re-gion nicht als Ballast und Bremse wahrgenommen, sondern als Potenzial für positive Veränderungen, das zu gemeinsamer Aktivität mobilisiert [Hełpa-Liszkowska, 2013]. Traditionelle und regionale Produkte bringen dem Staats-haushalt immer höhere Einnahmen ein und begünstigen die Entstehung neuer, stabiler Arbeitsplätze. Ein zufriedener und satter Verbraucher wird immer wie-der zu einem regionalen/lokalen Produkt zurückkehren, da er es mit gutem Ge-schmack und Authentizität assoziiert. Nach Untersuchungen von Żakowska-Biemans und Kuc [2009] schreibt die überwiegende Mehrheit der Verbraucher traditionellen und regionalen Lebensmitteln solche Attribute zu wie „gesund“ (50%), „schmackhaft“ (35%), „originell“ (20%) und „nach Hausrezeptur her-gestellt“ (14%). Der Hauptfaktor, der die Verbraucher dazu bringt, traditionelle Lebensmittel zu kaufen, ist die Suche nach neuen kulinarischen Erfahrungen – „ich probiere gern die für die jeweilige Region charakteristischen Produkte aus“ (66%) –, sensorische Erlebnisse – „mir gefallen Geschmack und Geruch der Produkte“ (56%) – und die Meinung, dass traditionelle Lebensmittel die Diät bereichern (51%). Die Probanden erklärten, dass eine große Rolle bei ihrer Kaufentscheidung die Faktoren „natürliche Bestandteile“, „bekannter Her-kunftsort“ und „hohe Qualität“ spielen [Żakowska-Biemans, 2012].

201

Damit ein traditionelles, regionales/lokales Produkt den Verbraucher erreicht, bedarf es einer entsprechenden Reklame und einer guten Information über ihre Eigenheiten. Nach Untersuchungen von Żakowska-Biemans und Kuc [2009] erhielten die Verbraucher Informationen über traditionelle und regionale Lebensmittel vor allen Dingen aus dem Fernsehen (61%), der Presse (55%), von Familienmitgliedern und Freunden (36%) und Bekannten (35%). Darüber hinaus gaben sie als Informationsquellen auch das Internet und Wochenmärkte an (20%), in geringerem Maße Radiosendungen und Lebensmittelmessen (13%). Zu den bekanntesten traditionellen Produkten gehören Käsesorten (71%, am häufigsten genannt: Oscypek) sowie Fleischprodukte (52%, am häu-figsten genannt: Kindziuk und Lisiecka-Wurst) [Żakowska-Biemans, 2012]. Dank lokaler und traditioneller Erzeugnisse besteht in Polen die Möglichkeit der Entwicklung einer Kulturtouristik in ländlichen Räumen. Besonders wich-tig sind kulinarische Reisen, die derzeit über 15% des globalen Fremdenver-kehrs ausmachen. Von ihrer Popularität mag etwa die Zahl der westeuropäi-schen Reisebüros zeugen, die den Besuch von Weingütern, Brauereien, Scho-koladenfabriken, Kneipen und Restaurants und sogar Dorfmärkten anbieten [Mokras-Grabowska, 2009]. Ein interessantes touristisches Produkt ist die Teilnahme an Festen in Zusammenhang mit lokalen kulinarischen Traditionen, zum Beispiel die „Weinlese“ („Winobranie“) in Zielona Góra, die Fleischfeste „Świętomięs“, das „Fest der Lisiecka-Wurst“ („Święto Kiełbasy Lisieckiej“) etc. Im Bereich der Speisereisen nehmen kulinarische Gastro-Reisewege einen bedeutenden Platz ein, etwa der „Oscypek-Weg in Podhale“ („Szlak Oscypkowy na Podhalu“) oder der „Kleinpolnische Obstweg“ („Małopolski Szlak Owocowy“) [Mokras-Grabowska, 2009]. 2011 haben 17 Schäfer, Produ-zenten des zertifizierten, echten Oscypek den Verein „Oscypek-Weg“ gegrün-det. Das Vereinsziel ist die Entwicklung und Vermarktung registrierter Produk-te aus Podhale, etwa durch Veranstaltungen in den zertifizierten Schäfereien. Dem Verband können nur zertifizierte Erzeuger beitreten.

Eine kommerzielle Weise der Präsentation der lokalen Küche sind die immer beliebteren regionalen Gasthöfe, deren Tradition in Polen bis ins 11. Jahrhundert zurückreicht (Taberny). Diese Gasthöfe und manche Restaurants bieten lokale Gerichte an, etwa der podhalenser, oder der kaschubischen Kü-che, die oft ungenau als „Bauernküche“, „Goralenküche“, „Heimatküche“ oder „altpolnische Küche“ bezeichnet werden. Neben den Speisekarten mit lokalen Gerichten knüpft auch die Ausstattung der Gasthöfe und Regionalrestaurants an die traditionelle Volksarchitektur an, es spielen Volksmusikgruppen aus der Umgebung und die Bedienung trägt örtliche Trachten. Alle Sinne werden dabei angeregt.

Zum Schluss sei an die an die Qualitätssysteme für traditionelle, regio-nale und Nischenprodukte erinnert. 1992 nahm die Europäische Union eine Verordnung an, die Lebensmittel auszeichnet, die mit ihrem Herkunftsort und Umfeld verbunden sind und meistens von kleinen Erzeugern hergestellt wer-

202

den. Die Sicherheits- und Hygienestandards müssen gewährleistet sein, zuläs-sig sind jedoch gewisse Derogationen von den bei der Massenproduktion gel-tenden Vorschriften. Zwecks Auszeichnung von Produkten von hoher Qualität wurden europäische Systeme der Zertifizierung und Auszeichnung von hoch-wertigen Produkten eingeführt: – das EU-System zur Zertifizierung der ökologischen Landwirtschaft, – das europäische Recht, das zur Aufstellung inländischer System der Quali-tätskontrolle berechtigt, die von der Europäischen Kommission notifiziert wer-den. Zwecks Kennzeichnung hochwertiger Produkte, die mit der Region oder der Tradition verbunden sind, wurde ein europäisches Bezeichnungssystem entworfen, das die Verbraucher darüber in Kenntnis setzt, dass sie es mit einem hochwertigen Produkt zu tun haben, und die Erzeuger vor Fälschungen und Imitationen ihrer Produkte schützt. Zu diesem Zweck wurden zwei grundle-gende Kategorien von Erzeugnissen ausgewiesen: – traditionelle Produkte, – regionale Produkte bekannter Herkunft. Traditionellen Produkten wird das Zeichen „garantierte traditionelle Speziali-tät“ (g. t. S.) verliehen, regionalen Produkten, also Erzeugnissen mit bekanntem Herkunftsort, hingegen die Zeichen „geschützte Ursprungsbezeichnung“ (g. U.) oder „geschützte geografische Angabe“ (g. g. A.). Polnische Erzeugnisse wer-den bei der Europäischen Kommission auf der Grundlage des Gesetzes vom 17. Dezember 2004 über die Registrierung und den Schutz von Namen und Be-zeichnung landwirtschaftlicher Produkte und Lebensmittel sowie traditioneller Produkte angemeldet. Die Problematik der traditionellen Produkte und der be-kannten Herkunft regeln auf europäischer Ebene die Verordnung (EU) Nr. 1151/2012 über Qualitätsregelungen für Agrarerzeugnisse und Lebensmittel vom 21. November 2012, welche die aufgehobenen Verordnungen (EG) 509/2006 vom 20. März über die garantiert traditionellen Spezialitäten bei Agrarerzeugnissen und Lebensmitteln und (EG) 510/2006 vom 20. März zum Schutz von geografischen Angaben und Ursprungsbezeichnungen für Agrarer-zeugnisse und Lebensmittel ersetzt. Die Verordnung 1151/2012 führt außerdem die neue Bezeichnung „Bergprodukt“ ein, um die Erzeuger aus gebirgigen Re-gionen zu bei der Vermarktung ihrer Produkte zu unterstützen.

Das System „Qualität Tradition“ („Jakość Tradycja“) ist das erste pol-nische System, das von den Produzenten zur Auszeichnung und Förderung hochqualitativer Lebensmittel vorgeschlagen wurde. Durch Beschluss des Mi-nisters für Landwirtschaft und Landentwicklung vom 12. Juni 2007 wurde das von der Polnischen Kammer für regionale und lokale Produkte (Polska Izba Produktu Regionalnego i Lokalnego, PIPRiL) in Zusammenarbeit mit dem Verband der Woiwodschaften der Republik Polen erarbeitete System „Qualität Tradition“ als landesweites System für die Lebensmittelqualität anerkannt und am 22. Juni 2009 von der Europäischen Kommission notifiziert. Einem Produkt steht das Zertifikat „Qualität Tradition“ zu und seinem Erzeuger die Teilnahme

203

am System, wenn das Zeichen gemäß der vom Vorstand der PIPRiL und dem Woiwodschaftsverband verabschiedeten Satzung vom Preisgericht verliehen wurde. Bei der Antragstellung ist ein von einem berechtigten Zertifizierungsin-stitut ausgestellter Übereinstimmungsnachweis anzulegen. Das Zeichen „Quali-tät Tradition“ ist beim Patentamt unter der Nummer Z307821 eingetragen und gemäß dem Recht über industrielles Eigentum als gewährleistendes Warenzei-chen geschützt. Ein Erzeuger, der seine Produkte in diesem System anmeldet, muss die Zusammensetzung des Produkts, die Herstellungsweise und die Kont-rollprozeduren genau angeben sowie eine fünfzigjährige Tradition des Produkts nachweisen (für europäische Produkte genügen 30 Jahre – das polnische Sys-tem ist also restriktiver). Als traditionelle Rassen und Sorten gelten solche, die bereits vor 1956 genutzt wurden. Das System „Qualität Tradition“ bereitet die Erzeuger auf die Vorlage der Unterlagen im Inland vor, um ihnen die Antrag-stellung bei der Europäischen Kommission zu erleichtern, und trägt zur Promo-tion der Regionen bei (unter jedem Zeichen befindet sich das Zeichen der Woiwodschaft, aus der das Produkt stammt). Die PIPRiL ist ein Erzeugerver-band. Ihre Rolle besteht darin, gemeinsam mit der zentralen und der kommuna-len Verwaltung ein polnisches System für traditionelle, lokale und regionale Produkte nach dem Vorbild anderer EU-Staaten aufzubauen. In den europäi-schen Ländern wurden die Systeme für die Qualitätsbescheinigung und den Schutz traditioneller und regionaler Produkte immer vor allem von den Erzeu-gern und Vertreibern bzw. den entsprechenden Verbänden geschaffen. Zu den wichtigsten Aufgaben dieser Organisation gehört die Notwendigkeit, zum Be-wusstsein der der Lebensmittelerzeuger, der weiterverarbeitenden Gewerbe, der Kontrollinstitute, der kommunalen Selbstverwaltungen und der Verbrau-cher vorzustoßen. Mit einem Wort: Es gilt, das gesellschaftliche Bewusstsein zu sensibilisieren für die Rolle, die traditionelle und regionale Produkte auf dem europäischen Markt spielen und auch für den polnischen Export und Bin-nenhandel spielen sollten. Die PIPRiL organisiert alljährlich den Wettbewerb „Unser Kulturerbe – Geschmack der Regionen“ („Nasze Kulinarne Dziedzictwo – Smaki Regionów“) für die besten regionalen und lokalen Le-bensmittel und Gerichte. Die Sieger erhalten den Hauptpreis, die Statuette „Pe-le“ („Perła“). Ziel des Wettbewerbs ist die Identifikation regionaler Produkte, ihre Vermarktung sowie die Vorbereitung der Erzeuger zur Teilnahme an den Qualitätssystemen sowohl auf Europa- als auch auf Landesebene. Dabei geht es auch darum, die Bewohner ländlicher Gebiete, besonders solcher mit ungünsti-gen Wirtschaftsbedingungen, dazu zu ermuntern, nach alternativen Einkom-mensquellen zu suchen.

Den Reichtum an polnischen traditionellen Produkten zeigt die angese-hene polnische Liste traditioneller Produkte (LPT), die kraft des Gesetzes vom 17. Dezember über die Registrierung und den Schutz der Namen und Bezeich-nungen landwirtschaftlicher Produkte und Lebensmittel sowie traditioneller Erzeugnisse geschaffen wurde. Auf der Liste sind Produkte verzeichnet, deren

204

Qualität und besondere Eigenschaften sich aus der Anwendung traditioneller Herstellungsmethoden ergeben. Als traditionell gelten dabei Methoden, die seit mindestens 25 Jahren angewandt werden. Produkte, die sich um einen Eintrag bewerben, müssen zudem ein Element der Identität der lokalen Gemeinschaften darstellen und zum Kulturerbe ihrer Herkunftsregion gehören (völkerkundli-ches Gutachten). Den Antrag stellen die Erzeuger selbst. Für die Verifikation der Anträge und die Aufnahme auf die Liste sind die Marschallämter der Woi-wodschaften zuständig. Positiv bewertete Gutachten werden an das Ministeri-um für Landwirtschaft und Landentwicklung weitergereicht. Das Ministerium ist zuständig für die Führung und Aktualisierung der Liste traditioneller Pro-dukte, die alljährlich im Amtsblatt und laufend auf den Webseiten des Ministe-riums veröffentlicht wird. Der wesentliche Zweck dieser Liste ist die Verbrei-tung von Informationen über traditionelle, mit historisch belegten Methoden hergestellte Produkte, um sie auf effiziente Weise international weitervermark-ten zu können. Außerdem dient die LPT mittelbar der Vorbereitung der Produ-zenten auf die Verzeichnung ihrer Produkte auf EU-Ebene. Heute sind bereits 1684 Erzeugnisse gelistet (Stand vom 10. Mai 2017). Neuanträge gehen lau-fend beim Ministerium für Landwirtschaft und Landentwicklung ein. Wie lässt sich die Aktivität der Erzeuger aus dem Karpatenvorland (216 Produkte), Kleinpolen (194 Produkte), dem Lubliner Land (177 Produkte). Pommern (175 Produkte), Schlesien (142 Produkte) und die etwas geringere Aktivität der Er-zeuger aus Westpommern (40 Produkte) und Niederschlesien (48 Produkte) erklären? Dazu lassen sich historische Umstände anführen (Westpommern, Le-bus, Niederschlesien), die Aktivität der Erzeuger und die Einstellung der Be-amten, persönliches Engagement und Aufgeschlossenheit der Woiwodschaftsbehörden (Kleinpolen, Karpatenvorland), die Unterstützung lo-kaler Initiativgruppen, die Tätigkeit von Beratungszentren bei der Antragstel-lung. In einigen Regionen werden nur solche Produkte auf die Liste traditionel-ler Produkte gesetzt, die eine reelle Chance auf einen breiteren Vertrieb haben. Von Landfrauengruppen hergestellte Gelegenheitsprodukte zu besonderen Fes-ten und Feiertagen haben in manchen Woiwodschaften keine Chance, auf die Liste gesetzt zu werden. Wichtig ist auch die Aktivierung der lokalen Gemein-schaften, besonders der Kinder und Jugendlichen durch Veranstaltung von Workshops und Präsentationen traditioneller, regionaler und seltener Produkte. Ohne diese Maßnahmen würden solche Erzeugnisse mit dem Abtreten der älte-ren Generation verschwinden.

Die Verleihung des Status eines traditionellen Produkts kann sich als erste Etappe zu seiner Identifikation, Kommerzialisierung, Popularisierung und damit zu einer Erhöhung der Verkaufszahlen erweisen. Die polnischen Land-wirte, die sich an den Systemen für hochwertige Lebensmittel beteiligen, kön-nen auf staatliche Fördermittel zählen, was von besonderer Bedeutung ist ange-sichts der Tatsache, dass dieser Markt in Polen erst in den Kinderschuhen steckt.

205

Hinter traditionellen und regionalen/lokalen Produkten stehen die Men-schen, die sie herstellen, die ihre Geschichte entdecken und die konsequent da-nach streben, diese Erzeugnisse auf die Tische Polens, Europas und der Welt zu bringen. Wäre Lisiecka-Wurst heute im Register der geschützten Ursprungsan-gaben verzeichnet ohne die Hartnäckigkeit von Herrn Stanisław Mądry? Wäre der Oscypek die Visitenkarte der polnischen Schafzucht ohne Herrn Kazimierz Furczoń aus Leśnica, Vorreiter beim Aufbau von Schäfergenossenschaften und Ideengeber des Projekts „Kleiner Schäfergemeinschaften der Karpaten“ („Małe społeczności pasterskie Karpat”), Gründer und Vorsitzender Produktionsgenos-senschaft „Gazdowie”, die über 100 Landwirte in den Beskiden und im Um-land der Hohen Tatra vereint? Die Schäfer Kazimierz Furczoń aus Leśnica und Piotr Kohut aus Koniaków sind die ersten Schäfer, die ein EU-Zertifikat für den Verkauf ihrer Erzeugnisse erhalten haben. Dank dieser Zertifizierung wur-de der Oscypek zum Symbol des Kulturerbes der Goralen. Regionale/lokale Produkte – das sind Tausende von Mitgliedern der Landfrauensektionen, Er-zeuger, die sich in der Polnischen Kammer des regionalen und lokalen Pro-dukts (Polska Izba Produktu Regionalnego i Lokalnego, PIPRiL) zusammenge-schlossen haben, Menschen, die einen positiven Spleen haben und stundenlang von ihren Produkten erzählen können. Bei solchen Veranstaltungen wie dem „Kleinpolnischen Fest des Geschmacks“ („Małopolski Festiwal Smaku“), dem Wettbewerb „Unser Kulturerbe – Geschmack der Regionen“ („Nasze Kulinarne Dziedzictwo – Smaki Regionów“), Karpfen-, Käse- und Lamm-fleischfesten können die Verbraucher die regionalen Küchen kennenlernen. Die kulinarische Erkundung Kleinpolens beginnt man am besten mit den alljährlich veranstalteten Kleinpolnischen Fest des Geschmacks, bei dem auch der Wett-bewerb „Kleinpolnischer Geschmack“ („Małopolski Smak“) durchgeführt wird, der die besten Erzeuger und ihre Produkte auszeichnet. Es lohnt sich auch, andere Begleitereignisse dieses Festivals zu besuchen, etwa im Rahmen der traditionellen Oster- und Weihnachtsmärkte auf dem Krakauer Hauptmarkt, bei denen es ebenfalls zahlreiche saisonale Leckereien zu kosten gibt.

Die Vermarktung traditioneller, regionaler/lokaler Produkte verlangt den Aufbau einer starken Marke mit hohem Wiedererkennungswert, da der Verbraucher sich oft nicht der Herkunft der von ihm gekauften Produkte be-wusst ist. Polnische Milch- und Fleischprodukte werden häufig als sogenannte Eigenmarken von Supermärkten vertrieben, was die Identifizierung eines sol-chen Erzeugnisses durch den Verbraucher und die Gestaltung einer Marke wie zum Beispiel „Polnisches Rindfleisch“ erschwert. Die Prozesse des Aufbaus einer Marke auf dem Fleischmarkt werden von der Entwicklung neuer Produk-te und der Suche nach Marktnischen flankiert. Eine identifizierbare Marke wird in immer höherem Maße als Möglichkeit für die Erlangung eines Marktvorteils betrachtet [Górska-Warsewicz, 2006]. Der Begriff der Marke ist als Name, Be-griff, Symbol, Muster oder Kombination dieser Elemente zur Identifizierung von Gütern oder Dienstleistungen eines Erzeugers oder einer Gruppe von Er-

206

zeugern und ihre Alleinstellung unter den Wettbewerbern definiert [Chechelski, 2005]. Die Marke identifiziert den Erzeuger oder Händler. Die besten Marken bedeuten Qualitätsgarantie. Abgesehen von der materiellen Sphäre können sie in die Sphäre des psychischen Erlebens des Verbrauchers eintreten. Die Marke ist eines der wesentlichen Elemente, die das Image einer Firma oder eines Produkts prägen [Urbaniak, 2002]. Das Markenzeichen garan-tiert rechtlichen Schutz für die besonderen Eigenschaften eines Produkts, dass leicht von den Wettbewerbern kopiert werden könnte. Die Marke ermöglicht es, Stammkunden zu gewinnen und dadurch Gewinne zu generieren. Die Pro-dukte, die den Namen der Firma tragen, unterstützen die Reklame und heben das Image des Unternehmens. Der Aufbau einer Marke stützt sich vor allem auf die entsprechende Anwendung von Marketinginstrumenten, die Aufrecht-erhaltung einer hohen Produktqualität und die Gestaltung einer guten Verpa-ckung. Den Aufbau starker Marken unterstützen Cluster, örtliche Verbände von Unternehmen, spezialisierten Lieferanten und Dienstleistern, Firmen, die in verwandten Sektoren tätig sind, sowie mit ihnen verbundenen Institutionen in den einzelnen Bereichen, die miteinander konkurrieren, aber auch kooperieren. Der Nutzeffekt für die Mitglieder von Clustern umfasst: niedrigere Transport-kosten, das Fehlen von Barrieren für die Entwicklung, höhere Produktivität, die Möglichkeit der Zusammenarbeit und Spezialisierung, niedrigere Kosten, hö-here Qualität. Rechtliche Regelungen und das EU-Recht ermöglichen die Be-werbung lokaler Produkte. Diese Möglichkeit sollten sowohl die polnische Viehzucht als auch die weiterverarbeitende Fleischindustrie zur Vermarktung etwa von Großpolnischem Schweinefleisch, Kujawischem Schweinefleisch, Fleisch und Wurstwaren vom Puławy-Schwein oder vom Złotniki-Schwein nutzen. Ein Beispiel für eine solche Werbeaktion ist das Markenzeichen „Tra-ditionelles Produkt aus Kleinpolen“ („Produkt Tradycyjny z Małopolski“), das vom Ministerium für Landwirtschaft und Landentwicklung unter Beteiligung der Marschalle der Woiwodschaften verliehen wird. Diese Form der Auszeich-nung kleinpolnischer Spezialitäten soll dem Verbraucher die rasche Identifika-tion unter den Konkurrenzprodukten erleichtern, während die Erzeuger deutlich machen können, dass es sich um außergewöhnliche Produkte handelt. Eine ei-gene Marke erfreut sich steigender Beliebtheit unter den Verbrauchern. Unter-suchungen zeigen, dass 97% der Verbraucher behaupten, ein Produkt mit einer eigenen Marke gekauft zu haben, 75% geben an, dass eine eigene Marke für sie mit positiven Assoziationen verbunden ist, und 37% sagen, dass Hersteller mit einer eigenen Marke sich um ihr Image kümmern. Bis 2020 ist die Entstehung einer vierten Generation von eigenen Marken vorgesehen, sogenannte innova-tive Marken (Nischensegmente, umweltfreundliche Produkte, Produkte der Premiumklasse) [Boruc, 2016]. Nicht zustimmen kann man allerdings der Be-hauptung einiger Spezialisten, dass traditionelle Produkte allgemein in den Handelsketten erhältlich und billig (für den sprichwörtlichen 1 Złoty) sein soll-ten, denn dies stellt den Sinn und die Einzigartigkeit von traditionellen, regio-

207

nalen und Nischenprodukten in Frage. Am Beispiel des Käses Oscypek, der Lisiecka-Wurst und der traditionellen Krakauer Brezel Obwarzanek ist zu se-hen, wohin eine solche Auffassung führt. Ein traditionelles, regionales Ni-schenprodukt muss seinen Preis haben, denn es wird per Hand aus hochwerti-gen Rohstoffen hergestellt, die oft nur saisonal gewonnen werden. Unlautere Praktiken von Erzeugern und Händlern müssen eliminiert und bestraft werden. Die Europäische Kommission sieht keinen Bedarf, diese Frage auf gemein-schaftlicher Ebene zu regeln und hat eine Selbstregulierung der Beziehungen zwischen den Partnern der Lieferkette und ihre Überwachung vorgeschlagen.

Der Erhalt traditioneller, regionaler und seltener Produkte garantiert den Fortbestand unserer Identität und bietet die Chance für die weitere Ent-wicklung der Zucht einheimischer Rassen und den Anbau lokaler Pflanzenkos-ten, die Chance für gesunde, hochwertige, schmackhafte Nahrungsmittel, die Chance für die Aktivierung lokaler Kleinerzeuger, die Chance für Integration und Einigkeit lokaler Heimatgemeinschaften.

Literatur

1. Adamczyk W., 2009 - Ekologiczne problemy jakości wyrobów, Wydawnictwo Naukowe PTTŻ AE w Krakowie, Kraków.

2. Babicz M. , Bajda Z., Blicharski T., Buczyński J.T., Luciński P., Szyndler-Nędza M., Różycki M., Skrzypczak E., Szulc K., 2013 - Aktualne problemy w hodowli świń ras zachowawczych w Polsce. Przegląd Hodowlany, 3, 1-3.

3. Bajończyk J., 2009 - Buraki w wielkim mieście, „Rzeczpospolita” z 18.07.2009, www.rp.pl.

4. Boruc R., 2016. Czy zbliża się kres ekspansji marek własnych w Polsce, Poradnik Handlowca, 2016, 11

5. Bielawa A., 2011 - Postrzeganie i rozumienie jakości – przegląd definicji jakości. Studia i Prace WNEiZ, 21, 143-152.

6. Chechelski P.: 2005. Znaczenie marki w globalnej gospodarce żywnościowej. Przemysł Spożywczy, 59, 28-30.

7. Codex Alimentarius: 2006 - Codex Alimentarius Commission, FAO/WHO Rome, 2006.

8. Dąbrowska A., Babicz-Zielińska E., 2011 - Zachowania konsumentów w stosun-ku do żywności nowej generacji. Hygeia Public Health, 46 (1), 39-46.

9. Duczkowska-Piasecka M.: 2004. Europejskie znaki na produktach regionalnych - szansa na biznes. Przemysł Spożywczy, 58, 11, 44-45.

10. Gąsiorowski M., Jasiński J.: 2004. System ochrony produktów regionalnych i tradycyjnych. Przemysł Spożywczy, 58, 11, 46-47.

11. Górska-Warsewicz H. 2006. Świadomość marki jako element jej kapitału. Przemysł Spożywczy, 60, 10, 34-35.

12. Górska K., Janczar-Smuga M. 2011. Znakowanie produktów żywnościowych a ich bezpieczeństwo dla konsumentów. Prace Naukowe Uniwersytetu Ekono-

208

micznego we Wrocławiu, Nauki Inżynierskie i Technologie 3, Wydawnictwo UE, Wrocław, 47-56.

13. Hełpa-Liszkowska K. 2013. Dziedzictwo kulturowe jako czynnik rozwoju lokal-nego. Studia Oeconomica Posnaniensia, 1, 6 (255), 5-18.

14. Jasiński J., Rzytki M. 2005. Tradycyjna kuchnia - przyszłość w przeszłości. Produkty odmiennego traktowania. Bezpieczeństwo i Higiena Żywności. 26, 9,16-17.

15. Kosiński, R., 2017. Więzi z klientem tworzy się latami, Poradnik Handlowca 2, 16-18.

16. Kowalska A. 2010. Jakość i konkurencyjność w rolnictwie ekologicznym, Wy-dawnictwo Difin, Warszawa.

17. Krupiński J., Horbańczuk J.O., Kołacz R., Litwińczuk Z., Niemiec J., Zięcik A. 2011. Strategiczne kierunki rozwoju produkcji zwierzęcej uwarunkowane ocze-kiwaniem społecznym, ochroną środowiska i dobrostanem zwierząt. Polish Jour-nal of Agronomy, 7, 59-67.

18. Migdał W. 2009. Bezpieczeństwo produktów pochodzenia zwierzęcego – od pseu-dosanitarnych rygorów do paktu higienicznego. Przegląd Hodowlany, 4, 27-31.

19. Migdał W. 2012. Mięso – od cech funkcjonalnych do chronicznych chorób środowi-skowych. Monografia »Postęp badań w hodowli świń i jego wykorzystanie w prak-tyce« Materiały Konferencyjne V Szkoły Zimowej. Wisła, 50-72.

20. Migdał W. 2015. Sterowanie jakością produktów pochodzenia zwierzęcego. Prze-gląd Hodowlany, 5, 1-9.

21. Migdał W., Dudek R., Kapinos F., Kluska W., Zając M., Węsierska E., Tkaczew-ska J., Kulawik P., Migdał Ł., Migdał A., Prudel B., Pieszka M. 2015. Traditional smoking of meat and meat products – the factors influencing the level of polycy-clic aromatic hydrocarbons (in:) 4th International Conference on “TRENDS IN MEAT AND MEAT PRODUCTS MANUFACTURING”, Kraków, 97-115.

22. Migdał W., 2010 - Gwara i regionalizmy w rołnictwie i przetwórstwie. PTTŻ Oddział Małopolski, Kraków.

23. Mokras-Grabowska J. 2009. Możliwości rozwoju turystyki kulturowej obszarów wiejskich w Polsce Turystyka Kulturowa, 1/2009, 14-31 www.turystykakulturowa.org.

24. Nowak L. 2014. Slow food – nowe podejście do konsumpcji produktów regional-nych. Marketing i Rynek, 6, 543-555.

25. Ozimek I. 2006. Bezpieczeństwo żywności w aspekcie ochrony konsumenta w Polsce, Warszawa: Wydawnictwo SGGW.

26. Poprawa M. 2017. Silver Generation przyszłością handlu, Poradnik Handlowca, 2017, 2, 30.

27. Sachajko A. 2005. UE promuje oryginalność. Bezpieczeństwo i Higiena Żywności, 27, 10, 14-15.

28. Szatkowski M. 2017. Milenialsi – szanse czy zagrożenie dla handlu lokalnego?, Poradnik Handlowca, 2, 48.

29. Szul E. 2012. Dekonsumpcja – moda czy sposób na kryzys. 316 – 328 (w:) Nie-równości społeczne a wzrost gospodarczy. Modernizacja dla spójności społeczno-ekonomicznej w czasach kryzysu, pod red. M. G. Woźniaka, zeszyt nr 24, UR Rzeszów, 316-328.

209

30. Trziszka T., Polanowski A., Dobrzański Z., Beń H. 2010. Nowe biopreparaty jako efekt realizacji projektu Ovocura. XXXV Międzynarodowe Seminarium Nauko-wo-Techniczne „Chemistry For Agriculture”, 28.11-1.12.2010, Karpacz. Materia-ły seminarium (referat plenarny).

31. Urbaniak M. 2002. Rola marki jako gwarancji jakości na rynku dóbr produkcyj-nych, Problemy Jakości, styczeń 2002.

32. Ziemkowski M. 2007. Grypa prosto z dobrobytu, Charaktery, 6. 33. Żakowska-Biemans S., Kuc K., 2009. Żywność tradycyjna i regionalna w opinii

i zachowaniach polskich konsumentów. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość, 3, (64), 105-114.

34. Żakowska-Biemans S. 2012. Żywność tradycyjna z perspektywy konsumentów. Żywność. Nauka. Technologia. Jakość 3, (82), 5-18.

Project “The uses and the conservation of farm animal genetic resources under sus-tainable development” co-financed by the National Centre for Research and Develop-ment within the framework of the strategic R&D programme “Environment, agriculture and forestry” – BIOSTRATEG, contract number: BIOSTRATEG2/297267/14/NCBR/2016

210



WYKORZYSTYWANIE EKSTENSYWNIE EKSPLOATOWANYCH U ŻYTKÓW ZIELONYCH

POŁOŻONYCH W DOLINACH I GÓRACH POPRZEZ ZOPTYMALIZOWANY SYSTEM WYPASU

Siegfried Steinberger, Hubert Spiekers

Instytut Żywienia Zwierząt i Gospodarki Paszowej, Bawarski Krajowy Instytut Rolniczy,

Prof. Dürwächterpl. 3, 85586 Poing, Niemcy, e-mail: [email protected]

Najczęściej stosowany w Niemczech system produkcji mleka opiera się na całorocznym stosowaniu kiszonki oraz pasz mieszanych podawanych za pomocą wozów paszowych. Jako uzupełnienie, w zależności od regionu, sta-nowiska i optymalizacji przebiegu granic, stosuje się wypas. Celem jest uzy-skanie maksymalnej jednostkowej wydajności zwierząt. Do osiągniecia zada-nego celu mogą jednak prowadzić różne strategie. Celem większości strategii jest maksymalne wykorzystanie miejsca w budynku inwentarskim. Alternatywą są strategie, w szczególności te wykorzystujące wypas, mające na celu uzyska-nie wysokiej wydajności mlecznej z hektara poprzez wykorzystanie produktów opartych na trawach (Thomet i in., 2004).

W przypadku typowych pastwisk o długim okresie wegetacyjnym, jak w Nowej Zelandii czy Irlandii, stosuje się sezonową produkcję mleka dostoso-waną do przebiegu okresu wegetacyjnego. Wycielenia następują zazwyczaj na początku okresu wegetacyjnego. Okres wegetacyjny trwający 10, a nawet wię-cej miesięcy umożliwia produkcję mleka opartą niemal w całości na trawach wypasowych. W przypadku prawidłowo prowadzonych systemów wypasu, jak na przykład system wypasu kwaterowego (intensywnie wykaszanie pastwisk) zwierzęta zjadają niemal wszystkie odrosty, co umożliwia znaczne zwiększenia wydajności mlecznej z hektara (Mc Donald i in., 2008). Prawidłowo prowa-dzone systemy wypasu mogą przyczyniać się do poprawy efektywnego gospo-darowania zasobami (Thomet i in., 2011).

Celem systemu produkcji mleka opartego na wypasie pastwiskowym, w sytuacji ograniczonego okresu wegetacyjnego, winna być maksymalna wy-dajność mleczna uzyskiwana z danego użytku zielonego, połączona z odpo-wiednim, stosownym do wydajności mlecznej zaopatrzeniem zwierząt w po-karm we wszystkich fazach laktacji, w celu zachowania aspektów zdrowot-

211

nych, jak również uzyskanie optymalnych łącznych ilości mleka gwarantują-cych odpowiedni dochód gospodarstwa.

Bawarskie gospodarstwa w większości wyposażone są w odpowiednie budynki inwentarskie, jak również w niezbędną technikę rolniczą oraz urzą-dzenia do karmienia zwierząt. Jednocześnie, obecne rasy bydła hodowane były przez dziesiątki lat z myślą o uzyskaniu możliwie wysokiej jednostkowej wy-dajności zwierząt (Krogmeier, 2005), dlatego w początkowym okresie laktacji sam wypas nie jest w stanie zapewnić zwierzętom wystarczającej ilości sub-stancji odżywczych. Co pozwala wnioskować, że najkorzystniejszą wydaje się być sezonowa produkcja mleka, łącząca w sobie korzyści wynikające z obu systemów – wysokiej wydajności i wypasu. Najodpowiedniejszym wydawałby się tutaj wypas całodzienny połączony z cieleniem w okresie zimowym (Stein-berger i Spiekers, 2013).

Optymalne wykorzystanie pastwiska wymaga podawania paszy „w le-dwo wystarczającej ilości”. Na skutek wypasu następuje równomierny wzrost trawy bez niedojadów, wysoka jakość trawy pozostaje stosunkowo niezmienna (wg informacji Bawarskiego Krajowego Instytutu Rolniczego 2012, Pries i Menke, 2011). Optymalny wypas można zorganizować w formie pastwiska całodobowego, bez dokarmiania paszą objętościową i treściwą. Wydajność jednostkowa krów odsuwa się na plan dalszy, zaś najważniejszą rolę odgrywa wydajność mleczna z jednego hektara pastwiska, uzyskiwana po możliwie naj-niższych kosztach.

W ramach studium wykonalności, Bawarski Krajowy Instytut Rolniczy (LfL) zrealizował projekt pilotażowy zatytułowany „Wypas całodzienny z wy-cieleniami w okresie zimowym” (czas trwania: 2006-2010) z udziałem 6-ciu gospodarstw hodujących krowy mleczne oraz 2 gospodarstw chowających krowy matki (Steinberger i in., 2012). W hodowli krów matek sprawdziło się cielenie się w okresie zimowym i jesiennym. Cielęta w początkowym okresie wypasu są w stanie przetworzyć wzrost mleczności matek na przyrost wagi cia-ła. Spasanie krótkiej trawy dostarcza cielętom paszy objętościowej bogatej w składniki odżywcze. W połączeniu z okresem karmienia wynoszącym ok. 10 miesięcy umożliwia również optymalne wykorzystanie uwarunkowanego gene-tycznie potencjału mlecznego krów matek. Pozwala również osiągać dzienne przyrosty wagi ciała rzędu 1300 g (rasy średniego i wielkiego formatu) bez do-karmiania paszą treściwą (Steinberger i in., 2013).

Z powodu krótkiego okresu wykorzystywania krów mlecznych oraz (jak dotąd) ograniczonej możliwości produkcji mleka w systemie kwotowym, w wielu gospodarstwach wszystkie jałówki hodowane są na przychówek. W przypadku ras, u których wiek pierwszego zacielenia wynosi ok. 30 miesię-cy, na paszę dla młodych cieląt przeznacza się do 45% całkowitego zapotrze-bowania na paszę objętościową w danym gospodarstwie. Podczas okresu wege-tacyjnego, tę część zapotrzebowania na paszę można pokryć przez wypasanie. Poprzez konsekwentne prowadzenie terenów wypasowych w postaci krótkiej

212

trawy, można z powodzeniem wykorzystywać ekstensywniej użytkowane tere-ny górskie do odchowu młodego bydła. O powodzenia odchowu bydła decydu-je jakość pożywienia pochodzącego z odrostów. Można ją osiągnąć poprzez rozpoczęcie wypasu wraz z początkiem okresu wegetacyjnego oraz dostosowa-nie gęstości obsady, zarówno w systemie wypasu bezkwaterowego z krótką trawą, jak i w systemie wypasu kwaterowego. System wypasu kwaterowego sprawdził się przede wszystkim w regionach górskich, gdzie występuje niski dzienny przyrost pożywienia oraz mocno nierówne tereny o stromych zbo-czach. Ponieważ stosowanie ukierunkowanego wypasu minimalizuje niedoja-dy, można tą drogą znacząco zwiększyć uzysk paszy z terenów ekstensywnie eksploatowanych (Steinberger i Spiekers, 2016). Jak wynika z prac Krogmeier i Kimmerle (2016), pastwiska mają pozytywny wpływ na późniejszą wydaj-ność życiową zwierząt.

Wypas w systemie bezkwaterowym z krótką trawą można generalnie stosować przy różnej intensywności zagospodarowania użytków zielonych. Istotne znaczenie ma przy tym wypęd bydła na pastwisko, zgodnie z zasadą, że dzienne zapotrzebowanie wypasanych zwierząt na paszę odpowiada przyro-stowi runi. Warto pamiętać, że większość substancji odżywczych pobieranych przez wypasane zwierzęta trafia z powrotem na pastwisko w postaci moczu i kału. Co pozwala znacząco ograniczyć nawożenie.

Piśmiennictwo

Krogmeier D. (2005). Züchterische Gesichtspunkte der Milchproduktion auf unteschiedlichen Grünlandstandorten, Schule und Beratung Heft 6/05, 18-24.

Krogmeier D. i Kimmerle, A. (2016). Weidebetonte Aufzucht erhöht die Lebensleis-tung, LfL- Schriftenreihe, Ausgabe 5/2016, 47-60.

LfL-Information (2012). Kurzrasenweide, Futtermenge und –qualität durch konstante Aufwuchshöhe sichern, LfL- Information 2. Auflage 2012.

Mc Donalds K.A., Penno J.W., Lancaster J.A.S., Roche J.R. (2008). Effect of Stocking Rate on Pasture Production, Milk Production, and Reproduction of Dairy Cows in Pasture-Based Systems. Journal of Dairy Science, Volume 91, Issue 5, (2008), Pages 2151-2163.

Pries M., Menke A. (2011). Untersuchungen zur Verdaulichkeit von Frischgras aus dem System der Kurzrasenweide, Riswicker Ergebnisse 01/2011, 16-20.

Steinberger S., Rauch P., Spiekers H., Dorfner G., Hofmann G. (2012). Vollweide mit Winterkalbung. Schriftenreihe der Bayerischen Landesanstalt für Landwirtschaft, 5/2012.

Steinberger S. und Spiekers, H. (2013). Weide zur effizienten Grünlandnutzung - Wis-senschaftstagung der LfL. LfL-Schriftenreihe, 4/2013 a, 213-221.

213

Steinberger S., Ettle T., Spiekers H., Pickl M., Böker K., Prischenk R. (2013). Mast-und Schlachtleistung von 10 Monate alten Absetzern der Rasse Fleckvieh aus der Mut-terkuhhaltung. VDLUFA-Schriftenreihe Band 69/2013, 644-651.

Steinberger S. und Spiekers H. (2016). Anpassung der Beweidung auf Almen und Al-pen auf Grund des fortschreitenden Klimawandels. LfL- Schriftenreihe, Ausgabe 5/2016, 61-68.

Thomet P., Leuenberger S., Blaetter T. (2004). Produktionspotenzial des Vollweidesystems, AGRAR Forschung 11, 336-341.

Thomet P., Cutullic E. Bisig W., Wuest C., Elsäßer M., Steinberger S., Steinwidder A. (2011). Merits of full grazing systems as a sustainable and effizient mil production strategy. Grassland Science in Europe 16, 273-285.

214



NUTZUNG VON EHER EXTENSIV GENUTZTEM

GRÜNLAND IN TAL- UND BERGLAGEN DURCH OPTIMIERTE WEIDEHALTUNG

Siegfried Steinberger, Hubert Spiekers

Institut für Tierernährung und Futterwirtschaft der bayr. Landesanstalt für Landwirtschaft, Prof.

Dürwächterpl. 3, 85586 Poing, Deustchland, e-mail: [email protected]

Das in Deutschland am meisten verbreitete Milchproduktionssystem basiert auf Ganzjahressilage und Mischrationen mittels Futtermischwagen. Je nach Region, Standort und Arrondierung wird ergänzend Weide angeboten. Eine möglichst hohe Einzeltierleistung wird dabei angestrebt. Für den Betrieb-serfolg sind grundsätzlich aber verschiedene Strategien möglich. Die üblichen Strategien haben eine maximale Verwertung des Stallplatzes zum Ziel. Alter-nativ sind Strategien, insbesondere mit Weidegang, die eine hohe Milchleis-tung aus Grasprodukten je ha zum Ziel haben in Anwendung (Thomet et al. 2004).

Klassische Weideländer mit einer langen Vegetationsdauer wie Neuseeland oder Irland setzen auf eine saisonale Milchproduktion in Anlehnung an den Vegetationsverlauf. Dabei kalben die Tiere zu Beginn der Vegetationsperiode ab. Eine Vegetationsdauer von zehn und mehr Monaten ermöglicht eine annähernd vollständige Milchproduktion aus Weidegras. Auf gut geführten Weidesystemen wie zum Beispiel einer Kurzrasenweide (inten-sive Mäh-Standweide) wird der Aufwuchs annähernd komplett gefressen und es ist eine deutliche Steigerung der Milchproduktion je Hektar Weide erzielbar (Mc Donald et al. 2008). Gut geführte Weidesysteme können somit zu einer Verbesserung der Ressourceneffizienz beitragen (Thomet et al. 2011).

Ziel eines weidebetonten Milchproduktionssystem bei begrenzter Vegetationszeit sollte eine maximale Milchleistung aus dem Grünland sein, verbunden mit einer leistungsgerechten Versorgung in allen Phasen der Lakta-tion zur Sicherstellung gesundheitlicher Aspekte und eine für den Betrieb op-timale Gesamtmilchmenge zur Sicherung des Einkommens.

In bayerischen Betrieben sind entsprechende Ställe, sowie notwendige Land- und Fütterungstechnik meist vorhanden. Gleichzeitig sind die vorhan-denen Rinderrassen über Jahrzehnte hinweg auf hohe Einzeltierleistungen

215

gezüchtet (Krogmeier, 2005), so dass eine ausreichende Nährstoffversorgung zu Laktationsbeginn rein über Weidegras nur bedingt möglich ist. Diese Vorüberlegungen lassen eine saisonale Milchproduktion, welche die beiden Systeme – Hochleistung und Weidehaltung in sich vereint vorteilhaft er-scheinen. Eine Vollweidehaltung mit Winterkalbung wird dem am meisten gerecht (Steinberger und Spiekers, 2013).

Eine optimale Ausnutzung der Weide bedarf eines „knappen“ Futter-angebots. Dadurch wird der Aufwuchs gleichmäßig kurz und ohne Weiderest abgeweidet, die Grasqualität bleibt auf hohem Niveau relativ konstant (LfL-Information 2012, Pries und Menke 2011). Die Weide kann als Vollweide ohne Zufütterung von Grob- und Kraftfutter optimal gestaltet werden. Die Einzelleistung der Kuh tritt in den Hintergrund und die Milchleistung je Hektar Weide zu geringstmöglichen Kosten steht im Focus.

Als Machbarkeitsstudie wurde von der bayerischen Landesanstalt für Landwirtschaft ein Pilotprojekt „Vollweide mit Winterkalbung“ (Laufzeit: 2006-2010) mit sechs Milchvieh- und 2 Mutterkuhbetrieben durchgeführt (Steinberger et al. 2012).

In der Mutterkuhhaltung hat sich ebenfalls die Herbst-/Winterkalbung bewährt. Die Kälber sind zu Weidebeginn in der Lage, die steigende Milchleis-tung der Mutterkühe in Zuwachs umzusetzen. Das Weiden von kurzem Gras stellt zudem ein Nährstoffreiches Grobfutter für die Kälber dar. In Kombina-tion mit einer Säugedauer von ca. 10 Monaten wird das genetische Milchpoten-tial der Mutterkühe optimal genutzt. Dabei werden tägliche Zunahmen von 1.300 g (mittel- bis großrahmige Rassen) ohne Zufütterung von Kraftfutter erreicht (Steinberger et al. 2013). Aufgrund der geringen Nutzungsdauer der Milchkühe und der bisher, im Quotensystem beschränkten Möglichkeit zur Milcherzeugung, werden in vielen Betrieben alle weiblichen Kälber zur Nachzucht aufgezogen. Bei einem Erstkalbealter von etwa 30 Monaten, werden bis 45% des gesamten Grobfut-terbedarfs eines Betriebes über das Jungvieh verbraucht. Es bietet sich an, diesen Futteranteil während der Vegetationsperiode über Weide anzubieten. Durch eine konsequente Weideführung in Form von kurzem Gras, können ex-tensivere Standorte im Berggebiet hervorragend zur Jungviehaufzucht in das Betriebsmanagement eingebunden werden

Entscheidend für ein Gelingen der Weideaufzucht ist die vorhandene Futterqualität des Aufwuchses. Diese lässt sich durch einen rechtzeitigen Wei-debeginn zu Vegetationsbeginn und eine Anpassung der Besatzstärke erreichen im Kurzrasenweidesystem wie im Umtriebssystem realisieren. Vor allem in Bergregionen mit geringerem täglichen Futterzuwachs und stark kuppierten Gelände hat sich das Koppelumtriebssystem bewährt. Da eine gezielte Beweidung die Weidereste minimiert, kann der genutzte Futterertrag auf exten-siv Flächen deutlich erhöht werden (Steinberger und Spiekers 2016).

216

Die Weide hat nach Auswertungen von Krogmeier und Kimmerle (2016) positive Wirkungen auf die spätere Lebensleistung der Tiere.

Weide im Kurzrasensystem kann grundsätzlich bei unterschiedlicher Intensität der Grünlandbewirtschaftung genutzt werden. Wichtig dabei ist der frühzeitige Auftrieb und die Weideführung nach dem Prinzip, dass der tägliche Futterbedarf der Weidetiere dem Graszuwachs entspricht. Zu beachten ist, dass bei Weidesystemen der größte Teil der Nährstoffe mit Kot und Harn direkt auf der Weide wieder ausgeschieden wird. Es sind somit geringe Intensitäten in der Düngung möglich.

Literatur Krogmeier D. (2005). Züchterische Gesichtspunkte der Milchproduktion auf unterschiedlichen Grünlandstandorten, Schule und Beratung Heft 6/05, 18-24.

Krogmeier D. und Kimmerle, A. (2016). Weidebetonte Aufzucht erhöht die Le-bensleistung, LfL- Schriftenreihe, Ausgabe 5/2016, 47-60.

LfL-Information (2012). Kurzrasenweide, Futtermenge und –qualität durch konstante Aufwuchshöhe sichern, LfL- Information 2. Auflage 2012.

Mc Donalds K.A., Penno J.W., Lancaster J.A.S., Roche J.R. (2008). Effect of Stocking Rate on Pasture Production, Milk Production, and Reproduction of Dairy Cows in Pas-ture-Based Systems. Journal of Dairy Science, Volume 91, Issue 5, (2008), Pages 2151-2163.

Pries M., Menke A. (2011). Untersuchungen zur Verdaulichkeit von Frischgras aus dem System der Kurzrasenweide, Riswicker Ergebnisse 01/2011, 16-20.

Steinberger S., Rauch P., Spiekers H., Dorfner G., Hofmann G. (2012). Vollweide mit Winterkalbung. Schriftenreihe der Bayerischen Landesanstalt für Landwirtschaft, 5/2012.

Steinberger S. und Spiekers, H. (2013). Weide zur effizienten Grünlandnutzung - Wis-senschaftstagung der LfL. LfL-Schriftenreihe, 4/2013 a, 213-221.

Steinberger S., Ettle T., Spiekers H., Pickl M., Böker K., Prischenk R. (2013). Mast-und Schlachtleistung von 10 Monate alten Absetzern der Rasse Fleckvieh aus der Mut-terkuhhaltung. VDLUFA-Schriftenreihe Band 69/2013, 644-651.

Steinberger S. und Spiekers, H., (2016). Anpassung der Beweidung auf Almen und Alpen auf Grund des fortschreitenden Klimawandels. LfL- Schriftenreihe, Ausgabe 5/2016, 61-68.

Thomet P., Leuenberger S., Blaetter T., (2004). Produktionspotenzial des Vollweidesystems, AGRAR Forschung 11, 336-341.

Thomet P., Cutullic E. Bisig W., Wuest C., Elsäßer M., Steinberger S., Steinwidder A. (2011). Merits of full grazing systems as a sustainable and effizient mil production strategy. Grassland Science in Europe 16, 273-285.

217



WYKORZYSTANIE PASTWISKOWE RO ŻNYCH TYPÓW ZBIOROWISK TRAWIASTYCH, JAKO SPOSÓB

ZACHOWANIA ICH FUNKCJI GOSPODARCZYCH, PRZYRODNICZYCH I KULTUROWYCH

Iwona Radkowska, Kamila Musiał

Instytut Zootechniki, Państwowy Instytut Badawczy,

Dział Technologii, Ekologii i Ekonomiki Produkcji Zwierzęcej, 32-083 Balice k. Krakowa, Polska

Wstęp

Rolnictwo odgrywało od wieków i nadal odgrywa szczególną rolę w kształtowaniu bioróżnorodności na obszarach wiejskich Polski, przez co jest podstawą istnienia półnaturalnych ekosystemów trawiastych, użytkowanych m.in. w celach pastwiskowych (Gołębiewska i in., 2016; Warda i in., 2011). Dominującym komponentem tego typu asocjacji są trawy, będące stałym ele-mentem wielu zbiorowisk na całym świecie, tworząc m.in.: stepy, sawanny, traworośla górskie, różnego typu murawy i wreszcie łąki i pastwiska, określane w rolnictwie jako użytki zielone. Zbiorowiska trawiaste stanowią grupę gatun-ków o specyficznych właściwościach ekologicznych, nie tylko bardzo skutecz-nych w zdobywaniu przestrzeni, ale także o dużym znaczeniu gospodarczym oraz w ochronie przyrody. Od stuleci pełnią także funkcje społeczne oraz kul-turowe związane z wypasem zwierząt (Trąba, 2014).

Półnaturalny charakter tych zbiorowisk, sprawia iż ich powstanie i ist-nienie wiąże się z działalnością człowieka. Proces ich formowania umożliwiało głównie karczowanie lub wypalenie lasów czy odwodnienie torfowisk. Z tego powodu ich egzystencja, trwałość i dynamika zależy nie tylko od naturalnych warunków siedliskowych, lecz także od odpowiednich zabiegów pratotech-nicznych (Trąba i Wolański, 2011). Obecnie na terenie Polski, w tym także Małopolski widoczne są zmiany składu gatunkowego zbiorowisk trawiastych, wynikające z nasilenia się dwóch przeciwstawnych tendencji w rozwoju rolnic-twa. Jest to zarówno zaniechanie użytkowania jak i jego intensyfikacja, co prowadzi do obniżenia różnorodności florystycznej (Zarzycki i Szymacha, 2005). Brak użytkowania dotyczy zwłaszcza ekosystemów trawiastych usytu-

218

owanych w terenach bogato urzeźbionych (górskich), które są charakterystycz-ne dla południowej części Polski, a także położonych na wyżynach o znacz-nych skłonach, utrudniających zabiegi agronomiczne. Dotyczy to także regio-nów charakteryzujących się bardzo dużym rozdrobnieniem działek rolnych, zwłaszcza w sytuacji ich znaczącego oddalenia od gospodarstw, jak również w przypadku niskiej zasobności gleby, niewystarczającej ilości opadów, czy np. sąsiedztwa lasów (Musiał i in., 2015). Działki takie są wyłączone z rolni-czego użytkowania i niejako wracają do natury. Do wzrostu odłogowania tego typu zbiorowisk przyczynił się w dużej mierze w ostatnich latach także spadek opłacalności produkcji zwierzęcej. Proces ten rozpoczął się w okresie trans-formacji ustrojowej, kiedy np. w rejonie obejmującym Sudety blisko 31% łąk i pastwisk zostało wyłączonych z użytkowania (Nadolna, 2005). Dlatego obec-nie kluczowym wydaje się być poszukiwanie alternatywnych metod przywró-cenia i utrzymania sprawności tych zbiorowisk.

Fitosocjologiczne ujęcie zbiorowisk trawiastych wykorzystywanych pa-stwiskowo

Istnienie dużej heterogeniczności warunków siedliskowych na terenie Polski sprawia że, poszczególne zbiorowiska trawiaste są zróżnicowane pod względem florystycznym, jak i fitosocjologicznym (Matuszkiewicz, 2002). Odnośnie wykorzystania pastwiskowego największe znaczenie gospodarcze mają zbiorowiska z klasy Molinio-Arrhenatheretea, obejmującej półnaturalne i antropogeniczne, mezo- i eutroficzne łąki i pastwiska. Występują one na gle-bach bardzo zróżnicowanych pod względem uwilgotnienia, żyzności i odczynu oraz w różnych warunkach klimatycznych i orograficznych. W Polsce do tej klasy należy ponad 25% zbiorowisk trawiastych (Trąba, 2014). Zalicza się tutaj związek Arrhenatherion elatioris, a w jego obrębie zespół Poo-Festucetum ru-brae, wyróżniający się dominacją traw i użytkowany zamiennie – kośnie bądź pastwiskowo, na glebach suchszych, wyżej położonych i ubogich w składniki pokarmowe, zastępuje go Festucetum rubrae. W reglu górnym, w miejscach tradycyjnie nawożonych przez koszarzenie owiec, rozwija się bogaty gatunko-wo zespół Gladiolo-Agrostietum capillaris. W tej klasie wyróżnia się także związek Cynosurion, do którego należą dość ubogie florystycznie zbiorowiska żyznych pastwisk występujące na niżu i w niższych położeniach górskich. Na niżu i pogórzu reprezentuje go zespół Lolio-Cynosuretum z dominacją: życicy trwałej (Lolium perenne) i grzebienicy pospolitej (Cynosurus cristatus). W pię-trze regla dolnego Karpat i Sudetów występuje zespół Festuco-Cynosuretum, w którym życicę trwałą zastępuje kępkowa odmiana kostrzewy czerwonej (Fe-stuca rubra).

Do nisko produktywnych zbiorowisk trawiastych, posiadających nie-gdyś pewien potencjał dla wypasu przez zwierzęta gospodarskie i do których użytkowania obecnie stopniowo zaczyna się powracać, zalicza się także różne-

219

go typu murawy: kserotermiczne, bliźniczkowe oraz napiaskowe. Klasa Festu-co-Brometea obejmuje typowe zbiorowiska trawiaste ciepłolubnych muraw, które fizjonomią i składem florystycznym zbliżone są do kontynentalnych ste-pów europejskich. Do związku Festuco-Stipion zalicza się luźne murawy z przewagą kserotermicznych traw kępkowych, takich jak kostrzewa walezyj-ska (Festuca valesiaca) oraz gatunki ostnic (Stipa sp.). Drugą klasą obejmującą tego typu zbiorowiska jest Nardo-Callunetea, stanowiąca półnaturalne i antro-pogeniczne fitocenozy, które w pierwotnym krajobrazie posiadały raczej mar-ginalne znaczenie. Dominującą rolę ma tutaj związek Nardion obejmujący ubogie, acidofilne pastwiska, określane jako psiary, rozprzestrzenione obecnie zarówno w Sudetach jak i Karpatach. Jego typowym reprezentantem jest zespół Hieracio-Nardetum, z charakterystycznym gatunkiem trawy – bliźniczką psią trawką (Nardus stricta). Inną klasą zbiorowisk trawiastych jest Koelerio glau-cae-Corynephoretea, do której należą murawy napiaskowe (psammofilne), re-prezentowane przez związek Corynephorion canescentis. Tworzy on luźne mu-rawy szczotlichowe, powstające na suchych i ubogich piaskach, z dominującą szczotlichą siwą (Corynephorus canescens).

Użytkowanie pastwiskowe jako przykład zachowania gospodarczych funk-cji zbiorowisk trawiastych

Zbiorowiska trawiaste różnego typu przez wiele stuleci stanowiły i nadal stanowią jedne z najlepszych paszowisk dla zwierząt przeżuwających. W tym czasie ukształtował się także specyficzny, ścisły związek między szatą roślinną terenów zadarnionych a zwierzętami. Pastwiskowe użytkowanie takich terenów jest najbardziej efektywną formą ich gospodarczego wykorzystania oraz utrzymania (Wasilewski, 2003). Pastwiska trwałe stanowią obecnie nie-wielki, ale niezwykle ważny składnik użytków rolnych, jak również pełnią wie-le funkcji w gospodarstwach rolnych, z czego istotne są zwłaszcza funkcje pro-dukcyjne. Zielonka pastwiskowa jest najtańszą ze wszystkich pasz objętościo-wych, a koszty produkcji pasz np. na gruntach ornych są już około 2,5-krotnie większe, w przeliczeniu na jednostkę owsianą (j.o.). Ze względu na wieloga-tunkowy skład botaniczny oraz zawarte w niej składniki pokarmowe (białko, makro i mikroelementy, witaminy, NNKT) posiada ona dużą wartość paszową. Pastwiskowe żywienie przeżuwaczy jest zatem korzystne ze względu na wyso-ką wartość paszową runi, przez co jest uzasadnione ekonomicznie i organiza-cyjnie (mniejsze nakłady pracy związane z obsługą zwierząt) oraz korzystnie wpływa na zdrowotność wypasanych zwierząt (Radkowska, 2012).

Gospodarka pastwiskowa musi uwzględniać potencjał produkcyjny użytku zielonego oraz zapotrzebowanie paszowe zwierząt. Racjonalnie użyt-kowane pastwisko powinno dostarczać paszę systematycznie w ciągu całego okresu wegetacyjnego. Ważną rolę odgrywa tutaj wybór odpowiedniego sys-temu wypasu oraz jego organizacja. Na przestrzeni lat gospodarka pastwiskowa

220

ulegała pewnym modyfikacjom i ulepszeniom. Obecnie najczęściej stosowane są dwa systemy: wypas rotacyjny oraz wypas ciągły, a wśród nich w zależności od istniejących czynników wykorzystuje się różne warianty. Na terenach gór-skich najczęściej stosowany jest wypas kontrolowany. Najefektywniejszym i najbardziej rozpowszechnionym jest wypas kwaterowy, pozwalający na sys-tematyczne dostarczanie zwierzętom odpowiedniej ilości zielonki, o wysokiej wartości paszowej. W ekstensywnym użytkowaniu najczęściej stosuje się na-tomiast wolny system wypasu, w którym jednak nie jest możliwe racjonalne użytkowanie i pielęgnacja pastwiska. Konsekwencją selektywnego pobierania roślin przez zwierzęta może być zanik pewnych gatunków i zmniejszenie war-tości paszowej runi. Ważnym elementem gospodarki pastwiskowej jest także zachowanie odpowiedniej obsady zwierząt, dostosowanej do wydajności i ja-kości runi. Zarówno zastosowanie zbyt dużej, jak i zbyt małej obsady może niekorzystnie wpłynąć na zbiorowiska roślinne, dlatego na bieżąco należy kon-trolować i dostosowywać obciążenie pastwiska do jego wydajności (Radkow-ski i Radkowska, 2010).

W ostatnich latach obserwuje się znaczną ekstensyfikację produkcji na części użytków zielonych lub wręcz zaniechanie ich użytkowania. Przyczyną tego jest spadek liczby małych gospodarstw, utrzymujących przeżuwacze, a wzrost liczby gospodarstw dużych o znacznej intensyfikacji produkcji, w któ-rych nie prowadzi się już pastwiskowego wypasu zwierząt. W tego typu go-spodarstwach zwierzęta przez cały rok żywione są paszami pełnoporcjowymi w systemie TMR (Barszczewski i in., 2006). Zmiany te przyczyniły się np. w Polsce południowej do zaprzestania chowu drobnostadnego przeżuwaczy, w tym bydła i owiec. Zaniechanie wypasu na użytkach zielonych jest zjawi-skiem niekorzystnym, mającym znaczący wpływ na środowisko naturalne, gdyż ekosystemy trawiaste to nie tylko źródło dobrej jakościowo i taniej paszy, ale także czynnik stabilizujący procesy zachodzące w środowisku. W okresie ostatnich 30 lat nastąpiła znaczna redukcja obszaru pastwisk z 1,5 mln ha w 1985 roku do 0,43 mln ha w roku 2015 (GUS 1985-2015), co związane jest ze spadkiem pogłowia przeżuwaczy w tym okresie. Przed okresem transforma-cji, w 1985 roku, pogłowie bydła wynosiło ponad 11 mln. sztuk, w tym tylko krowy stanowiły 5,52 mln. sztuk. Obecnie pogłowie to wynosi 5,96 mln sztuk, z czego krowy stanowią 2,44 mln. W omawianym okresie nastąpiła także znaczna redukcja pogłowia owiec, z 4,83 mln. szt. do zaledwie 0,22 mln. szt. w 2015 roku. Nieco inaczej kształtuje się sytuacja na obszarach górskich, gdzie wzrosła powierzchnia użytków zielonych, kosztem gruntów ornych, na których kiedyś prowadzono uprawy płużne. Obserwuje się tam jednak radykalny spa-dek obsady zwierząt, np. w zlewni górnego Dunajca z 1,3 DJP w 1980 roku do 0,4 DJP na ha. Oznacza to, iż powstałe łąki i pastwiska są użytkowane eksten-sywnie, często jedynie w celu pozyskania dopłat bezpośrednich (Kopacz, 2015).

221

Wypas jako forma zachowania przyrodniczych funkcji zbiorowisk trawia-stych oraz ich ochrony

Zbiorowiska trawiaste są ostoją wielu cennych gatunków roślin wystę-pujących w danym rejonie. W naszych warunkach klimatycznych występuje na nich ponad 400 gatunków traw i roślin należących do innych rodzin botanicz-nych, zarówno w obrębie klasy jedno-, jak i dwuliściennych. Stanowią one tak-że środowisko życia dla licznych gatunków: owadów, ptaków, drobnych ssa-ków oraz miejsca żerowania dla wolnożyjących zwierząt przeżuwających (Warda i Rogalski, 2004). Jednakże intensyfikacja produkcji rolniczej na użyt-kach zielonych, poprzez m.in. wzrost nawożenia mineralnego, stała się powo-dem uproszczenia składu botanicznego runi. Badania przeprowadzone przez Heinekena (1990), wykazały że liczba gatunków na użytkach ekologicznych w porównaniu do konwencjonalnych może być nawet 10-krotnie wyższa. Oznacza to, że istnieje silna, ujemna zależność pomiędzy produktywnością zbiorowisk a ich bogactwem gatunkowym (Gross i in., 2009; Socher i in., 2012).

Poza intensyfikacją rolnictwa, największym realnym zagrożeniem dla półnaturalnych zbiorowisk trawiastych jest ich całkowite wyłączenie z użytko-wania. Przyczyną jest głównie brak opłacalności produkcji w rolnictwie, co prowadzi do postępowania procesu synantropizacji tego typu ekosystemów. Przemiany fitocenoz sprawiają, że ich klasyfikacja fitosocjologiczna staje się trudna, a poprzez wycofywanie się gatunków charakterystycznych, zbiorowi-ska zatracają swoje indywidualne cechy (Kryszak i Grynia, 2001; Kryszak i in., 2007). Często także po zaniechaniu użytkowania obserwuje się nagromadzenie materii organicznej i wzrost zasobności gleb w azot, co sprzyja nadmiernemu rozwojowi roślin nitrofilnych, takich jak pokrzywa zwyczajna (Urtica dioica). W wyniku tego dochodzi do dominacji kilku gatunków ekspansywnych, w tym obcych dla rodzimej flory i ustępowania innych składników runi (Kasperczyk i Szewczyk, 1999; Radkowski i Grygierzec, 2005). Z czasem może to skutko-wać stopniową eliminacją roślinności typowej dla danych zbiorowisk.

W obydwu przypadkach najlepszym rozwiązaniem wydaje się być wprowadzenie lub przywrócenie wypasu, będącego formą ochrony czynnej (Sosin-Bzducha i in., 2012). Wynika to ze specyficznych relacji zachodzących między zwierzętami a runią pastwiskową, w tym: udeptywania gleby i darni, zgryzania roślin, selektywnego ich pobierania oraz pozostawiania odchodów. Ważne jest także aby dostosować obsadę zwierząt do powierzchni, siedliska i składu gatunkowego runi, co przyczyni się do ograniczenia rozwoju roślin inwazyjnych, w tym także siewek drzew (Gough i Grace, 1998; Hansen i in., 2001). Działania takie wspierane są poprzez programy rolnośrodowiskowe, w ramach PROW 2014–2020, który we wszystkich swoich pakietach oraz za-łożeniach, pośrednio lub bezpośrednio odnosi się do znaczenia i ochrony trwa-łych użytków zielonych. Istotnym elementem prawnym regulującym struktu-ralność TUZ, było wprowadzenie zasady tzw. wzajemnej zgodności („cross-

222

compliance”), odnoszącej się do konieczności przestrzegania minimalnych norm Dobrej Kultury Rolnej oraz ochrony środowiska rolniczego, co ma za-pewnić stabilność obszarową tego typu ekosystemów (Kopacz, 2015). Na ob-szarach chronionych prowadzi się także wsparcie w ramach programów lokal-nych, wdrażanych m.in. przez Regionalne Dyrekcje Ochrony Środowiska. Ma-ją one na celu zachowanie różnorodności biologicznej i ochronę walorów kra-jobrazowych przy wykorzystaniu m.in. ekstensywnego wypasu różnych ras owiec, kóz oraz koników polskich. Celem tych programów jest zachowanie półnaturalnych ekosystemów trawiastych oraz cennych gatunków roślin i zwie-rząt, ale także zachowanie tradycyjnych zwyczajów i technologii pasterskich. W ten sposób wypas zwierząt coraz częściej wykorzystywany jest jako aktyw-na forma ochrony zagrożonych biocenoz (Bernacka i in., 2011).

Największe znaczenie dla wypasu posiadają: bydło, owce, kozy oraz konie. Dobierając w tym celu określone gatunki zwierząt, należy mieć na uwa-dze ich różnorodne oddziaływanie na siedlisko. Długotrwały wypas danego gatunku może przyczyniać się do degradacji zbiorowisk trawiastych, poprzez eliminację jednych lub nadmierny rozwój populacji innych gatunków roślin. Podczas użytkowania typowych pastwisk z klasy Molinio-Arrhenatheretea, zwierzęta pobierają pasze w sposób selektywny (tab. 1). Krowy, owce i konie najczęściej zgryzają trawy i rośliny motylkowate, natomiast kozy: młode krze-wy, pędy drzew i liście (Szymanowska i in., 2017). Badania dotyczące prefe-rencji pokarmowych zwierząt, w tego typu zbiorowiskach wykazały, że owce pobierają porost zawierający większą masę liści niż łodyg, natomiast kozy wy-jadają najwartościowsze części roślin. Specyficzne upodobania i zwyczaje ży-wieniowe kóz, mogą być także wykorzystane w celu porządkowania pastwisk wypasanych przez bydło czy owce. Przykładem jest wykorzystanie ich do usu-nięcia z runi pastwiskowej np. situ rozpierzchłego (Juncus effusus), który jest chętnie pobierany przez kozy, mimo iż mają do dyspozycji inne, bardziej war-tościowe rośliny (Merchant i in., cyt. za Kowalski, 1997). W przypadku gór-skich zbiorowisk trawiastych na czynną ochronę poprzez wypas zasługują m.in. bogate florystycznie zespoły Festuco-Cynosuretum oraz Gladiolo-Agrostietum capillaris, gdzie tradycyjnie od wieków wypasane były m.in. pol-skie owce górskie.

Tabela 1. Preferencje odnośnie pobierania poszczególnych roślin przez zwierzęta

na pastwisku (%)

Grupy pobieranych roślin Bydło Owce Konie Kozy

Trawy 70 30 90 30

Motylkowate i zioła 20 50 4 10

Inne (krzewy, kora, gałęzie) 10 20 6 60

Źródło: Szymanowska i in., (2017)

223

W ostatnim czasie istotnego znaczenia dla zachowania różnorodności przyrodniczej nabiera także kwestia wypasu zwierząt na murawach kseroter-micznych z klasy Festuco-Brometea. Tradycyjnie traktowane były one jako mniej wartościowe użytki zielone, na których jednak wypasano zwierzęta z braku dostępności lepszych pastwisk. Co więcej, większość z nich zawdzię-cza swoje istnienie właśnie wypasowi, wobec czego podtrzymanie ekstensyw-nej gospodarki pasterskiej jest formą czynnej ochrony tego ekosystemu. Ksero-termy stały się obecnie jednymi z najbardziej zagrożonych zbiorowisk roślin-nych w Polsce, na co wpłynęło zaniechanie wypasu, prowadzące do postępują-cej sukcesji oraz wyspowość poszczególnych płatów muraw, występujących z reguły na stanowiskach izolowanych. Jednocześnie są to jedne z najbogat-szych pod względem bioróżnorodności ekosystemy trawiaste, na których wy-stępują liczne gatunki bylin i traw stepowych, zagrożonych wyginięciem.

Murawy tradycyjnie wypasane były przez zwierzęta mniej wymagające co do jakości paszy, reprezentujące rodzime rasy takie jak owce: wrzosówki, olkuskie i świniarki, koniki polskie, czy różne rasy kóz. Często stosowaną praktyką było wypasanie na nich mieszanego stada owiec oraz pojedynczych sztuk bydła i koni. Takie stare rasy są lepiej przystosowane do lokalnych wa-runków klimatycznych i odporniejsze na choroby w porównaniu do ras typowo hodowlanych. Ponadto objęcie ich Programem Ochrony Zasobów Genetycz-nych, uprawnia hodowców do otrzymywania dopłat z programów rolnośrodo-wiskowych, dzięki czemu wypas, poza aspektem przyrodniczym, znajduje tak-że uzasadnione ekonomiczne. Kozy doskonale sprawdzają się na tych mura-wach, zwłaszcza na stromych zboczach i tam gdzie widoczny jest proces suk-cesji. Są to powierzchnie mocniej zarośnięte krzewami i młodymi drzewami, których pędy i kora są ogryzane, co skutecznie ogranicza rozwój zarośli. Owce natomiast preferują bardziej otwarte przestrzenie muraw lub obgryzają tylko liście młodych drzewek i krzewów. Na powierzchniach silnie zarośniętych np. trzcinnikiem piaskowym (Calamagrostis epigejos), czy rajgrasem wyniosłym (Arrhenatherum elatius), zaleca się wypasać konie i krowy, które lepiej radzą sobie z wysoką runią (Barańska, 2014; Barańska i in., 2009).

Zbiorowiska trawiaste z klasy Nardo-Callunetea, w pierwotnym krajo-brazie rozmieszczone były w piętrach górskich, regla górnego oraz subalpej-skim, gdzie zajmowały niewielkie przestrzenie. Do ich rozprzestrzenienia przyczyniła się w dużej mierze działalność człowieka, który wykorzystywał je do wypasu owiec. Wobec czego istnienie psiar i ich ochrona uzależnione są od podtrzymania gospodarki pasterskiej. Także murawy napiaskowe z klasy Ko-elerio glaucae-Corynephoretea, były w przeszłości ekstensywnie użytkowane przez wypas. Obecnie najczęściej obserwuje się brak lub znaczne ograniczenie takiego użytkowania, jednak podejmowane są próby przywrócenia ich wypasu, np. na obszarach objętych przez Naturę 2000. W tym celu wykorzystywane są m.in. owce rasy świniarka, których wypas przyczynić się ma do zahamowania procesów sukcesji roślinności drzewiasto-krzewiastej (Warda i in., 2015).

224

Kulturowe aspekty wypasu zwierząt w zbiorowiskach trawiastych Krajobrazy pasterskie, obecnie zastąpione pastwiskowymi, należą do

najstarszych typów pejzażu kulturowego. Zwierzęta poprzez samą swoją obec-ność, przyczyniają się do urozmaicania rolniczego krajobrazu, a jednocześnie decydują o wyglądzie poszczególnych ekosystemów trawiastych (Metera i in., 2010). Wypas posiada zatem pewne funkcje kulturotwórcze, zwłaszcza że wy-różnia poszczególne regiony naszego kraju. Zwłaszcza stare, rodzime rasy zwierząt gospodarskich, nie nadające się do hodowli wielkoprzemysłowej, sta-nowią w znaczący sposób o podtrzymaniu swoistego dziedzictwa kulturowego wsi. Wobec tego ważne jest, aby nie zniknęły z naszego krajobrazu. Za gatunek posiadający szczególne znaczenie w aspekcie podtrzymania tradycji regional-nych i podnoszący atrakcyjność turystyczną uważa się owce. Obecnie ich wy-pas stanowi działalność kulturową, m.in. w terenach chronionych, np. w gór-skich parkach narodowych (Musiał, 2004). Taki kulturowy, ale też komercyj-no-kulturowy wypas, wsparty transferami budżetowymi, jest cenną alternatywą zwłaszcza w zakresie zrównoważenia z pozoru sprzecznych interesów: ekolo-gicznych, ekonomicznych oraz społecznych. Problemem może wydawać się jednak fakt, iż tradycje związane z pasterstwem, w wielu regionach Polski wy-dają się stopniowo zanikać i są coraz rzadszym elementem krajobrazu rolni-czego. Przez to zanikowi ulegają także towarzyszące wypasowi elementy infra-struktury, takie jak szałasy pasterskie. Ponowne wprowadzanie kulturowego wypasu owiec jest szansą na przywrócenie pierwotnych funkcji takich szała-sów, z których część wpisana została do rejestrów zabytków budownictwa (Sobala, 2014).

Tradycje oraz zwyczaje ludowe, szczególnie związane z kulturą paster-ską, pozwalają kultywować dziedzictwo danego regionu. Ponadto mogą być wykorzystane w promocji turystyki, przez co przyczyniają się do rozwoju sek-tora usług. Aspekt społeczno-kulturowy chowu i hodowli zwierząt, zwłaszcza ras rodzimych jest zatem istotnym elementem zrównoważonego rozwoju ob-szarów wiejskich. Pasterstwo to specyficzny rodzaj hodowli zwierząt, wymaga-jący długotrwałego kontaktu z naturą oraz częściowo izolujący pasterzy od in-nych ludzi. Wędrówki pasterzy przyczyniły się ponadto do przenikania różnych obyczajów, przez co kultura pasterska stanowi swoisty konglomerat elemen-tów: przyrody, tradycji oraz gospodarki danego regionu. Wszystko to sprawia, iż może być ona doskonałą promocją regionu, czego przykładem są odbywają-ce się corocznie święta i festyny np.: Święto Bacowskie w Ludźmierzu, trady-cyjny redyk jesienny na Świętego Michała (m.in. w Istebnej, Zawoi), „Święto baraniny” w Ustroniu, Redyk Karpacki, redyk wiosenny - święto mieszania owiec, Mistrzostwa Górali w strzyżeniu owiec czy też pokazy rękodzieła lu-dowego. Wszystkie te uroczystości są ważnym elementem umożliwiającym propagowanie tradycji pasterskich, dają także sposobność do zaprezentowania rękodzieła ludowego oraz sprzedaży wytworzonych produktów. Ponadto coraz

225

większym zainteresowaniem cieszą się imprezy folklorystyczne, co także sta-nowi szansę uzyskania dodatkowego dochodu dla lokalnych gospodarstw. Podsumowanie

Zróżnicowanie fitosocjologiczne zbiorowisk trawiastych, zwłaszcza w południowej części Polski, wynika ze zmienności czynników abiotycznych. Taka dywersyfikacja jest bardzo korzystna pod względem zachowania bioróż-norodności, może jednak utrudniać intensyfikację produkcji rolniczej. Utrzy-mywanie użytków o niskiej produkcyjności, a jednocześnie posiadających duże walory przyrodnicze, wiąże się z prowadzeniem tradycyjnej gospodarki pa-stwiskowej. W obecnych czasach obserwuje się zmniejszenie roli pasterstwa, co stanowi wynik koncentracji produkcji oraz dążność do redukcji kosztów. Jednak z przyrodniczego i kulturowego punktu widzenia jest to zjawisko nieko-rzystne, prowadzące do degradacji niewypasanych zbiorowisk trawiastych, co pociąga za sobą także negatywne skutki społeczno-kulturowe. Dlatego tak ważne jest zachowanie i wspieranie tożsamości i kultury pasterskiej. Promo-wanie kulturowego wypasu ma szczególne znaczenie zwłaszcza w regionach, gdzie uwarunkowania przyrodnicze nie pozwalają na prowadzenie intensywnej produkcji rolniczej, np. na terenach górskich, w obrębie izolowanych od siebie „wysp” z murawami kserotermicznymi czy innymi nisko produktywnymi, a cennymi przyrodniczo zbiorowiskami.

Piśmiennictwo

Barańska K. (2014). Podręcznik najlepszych praktyk ochrony kseroterm. Dla różno-rodności biologicznej. Warszawa: 5-34.

Barańska K., Chmielewski P., Cwener A., Pluciński P. (2009). Ochrona muraw ksero-termicznych w Polsce − teoria i praktyka. Wyd. Klubu Przyrodników, Świebodzin: 10-35.

Barszczewski J., Wróbel B., Wasilewski Z. (2006). Wykorzystanie pasz z trwałych użytków zielonych w różnych systemach żywienia bydła mlecznego. W: Aktualne pro-blemy gospodarowania na użytkach zielonych i kształtowania środowiska w świetle obowiązujących norm prawnych. Mat. Sem. 51. Wyd. IMUZ: 94-107.

Bernacka H., Siminska E., Niedźwiecki P. (2011). Alternatywne metody wykorzystania owiec. Wiad. Zootech., 3: 59-66.

Gołębiewska B., Chlebicka A., Maciejczak M. (2016). Rolnictwo a środowisko. Bio-różnorodność i innowacje środowiskowe w rozwoju rolnictwa. Wydawnictwo Wieś Jutra, Warszawa: 5-12.

Gough L., Grace J.B. (1998). Herbivore effects on plant species density at varying productivity levels. Ecology, 79(5): 1586-1594.

226

Gross N., Bloor J. M. G., Louault F., Maire V., Soussana J. F. (2009). Effects of land–use change on productivity depend on small scale plant species diversity. Basic Appl. Ecol., 10: 687-696.

Hansen B., Alrře H.F., Kristensen E.S. (2001). Approaches to assess the environmental impact of organic farming with particular regard to Denmark Agriculture. A Review. Ecosystems and Environment, 83: 11-26.

Heineken T. (1990). Die Ackerwildkraut–Vegetation auf biologisch und konventionell bewirtschafteten Ackerflächen bei Gut Adolphshof (Ldkrs. Hannover). Beiträge zur Naturkunde Niedersachsens: 38-45.

Kasperczyk M., Szewczyk W. (1999). The floristic composition of the mountains meadows and pastures sward after their abandonment. Folia Universitatis Agriculturae Stetinensis. Szczecin, Poland, 197: 163-165.

Kopacz M. (2015). Funkcje trwałych użytków zielonych na obszarach górskich w kon-tekście zmian prawno-gospodarczych. Łąkarstwo w Polsce, 18: 129-143.

Kowalski Z.M. (1997). Wybrane zagadnienia z zakresu żywienia kóz. Aktualny stan hodowli oraz kierunki użytkowania kóz w Polsce. Zesz. Nauk. SGGW, 1/97: 36-54.

Kryszak A., Grynia M. (2001). Percentage of grass species versus diversity of meadow associations of the Molinio - Arrhehatheretea class. Studies on Grassland in Poland, W. Szafer Institute of Botany PAN, Kraków: 283-289.

Kryszak A., Kryszak J., Grynia M. (2007). Zmiany degradacyjne na łąkach i pastwi-skach wyłączonych z użytkowania. Acta Botanica Warmiae et Masuriae, 4: 205-214.

Matuszkiewicz W. (2002). Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, wyd. III., 247-308.

Metera E., Sakowski T., Słoniewski K., Romanowicz B. (2010). Grazing as a tool to mainta in biodiversity of grassland – a review. Anim. Sci. Pap. Rep., 28(4): 315-334.

Musiał K., Szewczyk W., Grygierzec B. (2015). Wpływ zaprzestania użytkowania na skład gatunkowy łąk i pastwisk wybranych mezoregionów Karpat Zachodnich. Fragm. Agron., 32(4): 53-62.

Musiał W. (2004). Creation instruments of sustainable developement of mountain areas agriculture - case of cultural grazing of sheep. Prace Komisji Nauk Rol. i Biolog. BTN, Seria B, nr 54, Kraków: 433-441.

Nadolna L. (2005). Zagrożenia i ochrona użytków zielonych w Sudetach. Wiad. Me-lior., 4: 205-207.

Radkowska I. (2012). Wpływ pastwiskowego systemu utrzymania na dobrostan krów mlecznych. Wiad. Zoot., 1: 3-10.

Radkowski A., Grygierzec B. (2005). Zmiany składu botanicznego runi na łące gór-skiej po zaprzestaniu użytkowania. Łąkarstwo w Polsce, 8: 297-302.

Radkowski A., Radkowska I. (2010). Zasady pastwiskowego wypasu zwierząt. Ho-dowca bydła, 6-7: 22-25.

227

Sobala M. (2014). Krajobrazy pasterskie w Polsce i Europie – wybrane typy, przykłady i formy ich ochrony. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, 25: 81-98.

Socher S., Prati D., Müller J., Klaus V. H., Hölzel N., Fischer M. (2012). Direct and productivity-mediated indirect effects of fertilization, mowing and grazing intensities on grassland plant species richness. J. Ecol., 100: 391-1399.

Sosin-Bzducha E., Chełmińska A., Sikora J. (2012). Wypas owiec jako element czyn-nej ochrony krajobrazu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Wiad. Zoot., 2: 85-88.

Szymanowska A., Gruszecki T., M., Drozd L., Szczepaniak K., Tajchman K., Tomczuk K., Greguła-Kania M., Grzywaczewski G., Patkowski K. (2017). Wypas jako forma ochrony środowiska przyrodniczego. W: Przeżuwacze w czynnej ochronie środowiska. Monografia: 174-199.

Trąba Cz. (2014). Zróżnicowanie zbiorowisk trawiastych w Polsce. Łąkarstwo w Pol-sce, 17: 127-143.

Trąba Cz., Wolański P. (2011). Zróżnicowanie florystyczne łąk związków Calthion i Alopecurion w Polsce – zagrożenia i ochrona. Woda – Środowisko – Obszary Wiej-skie, 11, 1(33): 299-313.

Warda M., Kulik M.A., Gruszecki T. (2011). Charakterystyka wybranych zbiorowisk trawiastych w rezerwacie przyrody „Kózki” oraz próba ich czynnej ochrony przez wy-pas owiec rasy świniarka. Annales UMCS, Sectio E Agricultura, LXVI (4): 1-7.

Warda M., Kulik M, Gruszecki T., Lipiec A., Zubel R. (2015). Walory przyrodnicze wybranych muraw psammofilnych w warunkach wypasu owiec w rezerwacie przyrody Kózki. Łąkarstwo w Polsce, 18: 229-239 Warda M., Rogalski M. (2004). Zwierzęta na pastwisku jako element krajobrazu przyrodniczego. Annales UMCS, Sec. E., 59(4): 1985-1991.

Wasilewski Z. (2003). Wypas jako instrument ochrony różnorodności biologicznej. Agencja Reklamowo-Wydawnicza „Skigraf”, ss. 28.

Zarzycki J., Szymacha A. (2005). Wpływ użytkowania na różnorodność gatunkową górskich użytków zielonych. Zesz. Nauk. AR w Krakowie, ser. Inżynieria Środowiska, 26: 519-527.

228



DIE WEIDENUTZUNG VERSCHIEDENER GRASPFLANZENGESELLSCHAFTEN ALS METHODE ZUR

ERHALTUNG IHRER WIRTSCHAFTLICHEN, ÖKOLOGISCHEN UND KULTURELLEN FUNKTIONEN

Iwona Radkowska, Kamila Musiał

Abteilung für Ökologie, Technologie und Ökonomik der Tierhaltung,

Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, 32-083 Balice bei Kraków, Polen

Einleitung Die Landwirtschaft spielt seit Jahrhunderten eine herausragende Rolle bei der Gestaltung der Biodiversität in den ländlichen Gebieten Polens. Dies macht die Landwirtschaft zur Grundlage für das Bestehen halbnatürlicher Gras-Ökosysteme, die unter anderem als Weideflächen genutzt werden (Gołębiewska u. a., 2016; Warda u. a., 2011). Die dominierende Komponente solcher Graspflanzengemeinschaften sind Grasgattungen, die ein festes Ele-ment zahlreicher Pflanzengemeinschaften auf der ganzen Welt darstellen, wie etwa Steppe, Savanne, Hochgebirgsgräser, verschiedenartige Rasenflächen und nicht zuletzt das landwirtschaftlich genutzte Grünland, also Wiesen und Weide-flächen. Graspflanzengemeinschaften sind eine Gattungsgruppe mit spezifi-schen ökologischen Eigenschaften. Sie sind nicht nur sehr effizient in der Flä-chenvereinnahmung, sie spielen auch eine große wirtschaftliche und ökologi-sche Rolle. Nicht zu verkennen sind auch die sozialen und kulturbildenden Funktionen, die sie als Weideplatz erfüllen (Trąba, 2014). Der halbnatürliche Charakter dieser Graspflanzen-Gemeinschaften hat zur Folge, dass ihr Ursprung und Bestehen mit der Tätigkeit des Menschen in Zusammenhang steht. Ihre Entstehung ermöglichten vor allem die Abholzung und Brandrodung der Wälder sowie die Entwässrung der Torfmoore. Daher hängt die Existenz, Lebensdauer und Entwicklungsdynamik der Graspflanzen-gemeinschaften nicht nur von den Bedingungen des Lebensraums ab, sondern auch von pratotechnischen Maßnahmen (Trąba und Wolański, 2011). Gegen-wärtig sind in Polen, darunter auch Kleinpolen, Veränderungen in der Gat-tungszusammensetzung der Graspflanzengemeinschaften zu beobachten, denen die Zunahme zweier gegensätzlicher Trends in der Landwirtschaft zugrunde

229

liegt. Einerseits haben wir es mit der Aufgabe und andererseits einer Intensivie-rung der landwirtschaftlichen Nutzung zu tun, was zu einer Reduzierung der Pflanzenvielfalt führt (Zarzycki und Szymacha, 2005). Die Aufgabe der Be-wirtschaftung betrifft aufgrund der schwierigen topografischen Verhältnisse vornehmlich die für Südpolen charakteristischen Graspflanzen-Ökosysteme der Gebirgs- und Hochland-Regionen. Das gleiche gilt für Regionen, die sich durch eine hohe Zersplitterung der Flurstücke auszeichnen, besonders dann, wenn die Flächen weit entfernt vom Hof liegen, eine geringe Bodenfruchtbarkeit aufwei-sen, nicht ausreichend durch Niederschläge bewässert werden oder sich in Nachbarschaft von Wäldern befinden (Musiał und andere, 2015). Solche Flur-stücke bleiben von einer landwirtschaftlichen Nutzung ausgeschlossen und die Natur holt sich zurück, was ihr der Mensch einst genommen hat. Auch die ge-sunkene Rentabilität der Tierhaltung hat beträchtlich zur Flächenstilllegung beigetragen. Diese Entwicklung nahm ihren Lauf im Zuge der Transformation des politischen Systems als etwa in den Sudeten fast 31% der Wiesen und Weideflächen von der Nutzung ausgeschlossen wurden (Nadolna 2005). Zum jetzigen Zeitpunkt scheint es am wichtigsten, nach alternativen Methoden der Wiederherstellung und Aufrechterhaltung der Funktionen der betroffenen Pflanzengemeinschaften zu suchen. Eine phytosoziologische Erfassung der als Weideflächen genutzten Gras-pflanzengemeinschaften Die heterogenen Lebensraumbedingungen in Polen sind für die floristi-sche und phytosoziologische Vielfalt der einzelnen Graspflanzengemeinschaf-ten verantwortlich (Matuszkiewicz, 2002). Die größte Bedeutung für die Nut-zung als Weidefläche haben die Gemeinschaften aus der Klasse der Molinio-Arrhenatheretea, die halbnatürliche und anthropogene meso- und eutrophe Wiesen und Weideflächen umfasst. Diese Gemeinschaften treten auf hinsicht-lich Feuchtigkeit, Fruchtbarkeit und pH-Wert ganz unterschiedlichen Böden und unter verschiedenen klimatischen und orografischen Bedingungen auf. In Polen gehören zu dieser Klasse über 25% der Graspflanzengemeinschaften (Trąba, 2014). Dazu zählt der Verband Arrhenatherion elatioris und in dessen Rahmen Poo-Festucetum rubrae – eine Gesellschaft, die sich durch Dominanz von Gräsern auszeichnet und wechselweise gemäht oder als Weidefläche ge-nutzt wird. Auf trockeneren, nährstoffärmeren Boden ist dagegen Festucetum rubrae vertreten. Im oberen Teil des Hochwalds, an Stellen, die traditioneller-weise mit Schafmist gedüngt werden, gedeiht die gattungsreiche Gesellschaft Gladiolo-Agrostietum capillaris. In dieser Klasse zeichnet sich der Verband Cynosurion aus, zu dem floristisch relativ karge Gesellschaften der fruchtbaren Weideflächen der Tiefebene und des unteren Teils des Hochwaldes gehören. Im Tiefland und Vorgebirge ist Cynosurion durch den Verband Lolio-Cynosuretum mit Dominanz des Deutschen Weidelgrases (Lolium perenne)

230

und des Wiesen-Kammgrases (Cynosurus cristatus) vertreten. Auf der Ebene des unteren Hochwaldes der Karpaten und der Sudeten findet man den Verband Festuco-Cynosuretum, in dem das Deutsche Weidelgras von einer buschigen Art des Gewöhnlichen Rot-Schwingels (Festuca rubra) abgelöst wird. Zu den wenig produktiven Graspflanzengesellschaften, die einst über ein gewisses Potential als Weideflächen verfügten und sukzessive wieder nutz-bar gemacht werden, gehören unterschiedliche Typen von xerothermischen Magerrasen, Borstgras- oder Sandmagerrasen. Die Klasse Festuco-Brometea umfasst typische wärmeliebende Rasen-gesellschaften, die im Hinblick auf ihre Physiognomie und floristische Zusam-mensetzung der europäischen Kontinentalsteppe ähneln. Zu dem Verband Festuco-Stipion gehören lockere Rasen mit überwiegendem Anteil von xerothermischen buschigen Gräsern wie Walliser Schaf-Schwingel (Festuca valesiaca) und verschiedene Arten von Federgräsern (Stipa). Eine andere Klas-se, die derartige Gesellschaften umfasst, ist Nardo-Callunetea, eine halbnatür-liche anthropogene Pflanzengemeinschaft, die in der ursprünglichen Landschaft von eher marginaler Bedeutung war. Eine dominierende Rolle spielt hier der Verband Nardion, der acidophile Weideflächen umfasst und als Borstgrasweide – verbreitet sowohl in den Sudeten als auch den Karpaten – bezeichnet wird. Ein typischer Vertreter hierfür ist die Assoziation Hieracio-Nardeum mit der markanten Gattung Borstgras (Nardus stricta). Eine andere Klasse der Graspflanzengesellschaften ist Koelerio glaucae-Corynephoretea. Dazu gehören (psammophile) Sandrasen vertreten durch den Verband Corynephorion canescentis, der lockere Silbergras-Pionierrasen bildet, die auf trockenen und mageren Sandböden gedeihen und von Silbergras dominiert sind. Weidenutzung als Beispiel der Erhaltung der wirtschaftlichen Funktion der Graspflanzengesellschaften Verschiedenartige Graspflanzengesellschaften waren über Jahrhunderte – und sind bis heute noch – eine der wichtigsten Nahrungsquellen für Wieder-käuer. Im Laufe der Zeit bildete sich ein spezifischer, enger Zusammenhang zwischen der Pflanzenwelt der von einer Grasnarbe bedeckten Flächen und den Bedürfnissen der Tiere. Die Beweidung solcher Gebiete ist die effizienteste Form ihrer wirtschaftlichen Nutzung und Erhaltung (Wasilewski, 2003). Per-manente Weideflächen stellen heute einen zwar kleinen, aber zugleich außeror-dentlich wichtigen Teil der landwirtschaftlichen Nutzflächen dar. Sie erfüllen auch zahlreiche Funktionen in den landwirtschaftlichen Betrieben. Zu erwäh-nen sind hier vor allem ihre Produktionsfunktionen. Grünfutter ist die preiswer-teste Art von Volumenfutter. Die Kosten der Futterproduktion auf Ackerland liegen in Hafer-Einheiten 2,5-mal höher. Aufgrund ihrer vielfältigen botani-schen Zusammensetzung sowie der zahlreichen Nährstoffe (Eiweiß, Makro-

231

und Mikroelemente, Vitamine, essentielle Fettsäuren) zeichnet sich Grünfutter durch einen hohen Nährwert aus. Die Weidenhaltung von Wiederkäuern ist da-her wegen des hohen Futterwertes der Vegetationsdecke vorteilhaft, macht sich wirtschaftlich und logistisch (geringerer Arbeitsaufwand) bezahlt und beein-flusst den Gesundheitszustand der Tiere positiv (Radkowska, 2012). In der Weidewirtschaft müssen das Produktionspotential der Grünflä-chen und der Futterbedarf der Tiere berücksichtigt werden. Nachhaltig genutzte Weideflächen liefern systematisch Futter während des ganzen Vegetationszyk-lus. Eine wichtige Rolle spielt hierbei die Wahl des Weidesystems und seine Organisation. Im Laufe der Jahre hat die Weidewirtschaft gewisse Modifikati-onen und Verbesserungen erfahren. Zurzeit kommen vornehmlich zwei Syste-me zur Anwendung: Rotations- und Standweide. Je nach Umständen kommen verschiedene Formen beider Systeme zum Einsatz. In Gebirgsregionen ist die kontrollierte Beweidung am effektivsten und dort auch am verbreitetsten. Diese Methode ermöglicht eine systematische Versorgung der Tiere mit der richtigen Menge an vollwertigem Grünfutter. In der extensiven Nutzung kommt dagegen auch die freie Beweidung zur Anwendung. In diesem Fall ist jedoch eine ver-nünftige Nutzung und Pflege der Weidefläche kaum möglich. Infolge des se-lektiven Verzehrs der Pflanzen durch die Tiere kann es zum Rückgang man-cher Gattungen und der Reduzierung des Futterwerts der Grasnarbe kommen. In der Weidewirtschaft ist es auch wichtig, auf einen angemessenen, der Pro-duktivität und der Qualität der Rasendecke angepassten Viehbesatz zu achten. Sowohl übermäßiger als auch zu niedriger Besatz kann die Pflanzengesell-schaften ungünstig beeinflussen, weshalb es notwendig ist, den Besatz laufend zu kontrollieren und der Weideleistung anzupassen (Radkowski und Radkowska, 2010). In den letzten Jahren ist eine erhebliche Extensivierung der Produktion oder gar ihre Aufgabe auf einem Teil der Grünflächen zu beobachten. Dies liegt darin begründet, dass die Zahl der kleinen landwirtschaftlichen Betriebe mit Wiederkäuerhaltung zurückgegangen ist, während die Anzahl der auf Wei-dewirtschaft verzichtenden Großbetriebe mit intensiver Produktion gestiegen ist. In solchen Betrieben wird ganzjährig auf TMR-Fütterung zurückgegriffen (Barszczewski und andere, 2006). Diese Entwicklung hat die Aufgabe der Hal-tung von Wiederkäuern – darunter Rindern und Schafen – in Kleinherden in Südpolen zu Folge. Der Verzicht auf Grünlandbeweidung ist für die Umwelt ein negatives Phänomen, denn die Grasökosysteme sind nicht nur eine Quelle von preiswertem Qualitätsfutter, sie sind auch ein Stabilisierungsfaktor für die Umwelt. In den letzten dreißig Jahren ist es zu einer erheblichen Abnahme der Weideflächen von 1,5 Mio. ha im Jahr 1985 auf 0,43 ha im Jahr 2015 gekom-men (Hauptamt für Statistik – GUS 1985-2015). Dies ist auf den gleichzeitigen Rückgang des Wiederkäuerbestandes zurückzuführen. Vor der Wende, im Jahr 1985, belief sich der Rinderbestand auf 11 Mio. Stück, wovon allein Kühe 5,52 Mio. ausmachten. In die gleiche Zeit fällt auch der starke Rückgang des Schaf-

232

bestandes, und zwar von 4,83 Mio. Stück auf lediglich 0,22 Mio. Stück im Jahr 2015. Anders stellt sich die Lage in den Gebirgsregionen dar, wo die Grünlandfläche auf Kosten des einst mit Pflugbearbeitung bestellten Ackerlan-des größer geworden ist. Dort beobachtet man einen radikalen Rückgang des Tierbesatzes, etwa im Einzugsgebiet des Oberlaufs des Dunajec von 1,3 Groß-vieheinheiten im Jahre 1980 auf 0,4 Großvieheinheiten. Das bedeutet, dass die Wiesen und Weiden extensiv genutzt werden, und zwar um in den Genuss von Direktzahlungen zu kommen (Kopacz, 2015). Beweidung als Methode zur Erhaltung der naturräumlichen Funktionen der Graspflanzengesellschaften und ihres Schutzes Graspflanzengesellschaften sind ein Refugium für zahlreiche wertvolle Pflanzen in der jeweiligen Region. In unseren Klimabedingungen treten über 400 Gras- und Pflanzenarten auf. Sie gehören zu den unterschiedlichen botani-schen Familien, sowohl in der Klasse der Monokotyledonen als auch der Diko-tylen. Ebenso schaffen sie Lebensraum für viele Gattungen (Insekten, Vögel, kleine Säugetiere) und bieten Futterplätze für nicht domestizierte Wiederkäuer (Warda und Rogalski, 2004). Die Intensivierung der landwirtschaftlichen Pro-duktion, etwa durch zunehmende Verwendung mineralischer Düngemittel, hat jedoch zu einer Verkümmerung der botanischen Zusammensetzung der Gras-decke geführt. Heineken (1990) bewies, dass die Zahl der Gattungen auf öko-logischen Nutzungsarealen das Zehnfache der Zahl der Gattungen auf konven-tionell genutzten Flächen betragen kann. Dies bedeutet, dass es einen starken negativen Zusammenhang zwischen der Produktivität der Pflanzengesellschaf-ten und ihrer Gattungsvielfalt gibt (Gross u. a., 2009; Socher u. a., 2012). Neben der Intensivierung der Landwirtschaft ist der Ausschluss aus der Nutzung die größte Bedrohung für die halbnatürlichen Graspflanzengesell-schaften. Ursache hierfür ist vor allem die mangelnde Rentabilität der landwirt-schaftlichen Produktion, was eine Synanthropie der betroffenen Ökosysteme bewirkt. Die Veränderungen in der Phytozoenose erschweren ihre phytosoziologische Klassifizierung und durch den Rückgang charakteristischer Gattungen büßen Pflanzengesellschaften ihre charakteristischen Merkmale ein (Kryszak und Grynia, 2001; Kryszak u. a., 2007). Nach der Aufgabe der Be-wirtschaftung sind häufig auch eine Ansammlung organischen Materials und ein erhöhter Stickstoffgehalt des Erdreichs zu beobachten, was ein übermäßiges Gedeihen nitrophiler Pflanzen, wie z. B. Brennesel (Urtica dioica), bewirkt. Infolgedessen kommt es zur Dominanz einiger invasiver Gattungen, darunter auch fremder Pflanzen, und zur Verkümmerung der Grasdecke (Kasperczyk und Szewczyk, 1999; Radkowski und Grygierzec, 2005). Mit der Zeit kann es zu einer schrittweisen Eliminierung der für die jeweilige Pflanzengesellschaft typischen Flora kommen.

233

In beiden Fällen erscheint die Wiedereinführung oder Einführung der Beweidung als Form des Aktivschutzes als beste Lösung (Sosin-Bzducha und andere, 2012). Das ist durch die spezifische Beziehung zwischen Tieren und Weidedecke zu erklären. Die Tiere treten den Boden und die Grasdecke fest, knabbern die Pflanzen an, suchen sich bestimmte Gattungen selektiv aus, hin-terlassen ihre Exkremente. Es ist wichtig, den Tierbesatz der Fläche dem Bio-top und der Zusammensetzung der Grasdecke anzupassen, weil dadurch die Verbreitung von invasiven Pflanzen, darunter Baumsämlingen, verhindert wird (Gough und Grace. 1998, Hansen u. a., 2001). Solche Maßnahmen werden durch Agrarumweltprogramme im Rahmen des Entwicklungsprogramms für ländliche Regionen (Program Rozwoju Obszarów Wiejskich, PROW) unter-stützt. Das Programm bezieht sich in allen Punkten und Annahmen direkt oder indirekt auf die Bedeutung und den Schutz des Grünlandes. Ein wichtiger ge-setzlicher Faktor, der die Struktur des Grünlandes geregelt hat, war die Einfüh-rung des Prinzips der anderweitigen Verpflichtungen (Cross Compliance), das sich auf die Einhaltung von Mindeststandards in der landwirtschaftlichen Pro-duktion und dem Umweltschutz bezieht. Dies soll die Stabilität der bestehen-den Ökosysteme gewährleisten (Kopacz, 2015). Auf den geschützten Gebieten werden darüber hinaus im Rahmen der Förderung durch die Regionalen Um-weltschutzdirektionen lokale Projekte eingeleitet, deren Ziel die Erhaltung der Biovielfalt und Bewahrung der landschaftlichen Werte u.a. durch extensive Beweidung mit Schafen verschiedener Rassen, Ziegen und Konik-Pferden ist. Es gilt, die halbnatürlichen Gras-Ökosysteme und wertvolle Pflanzen- und Tie-rarten zu schützen sowie die traditionellen Bräuche und Beweidungssysteme zu pflegen. Auf diese Art und Weise wird die Beweidung immer häufiger als akti-ve Form der bedrohten Biozönosen eingesetzt (Bernacka u. a., 2011). Die größte Bedeutung bei der Beweidung spielen Rinder, Schafe, Zie-gen und Pferde. Bei der Auswahl bestimmter Tierarten gilt es, deren unter-schiedliche Einwirkung auf die Biotope zu berücksichtigen. Eine langfristige Beweidung mit einer Art kann unter Umständen zur Verkümmerung ganzer Graspflanzengesellschaften durch Eliminierung einzelner Gattungen bei gleichzeitiger übermäßiger Begünstigung ihrer Konkurrenten führen. Bei der Bewirtschaftung typischer Weiden der Klasse Molinio-Arrhenatheretea fressen die Tiere selektiv (Tabelle 1). Kühe, Schafe und Pferde verzehren am liebsten Gras und Hülsenfrüchte, während Ziegen junge Sträu-cher, Baumtriebe und Blätter bevorzugen (Szymanowska u. a., 2017). Studien zu Fressgewohnheiten einzelner Tierarten haben ergeben, dass Schafe Pflanzen mit überwiegendem Stängelanteil vorziehen, während Ziegen sich die wert-vollsten Pflanzenteile aussuchen. Die spezifischen Vorlieben und Fressge-wohnheiten der Ziegen können als Pflegemaßnahme für die zuvor mit Kühen oder Schafen beweideten Flächen genutzt werden. Als Beispiel kann hier der Einsatz von Ziegen für die Beseitigung der Flatter-Binse (Juncus effus) dienen. Dieses Kraut wird gern von Ziegen gefressen, auch wenn sie andere wertvolle-

234

re Pflanzen zu Verfügung haben (Merchant u. a., Zitat nach Kowalski, 1997). Im Falle der Graspflanzengesellschaften der Gebirgsregionen verdienen etwa die floristisch reichen Pflanzengesellschaften Festuco-Cunosuretum und Gladiolo-Agrostietum capillaris, die über die Jahrhunderte hinweg u. a. mit polnischen Bergschafen beweidet wurden, einen aktiven Schutz durch Weide-nutzung.

Tabelle 1. Fressgewohnheiten von Weidetieren (%)

Pflanzenarten Rind Schaf Pferd Ziege Gras, 70 30 90 30 Hülsenfrüchte, Kräuter 20 50 4 10 Andere (Sträucher, Rinde, Äste) 10 20 6 60

Quelle: Szymanowska u. a., (2017) In letzter Zeit gewinnt für die Erhaltung der Biovielfalt die Beweidung der halbruderalen Trockenrasen aus der Klasse Festuco-Brometea an Bedeu-tung. Ursprünglich galten sie als minderwertiges Grünland, das jedoch aus Mangel an besseren Weiden genutzt wurde. Allerdings verdanken die meisten der halbruderalen Trockenrasen eben der Beweidung ihre Existenz. Die Auf-rechterhaltung der extensiven Beweidung ist demzufolge eine Form des aktiven Schutzes dieses Systems. Halbruderale Trockenrasen sind gegenwärtig wegen der Aufgabe der Beweidung eine der bedrohtesten Pflanzengesellschaften in Polen. Es kommt zu einer vorschreitenden Sukzession und Verinselung einzel-ner, vornehmlich an isolierten Stellen auftretender Grasflächen. Gleichzeitig gehören sie zu den an Biodiversität kaum zu übertreffenden Gras-Ökosystemen mit zahlreichen Staudenarten und bedrohten Steppenrasen. Beweidet wurden die Rasen immer mit heimischen Tieren wie polni-schen Wrzosówka-, Olszówka- und Świniarka-Schafen, Konik-Pferden oder diverse Ziegenrassen, die weniger anspruchsvoll in Bezug auf die Futterquali-tät waren. Häufig entschied man sich auch für Beweidung mit gemischten Her-den, die sich aus Schafen, einzelnen Rindern und Pferden zusammensetzten. Das Anpassungsvermögen solcher Rassen an die lokalen klimatischen Verhält-nisse und ihre Resistenz gegen Krankheiten ist größer im Vergleich zu typi-schen Zuchtrassen. Darüber hinaus können die Züchter im Rahmen des Pro-gramms zur Erhaltung der genetischen Ressourcen Subventionen aus Umwelt-programmen empfangen, wodurch die Beweidung außer der ökologischen auch wirtschaftliche Vorteile nach sich zieht. Ziegen kommen mühelos auf Steil-hang-Rasen und an Stellen, an denen sich der Sukzessionsprozess bereits be-merkbar macht, zurecht. Ziegen knabbern gerne an der Rinde der an den Hän-gen wuchernden Sträucher und Jungbäume, wodurch sie den Wildwuchs ver-hindern. Schafe bevorzugen dagegen eher offene Rasenflächen oder beschrän-ken sich lediglich auf das Abzupfen der Blätter von Jungbäumen und -

235

sträuchern. Bei stark zugewachsenen Flächen – etwa mit Land-Reitgras (Calamagrostis epigejos) oder mit Gewöhnlichem Glatthafer (Arrhenatherum elatius) – empfiehlt sich die Beweidung mit Pferden und Kühen, die in hohem Gras besser zurechtkommen. (Barańska u. a., 2009). Graspflanzengesellschaften aus der Klasse Nardo-Callunetea gediehen ursprünglich im oberen Teil des Hochlandes und in der subalpinen Vegetati-onsstufe, wo sie kleine Flächen für sich einnahmen. Zu ihrer Verbreitung hat das Wirken der Menschen, der sie als Weideflächen nutzte, beigetragen. Das Überdauern der Borstgrasweiden ist daher von der Aufrechterhaltung der Wei-dewirtschaft abhängig. Auch die Sandrasen aus der Klasse Koelario glaucae-Corynephoretea wurden früher extensiv zur Beweidung genutzt. Heute lässt sich die völlige Aufgabe oder weitgehende Einschränkung dieser Wirtschafts-form beobachten. Es werden jedoch Versuche unternommen, die Beweidung der genannten Bereiche wiederherzustellen, so etwa auf den vom Programm Natura 2000 umfassten Gebieten. Zu diesem Zweck werden unter andrem Świniarka-Schafe eingesetzt, die imstande sind die Sukzessionsprozesse der Sträucher zu verhindern. Kulturelle Aspekte der Beweidung von Graspflanzengesellschaften Hirtenlandschaften, die jetzt durch Weidelandschaft ersetzt worden sind, gehören zu den ältesten Typen der Kulturlandschaft. Tiere bringen durch ihre bloße Gegenwart Abwechslung in die Landschaft und bestimmen das Aussehen einzelner Gras-Ökosysteme (Metera u. a., 2010). Die Beweidung hat demzufolge eine kulturbildende Funktion und prägt die Eigenart und den Reiz einzelner Regionen unseres Landes. Vor allem die alten heimischen Rassen, zur Massentierhaltung ungeeignet, sind für die Aufrechterhaltung des kulturel-len Erbes der ländlichen Gebiete von großer Bedeutung. Daher gilt es dafür zu sorgen, dass sie als Bestandteil unserer Landschaft geschützt werden. Als Gat-tung, die eine besonders große Rolle bei der Bewahrung der Tradition spielt und zugleich eine Touristenattraktion darstellt, gilt das Schaf, dessen Einsatz in der Weidewirtschaft unter anderem in Naturschutzgebieten der Bergregionen eine kulturpflegende Maßnahme darstellt (Musiał, 2004). Ein solches Vorge-hen, das neben kulturellen Vorteilen auch eine wirtschaftliche Rolle spielt, kann scheinbar gegensätzliche ökologische, ökonomische und soziale Interes-sen ausgleichen. Besorgniserregend ist jedoch die Tatsache, dass die Hirtentra-dition in vielen Regionen Polens im Sterben begriffen ist und als Element der Agrarlandschaft zunehmend rar wird. Im Zuge dieser Entwicklung verschwin-den auch begleitende Infrastrukturelemente der Weidewirtschaft wie zum Bei-spiel Hirtenhütten. Die Wiederbelebung der kulturbildenden Beweidung bedeu-tet eine Chance der Rückkehr zur Wiederherstellung der ursprünglichen Funk-tion solcher Hütten, von denen sich manche auf der Liste der Kulturdenkmäler befinden (Sobala, 2014).

236

Sitten und Bräuche – vor allem in Verbindung mit der Hirtenkultur – tragen zur Pflege des kulturellen Erbes einer Region bei. Obendrein können sie für die Fremdenverkehrswerbung nutzbar gemacht werden, was wiederum den Dienstleistungssektor stimuliert. Die soziokulturelle Dimension der Tierzucht (vor allem heimischer Rassen) ist eine wichtige Voraussetzung für die nachhal-tige Entwicklung ländlicher Regionen. Schäferei ist eine spezifische Form der Tierhaltung, die mit ständigem und oft einsamem Kontakt der Hirten mit der Natur verbunden ist. Die Wanderungen der Schäfer förderten die Durchdrin-gung unterschiedlicher Kulturen, was die Hirtenkultur zu einem eigentümli-chen Konglomerat aus den Elementen Natur, Tradition und Wirtschaft der je-weiligen Region macht. All das kann sich als hervorragende Form des Regio-nalmarketings bewähren. Ein Beispiel dafür sind alljährlich stattfindenden Volksfeste wie das Schafhirtenfest in Ludźmierz, der traditionelle Sankt Mi-chael-Abtrieb (unter anderem in Istebna und Zawoja), das Hammelfleisch-Fest in Ustroń, das Karpaten-Almfest, der Almauftrieb (Fest der Herdenmischung), Schafschurmeisterschaften oder Kunsthandwerkschauen. Alle diese Veranstal-tungen dienen der Popularisierung der Hirtentradition und schaffen Gelegen-heiten, um Erzeugnisse der Volkskunst zu präsentieren und zu verkaufen. Zusammenfassung Die vor allem in Südpolen auftretende phytosoziologische Vielfalt der Graspflanzengesellschaften hat mit abiotischen Faktoren zu tun. Für die Erhal-tung der Biodiversität wirkt sich das positiv aus, kann jedoch der Intensivie-rung der landwirtschaftlichen Produktion im Wege stehen. Der Schutz der öko-logisch wertvollen, aber wenig produktiven Nutzflächen erfordert die Auf-rechterhaltung der traditionellen Beweidung. In heutigen Zeiten verliert die Schäferei im Zuge der Konzentration der Produktion und des Strebens nach Kostenreduzierung an Bedeutung. Aus ökologischer Sicht ist dies allerdings eine negative Entwicklung, weil die Aufgabe der Beweidung zu einer Zerstö-rung der Graspflanzengesellschaften führt, was wiederum negative soziokultu-relle Folgen hat. Die Förderung der Beweidung ist ganz besonders wichtig in Regionen, in denen die natürlichen Bedingungen keine intensive landwirt-schaftliche Produktion möglich machen – etwa im Gebirge, in isolierten „In-selbereichen“ mit halbruderalen Trockenrasen oder anderen wenig produktiven, aber ökologisch wertvollen Pflanzengesellschaften..

Literatur

Barańska K. (2014). Podręcznik najlepszych praktyk ochrony kseroterm. Dla różno-rodności biologicznej. Warszawa: 5-34.

237

Barańska K., Chmielewski P., Cwener A., Pluciński P. (2009). Ochrona muraw ksero-termicznych w Polsce − teoria i praktyka. Wyd. Klubu Przyrodników, Świebodzin: 10-35.

Barszczewski J., Wróbel B., Wasilewski Z. (2006). Wykorzystanie pasz z trwałych użytków zielonych w różnych systemach żywienia bydła mlecznego. W: Aktualne pro-blemy gospodarowania na użytkach zielonych i kształtowania środowiska w świetle obowiązujących norm prawnych. Mat. Sem. 51. Wyd. IMUZ: 94-107.

Bernacka H., Siminska E., Niedźwiecki P. (2011). Alternatywne metody wykorzystania owiec. Wiad. Zoot., 3: 59–66.

Gołębiewska B., Chlebicka A., Maciejczak M. (2016). Rolnictwo a środowisko. Bio-różnorodność i innowacje środowiskowe w rozwoju rolnictwa. Wydawnictwo Wieś Jutra, Warszawa: 5-12.

Gough L., Grace J.B. (1998). Herbivore effects on plant species density at varying productivity levels. Ecology, 79(5): 1586-1594.

Gross N., Bloor J. M. G., Louault F., Maire V., Soussana J. F. (2009). Effects of land–use change on productivity depend on small scale plant species diversity. Basic Appl. Ecol., 10: 687-696.

Hansen B., Alrře H.F., Kristensen E.S. (2001). Approaches to assess the environmental impact of organic farming with particular regard to Denmark Agriculture. A Review. Ecosystems and Environment, 83: 11-26.

Heineken T. (1990). Die Ackerwildkraut–Vegetation auf biologisch und konventionell bewirtschafteten Ackerflächen bei Gut Adolphshof (Ldkrs. Hannover). Beiträge zur Naturkunde Niedersachsens: 38-45.

Kasperczyk M., Szewczyk W. (1999). The floristic composition of the mountains meadows and pastures sward after their abandonment. Folia Universitatis Agriculturae Stetinensis. Szczecin, Poland, 197: 163-165.

Kopacz M. (2015). Funkcje trwałych użytków zielonych na obszarach górskich w kon-tekście zmian prawno-gospodarczych. Łąkarstwo w Polsce, 18: 129-143.

Kowalski Z.M. (1997). Wybrane zagadnienia z zakresu żywienia kóz. Aktualny stan hodowli oraz kierunki użytkowania kóz w Polsce. Zesz. Nauk. SGGW, 1/97: 36-54.

Kryszak A., Grynia M. (2001). Percentage of grass species versus diversity of meadow associations of the Molinio - Arrhehatheretea class. Studies on Grassland in Poland, W. Szafer Institute of Botany PAN, Kraków: 283-289.

Kryszak A., Kryszak J., Grynia M. (2007). Zmiany degradacyjne na łąkach i pastwi-skach wyłączonych z użytkowania. Acta Botanica Warmiae et Masuriae, 4: 205-214.

Matuszkiewicz W. (2002). Przewodnik do oznaczania zbiorowisk roślinnych Polski. PWN, wyd. III., 247-308.

Metera E., Sakowski T., Słoniewski K., Romanowicz B. (2010). Grazing as a tool to mainta in biodiversity of grassland – a review. Anim. Sci. Pap. Rep., 28(4): 315-334.

Musiał K., Szewczyk W., Grygierzec B. (2015). Wpływ zaprzestania użytkowania na skład gatunkowy łąk i pastwisk wybranych mezoregionów Karpat Zachodnich. Fragm. Agron., 32(4): 53-62.

Musiał W. (2004). Creation instruments of sustainable developement of mountain areas agriculture - case of cultural grazing of sheep. Prace Komisji Nauk Rol. i Biolog. BTN, Seria B, nr 54, Kraków: 433-441.

238

Nadolna L. (2005). Zagrożenia i ochrona użytków zielonych w Sudetach. Wiad. Me-lior., 4: 205-207.

Radkowska I. (2012). Wpływ pastwiskowego systemu utrzymania na dobrostan krów mlecznych. Wiad. Zoot., 1: 3-10.

Radkowski A., Grygierzec B. (2005). Zmiany składu botanicznego runi na łące gór-skiej po zaprzestaniu użytkowania. Łąkarstwo w Polsce, 8: 297-302.

Radkowski A., Radkowska I. (2010). Zasady pastwiskowego wypasu zwierząt. Ho-dowca bydła, 6-7: 22-25.

Sobala M. (2014). Krajobrazy pasterskie w Polsce i Europie – wybrane typy, przykłady i formy ich ochrony. Prace Komisji Krajobrazu Kulturowego, 25: 81-98.

Socher S., Prati D., Müller J., Klaus V. H., Hölzel N., Fischer M. (2012). Direct and productivity-mediated indirect effects of fertilization, mowing and grazing intensities on grassland plant species richness. J. Ecol., 100: 391-1399.

Sosin-Bzducha E., Chełmińska A., Sikora J. (2012). Wypas owiec jako element czyn-nej ochrony krajobrazu Wyżyny Krakowsko-Częstochowskiej. Wiad. Zoot., 2: 85-88.

Szymanowska A., Gruszecki T., M., Drozd L., Szczepaniak K., Tajchman K., Tomczuk K., Greguła-Kania M., Grzywaczewski G., Patkowski K. (2017). Wypas jako forma ochrony środowiska przyrodniczego. W: Przeżuwacze w czynnej ochronie środowiska. Monografia: 174-199.

Trąba Cz. (2014). Zróżnicowanie zbiorowisk trawiastych w Polsce. Łąkarstwo w Pol-sce, 17: 127-143.

Trąba Cz., Wolański P. (2011). Zróżnicowanie florystyczne łąk związków Calthion i Alopecurion w Polsce – zagrożenia i ochrona. Woda – Środowisko – Obszary Wiej-skie, 11, 1(33): 299-313.

Warda M., Kulik M.A., Gruszecki T. (2011). Charakterystyka wybranych zbiorowisk trawiastych w rezerwacie przyrody „Kózki” oraz próba ich czynnej ochrony przez wy-pas owiec rasy świniarka. Annales UMCS, Sectio E Agricultura, LXVI (4): 1-7.

Warda M., Kulik M, Gruszecki T., Lipiec A., Zubel R. (2015). Walory przyrodnicze wybranych muraw psammofilnych w warunkach wypasu owiec w rezerwacie przyrody Kózki. Łąkarstwo w Polsce, 18: 229-239 Warda M., Rogalski M. (2004). Zwierzęta na pastwisku jako element krajobrazu przyrodniczego. Annales UMCS, Sec. E., 59(4): 1985-1991.

Wasilewski Z. (2003). Wypas jako instrument ochrony różnorodności biologicznej. Agencja Reklamowo-Wydawnicza „Skigraf”, ss. 28.

Zarzycki J., Szymacha A. (2005). Wpływ użytkowania na różnorodność gatunkową górskich użytków zielonych. Zesz. Nauk. AR w Krakowie, ser. Inżynieria Środowiska, 26: 519-527.

Komunikaty Kurzberichte

241


Komunikaty – Kurzberichte

CHARAKTERYSTYKA MAŁYCH BIAŁEK SZOKU CIEPLNEGO (SHSP) I ICH FIZJOLOGICZNE ZNACZENIE

Agnieszka Bąk, Anna Kozubska-Sobocińska

Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Dział Genomiki i Biologii Molekularnej

Zwierząt, 32-083 Balice k. Krakowa, Polska

Białka szoku cieplnego (HSPs lub HSPB), nazywane także „białkami stresu” poza podstawową rolą ochronną, która polega na osłabianiu lub wyci-szaniu efektów działania czynników stresu, są polipeptydami pełniącymi funk-cje regulatorowe w wielu szlakach metabolicznych i sygnalizacyjnych. Ich wy-jątkowa zdolność do interakcji ze znaczną liczbą różnych białkowych substra-tów sprawia że mogą pełnić różnorodne funkcje. Uczestniczą w utrzymaniu homeostazy, pośredniczą w mechanizmach immunologicznych, pełnią istotną rolę w procesach nowotworowych oraz w procesach naprawczych na poziomie komórkowym.

Na szczególną uwagę zasługują małe białka szoku cieplnego (sHSP), których działania daleko wykraczają poza aktywność czaperonową. Małe biał-ka szoku cieplnego są zaangażowane w rozwój komórki, procesy związane ze starzeniem, kancerogenezę, biorą udział w regulacji apoptozy, zapobiegają agregacji białek, regulują termostabilność, wpływają na architekturę cytoszkie-letu oraz stabilność błon, występują w agregatach białkowych u pacjentów z chorobami neurodegeneracyjnymi.

Prowadzone od kilku lat intensywne badania białek z rodziny HSP do-tyczyły głównie ludzi i sporadycznie zwierząt laboratoryjnych. Ostatnio badania te przenoszone są na inne gatunki takie jak pies, bydło, owce, świnie i konie.

U zwierząt gospodarskich badania prowadzone są w kontekście wraż-liwości na stres, odporności immunologicznej a także pod kątem cech użytkowych.

Do rodziny małych białek szoku cieplnego zaliczamy: HSPB1, HSPB2, HSPB3, CRYAA, CRYAB, HSPB6, HSPB7, HSPB8, HSPB9, ODF1. Obecnie głównym przedmiotem naszych analiz, są geny małych białek szoku cieplnego: HSPB1, HSPB2, HSPB3, HSPB9, ODF1, w aspekcie fizycznej lokalizacji na chromosomach zwierząt gospodarskich oraz poszukiwania fuzji pomiędzy po-limorficznymi wariantami tych genów a cechami użytkowymi (Danielak-Czech i in., 2014; 2015; Kozubska-Sobocińska i in., 2014).

242

Literatura Danielak-Czech B., Kozubska-Sobocińska A., Bąk A. 2014. FISH-based comparative mapping of the Hsp27 gene on chromosomes of the domestic Bovids. Chromosome Research, vol. 22(3), 393-437.

Kozubska-Sobocińska A., Danielak-Czech B., Bąk A., Babicz M., Rejduch B. 2014. Comparative physical mapping of genes associated with meat production traits in the wild pig genome. Chromosome Research, vol. 22(3), 393-437.

Danielak-Czech B., Kozubska-Sobocińska A., Babicz M. 2015. Chromosomal localiza-tion of genes encoding small heat shock proteins (HSPB) in cattle, and sheep. Ann. UMCS, sect. EE, Zootechnica. XXXIII (4), 21-29.

243



DIE CHARAKTERISTIK KLEINER WÄRMESCHOCKPROTEINE (sHSP) UND IHRE

PHYSIOLOGISCHE BEDEUTUNG

Agnieszka Bąk, Anna Kozubska-Sobocińska

Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, Abteilung für Genomik und Molekularbiologie von Tieren, 32-083 Balice bei Kraków, Polen

Wärmeschockproteine (HSP oder HSPB), auch als „Stressproteine“ bezeichnet, sind Polypeptide, die abgesehen von ihrer wesentlichen Schutz-funktion, die auf der Abschwächung oder Unterdrückung der Effekte der Ein-wirkung von Stressfaktoren beruht, Regulatorenfunktionen in zahlreichen Stoffwechsel- und Signalvorgängen erfüllen. Ihre besondere Fähigkeit zur In-teraktion mit einer beachtlichen Zahl von Eiweißsubstraten befähigt sie zu ver-schiedenartigen Funktionen: Sie beteiligen sich an der Homöostase, vermitteln bei Immunmechanismen, erfüllen eine wesentliche Rolle bei der Tumorbildung wie auch bei den Prozessen der Zellreparatur.

Besondere Aufmerksamkeit verdienen die kleinen Wärmeschock-proteine (sHSP), deren Wirkung weit über die Aktivität von Chaperonen hin-ausreicht. Kleine Wärmeschockproteine sind an der Zellentwicklung, an Alte-rungsprozessen, der Kanzerogenese, der Regulierung der Apoptose beteiligt, beugen der Eiweißaggregation vor, regulieren die Thermostabilität, wirken sich auf die Architektur des Cytoskeletts und die Membranstabilität aus, treten in Eiweißaggregaten bei Patienten mit neurodegenerativen Erkrankungen auf. Die seit vielen Jahren an Proteinen der HSP-Familie durchgeführten intensiven Untersuchungen betrafen hauptsächlich den Menschen und spora-disch Labortiere. In letzter Zeit werden diese Forschungen auf andere Gattun-gen wie Hund, Rind, Schaf, Schwein oder Pferd übertragen. Bei Nutztieren werden diese Untersuchungen im Kontext der Stressre-sistenz, der immunologischen Widerstandsfähigkeit, aber auch unter Nutzas-pekten durchgeführt.

Zur Familie der Wärmeschockproteine gehören: HSPB1, HSPB2, HSPB3, CRYAA, CRYAB, HSPB6, HSPB7, HSPB8, HSPB9, ODF1. Haupt-gegenstand unserer Analysen sind heute die kleinen Wärmeschockproteine: HSPB1, HSPB2, HSPB3, HSPB9, ODF1 unter dem Aspekt der physischen Lo-kalisierung an den Chromosomen von Nutztieren und bei der Suche nach einer

244

Fusion zwischen polymorphen Varianten dieser Gene und Nutzeigenschaften (Danielak-Czech u. a., 2014; 2015; Kozubska-Sobocińska u. a., 2014).

Literatur Danielak-Czech B., Kozubska-Sobocińska A., Bąk A. 2014. FISH-based comparative mapping of the Hsp27 gene on chromosomes of the domestic Bovids. Chromosome Research, vol. 22(3), 393-437.

Kozubska-Sobocińska A., Danielak-Czech B., Bąk A., Babicz M., Rejduch B. 2014. Comparative physical mapping of genes associated with meat production traits in the wild pig genome. Chromosome Research, vol. 22(3), 393-437.

Danielak-Czech B., Kozubska-Sobocińska A., Babicz M. 2015. Chromosomal localiza-tion of genes encoding small heat shock proteins (HSPB) in cattle, and sheep. Ann. UMCS, sect. EE, Zootechnica. XXXIII (4), 21-29.

245



WPŁYW DODATKU MELATONINY NA JAKO ŚĆ KRIOKONSERWOWANEGO NASIENIA KNURA

Magdalena Bryła, Monika Trzcińska

Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Dział Biotechnologii Rozrodu Zwierząt

32-083 Balice k. Krakowa, Polska, e-mail: [email protected]

Procedura konserwacji nasienia knura w dużo większym stopniu niż u innych gatunków zwierząt narusza działanie systemu endogennych antyoksy-dantów przyczyniając się do wzrostu poziomu reaktywnych formy tlenu (RFT). Stres osmotyczny, szok chłodowy oraz tworzenie się wewnątrz komórek krysz-tałków lodu powodują obniżenie jakość nasienia po procedurze zamrożenia-rozmrożenia. Dlatego w celu doskonalenia technologii kriokonserwacji nasie-nia tego gatunku zwierząt wprowadza się do składu rozcieńczalnika mrożenio-wego komponenty przeciwdziałające nadmiarowi RFT.

Melatonina wydzielana przez szyszynkę ma silne właściwości anty-oksydacyjne szczególnie przez supresję systemu enzymatycznego generującego wolne rodniki, jak i przez redukcję stresu oksydacyjnego. Jest wydajnym, po-zbawionym właściwości prooksydacyjnych i łatwo rozpuszczalnym antyoksy-dantem. Dotychczas w rozrodzie zwierząt stosowana była do poprawy jakości nasienia m.i.n myszy i ogierów po procedurze zamrażania-rozmrażania.

Celem pracy było przygotowanie modyfikacji składu rozcieńczalnika stosowanego do mrożenia nasienia knura w oparciu o różne stężenia melatoni-ny (0,125; 0,25; 0,5; 1 mg/ml). Doświadczenie przeprowadzono na nasieniu 6 knurów (6 ejakulaty/knur) standardowo wykorzystywanych do inseminacji w Stacji Eksploatacji Knurów w Kleczy Dolnej. Ocenę ruchliwości (ruch po-stępowy - PM) przeprowadzono przy zastosowaniu systemu CASA (SM-CMA, MTM, Szwajcaria). Nasienie świeże pochodzące od wszystkich knurów wyka-zywało ruch postępowy powyżej 85% oraz ponad 80% plemników o prawi-dłowej morfologii. Nasienie kriokonserwowane oceniano w kierunku zmian apoptotycznych przy zastosowaniu dwóch metod fluorescencyjnych. Wizuali-zację stanu akrosomów plemników knura przeprowadzono przy zastosowaniu barwienia lektyną z orzeszków ziemnych sprzężoną z fluoresceiną (FITC-PNA). W celu identyfikacji plemników martwych dodatkowo znakowano plemniki jodkiem propydyny (PI). Ocenę stopnia fragmentacji DNA plemni-ków przeprowadzono przy użyciu metody TUNEL. Oceną jakości nasienia

246

przeprowadzano w mikroskopie epi-fluorescencyjnym (200 plemników na próbkę). Procedurę mrożenia nasienia knura przeprowadzono według metody własnej (Trzcińska i in., Instrukcja wdrożeniowa IZ PIB, 6/2013). Nasienie kriokonserwowano w rozcieńczalniku żółtkowo-laktozowo-glicerolowym uzu-pełnionym różnymi stężeniami melatoniny: 0 mM (M0); 0,125 mg/ml (M1); 0,25 mg/ml (M2); 0,5 mg/ml (M3); 1,0 mg/ml (M4). Najwyższy statystycznie istotny odsetek plemników o ruchu postępowym oraz plemników żywych z integralnym akrosomem stwierdzono w rozcieńczalniku M3 (72,1±1,8% oraz 62,8 ± 2,2%) w porównaniu z rozcieńczalnikiem M0 (39,1±1,9% oraz 34,9±3,1%). Poziom fragmentacji DNA plemników wahał się pomiędzy 1,9% a 2,5% i nie wykazano istotnych statystycznie różnic w stopniu fragmentacji DNA pomiędzy rozcieńczalnikiem kontrolnym a pozostałymi rozcieńczalni-kami z dodatkiem różnych stężeń melatoniny.

odsumowując można stwierdzić, że zastosowanie melatoniny o stęże-niu 0,5 mg/ml jako związku o działaniu antyoksydacyjnym w kriokonserwacji nasienia knura poprawia parametry jakości nasienia po procedurze zamrażania-rozmrażania.

Badania wykonano w ramach działalności statutowej Instytutu Zoo-techniki PIB (Zadanie nr 02-017.1)

247



EINFLUSS VON MELATONIN AUF DIE QUALITÄT DES KRYOKONSERVIERTEN EBERSAMENS

Magdalena Bryła, Monika Trzcińska

Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, Abteilung für Biotechnologie der

Tierreproduktion, 32-083 Balice bei Kraków, Polen, e-mail: [email protected]

Das Verfahren der Konservierung des Ebersamens stört in einem viel größeren Maß als bei anderen Tiergattungen die Tätigkeit des Systems der en-dogenen Antioxidationsmittel, wodurch es zur Steigerung des Pegels von reak-tiven Sauerstoffformen (ROS) beiträgt. Osmotischer Stress, Kälteschock und Bildung von Eiskristallen innerhalb der Zellen verursachen, dass sich die Qualität des Samens nach dem Verfahren von Einfrieren und Auftauen ver-schlechtert. Deswegen wird zwecks Vervollkommnung der Technologie von Kryokonservierung des Samens dieser Tiergattung das Frierverdünnungsmittel mit Komponenten bereichert, die dem Übermaß von ROS vorbeugen.

Melatonin, das von der Epiphyse ausgesondert wird, hat starke Anti-oxidationseigenschaften, besonders deswegen, dass es die Supression des En-zymsystems verursacht, das freie Radikale generiert, als auch durch die Reduk-tion des oxidativen Stresses. Es ist ein leistungsfähiges, freies von Prooxida-tionseigenschaften und gut lösbares Antioxidationsmittel. Bisher wurde Mela-tonin in der Tierreproduktion zur Verbesserung der Samenqualität von u.a. Mäusen und Hengsten nach dem Verfahren des Einfrierens und Auftauens angewendet.

Das Ziel der Arbeit war die Vorbereitung einer Zusammen-setzungsmodifikation des Verdünnungsmittels mit unterschiedlichen Melaton-inkonzentrationen (0,125; 0,25; 0,5; 1 mg/ml), das für das Einfrieren des Eber-samens verwendet wird. Das Experiment wurde am Samen von sechs Ebern (6 Ejakulate pro Eber) durchgeführt, die in der Ebernutzungsstation in Klecza Dolna zur Insemination standardmäßig verwendet werden. Die Beurteilung der Beweglichkeit (Linearbewegung) wurde mithilfe des Systems CASA (SM-CMA, MTM, Schweiz) durchgeführt. Der frische Samen aller Eber wies fol-gende Eigenschaften aus: Linearbewegung – über 85%, Spermien mit normaler Morphologie – über 80%. Der kryokonservierte Samen wurde auf apoptotische Veränderungen bei Anwendung von zwei Fluoreszenzmethoden untersucht.

248

Die Visualisierung der Eberspermien wurde bei Anwendung der Färbung mit Lektin aus Erdnüssen, mit Fluorescein gekoppelt (FITC-PNA), durchgeführt. Zwecks Identifizierung von toten Spermien wurden die Spermien zusätzlich mit Propidiumiodid markiert. Das Maß an DNS-Fragmentierung der Spermien wurde mithilfe der Methode TUNEL durchgeführt. Die Beurteilung der Samenqualität wurde mithilfe des Epifluoreszenzmikroskops (200 Spermien pro Probe) durchgeführt. Das Verfahren des Einfrierens des Ebersamens wurde nach der eigenen Methode (Trzcińska et al., Umsetzungshandbuch, Institut für Zootechnik des Staatlichen Forschungsinstituts, 6/2013) durchgeführt. Der Samen wurde im Eidotter-Laktose-Glycerol-Verdünnungsmittel mit unter-schiedlichen Melatoninanreicherungen – 0 mM (M0); 0,125 mg/ml (M1); 0,25 mg/ml (M2); 0,5 mg/ml (M3); 1,0 mg/ml (M4) – kryokonserviert. Den größten statistisch relevanten Anteil an Spermien, die Linearbewegung aufgewiesen haben, und an lebenden Spermien mit einem integralen Akrosom wurde im Verdünnungsmittel M3 (72,1±1,8% und 62,8±2,2%) im Vergleich mit dem Verdünnungsmittel M0 (39,1±1,9% und 34,9±3,1%) festgestellt. Der Pegel der DNS-Fragmentierung von Spermien betrug zwischen 1,9% und 2,5% und es wurden keine statistisch relevanten Unterschiede des Pegels der DNS-Fragmentierung zwischen dem Kontrollverdünnungsmittel und sonstigen Lösemitteln festgestellt, die mit Melatonin angereichert wurden.

Zusammenfassend kann festgestellt werden, dass die Anwendung von Melatonin in Konzentration 0,5 mg/ml als einer Antioxidationsverbindung in der Kryokonservierung des Ebersamens dessen Qualität nach dem Verfahren des Einfrierens und Auftauens verbessert.

Die Untersuchung wurde im Rahmen der Statuttätigkeit des Instituts für Zootechnik des Staatlichen Forschungsinstituts (Aufgabe Nr. 02-017.1) durchgeführt.

249



WYKORZYSTANIE KOGUTKÓW POCHODZ ĄCYCH ZE STAD OBJĘTYCH PROGRAMEM OCHRONY

DO PRODUKCJI KAPŁONÓW

Jolanta Calik

Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Dział Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt, 32-083 Balice k. Krakowa, Polska

W ostatnim dziesięcioleciu obserwuje się wzrost liczby konsumentów, poszukujących niszowych produktów żywnościowych o szczególnym zapachu, smaku i bogatych w składniki odżywcze. Polska posiada liczną (11 rodów) i cenną kolekcję kur nieśnych objętych programem ochrony zasobów gene-tycznych. Z dotychczas przeprowadzonych badań wynika, że dysponujemy ra-sami kur o zróżnicowanym fenotypie, produkcyjności oraz jakości biologicznej jaj wylęgowych i mięsa. Dużą trudność w powiązaniu nieśnego użytkowania kur z wykorzystaniem ich dla potrzeb produkcji mięsa sprawia wzrastająca w miarę intensyfikacji kierunku nieśnego liczba zbędnych kogutków, a rozwią-zaniem tych trudności może być zabieg kastracji kogutków.

Celem badań było określenie wpływu zabiegu kapłonowania kogutów rasy Żółtonóżka kuropatwiana (Ż-33) i Rhode Island Red (R-11) na masę ciała i wybrane parametry jakości mięsa.

Zabieg kastracji przeprowadził lekarz weterynarii w 8–9 tygodniu ży-cia, przy masie ciała ok. 450–600 g. Ptaki utrzymywano do 24 tygodnia życia i żywiono ad libitum jednakowymi mieszankami paszowymi w systemie ścio-łowym. Po uboju określono wydajność rzeźną, udział mięśni piersiowych i mięśni nóg, podrobów i tłuszczu sadełkowego. Oceniono cechy jakości mięsa tj. pH, barwę CIE L*a*b*, wodochłonność, wyciek swobodny, straty termicz-ne, kruchość oraz przeprowadzono ocenę sensoryczną mięśni piersiowych i nóg. Uzyskane wyniki zweryfikowano statystycznie, przy użyciu analizy wa-riancji, stosując pakiet statystyczny Statgraphic plus 5.1.

Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono, że zabieg kastracji kogutków rasy Żółtonóżka kuropatwiana (Ż-33) i Rhode Island Red (R-11) wpłynął korzystnie na zwiększenie masy ciała, wydajność rzeźną i umięśnienie tuszki. Mięśnie kapłonów, a zwłaszcza nóg charakteryzowały się lepszą wo-dochłonnością i kruchością, traciły mniej wody i wyróżniały się mniejszymi

250

stratami termicznymi i lepszą oceną sensoryczną. Produkcja kapłonów może zatem uzupełniać produkcję mięsa drobiowego o produkt niszowy dla konsu-mentów poszukujących mięsa o specyficznej jakości. Ponadto zabieg kastracji może przyczynić się do zagospodarowania nadliczbowych kogutków, co ma dodatkowo aspekt ekonomiczny.

251



NUTZUNG DER HÄHNCHEN AUS SCHAREN VOM SCHUTZPROGRAMM ZUR KAPAUNZUCHT

Jolanta Calik

Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, Abteilung für Schutz

der Genetischen Tiervorräte, 32-083 Balice bei Kraków, Polen

In den letzten zehn Jahren wird die Anzahl der Verbraucher beobach-tet, die nach Nischenlebensmitteln mit besonderem Geruch, Geschmack und reich an Nährstoffen suchen. Polen verfügt über eine zahlreiche (11 Stämme) und wertvolle Kollektion von Legehennen, die von dem Schutzprogramm der genetischen Vorräte umfasst sind. Aus bisher durchgeführten Forschungen geht hervor, dass unsere Huhnrassen unterschiedliche Phänotypen, Produktivität und biologische Qualität der Bruteier und des Fleisches darstellen. Eine große Schwierigkeit bei dem Zusammenknüpfen der Legenutzung der Hennen mit deren Nutzung für die Bedürfnisse der Fleischherstellung bildet die Anzahl der entbehrlichen Hähnchen, die bei der Intensivierung der Legerichtung wächst. Die Lösung dieses Problems kann die Kastrierung der Hähnchen sein.

Die Forschungen bezweckten die Bestimmung des Einflusses der Kast-rierung der Hähnchen von Rassen Gallus gallus domesticus „Gelbbein“ (Ż-33) und Rhode Island Red (R-11) auf das Körpergewicht und die ausgewählten Pa-rameter der Fleischqualität.

Die Kastrierung wurde von einem Tierarzt in der 8. – 9. Lebenswoche bei dem Körpergewicht von ca. 450–600 g durchgeführt. Die Vögel erreichten die 24. Lebenswoche. Sie wurden ad libitum mit gleichen Futtergemischen im Einstreusystem ernährt. Nach der Schlachtung wurden die Schlachtausbeute, der Anteil an Brustmuskeln und Keulenmuskeln, Klein und Fett bestimmt. Es wurden die Eigenschaften der Fleischqualität, d.h. pH, Farbe CIE L*a*b*, Wasseransaugfähigkeit, freier Ausfluss, thermische Verluste, Mürbheit beur-teilt. Es wurde auch die sensorische Beurteilung der Brust- und Keulenmuskel durchgeführt. Die gewonnenen Ergebnisse wurden mit Hilfe der Variationsana-lyse unter Anwendung des statistischen Paketes Statgraphic plus 5.1 statistisch verifiziert.

An Hand der erzielten Resultate stellte man fest, dass die Kastrierung der Hähnchen von Rassen Gallus gallus domesticus „Gelbbein“ (Ż-33) und

252

Rhode Island Red (R-11) einen günstigen Einfluss auf das Körpergewicht, die Schlachtausbeute und die Muskeln der Hälften ausgeübt hatte. Die Muskeln der Kapaune, und insbesondere der Keulen, charakterisierten sich durch die bessere Wasseransaugfähigkeit und Mürbheit, verlieren weniger Wasser. Die thermi-schen Verluste waren kleiner und die sensorische Beurteilung war besser. Die Kapaun-Zucht kann also die Produktion des Geflügelfleisches mit dem Ni-schenprodukt für Verbraucher, die nach Fleisch mit einer spezifischen Qualität suchen, ergänzen. Außerdem kann die Kastrierung dazu beitragen, dass die überzähligen Hähnchen bewirtschaftet werden, was zusätzlich eine ökonomi-sche Bedeutung hat.

253



WPŁYW SYSTEMU CHOWU NA WYBRANE PARAMETRY JAKO ŚCI MI ĘSA KOGUTKÓW RASY ŻÓŁTONÓŻKA

KUROPATWIANA ( Ż-33)

Jolanta Calik


W ostatnich latach na rynku unijnym wzrasta zainteresowanie żywno-ścią wyprodukowaną w proekologicznych systemach chowu. Konsumenci w trosce o racjonalne odżywianie coraz częściej poszukują produktów niszo-wych, bezpiecznych zdrowotnie, bogatych w składniki odżywcze oraz wyróż-niających się specyficznymi cechami sensorycznymi. Celem badań była ocena wpływu wybiegowego systemu utrzymania ko-gutków rasy Żółtonóżka kuropatwiana (Ż-33) na wybrane parametry jakości mięsa. Materiał badawczy stanowiło 80 kogutków Ż-33, które po zważeniu i indywidualnym oznakowaniu, przydzielono losowo do dwóch grup po 40 sztuk w każdej. Grupa I – kontrolna (K) utrzymywana była w zamkniętym kur-niku (w temp. 18–20oC, wilgotności względnej ok 75% i obsadzie 7 szt./m2), natomiast grupa II – doświadczalna (D) od 6 tygodnia dodatkowo korzystała z trawiastych wybiegów o powierzchni 2 m2/szt. Ptaki żywiono ad libitum jed-nakowymi mieszankami paszowymi. W 24 tygodniu życia ubito po 8 sztuk z każdej grupy, określono wydajność rzeźną, udział mięśni piersiowych i mię-śni nóg, podrobów i tłuszczu sadełkowego w tuszce. Oceniono fizyczne cechy mięsa tj. pH, barwę CIE L*a*b*, WHC, wyciek swobodny, straty termiczne, siłę cięcia oraz przeprowadzono ocenę sensoryczną mięśni piersiowych i nóg. Uzyskane wyniki zweryfikowano statystycznie, przy użyciu analizy wariancji, stosując pakiet statystyczny Statgraphic plus 5.1. Na podstawie uzyskanych wyników stwierdzono, że przedłużony od-chów do 24 tygodnia życia i dostęp do wybiegów nie wpłynął istotne na masę ciała, wydajność rzeźną oraz udział mięśni piersiowych i nóg. W grupie pta-ków korzystających z wybiegów stwierdzono natomiast zwiększenie udziału żołądka oraz mniejsze otłuszczenie tuszki. Oceniane grupy różniły się pod względem barwy zarówno tuszki jak i mięśni piersiowych i nóg, które u kogutków utrzymywanych z dostępem do wybiegów były ciemniejsze (L*) i bardziej żółte (b*). Stwierdzono również, że udostępnienie kogutkom Ż-33 trawiastych wybiegów wpłynęło korzystnie na atrakcyjność sensoryczną mięsa.

254



EINFLUSS DES ZUCHTSYSTEMS AUF AUSGEWÄHLTE

PARAMETER DER FLEISCHQUALITÄT BEI HÄHNCHEN DER RASSE GALLUS GALLUS DOMESTICUS

„GELBBEIN“ ( Ż-33)

Jolanta Calik

Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, Abteilung für Schutz der Genetischen Tiervorräte, 32-083 Balice bei Kraków, Polen

In den letzten Jahren wächst auf dem EU-Markt das Interesse an den Lebensmitteln aus ökologischen Zuchtsystemen. Die Verbraucher kümmern sich um die rationelle Ernährung und suchen immer mehr nach Nischenproduk-ten, die für die Gesundheit nicht gefährlich und reich an Nährstoffen sind, so-wie sich durch spezifische sensorische Merkmale auszeichnen. Die Forschung bezweckte die Beurteilung des Einflusses der Auslauf-zucht der Hähnchen der Rasse Gallus gallus domesticus „Gelbbein“ (Ż-33) auf ausgewählte Parameter der Fleischqualität. Das Untersuchungsmaterial bildeten 80 Hähnchen Ż-33, die nach dem Wiegen und individuellen Kennzeichnen in zwei Gruppen je 40 Stück stochas-tisch eingeteilt wurden. Die 1. Gruppe (Kontrollgruppe K) wurde in einem ge-schlossenen Hühnerstall untergebracht (bei der Temperatur von 18-20°C, rela-tiven Luftfeuchtigkeit von ca. 75% und Belegschaft von 7 Stück/m2). Die 2. Gruppe (Versuchsgruppe D) nutzte zusätzlich seit der 6. Woche die Grasaus-läufe mit der Oberfläche von 2 m2/Stück. Sie Vögel wurden ad libitum mit gleichen Futtergemischen im Einstreusystem ernährt. In der 24. Lebenswoche wurden je 8 Stück von jeder Gruppe geschlachtet und die Schlachtausbeute, der Anteil an Brustmuskeln und Keulenmuskeln, Klein und Fett bestimmt. Es wur-den die physikalischen Fleischeigenschaften, d.h. pH, Farbe CIE L*a*b*, WHC, freier Ausfluss, thermische Verluste, Schneidkraft beurteilt. Es wurde auch die sensorische Beurteilung der Brust- und Keulenmuskel durchgeführt. Die gewonnenen Ergebnisse wurden mit Hilfe der Variationsanalyse unter Anwendung des statistischen Paketes Statgraphic plus 5.1 statistisch verifiziert. An Hand der erzielten Ergebnisse stellte man fest, dass die bis zur 24. Lebenswoche verlängerte Zucht und der Zugang zu den Ausläufen keinen we-sentlichen Einfluss auf das Körpergewicht, die Schlachtausbeute und den An-

255

teil an Brust- und Keulenmuskeln hatte. In der Vogelgruppe, die die Ausläufe benutzte, wurden ein größerer Anteil des Magens und eine kleinere Verfettung der Hälften festgestellt. Die beurteilten Gruppen hatten unterschiedliche Farben sowohl bei den Hälften als auch bei den Brust- und Keulenmuskeln, die bei den Hähnchen mit dem Zugang zu den Ausläufen dunkler (L*) und intensiver gelb (b*) waren. Es wurde auch festgestellt, dass der Zugang zu den Grasausläufen bei den Hähnchen Ż-33 zu der sensorischen Fleischattraktivität günstig beige-tragen hat.

256



ROZWÓJ DZIAŁA Ń WSPIERAJĄCYCH OCHRONĘ ZASOBÓW GENETYCZNYCH ZWIERZ ĄT

GOSPODARSKICH W POLSCE

Agnieszka Chełmińska, Ewa Sosin-Bzducha

Instytut Zootechniki-Państwowy Instytut Badawczy, Dział Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt 32-083 Balice k. Krakowa, Polska

Instytut Zootechniki PIB został upoważniony przez Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi do koordynacji działań związanych z ochroną zasobów gene-tycznych zwierząt gospodarskich w 2002 roku i intensywnie działa w celu za-chowania bioróżnorodności zwierząt gospodarskich. Aktualnie programami ochrony zasobów genetycznych objęte są 83 populacje, w tym: 4 bydła, 3 świń, 15 owiec, 1 kóz, 7 koni, 35 drobiu, 13 zwierząt futerkowych oraz 5 pszczół. Metodą in situ chronionych jest w Polsce łącznie ponad 100 tys. zwierząt utrzymywanych w 3 200 gospodarstwach.

W wyniku przyjętego w 2007 roku w Interlaken (Szwajcaria) Świato-wego Planu Działań na rzecz Zasobów Genetycznych Zwierząt dla Wyżywie-nia i Rolnictwa (GPA), zapoczątkowane i/lub wzmocnione zostały nowe dzia-łania wspierające ochronę zwierząt gospodarskich. Przede wszystkim położono większy nacisk na działania zmierzające do upowszechniania w ochronie zaso-bów genetycznych metody ex situ. W konsekwencji w Polsce, podobnie jak w wielu krajach Europy, utworzono Krajowy Bank Materiałów Biologicznych (KBMB), otwarty w Balicach w 2014 roku. Materiał sukcesywnie gromadzony w KBMB będzie stanowił „polisę ubezpieczeniową” ras bydła, świń, owiec i kóz oraz koni, objętych programami ochrony oraz użytkowanych w produkcji towarowej na wypadek wystąpienia epidemii chorób lub innych zdarzeń zagra-żających bezpośrednio różnorodności genetycznej ras. Aktualnie najważniej-szym zadaniem przed którym stoi Instytut jest budowa Krajowego Programu Kriokonserwacji. Prowadzone są także wysiłki w celu wzmocnienia działań i wsparcia funkcjonowania KBMB, poprzez włączenie go w Europejską Sieć Banków Genów (EUGENA), której zadaniem jest wzmocnienie funkcji i roli Banków, wzrost ochrony ex situ i zrównoważonego użytkowania zasobów ge-netycznych zwierząt, i co za tym idzie ułatwienie wdrożenia GPA.

257

Realizując wytyczne GPA w 2013 roku Instytut Zootechniki PIB, wraz z przedstawicielami środowiska zootechnicznego (głównie uczelni rolniczych), opracował Krajową Strategię zrównoważonego użytkowania i ochrony zaso-bów genetycznych zwierząt gospodarskich oraz Plan działań na rzecz tych za-sobów (prace odbywały się w ramach Programu Wieloletniego „Ochrona i za-rządzanie krajowymi zasobami genetycznymi zwierząt gospodarskich w wa-runkach zrównoważonego użytkowania” na lata 2011-2015). W Planie przyjęto 15 Strategicznych Priorytetów zgrupowanych w 4 Obszarach, których wdraża-nie oparte jest o 48 Działań. Wdrażanie tych Działań powierzone zostało róż-nym podmiotom (poza samym Instytutem), które można podzielić na następu-jące grupy: uczelnie i jednostki badawczo-rozwojowe, związki hodowców zwierząt, ośrodki doradztwa rolniczego, ministerstwa i urzędy centralne oraz urzędy marszałkowskie.

Wśród priorytetów Planu, które zasługują na szczególne podkreślenie, i które aktualnie znajdują się w obszarach zainteresowań większości krajów Europy, należy wymienić: • Priorytet 8., odnoszący się do ochrony i kształtowania krajobrazu.: Wyko-

rzystanie zwierząt gospodarskich, w tym ras rodzimych, w działaniach na rzecz ochrony i kształtowania środowiska.

• Priorytet 14. Kształtowanie świadomości społecznej o roli i znaczeniu ho-dowli i chowu zwierząt, a w nim działanie 14.5 Promocja produktów tra-dycyjnych pochodzących od ras rodzimych.

Powyższe działania przyczyniają się do poprawy efektywności ekono-

micznej realizowanych programów ochrony zasobów genetycznych zwierząt oraz wzrostu udziału w rynku produktów tradycyjnych, pochodzących od ras rodzimych, a także do wzrostu świadomości społeczeństwa o roli zwierząt w tym ras rodzimych w ochronie przyrody. To z kolei wpisuje się w organizo-wanie długofalowej polityki edukacyjnej. Ten priorytet znajduje potwierdzenie nie tylko w GPA ale również w Strategicznym Planie Konwencji o różnorod-ności biologicznej na lata 2010-2020, który jako jeden z najważniejszych ce-lów zakłada zwiększenie świadomości społecznej dotyczącej wartości i zna-czenia różnorodności biologicznej.

Świadome zarządzanie bioróżnorodnością zasobów genetycznych zwierząt wymaga skoordynowanych działań, w tym prowadzenia monitoringu zachodzących zmian, co również zostało uwzględnione w Planie (w Obszarze I. Charakterystyka, inwentaryzacja i monitoring populacji oraz trendów i za-grożeń).

258



HANDLUNGSENTWICKLUNG ZUR UNTERSTÜTZUNG DES SCHUTZES VON GENETISCHEN RESSOURCEN DER

WIRTSCHAFTSTIERE IN POLEN

Agnieszka Chełmińska, Ewa Sosin-Bzducha


Das Institut für Zootechnik von PIB wurde 2002 durch den Minister für Landwirtschaft und Dorfentwicklung zur Koordinierung der Handlungen im Zusammenhang mit dem Schutz der genetischen Ressourcen der Wirtschaftstiere ermächtigt und wirkt intensiv im Bereich der Erhaltung der tierischen Bio-Vielfalt. Zur Zeit umfassen die Programme zum Schutz der ge-netischen Ressourcen 83 Populationen, u.a. 4 Viehpopulationen, 3 Schweine-, 1 Ziegen-, 7 Pferde-, 35 Geflügel-, 13 Pelztier- und 5 Bienenpopulationen. Mit der In-Situ-Methode werden in Polen insgesamt über 100.000 Tiere in 3.200 Landwirtschaften geschützt.

In Folge des 2007 in Interlaken (Schweiz) angenommenen Programms zum Management weltweiter tiergenetischer Ressourcen für die Bedürfnisse der Ernährung und Landwirtschaft (GPA) wurden neue Handlungen zur Unter-stützung des Wirtschaftstierschutzes angefangen und / oder verstärkt. Vor al-lem wurde ein größerer Wert auf die Handlungen zur Verbreitung der Ex-Situ-Methode beim Schutz der genetischen Ressourcen gelegt. Als Konsequenz des Obenerwähnten entstand 2014 in Balice in Polen, genauso wie in vielen Ländern Europas, die Landesbank des Biomaterials (KBMB). Das von KBMB nach und nach gesammelte Biomaterial bildet eine „Versicherungspolice“ der Vieh-, Schweine-, Schaf-, Ziegen- und Pferderassen, die von den Schutzpro-grammen umfasst und bei der Warenproduktion für den Fall einer Seuche oder anderer Vorkommnisse genutzt werden, die die genetische Rassenvielfalt direkt bedrohen. Aktuell ist die Errichtung des Landesprogramms der Kryokon-servierung die wichtigste Aufgabe des Instituts. Es gibt auch Bemühungen zur Verstärkung der Handlungen und Unterstützung der Funktion von KBMB durch deren Einbindung in das Europäische Genbanknetz (EUGENA), dessen Aufgaben die Verstärkung der Funktion und Rolle der Banken, die Steigerung

259

des Ex-Situ-Schutzes und der ausgeglichenen Nutzung der tiergenetischen Res-sourcen und im Resultat die Erleichterung der GPA-Einleitung sind.

Indem das Institut für Zootechnik PIB die GPA-Richtlinien realisiert hat, hat es zusammen mit den Vertretern des zootechnischen Milieus (insbe-sondere der landwirtschaftlichen Hochschulen) die Landesstrategie zur ausge-glichenen Nutzung und zum Schutz der genetischen Ressourcen der Wirtschaftstiere sowie den Handlungsplan zu Gunsten dieser Ressourcen erar-beitet. (Die Arbeiten fanden im Rahmen des mehrjährigen Programms „Schutz und Management der genetischen Landesressourcen von Wirtschaftstieren unter den Umständen der ausgeglichenen Nutzung“ für die Jahre 2011-2015 statt). In den Plan wurden 15 strategische Prioritäten in 4 Bereichen angenom-men, die an Hand von 48 Aktivitäten eingeleitet werden. Mit diesen Aktivitäten wurden verschiedene Subjekte (außer dem Institut selbst) betraut. Die er-wähnten Subjekte sind: Hochschulen sowie Forschungs- und Entwicklungsin-stitute, Tierhalterverbände, Einheiten zur landwirtschaftlichen Beratung, Minis-terien und Zentralanstalten sowie Mareschallämter.

Die besonders unterstreichungswürdigen Planprioritäten, die zur Zeit zu den Interessengebieten der Mehrheit der europäischen Länder gehören, sind: • 8. Priorität, die sich auf den Schutz und die Gestaltung der Landschaft be-

zieht: Nutzung der Wirtschaftstiere, auch von heimischen Rassen, in den Handlungen zum Schutz und zur Gestaltung der Umwelt.

• 14. Priorität: Bildung des gesellschaftlichen Bewusstseins im Zusammen-hang mit der Rolle und Bedeutung der Zucht und Haltung der Tiere, mit der Aktivität 14.5 Promotion der von den heimischen Rassen stammenden, herkömmlichen Produkte

Die obigen Aktivitäten tragen zur Verbesserung der ökonomischen Ef-fektivität der realisierten Programme zum Schutz der tiergenetischen Ressour-cen und zur Erhöhung des Marktanteils der herkömmlichen Produkte, die von den heimischen Rassen stammen, sowie zur Steigerung des gesellschaftlichen Bewusstseins im Zusammenhang mit der Rolle der Tiere, auch von den heimischen Rassen, in dem Umweltschutz bei. Das hilft bei der Gestaltung einer langfristigen Bildungspolitik. Diese Priorität wird nicht nur durch GPA, sondern auch durch den Strategischen Plan der Konvention über die Bio-Vielfalt für 2010-2020 bestätigt, wo die Steigerung des gesellschaftlichen Be-wusstseins im Zusammenhang mit dem Wert und der Bedeutung der Bio-Vielfalt eines der wichtigsten Ziele darstellt.

Das bewusste Management mit der Bio-Vielfalt der tiergenetischen Ressourcen fordert die Koordinierung der Aktivitäten. Die entstehenden Änderungen müssen verfolgt werden, was auch in dem Plan berücksichtigt wurde (im Bereich I: Charakteristik, Inventur und Monitoring der Populationen sowie Trends und Gefahren).

260



EFEKTYWNO ŚĆ WYWOŁYWANIA OWULACJI

U KRÓLIKÓW PRZEZ PODANIE ANALOGU GnRH W DAWCE INSEMINACYJNEJ

Piotr Gogol

Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Dział Biotechnologii Rozrodu Zwierząt, 32-083 Balice k. Krakowa, Polska

Króliki są zwierzętami, u których występuje owulacja prowokowana, dlatego zastosowanie sztucznego unasieniania u samic tego gatunku musi być połączone ze sztucznym wywołaniem owulacji. W praktyce najczęściej stoso-waną metodą wywoływania owulacji u królików jest iniekcja domięśniowa hormonu GnRH lub jego syntetycznych analogów. Alternatywną metodą wy-woływania owulacji u królików może być dopochwowe podanie GnRH lub jego analogów w dawce inseminacyjnej. Takie postępowanie ma szereg zalet. Rezygnacja z iniekcji domięśniowej powoduje zmniejszenie stresu i wyelimi-nowanie bólu przyczyniając się do poprawy dobrostanu zwierząt. Ponadto do-danie hormonu do nasienia pozwala na uproszczenie procedury inseminacji.

W ostatnim czasie przeprowadzono szereg badań dotyczących wpro-wadzania analogów GnRH do dawki inseminacyjnej u królików. Uzyskane wyniki są zachęcające, ale przed wprowadzeniem tej metody wywoływania owulacji do praktyki fermowej konieczne są dalsze prace nad określeniem przydatności poszczególnych analogów GnRH i ustaleniem ich optymalnych dawek.

Celem przeprowadzonych badań była ocena efektywności wywoływa-nia owulacji u królików przez podanie w dawce inseminacyjnej 15µg analogu GnRH [des-Gly10, D-Ala6]-LH-RH ethylamide.

adania przeprowadzono na 359 królikach linii syntetycznej Hyplus. Zwierzęta utrzymywano pojedynczo w klatkach w pomieszczeniu zamkniętym przy temperaturze 20-23°C i wilgotności względnej 60-75%. Króliki żywione były komercyjną, pełnodawkową mieszanką granulowaną zawierającą 18,7% białka ogólnego, 4,8% tłuszczu i 14,7% włókna surowego. Dostęp do paszy i wody był nieograniczony. Samice w laktacji, pierwiastki i wieloródki odcho-wujące po 10 młodych, inseminowano w 14 dniu po wykocie. Owulację wywo-ływano przez iniekcję domięśniową 1µg busereliny (grupa kontrolna) lub

261

podanie w dawce inseminacyjnej 15µg [des-Gly10, D-Ala6]-LH-RH ethylami-de. Skuteczność zastosowanych procedur oceniano na podstawie odsetka samic wykoconych oraz średniej liczby królików urodzonych w miocie ogółem i ży-wych. Wyniki uzyskane po podaniu dopochwowym 15µg [des-Gly10, D-Ala6]-LH-RH ethylamide nie różniły się istotnie od uzyskanych w grupie kon-trolnej. Odsetek samic wykoconych w grupie doświadczalnej i kontrolnej wy-nosił odpowiednio 86,4% i 86,8%. Po podaniu dopochwowym 15µg analogu GnRH na samicę średnia liczba młodych urodzonych w miocie ogółem (9,43) i żywych (8,78) była niemal identyczna jak w grupie kontrolnej (9,56 urodzo-nych ogółem i 8,80 żywych).

Zastosowany w prezentowanych badaniach analog GnRH podany w dawce inseminacyjnej w ilości 15µg na samicę pozwala na uzyskanie wskaźników reprodukcyjnych porównywalnych z uzyskiwanymi po użyciu standardowej metody wywoływania owulacji (iniekcja domięśniowa GnRH).

262



EFFIZIENZ DER OVULATIONSAUSLÖSUNG BEI

KANINCHEN DANK GABE DES GnRH-ANALOGONS IN DER INSEMINATIONSDOSIS

Piotr Gogol

Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, Abteilung für Biotechnologie der Tierfortpflanzung, 32-083 Balice bei Kraków, Polen

Kaninchen sind Tiere, bei denen provozierte Ovulation auftreten kann, deswegen muss die künstliche Besamung der Weibchen dieser Gattung mit einer künstlichen Ovulationsauslösung verbunden sein. In der Praxis am häufigsten verwendete Methode der Ovulationsauslösung bei Kaninchen ist die intramuskuläre Injektion des Hormons GnRH oder dessen synthetischer Analoge. Eine alternative Methode kann die vaginale Gabe von GnRH oder dessen Analogen in der Inseminationsdosis sein. Solche Herangehensweise hat eine Reihe Vorteile. Der Verzicht auf die intramuskulöse Injektion vermindert den Stress und eliminiert Schmerz, wodurch es den Wohlstand der Tiere steigert. Darüber hinaus vereinfacht die Hormonzugabe in den Samen das In-seminationsverfahren.

In der letzten Zeit wurde eine Reihe Untersuchungen durchgeführt, deren Gegenstand die Zugabe von GnRH-Analogen in die Inseminationsdosis bei Kaninchen war. Gewonnene Ergebnisse sind ermunternd, aber bevor die Methode der Ovulationsauslösung in Kaninchenfarmen eingeführt wird, sind weitere Arbeiten an der Bestimmung der Nützlichkeit jeweiliger GnRH-Analoge und die Feststellung der optimalen Dosis notwendig.

Das Ziel der durchgeführten Untersuchungen war die Beurteilung der Effizienz der Ovulationsauslösung bei Kaninchen durch die Gabe in der In-seminationsdosis von 15µg GnRH-Analogon [des-Gly10, D-Ala6]-LH-RH ethylamide.

Die Untersuchung wurde an 359 Kaninchen der synthetischen Linie Hyplus durchgeführt. Die Tiere wurden in Käfigen in einem geschlossenen Raum einzeln gehalten, in dem die Temperatur 20–23°C und die relative Feuchtigkeit 60–75% betrugen. Die Kaninchen wurden mit einer kommerziel-len Volldosis-Granulatmischung mit 18,7% Gesamteiweiß, 4,8% Fett und 14,7% Rohfasern gefüttert. Sie hatten einen unbegrenzten Zugang zu Futter

263

und Wasser. Laktierende zum ersten Mal und mehrmals gebärende Weibchen, die je 10 Jungen aufzüchteten, wurden 14 Tage nach der Geburt inseminiert. Die Ovulation wurde durch eine intramuskulöse Injektion von 1µg Buserelin (Kontrollgruppe) oder die Gabe in der Inseminationsdosis von 15µg [des-Gly10, D-Ala6]-LH-RH ethylamide ausgelöst. Die Effizienz der angewandten Verfahren wurde aufgrund des Anteils von gebärenden Weibchen und der Durchschnittsanzahl von allen und von lebendig geborenen Kaninchen im Wurf bestimmt. Die gewonnenen Ergebnisse unterschieden sich nach der Vaginalgabe von 15µg [des-Gly10, D-Ala6]-LH-RH ethylamide nicht we-sentlich von denen der Kontrollgruppe. Der Anteil von gebärenden Weibchen betrug in der Untersuchungs- und der Kontrollgruppe entsprechend 86,4% und 86,8%. Nach der Vaginalgabe von 15µg des GnRH-Analogons betrug die Durchschnittsanzahl der pro Weibchen im Wurf geborenen Jungen 9,43 (Ge-samtanzahl) und 8,78 (lebendig geboren) und war nahezu identisch mit den Er-gebnissen in der Kontrollgruppe (9,56 gesamt und 8,80 lebendig geboren).

Das in der präsentierten Untersuchung angewendete GnRH-Analogon in der Inseminationsdosis 15µg pro Weibchen lässt Fortpflanzungsergebnisse erzielen, die mit denen der Standardmethode der Ovulationsauslösung (intra-muskulöse Injektion von GnRH) vergleichbar sind.

264



WYKORZYSTANIE CZUJNIKÓW RUCHU W KONTROLI

ZACHOWA Ń I STANU ZDROWIA KRÓW NA PASTWISKU

Grzegorz Grodkowski1,3, Tomasz Sakowski1, Kamila Puppel2, Ton Baars3

1Instytut Genetyki i Hodowli Zwierząt PAN; ul. Postępu 36A, Jastrzębiec, 05-552 Magdalenka 2Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie, Wydział Nauk o Zwierzętach,

Zakład Hodowli Bydła; Ciszewskiego 8, 02-786 Warszawa 3Fundacja im. Stanisława Karłowskiego; Juchowo 54 A, 78-446 Silnowo, Polska Stada bydła mlecznego mają coraz większą liczebność, jest to w głów-

nej mierze związane z panującą koniunkturą na rynku mleka oraz ekonomicz-nymi warunkami, które zmuszają hodowcę do zakupu nowych urządzeń i kosz-townych modernizacji. Wraz ze wzrostem zwierząt w stadzie koszty stałe w przeliczeniu na krowę ulegają zmniejszeniu jednak duże stado sprawia trud-ności w prawidłowej obsłudze zwierząt. Część hodowców, w celu zmniejszenia kosztów żywienia, decyduje się na użytkowanie pastwisk, które stanowią natu-ralną i przede wszystkim tanią bazę paszową dla bydła. Jednym z głównych problemów w takich gospodarstwach jest profilaktyka i wczesne wykrywanie chorób metabolicznych, kulawizn oraz detekcja rui. Tradycyjnie wykrywanie chorych zwierząt i planowanie terminów krycia odbywało się w oparciu o ob-serwacje wizualne. Jednak w dużych stadach, w których krowy większość cza-su spędzają na pastwiskach jest to dużo trudniejsze. Producenci wychodząc na-przeciw oczekiwaniom hodowców wprowadzają na rynek coraz to nowe urzą-dzenia zdolne do prowadzenia pomiarów aktywności ruchowej, lokomocji, czasu spędzanego na przeżuwaniu czy pobieraniu paszy. Czujniki te mogą być montowane do różnych części ciała np. na nodze, szyi, ogonie czy w uchu. Pod względem zasady działania są do siebie podobne. Swoje działanie opierają o wykorzystanie akcelerometru, który w sposób ciągły bada ruch tych części ciała, na której jest zainstalowany czujnik. Na tej podstawie opracowany algo-rytm jest w stanie wykryć specyficzne zachowania behawioralne wskazujące na zbliżającą się ruję, rozwój kulawizny czy stan chorobowy zwierzęcia. Obec-nie miniaturyzacja czujników umożliwia zwiększenie ich możliwości pomia-rowych, a krowa nie będzie odczuwała jego obecności.

Jednym z takich systemów jest system kontroli stada CowManager Sensor® (AGIS, Harmelen, NL). Składa się on z małego czujnika montowane-

265

go do ucha oraz rutera połączonego z komputerem. System jest zdolny do pro-wadzenia pomiarów czasu spędzonego przez krowę na pobieraniu paszy, prze-żuwaniu, odpoczynku i aktywności fizycznej. Ponadto urządzenie monitoruje temperaturę ciała krowy. Raporty generowane są w formie diagramów słupko-wych gdzie każdy słupek oznacza godzinę lub cały dzień.

Jesienią 2015 r. wybrany system CowManager SensOor został zainsta-lowany w gospodarstwie Juchowo. W kolczyki wyposażono 60 krów rasy holsztyńsko-fryzyjskiej i 40 krów rasy brunatnej szwajcarskiej. Walidacja sys-temu rozpoczęła się w lipcu 2016r. Badania prowadzono za pomocą protokołu który uwzględniał zachowania behawioralne takie jak: pobieranie paszy, prze-żuwanie, odpoczynek i aktywność fizyczną. Pojedyncza krowa była obserwo-wana przez pełną godzinę, podczas której dokonywano 60 obserwacji. Po prze-prowadzeniu pierwszych 40 godzin badań okazało się że rzeczywiste zachowa-nia krów nie pokrywają się z odczytami z systemu. Powodem była duża ilość much, które zmuszały krowy do ciągłego potrząsania głową. Po dokonaniu zmian w algorytmie przystąpiono do dalszych badań. Po następnych 60 godzi-nach obserwacji okazało się, że nowy algorytm jest w stanie odfiltrować odczy-ty czujnika związane z ruchami głowy spowodowanymi czynnikami zewnętrz-nymi.

Współczynnik determinacji dla uzyskanych pomiarów z czujnika w stosunku do przeprowadzonych obserwacji wizualnych w przypadku pobie-rania paszy, przeżuwania i odpoczynku dla tego urządzenia wynosi odpowied-nio: R2=0,79, R2=0,96, R2=0,90. Może świadczyć to dobrym, a nawet bardzo dobrym dopasowaniu przyjętego modelu. Inni autorzy uzyskali następujące współczynniki determinacji odpowiednio: dla pobierania paszy, przeżuwania i odpoczynku: R2=0,77, R2=0,85, R2=0,86 (Bikker i in., 2014); oraz: R2=0,88, R2=0,69 (Borchers i in., 2016). W wielu przypadkach walidowany system błędnie odczytywał pobieranie paszy jako przemieszczanie się. Po usunięciu błędnych wyników odczytu przez system, które stanowiły ponad 15%, dokład-ność oszacowania pomiarów z czujnika w stosunku do obserwacji wizualnych w przypadku pobierania paszy wzrosła do R2=0.98. Z uwagi na możliwość po-jawienia się błędnych odczytów sygnału przekazywanego przez czujnik, ko-nieczne jest dalsze prowadzenie walidacji tego urządzenia.

“The authors acknowledge the financial support for this project provided

by transnational funding bodies, being partners of the FP7 ERA-net project, CORE Organic Plus, and the cofound from the European Commission.”

267



DIE NUTZUNG VON BEWEGUNGSSENSOREN ZUR VERHALTENS- UND GESUNDHEITSKONTROLLE VON KÜHEN

AUF WEIDEFLÄCHEN

Grzegorz Grodkowski1,3, Tomasz Sakowski1, Kamila Puppel2, Ton Baars3

1Institut für Tiergenetik und Tierzucht der Polnischen Akademie der Wissenschaften;

ul. Postępu 36A, Jastrzębiec, 05-552 Magdalenka 2 Warschauer Naturwissenschaftliche Universität, Fakultät für Tierwissenschaften,

Institut für Rinderzucht; Ciszewskiego 8, 02-786 Warszawa 3Stanisław Karłowski-Stiftung, Juchowo 54 A, 78-446 Silnowo, Polen

Die Anzahl von Tieren in Milchviehherden nimmt immer weiter zu. Dies hängt vor allem mit der aktuellen Konjunktur auf dem Milchmarkt zu-sammen sowie mit ökonomischen Rahmenbedingungen, die die Tierhalter zum Kauf von neuen Geräten und zu kostspieligen Modernisierungen zwingen. Bei einer größeren Herdengröße reduzieren sich zwar die Fixkosten pro Kuh, eine große Herde bereitet jedoch Schwierigkeiten beim richtigen Umgang mit den Tieren. Um die Fütterungskosten zu senken, entscheidet sich ein Teil der Tier-halter für Weidehaltung, die eine natürliche, vor allem aber eine günstige Fut-terbasis für die Rinder darstellt. Ein Hauptproblem in solchen Betrieben ist die Gesundheitsvorsorge, das frühzeitige Erkennen von Stoffwechselerkrankungen, Lahmheiten sowie der Brunst. Traditionell beruhten das Erkennen von kranken Tieren und die Planung von Deckungsterminen auf visueller Beobachtung. Bei großen Herden, die den Großteil der Zeit auf Weideflächen verbringen, ist dies jedoch viel schwieriger. Um auf die Bedürfnisse der Tierhalter einzugehen, bringen Hersteller immer neue Geräte auf den Markt, die Zeiten der körperli-chen Aktivität, Fortbewegung, des Wiederkäuens oder der Futteraufnahme der Tiere erfassen können. Solche Sensoren können an verschiedenen Körperstel-len angebracht werden, z.B. am Bein, Hals, Schwanz oder am Ohr. In ihrer Funktionsweise ähneln sich die Geräte. Ein Beschleunigungssensor erfasst kon-tinuierlich die Bewegungen derjenigen Körperteile, an denen der Sensor ange-bracht ist. Ein auf der Basis dieser Daten erstellter Algorithmus kann so spezi-fisches Verhalten identifizieren, das auf eine bevorstehende Brunft hinweist, eine sich entwickelnde Lahmheit oder eine Erkrankung des Tieres. Die Herstel-lung von immer kleineren Sensoren erhöht dabei ihre Einsatzmöglichkeiten, da die Kühe die Anwesenheit der Geräte nicht bemerken.

268

Eins dieser Herdenkontrollsysteme ist der CowManager Sensor® (AGIS, Harmelen, NL). Es besteht aus einem kleinen Sensor, der am Ohr be-festigt wird, sowie einem mit einem Computer verbundenen Router. Das Sys-tem erfasst Phasen der Futteraufnahme und des Wiederkäuens, Ruhezeiten so-wie Aktivitätszeiten einer Kuh. Zudem erfasst das Gerät die Körpertemperatur. Die Protokolle werden in Form von Säulendiagrammen erstellt, in denen jede Säule das Protokoll für eine Stunde bzw. einen ganzen Tag darstellt.

Im Herbst 2015 wurde das System CowManager Sensor® in einem Teil der Herde des Dorfprojekts Juchowo eingeführt. 60 Kühe der Rasse Hols-tein-Friesian und 40 Kühe der Rasse Braunvieh wurden mit am Ohr befestigten Sensoren ausgestattet. Mit der Validierung des Systems wurde im Juli 2016 begonnen. Der Test wurde anhand eines Protokolls durchgeführt, bei dem das Verhalten der Kühe im Hinblick auf Futteraufnahme, Wiederkäuen, Ruhepha-sen und Aktivität erfasst wurde. Die einzelne Kuh wurde eine Stunde lang beo-bachtet, in der 60 Beobachtungseinheiten durchgeführt wurden. Nach 40 Stun-den Beobachtung hat sich herausgestellt, dass das tatsächliche Verhalten der Kühe mit dem durch das Kontrollsystem angezeigten Verhalten nicht überein-stimmt. Grund dafür war eine große Menge Fliegen, wegen der die Kühe stän-dig ihren Kopf schüttelten. Nachdem der Algorithmus des Systems geändert worden ist, wurden weitere Untersuchungen angestellt. Nach weiteren 60 Stun-den Beobachtung hat sich herausgestellt, dass der neue Algorithmus nun im-stande war, Kopfbewegungen, die durch externe Faktoren ausgelöst worden sind, herauszufiltern.

Der Determinationskoeffizient für das Verhältnis der durch die Senso-ren erfassten Daten zu den durchgeführten visuellen Beobachtungen beträgt für die Futteraufnahme, das Wiederkäuen und für Ruhephasen jeweils R2=0,79, R2=0,96, R2=0,90. Das deutet auf eine gute, sogar sehr gute Konstruktion des gewählten Modells hin. Andere Autoren haben folgende Determinationskoeffi-zienten für Futteraufnahme, Wiederkäuen und Ruhephasen erhalten: R2=0,77, R2=0,85, R2=0,86 (Bikker et al. 2014) bzw. R2=0,88, R2=0,69 (Borchers et al. 2016). In vielen Fällen hat das untersuchte System fälschlicherweise die Fut-teraufnahme als motorische Bewegung (Fortbewegung) erfasst. Nachdem diese fehlerhaften Erfassungen, die über 15% der erfassten Daten ausgemacht haben, aus dem System entfernt worden sind, hat sich das Verhältnis der Erfassungen durch den Sensor zur visuellen Beobachtung im Fall der Futteraufnahme auf R2=0.98 verbessert. Da weitere fehlerhafte Erfassungen der durch den Sensor übertragenen Signale möglich sind, ist eine weitere Validierung des Systems notwendig.

“Die Autoren bedanken sich für die finanzielle Förderung des Projektes durch transnationale Fördereinrichtungen, die Partner des 7. Rahmen-forschungsprogramms ERA-net und von CORE Organic Plus sind, sowie für die Coförderung durch die Europäische Kommission.“

269

przeżuwanie = Wiederkäuen odpoczynek = Ruhephasen pobieranie paszy = Futteraufnahme obserwacje wizualne = visuelle Beobachtung

270



PARAMETRY GENETYCZNE PRZEBIEGU PORODÓW I OKOŁOPORODOWEJ ŚMIERTELNO ŚCI CIEL ĄT KRÓW

RASY POLSKIEJ HOLSZTY ŃSKO-FRYZYJSKIEJ

Magdalena Jakiel, Bartosz Szymik

Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Dział Genetyki i Hodowli Zwierząt, 32-083 Balice k. Krakowa, Polska

Celem badań było oszacowanie odziedziczalności bezpośrednich i matczynych oraz korelacji pomiędzy genetycznym efektem bezpośrednim i genetycznym efektem matczynym przebiegu porodów i okołoporodowej śmiertelności cieląt krów rasy polskiej holsztyńsko-fryzyjskiej odmiany czar-no-białej. Dane pochodziły z systemu SYMLEK i zostały udostępnione przez Polską Federację Hodowców Bydła i Producentów Mleka. Dane obejmowały ocenę 70950 porodów krów cielących się po raz drugi i trzeci w latach 2006-2015 oraz zawierały informację o śmiertelności cieląt pochodzących z tych po-rodów. W badaniach uwzględniono wyłącznie pojedyncze ocielenia po ciążach trwających 260-290 dni. Przebieg porodu oceniany był w skali trzypunktowej (samodzielny, łatwy, ciężki). Cielęta sklasyfikowano jako żywe lub martwe (cielę urodziło się martwe lub jego śmierć nastąpiła w ciągu 24 godzin po po-rodzie). Szacowanie parametrów genetycznych przeprowadzono za pomocą metody bayesowskiej via próbkowanie Gibbsa w wersji progowej. Do szaco-wania komponentów (ko)wariancji wykorzystano program thrgibbs1f90 (Misztal, 2008). W badaniach zastosowano dwucechowy rozszerzony model ojca (ang. sire-maternal grandsire model). W modelu uwzględniono efekty podklasy stado-rok, podklasy rok-sezon, wieku ocielenia krowy, płci cielęcia, ojca cielęcia, ojca krowy, roku urodzenia ojca cielęcia i roku urodzenia ojca krowy. Uwzględnione w modelu efekty podklasy stado-rok, ojca cielęcia, ojca krowy i błędu były losowe. Uzyskane współczynniki odziedziczalności bezpo-średniej i matczynej przebiegu porodów wynosiły 0,024 i 0,014, odpowiednio. Natomiast współczynnik odziedziczalności bezpośredniej okołoporodowej śmiertelności cieląt był równy 0,02, a odziedziczalności matczynej – 0,04. Współczynniki korelacji genetycznych pomiędzy efektami bezpośrednim i matczynym przebiegu porodów i okołoporodowej śmiertelności cieląt były ujemne i wynosiły odpowiednio: -0,2 i -0,5. Istnienie negatywnej, a więc nie-

271

korzystnej korelacji pomiędzy genetycznym efektem bezpośrednim a gene-tycznym efektem matczynym na przebieg porodu i okołoporodową śmiertel-ność cieląt powoduje, że doskonalenie tych cech jest utrudnione, ze względu na możliwość wystąpienia efektu skorelowanej reakcji na selekcję. Podejmowanie w takim przypadku decyzji selekcyjnych opartych na wynikach oceny wartości hodowlanych oszacowanych na podstawie efektów genetycznych wyłącznie bezpośrednich lub wyłącznie matczynych może spowodować zmniejszenie po-stępu hodowlanego lub sprawić, że efekt selekcji będzie odwrotny do zamie-rzonego.

272



GENETISCHE PARAMETER DES GEBURTENVERLAUFS UND DER PERINATALEN MORTALITÄT DER KÄLBER DER POLNISCHEN RINDERRASSE HOLSTEIN-FRIESIAN

Magdalena Jakiel, Bartosz Szymik

Abteilung für Genetik und Tierzucht,


Das Ziel der Untersuchung war die Beurteilung der Vererbung des di-

rekten und des maternalen Einflusses, sowie die Beurteilung der Korrelation zwischen dem genetischen direkten Einfluss und dem genetischen maternalen Einfluss auf den Geburtsverlauf und die perinatale Mortalität der Kälber der polnischen Rinderrasse Holstein-Friesian (der schwarz-weißen Sorte). Die Daten kamen aus dem System SYMLEK und wurden durch die Polnische Föderation der Viehzüchter und Milchproduzenten zur Verfügung gestellt. Sie betrafen die Beurteilung von 70950 Geburten der Kühe, die in den Jahren 2006–2015 zum zweiten und dritten Mal gekalbt haben und beinhalteten die Information über die Mortalität der Kälber aus diesen Geburten. In den Unter-suchungen wurden ausschließlich Einzelgeburten nach 260–290 Tage langen Schwangerschaften berücksichtigt. Der Geburtsverlauf wurde in einem Drei-Punkte-Maßstab beurteilt (selbständig, leicht, schwer). Die Kälber wurden entweder als lebendig oder tot (das Kalb wurde tot geboren oder dessen Tod trat innerhalb von 24 Stunden nach der Geburt ein) klassifiziert. Die Schätzung der genetischen Parameter wurde gemäß dem bayesschen Netz via Gibbs-Sampling in der Schwellenversion durchgeführt. Für die Varianz-Kovarianz-Komponenten-Schätzung wurde das Programm thrgibbs1f90 (Misztal, 2008) genutzt. In der Untersuchung wurde das erweiterte Doppelmerkmal-Vatermodell (ang. sire-maternal grandsire model) genutzt. Im Modell wurden Effekte der Subklasse Herde-Jahr, der Subklasse Saison, Alter der kalbenden Kuh, Geschlecht des Kalbs, des Kuhvaters, des Geburtsjahrs des Kalbsvaters und des Geburtsjahrs des Kuhvaters berücksichtigt. Im Modell berücksichtigte Effekte der Subklasse Herde-Jahr, des Kalbsvaters, des Kuhvaters und des Fehlers hatten Zufallscharakter. Gewonnene Faktoren der direkten und der ma-ternalen Vererbung des Geburtsverlaufs betrugen entsprechend 0,024 und 0,014. Der Faktor der direkten Vererbung der perinatalen Kalbsmortalität war

273

0,02 und der maternalen Vererbung 0,04 gleich. Faktoren der genetischen Kor-relationen zwischen dem direkten und dem maternalen Effekt des Geburtsver-laufs und der perinatalen Mortalität der Kälber waren negativ und betrugen entsprechend -0,2 und -0,5. Das Vorkommen einer negativen, also ungünstigen Korrelation zwischen dem genetischen direkten und dem genetischen mater-nalen Effekt auf den Geburtsverlauf und die perinatale Mortalität der Kälber verursacht, dass die Vervollkommnung dieser Eigenschaften erschwert ist, weil der Effekt einer korrelierten Reaktion auf die Selektion auftreten kann. Selek-tionsentscheidungen in einem solchen Fall aufgrund der Ergebnisse der Beurteilung der Zuchtwerte zu treffen, die aufgrund nur genetischer direkter oder nur maternaler Effekte gestützt sind, kann die Minderung des Zucht-fortschritts oder einen kontraproduktiven Effekt der Selektion verursachen.

274



WPŁYW WIEKU NA ZACHOWANIE SI Ę CIELĄT W POMIESZCZENIACH TYPU OTWARTEGO

Andrzej Kaczor1, Urszula Kaczor2, Andrzej Mandecki3

1Instytut Zootechniki PIB, Dział Technologii, Ekologii i Ekonomiki Produkcji Zwierzęcej, 32-083 Balice k. Krakowa

2Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, Katedra Biotechnologii Zwierząt, ul Rędzina 1b, 30-248 Kraków

3Stadnina Koni „Nowe Jankowice” Sp. z o.o., Nowe Janowice 17, 86-320 Łasin, Polska

Zwierzęta reagują swoim zachowaniem na określone warunki utrzy-mania. Kiedy następuje przekroczenie lub obniżenie optymalnej temperatury powietrza bydło reaguje zmianą w procesach fizjologicznych i zachowaniu. Warunki mikroklimatyczne w utrzymaniu cieląt odgrywają znacznie większą rolę niż u pozostałych kategorii bydła. Dodatkowym czynnikiem, który może wpłynąć na zachowanie się cieląt jest wiek.

Celem badań było określenie wpływu wieku na zachowanie się cieląt w okresie zimowym, utrzymywanych w innowacyjnym pomieszczeniu otwar-tym wyposażonym w budki igloo.

Doświadczenie przeprowadzono na 20 cielętach rasy holsztyńsko-fryzyjskiej odmiany czarno-białej utrzymywanych w pomieszczeniu typu „wioska dla cieląt” w okresie zimowym Istotą projektu „wioski dla cieląt” było zastosowanie odpowiedniego układu technologicznego ustawienia budek in-dywidualnych i grupowych igloo, a także budowa otwartej wiaty nad utworzo-nym korytarzem paszowym i wybiegami budek. Grupę kontrolną (K) stanowiło 10 cieląt w wieku jednego miesiąca a grupę doświadczalną (K) 10 cieląt w wieku trzech miesięcy życia utrzymywanych w dwóch budkach grupowych igloo z wybiegami. W ramach realizacji badań wykonano pomiary temperatury i wilgotności względnej powietrza oraz prędkości ruchu powietrza w budkach grupowych i na wybiegach a także 24-godzinne obserwacje etologiczne cieląt przy pomocy kamer wideo. W badaniach etologicznych uwzględniono następu-jące czynności cieląt: leżenie na wybiegu, leżenie w budce, stanie na wybiegu, stanie w budce, pobieranie paszy treściwej, pobieranie wody i pójła. Do czyn-ności stania zaliczono chodzenie i bieganie.

Średnia dobowa temperatura powietrza podczas obserwacji etologicz-nych wynosiła w budce -2,5°C i na wybiegu -1,8°C, wilgotność względna w budce 72,3% i na wybiegu 66,4% a prędkość ruchu w budce 0,07 m/s i na

275

wybiegu 0,26 m/s. Średni dobowy czas leżenia cieląt 3-miesięcznych (grupa D) w budkach w ciągu doby był o 278 min istotnie krótszy niż u cieląt 1-miesięcznych (grupa K) – odpowiednio 568 i 846 min (p≤0,01). Natomiast, cielęta z grupy D wypoczywały o 151 min istotnie dłużej na wybiegu niż cielę-ta z grupy D – odpowiednio 321 i 170 min (p≤0,01). Podobnie, czas pobierania paszy przez cielęta z grupy D w ciągu doby był o 111 min dłuższy niż przez cielęta z grup k – odpowiednio 153 i 42 min (p≤0,01). Średni dobowy czas sta-nia cieląt z grup D i K był zbliżony i wynosił od 358 do 343 min w ciągu do-by. Również czas pobierania mleka u cieląt z grupy D i K był podobny.

Na podstawie przeprowadzonych badań można stwierdzić, że wiek cie-ląt wpłynął istotnie na wybór i czas leżenia w bukach igloo lub na wybiegu w okresie zimowym. Cielęta 1-miesięczne z grupy K w większym stopniu pre-ferowały wypoczynek w budkach niż cielęta 3-miesięczne z grupy D. Nato-miast cielęta 3-miesięczne dłużej wypoczywały na wybiegu niż cielęta 1-miesięczne. Można przypuszczać, że zróżnicowane warunki mikroklimatyczne w budkach i na wybiegu, szczególnie w zakresie prędkości ruchu powietrza wpłynęły również na zachowanie się cieląt.

276



EINFLUSS DES ALTERS AUF DAS VERHALTEN DER

KÄLBER IN OFFENEN RÄUMEN

Andrzej Kaczor1, Urszula Kaczor2, Andrzej Mandecki3

1Abteilung für Technologie, Ökologie und Ökonomik der Tierproduktion, Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, 32-083 Balice bei Kraków

2Landwirtschaftliche Universität Krakau, Lehrstuhl für Tierbiotechnologie, ul. Rędzina 1b, 30-248 Kraków

3Gestüt „Nowe Jankowice” Sp. z o. o., Nowe Jankowice 17, 86-320 Łasin, Polen

Die Tiere reagieren mit ihrem Verhalten auf bestimmte Bedingungen der Haltung. Beim Über- oder Unterschreiten der optimalen Lufttemperatur reagieren Viecher mit Änderung der physiologischen Prozesse und des Verhal-tens. Mikroklimatische Bedingungen spielen bei der Kalbshaltung eine größere Rolle als bei sonstigen Viehkategorien. Ein zusätzlicher Faktor, der das Verhal-ten der Kälber beeinflussen kann, ist deren Alter.

Das Ziel der Untersuchung war die Bestimmung des Einflusses von Al-ter auf das Verhalten der Kälber, die in der Winterzeit in einem innovativen offenen Raum mit Iglu-Häuschen gehalten waren.

Die Untersuchung wurde an 20 Kälbern der Holstein-Friesian-Rasse (der schwarz-weißen Sorte) durchgeführt, die in der Winterzeit in einem Raum des Typs „Dorf für Tiere“ gehalten wurden. Das Wesen des Projekts eines „Dorfs für Tiere“ war die Anwendung der technologischen Anlage der indi-viduellen und der Iglu-Häuschen, als auch die Errichtung einer offenen Über-dachung über dem geschaffenen Futterkorridor und den Ausläufen der Häuschen. Die Kontrollgruppe (K) stellten zehn Kälber im Alter von einem Monat und die Untersuchungsgruppe (U) zehn Kälber im Alter von drei Monaten dar, die in zwei Gruppen-Iglu-Häuschen mit Ausläufen gehalten wur-den. Im Rahmen der Untersuchung wurden Messungen der Temperatur und der relativen Feuchtigkeit der Luft, sowie der Luftgeschwindigkeit in den Grup-penhäuschen und auf den Ausläufen, sowie 24-stündige ethologische Beobach-tungen der Kälber mithilfe von Videokameras durchgeführt. In der etholo-gischen Untersuchung wurden folgende Tätigkeiten der Kälber berücksichtigt: Liegen auf dem Auslauf, Liegen im Häuschen, Stehen im Häuschen, Aufnahme der Kraftfutter, Aufnahme von Wasser und Aufnahme von Trank. Das Stehen und das Laufen wurden im Rahmen der Tätigkeit Stehen berücksichtigt.

277

Die Tagesdurchschnittslufttemperatur betrug während der etholo-gischen Beobachtung -2,5°C im Häuschen und -1,8°C auf dem Auslauf, die relative Luftfeuchtigkeit 72,3% im Häuschen und 66,4% auf dem Auslauf und die Luftgeschwindigkeit 0,07 m/s im Häuschen und 0,26 m/s auf dem Auslauf. Die durchschnittliche Zeit, in der die Kälber während des Tages in Häuschen gelegen haben, war bei den dreimonatigen Kälbern (Gruppe U) wesentlich kür-zer – 278 Minuten weniger – als bei den einmonatigen Kälbern (Gruppe K), entsprechend 568 und 846 Minuten (p≤0,01). Die Kälber aus der Gruppe U dagegen ruhten sich auf dem Auslauf 151 Minuten wesentlich länger als Kälber aus der Gruppe K aus – entsprechend 321 und 170 Minuten (p≤0,01). Ähnlich war die Zeit der Aufnahme von Futter durch die Kälber aus der Gruppe U 111 Minuten während des Tages länger als es bei den Kälbern aus der Gruppe K war – entsprechend 153 und 42 Minuten (p≤0,01). Die durchschnittliche Zeit, in der die Kälber aus den Gruppen U und K gestanden haben, war ähnlich und betrug von 343 bis 358 Minuten pro Tag. Auch die Zeit der Aufnahme von Milch war bei den Kälbern aus den Gruppen U und K ähnlich.

Aufgrund der durchgeführten Untersuchung kann festgestellt werden, dass das Alter der Kälber die Wahl und die Zeit des Liegens in den Iglu-Häusern oder auf dem Auslauf in der Winterzeit wesentlich beeinflusst hat. Die einmonatigen Kälber aus der Gruppe K zogen die Erholung in Häuschen mehr vor als die dreimonatigen Kälber aus der Gruppe D. Dagegen ruhten sich die dreimonatigen Kälber länger auf dem Auslauf aus als die einmonatigen. Es liegt die Vermutung nahe, dass unterschiedliche mikroklimatische Bedingun-gen in den Häuschen und auf den Ausläufen, besonders wenn es um die Luft-geschwindigkeit geht, das Verhalten der Kälber auch beeinflusst haben.

278



WPŁYW SESJI DOJU NA CZAS WYPOCZYNKU

I WYDAJNO ŚĆ MLECZN Ą KRÓW

Andrzej Kaczor1, Urszula Kaczor2, Andrzej Olszewski3

1Instytut Zootechniki PIB, Dział Technologii, Ekologii i Ekonomiki Produkcji Zwierzęcej, 32-083 Balice k. Krakowa

2Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, Katedra Biotechnologii Zwierząt, ul. Rędzina 1b, 30-248 Kraków

3Zakład Doświadczalny Instytutu Zootechniki PIB Kołbacz Sp. z o. o., ul. Warcisława 1, 74-106 Stare Czarnowo, Polska

Przy 3-krotynm doju krów w ciągu doby, szczególnego znaczenia na-

biera czas wypoczynku krów pomiędzy dojami a także ich aktywność ruchowa, które mogą wpłynąć na poziom produkcji mleka. W tym przypadku doba jest podzielona na 3 sesje doju, każda po 8 godzin.

Celem badań było określenie wpływu pory występowania sesji doju w ciągu doby przy 3-krotnym systemie doju na czas wypoczynku i wydajność mleczną krów z uwzględnieniem fazy laktacji.

Prace badawcze zostały przeprowadzone na 240. krowach dojnych utrzymywanych w 5. sektorach obór wolnostanowiskowych boksowych. W I sektorze przebywała grupa kontrolna (K), a w sektorach II–V kolejno cztery grupy doświadczalne: DI, DII, DIII i DIV zróżnicowane pod względem fazy laktacji. Dla grupy kontrolnej I sesja doju miała miejsce pomiędzy godziną 20:30 a 4:30, II sesja pomiędzy 04:30 a 12:30 i III sesja pomiędzy 12:30 a 20:30. Dla każdej następnej grupy doświadczalnej sesje zostały przesunięte w czasie kolejno o jedną godzinę, która była przeznaczona na dój poprzedniej grupy. Według założeń metodycznych zostały przeprowadzone badania etolo-giczne krów z uwzględnieniem czasu wypoczynku oraz badania wydajności mlecznej w poszczególnych sesjach doju. Badania przeprowadzono w okresie letnim. Dane uzyskano z systemów zarządzania stadem AfiMilk i AfiLab.

Czas leżenia krów w I sesji doju był o 16,9% większy niż w sesji II i o 13,8% większy niż w III sesji. W I sesji, średni czas leżenia krów dla wszyst-kich grup wynosił 236,1 min przy wahaniach od 210,1 do 269,1 min w zależ-ności od grupy, w II sesji 201,8 min (od 184,0 do 229,9 min) i w III sesji 207,4 min (od 177,8 do 225,2 min). Natomiast przy uwzględnieniu ogólnego czasu leżenia w ciągu doby, najdłużej wypoczywały krowy po 200 dniu laktacji z grupy DIV (703,6 min), a najkrócej krowy pierwiastki do 100 dnia laktacji

279

z grupy K (579 min) i krowy do 200 dnia laktacji z grupy DIII (605,3 min). Średnia wydajność mleka od krowy z uwzględnieniem wszystkich grup była w I sesji doju o 11% większa niż w II i III sesji. W pierwszej sesji, produkcja mleka kształtowała się na poziomie 14,0 kg, a w drugiej i trzeciej wynosiła po 12,6 kg. Dzienna wydajność mleczna od krowy była największa w III grupie (46,4 kg) a najniższa w IV grupie (25,1 kg).

Przeprowadzone badania wykazały, że czas leżenia krów oraz wydaj-ność mleczna były uzależnione od pory doby występowania sesji doju i fazy laktacji krów. Najdłużej wypoczywały krowy w I sesji doju, ponieważ sesja ta miała miejsce w godzinach nocnych i wczesnorannych. Podobnie, największą wydajność mleczną u krów odnotowano w I sesji doju. Przy uwzględnieniu ogólnego czasu doby, najdłużej wypoczywały krowy przed zasuszeniem a naj-krócej krowy do 200 dnia laktacji, które charakteryzowały się najwyższą dzienną wydajnością.

280



EINFLUSS DER MELKSCHICHT AUF ERHOLUNGSZEIT

UND MILCHLEISTUNG DER KÜHE

Andrzej Kaczor1, Urszula Kaczor2, Andrzej Olszewski3


2Landwirtschaftliche Universität Krakau, Lehrstuhl für Biotechnologie der Tiere ul. Rędzina 1b, 30-248 Kraków

3Versuchsanstalt des Instituts für Zootechnik SFI Kołbacz Sp. z o.o., ul. Warcisława 1, 74-106 Stare Czarnowo, Polen

Bei 3 Melkungen pro Tag (24 Stunden) gewinnen an besonderer Be-

deutung die Erholungszeiten der Kühe zwischen den einzelnen Melkungen so-wie die Bewegungsaktivität, die sich dann auf das Milchproduktionsniveau auswirken können. In diesem Fall entfallen auf 24 Stunden 3 Melkzeitabschnit-te (Melkschichten) von je 8 Stunden.

Ziel der Forschungen war es, den Einfluss der Zuordnung der Kühe zu den einzelnen Melkschichten innerhalb von 24 Stunden (bei 3 Melkungen) auf Erholungszeit und Milchleistung unter Berücksichtigung der Laktationsphase zu bestimmen.

Die Forschungen erfolgten an 240 Melkkühen, gehalten in 5 Sektoren der Boxenlaufställe. Im 1. Sektor hielt sich die Kontrollgruppe (K) auf und in den Sektoren 2 bis 5 waren die weiteren Versuchsgruppen in der Reihenfolge DI, DII, DIII i DIV untergebracht, diversifiziert nach Laktationsphasen. Für die Kontrollgruppe war die 1. Melkschicht von 20:30 bis 04:30, die 2. Melkschicht von 04:30 bis 12:30 und die 3. Melkschicht von 12:30 bis 20:30 vorgesehen. Für jede der nachfolgenden Versuchsgruppen wurden die Melkschichten um eine Stunde zeitlich verschoben, wobei diese Stunde für das Melken der vorhe-rigen Gruppe bestimmt war. Den methodischen Voraussetzungen zufolge wur-den an Kühen ethologische Untersuchungen unter Berücksichtigung der Erho-lungs-zeiten sowie Prüfungen der Milchleistung in den einzelnen Melkschich-ten durchgeführt. Die Forschungen erfolgten in der Sommerperiode. Gewon-nen wurden diese Daten aus den Systemen AfiMilk und AfiLab, eingesetzt bei Kuhherden.

Die Liegezeit der Kühe war in der 1. Melkschicht um 16,9% länger als in der 2. Melkschicht und um 13,8% länger als in der 3. Melkschicht. In der 1. Melkschicht betrug die durchschnittliche Liegezeit der Kühe aller Gruppen

281

236,1 Min., bei Schwankungen zwischen 210,1 und 269,1 Min. je nach der Gruppe, in der 2. Melkschicht waren es entsprechend 201,8 Min. (Schwankun-gen zwischen 184,0 und 229,9 Min.) und in der 3. Melkschicht 207,4 Min. (Schwankungen zwischen 177,8 und 225,2 Min.). Berücksichtigte man demge-genüber die allgemeine Liegezeit binnen 24 Stunden, so erholten sich am längsten die Kühe nach dem 200. Laktationstag aus der Gruppe DIV (703,6 Min.) und am kürzesten die Erstlingskühe bis zum 100. Laktationstag aus der Gruppe K (579 Min.) sowie die Kühe bis zum 200. Laktationstag aus der Gruppe DIII (605,3 Min.). Die durchschnittliche Milchleistung pro Kuh aller Gruppen war in der 1. Melkschicht um 11% höher als in der 2. und 3. Melk-schicht. In der ersten Melkschicht lag die Milchproduktion bei 14,0 kg, in der zweiten und dritten waren es von je 12,6 kg. Die tägliche Milchleistung pro Kuh war in der 3. Gruppe am höchsten (46,4 kg) und in der 4. Gruppe am nied-rigsten (25,1 kg).

Anhand der durchgeführten Forschungen wurde nachgewiesen, dass die Liegezeit und Milchleistung der Kühe von deren Zuordnung zur Melk-schicht und der Laktationsphase abhängig waren. Am längsten erholten sich die Kühe von der 1. Melkschicht, denn dieser Melkzeitabschnitt entfiel auf Nacht-stunden und frühe Morgenstunden. Ebenfalls wurde die höchste Milchleistung der Kühe in der 1. Melkschicht verzeichnet. In Bezug auf den vollen 24-Stunden-Zyklus erholten sich am längsten die Kühe vor dem Trockenstellen und am kürzesten die Kühe bis zum 200. Laktationstag, welche die höchste täg-liche Leistung aufwiesen.

282



WSTĘPNA OCENA ZWIĄZKU POLIMORFIZMU W GENIE

TYREOGLOBULINY Z CECHAMI U ŻYTKOWO ŚCI MLECZNEJ KRÓW

Urszula Kaczor1, Monika Famielec1, Andrzej Kaczor2, Andrzej Mandecki3

1Katedra Biotechnologii Zwierząt, Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja w Krakowie, ul. Rędzina 1b, 30-248 Kraków, e-mail: [email protected];

2Dział Technologii, Ekologii i Ekologii Produkcji Zwierzęcej, Instytut Zootechniki PIB, 32-083 Balice k. Krakowa;

3 Stadnina Koni „Nowe Jankowice”, Nowe Jankowice 17,86-320 Łasin, Polska Produkt genu tyreoglobuliny (Tg) jest prekursorem hormonów tarczy-cy, który reguluje metabolizm tłuszczu i jego magazynowanie. Udowodniono m.in., że zmienność genu związana jest ze zwiększoną marmurkowatością mię-sa. W obrębie chromosomu 14, w którym znajduje się locus Tg, wykazano obecność kilku loci cech ilościowych (QTL) wpływających na produkcję mle-ka: wydajność oraz zawartość tłuszczu. Gen kodujący tyreoglobulinę u bydła obejmuje co najmniej 300 000 pz genomowego DNA, zawiera 37 egzonów oraz koduje 8700 mRNA. Celem badań była identyfikacja zmienności w genie Tg metodą PCR RFLP z użyciem enzymu restrykcyjnego PsuI oraz analiza związku polimorfi-zmu z cechami użytkowości mlecznej krów rasy holsztyno-fryzyjskiej (HF). Badania przeprowadzono w stadzie 80 krów w wieku 4-9 lat. Dla wszystkich zwierząt zebrano dane z dokumentacji hodowlanej dotyczące trzech pierwszych laktacji. Zastosowanie metody PCR- amplifikacja fragmentu genu ze starterami zaprojektowanymi przez Khatib i in. (2007): F: 5’ – GGGGAT-GACTACGAGTATGACTG – 3; R: 5’ – GTGAAAATCTTGTGGA-GGCTGTA – 3’ Produkty PCR inkubowano przez 12 h w temperaturze 37°C z enzymem restrykcyjnym PsuI. Zastosowane metody badawcze wykazały obecność polimorfizmu Tg/PsuI u krów badanego stada. We fragmencie genu tyreoglobuliny o wielko-ści 548 pz zidentyfikowano miejsce trawienia dla enzymu restrykcyjnego. W badanym stadzie wykryto obecność krów o genotypach CC – 0,70, CT – 0,23 i TT – 0,07, przy czym najczęściej pojawiał sie allel C – 0,815. Analiza wpływu polimorfizmu na wydajność i skład mleka w trzech kolejnych lakta-cjach wykazała, że krowy o genotypie CT vs CC miały podobną wydajność ale

283

niższą procentową zawartość białka (3,37% vs 5,25%) i tłuszczu (3,77% vs 5,78%) w mleku, jednak różnice te były statystycznie nieistotne. Badania po-winny być kontynuowane na większej liczebnie populacji krów. Badania finansowano ze środków DS/KBZ/3242 oraz DS IZ PIB 06-013.1.

284



VORABAUSWERTUNG DES ZUSAMMENHANGS ZWISCHEN DEM POLYMORPHISMUS IM

THYREOGLOBULIN-GEN UND DEN MILCHLEISTUNGSMERKMALEN DER KÜHE

Urszula Kaczor1, Monika Famielec1, Andrzej Kaczor2, Andrzej Mandecki3

1Landwirtschaftliche Universität Krakau, Lehrstuhl für Biotechnologie der Tiere ul. Rędzina 1b, 30-248 Kraków


3Gestüt "Nowe Jankowice", Nowe Jankowice 17, 86-320 Łasin, Polen Das Produkt des Thyreoglobulin-Gens (Tg) ist ein Präkursor für Schilddrüsenhormone, der Stoffwechsel und Einlagerung von Fett regelt. U. a. wurde nachgewiesen, dass die Gen-Variabilität mit einer größeren Fleisch-Marmorierung im Zusammenhang steht. Im Bereich des Chromosoms 14, in dem sich der Locus Tg befindet, wurde die Anwesenheit einiger Loci von quantitativen Merkmalen (QTL) nachgewiesen, die sich auf die Milchprodukti-on und zwar die Milchleistung und den Fettgehalt auswirken. Das Thyreoglobulin beim Milchvieh codierende Gen umfasst mindestens 300 000 bp [Basenpaare] der genomischen DNA, enthält 37 Exone und codiert 8700 mRNA. Ziel der Forschungen waren: Identifizierung der Variabilität im Gen Tg nach dem PCR RFLP-Verfahren, unter Nutzung des Restriktionsenzyms PsuI sowie Analyse des Zusammenhanges des Polymorphismus mit Milchleis-tungsmerkmalen beim Holstein-Fresian-Rind (HF). Die Forschungen erfolgten an einer Herde von 80 Kühen, deren Alter bei 4–9 Jahren lag. Für alle Tiere lagen Daten aus der Zuchtdokumentation, bezogen auf die ersten drei Laktationen (Milchleistung, Eiweiß- und Fettgehalt in Milch) vor. Zur Anwendung kam das PCR- Verfahren - Amplifikation des Genfragmentes mit Anregern, vorgeschlagen durch das Forschungsteam Khatib (Khatib et al. 2007): F - GGGGATGACTACGAGTATGACTG; R – GTGAAAATCTTGTGGAGGCTGTA. Inkubiert wurden die PCR-Produkte 12 Stunden lang in einer Temperatur von 37°C mit dem Restriktionsenzym PsuI. Durch die eingesetzten Forschungsmethoden wurde das Vorhandensein des Polymorphismus Tg/PsuI bei Kühen der untersuchten Herde nachgewie-

285

sen. In einem Fragment des Thyreoglobulin-Gens von 548 bp wurde die Zer-legungsstelle für das Restriktionsenzym identifiziert. In der untersuchten Herde wurde die Anwesenheit der Kühe mit Genotypen CC – 0,70, CT – 0,23 und TT – 0,07 ermittelt, wobei am häufigsten das Allel C – 0,815 in Erscheinung trat. Die Analyse des Einflusses des Polymorphismus auf die Milchleistung und die Milch-zusammensetzung in den drei, nacheinander folgenden Laktationen hat bewiesen, dass die Kühe mit Genotyp CT vs. CC einerseits eine ähnliche Milchleistung, andererseits einen prozentual niedrigeren Eiweißgehalt (3,37% vs. 5,25%) und Fettgehalt (3,77% vs. 5,78%) in Milch aufwiesen, wobei aber diese Differenzen, statistisch gesehen, nicht relevant waren. Die Forschungen sollen an einer zahlenmäßig stärkeren Kuhpopulation fortgesetzt werden. Die Forschungen wurden aus den Mitteln DS/KBZ/3242 und DS IZ PIB 06-013.1 fi-nanziert.

286



POLIMORFIZM W GENIE FOXO1 U BYDŁA MLECZNEGO

Urszula Kaczor1, Magdalena Luber 1, Andrzej Kaczor2,

Andrzej Mandecki3

1Katedra Biotechnologii Zwierząt, Uniwersytet Rolniczy im. Hugona Kołłątaja w Krakowie, ul. Rędzina 1b, 30-248 Kraków, e-mail: [email protected];

2Dział Technologii, Ekologii i Ekologii Produkcji Zwierzęcej, Instytut Zootechniki PIB, 32-083 Balice k. Krakowa;

3 Stadnina Koni „Nowe Jankowice” , Nowe Jankowice 17,86-320 Łasin, Polska FoxO1 należy do dużej rodziny białek FoxO niezbędnych w procesie translacji, zatem wszelkie zmiany w sekwencji genów je kodujących kodują-cych mogą decydować o długości życia organizmów. W świetle prowadzonych badań FoxO1 jest kluczowym związkiem w procesach rozwoju i metabolizmu mięśni oraz tkanki tłuszczowej, a także AKT-zależnej miogenezy. FoxO1 jest negatywnym regulatorem różnicowania mięśni szkieletowych, wzrost ekspresji FoxO1 skutkuje zmniejszeniem różnicowania mioblastów oraz masy mięśnio-wej u transgenicznych myszy. Celem podjętych badań była identyfikacja polimorfizmu g. 1732 G>A w genie egzonie 2 FoxO1 u bydła rasy holsztyńsko-fryzyjskiej oraz określenie wpływu zmienności w locus genu na długość życia krów, długość okresów międzywycieleniowych (I i II) oraz wydajność i skład chemiczny mleka w lak-tacjach I–III. Badania przeprowadzono na materiale biologicznym pobranym od 88 sztuk bydła rasy holsztyńsko-fryzyjskiej. Struktura wiekowa stada krów wahała się od 4 do 9 lat. Krowy charakteryzowały się wysoką średnią wydajnością mleka za laktację – około 12,5 tys. Analizę polimorfizmu w eksonie 2 genu FoxO1 przeprowadzono zmodyfikowaną metodą PCR-RFLP opisaną przez Sun i in. (2013). W analizowanym stadzie wykazano obecność polimorfizmu g. 1732G>A, który jest mutacją zmiany sensu zmieniającą w pozycji kodonu 576 alaninę na treoninę. Wśród badanych krów stwierdzono najwyższą frekwencję zwierząt o genotypie GG - 0,59 oraz GA - 0,34. Jedynie 7% krów było homo-zygotami AA. Allel typu dzikiego G pojawiał sie z frekwencją 0,74. Analizując długość życia krów zaobserwowano, że krowy o genotypie GA krócej użytko-wano w stadzie w porównaniu do krów o genotypie dzikim GG. Krowy GA

287

miały też krótsze okresy międzywycieleniowe I i II. Wykazane różnice nie były jednak statystycznie istotne. Nie wykazano także wpływu polimorfizmu na wydajność i zawartość białka i tłuszczu w mleku. Zagadnienie wydłużenia lub skrócenia okresu przebywania krów wysokowydajnych w stadzie stanowi obecnie bardzo ważne zagadnienie w hodowli wysoko wydajnych krów, bo-wiem wydłużenie okresu użytkowania krów przyczynia się do zwiększenia ich dochodów i ekonomiki produkcji mleka. Wykryta tendencja, skróconego prze-bywania w stadzie krów heterozygot w stosunku do homozygot GG skłania do podjęcia dalszych badań na większej populacji zwierząt. Badania finansowano ze środków DS/KBZ/3242 oraz DS IZ PIB 06-013.1.

288



POLYMORPHISMUS IM GEN FOXO1 BEI MILCHVIECHERN

Urszula Kaczor1, Magdalena Luber1, Andrzej Kaczor2,

Andrzej Mandecki3

1Lehrstuchl für Tierbiotechnologie, Landwirtschaftliche Universität Hugo Kołłątaj in Krakau, ul. Rędzina 1b, 30-248 Kraków, e-mail: [email protected];

2Abteilung für Technologie, Ökologie und Ökonomik der Tierproduktion, Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, 32-083 Balice bei Kraków;

3 Gestüt „Nowe Jankowice“, Nowe Jankowice 17, 86-320 Łasin, Polen FoxO1 gehört der großen Familie der FoxO-Proteine, die im Prozess der Translation notwendig sind, so können jegliche Änderungen der sie kodier-enden Gensequenz über die Lebenslänge der Organismen entscheiden. Im Lichte der geführten Forschung ist FoxO1 eine Schlüsselverbindung in den Entwicklungs- und Stoffwechselprozessen der Muskeln und des Fettgewebes, sowie in der AKT-abhängigen Miogenese. FoxO1 ist ein negativer Regulator der Differenzierung der Skelettmuskeln, der Expressionswachstum von FoxO1 führt bei transgenischen Mäusen zur Verringerung der Differenzierung der Myoblasten und der Muskelmasse. Das Ziel der aufgenommenen Untersuchung war die Identifizierung des Polymorphismus g. 1732 G>A im Genexon 2 FoxO1 bei den Holstein-Friesian-Rindern und die Bestimmung des Einflusses der Wandelbarkeit im Genlocus auf die Lebenserwartung der Kühe, die Länge der Perioden zwischen den Kal-bungen (I und II), sowie die Milchleistung und die chemische Zusammen-setzung von Milch in den Laktationen I–III. Die Untersuchung wurde am biologischem Material durchgeführt, das von 88 Holstein-Friesian-Rindern genommen wurde. Das Alter der Herde be-trug zwischen 4 und 9 Jahren. Die Kühe zeichneten sich durch eine hohe durchschnittliche Milchleistung pro Laktation aus – ca. 12,5 Tsd. l. Die Ana-lyse der Polymorphismus im Exon 2 des Gens FoxO1 wurde mithilfe der modi-fizierten Methode PCR-RFLP durchgeführt, die von Sun et al. (2013) beschrie-ben wurde. In der analysierten Herde wurde die Anwesenheit des Polymorphismus g. 1732G>A ausgewiesen, der eine sinnverändernde Mutation ist, die in der Position des Kodons 576 Alanin gegen Threonin wechselt. Unter den unter-

289

suchten Kühen wurde ein erhöhter Anteil der Tiere mit dem Genotyp GG - 0,59 und GA - 0,34 festgestellt. Nur 7% Kühe waren AA-homozygotisch. Das Allel des wilden G-Typs kam mit der Frequenz 0,74 vor. Im Rahmen der Analyse der Lebenserwartung der Kühe wurde beobachtet, dass Kühe mit dem GA-Genotyp kürzer als jene mit dem Genotyp GG in der Herde genutzt wurden. Bei den GA-Kühen waren die Perioden zwischen den Kalbungen I und II kür-zer. Ausgewiesene Unterschiede waren aber statistisch gesehen von geringer Bedeutung. Der Einfluss des Polymorphismus auf die Milchleistung und den Protein- und Fettgehalt in Milch wurde nicht ausgewiesen. Die Verlängerung oder Verkürzung des Aufenthalts der hocheffizienten Kühe in der Herde stellt heutzutage eine sehr wichtige Angelegenheit der Zucht von hocheffizienten Kühen dar, weil die Verlängerung der Nutzungsperiode der Kühe zur Steigerung deren Rentabilität und der Wirtschaftlichkeit der Milchproduktion beiträgt. Die ausgewiesene Tendenz der heterozygotischen Kühe zum längeren Aufenthalt in der Herde im Vergleich zu den GG-homozygotischen Kühen, kann veranlassen, die Untersuchung an einer größeren Tierpopulation durchzuführen. Die Untersuchung wurde aus den Mitteln DS/KBZ/3242 und DS IZ PIB 06-013.1 fi-nanziert.

290



BADANIA JAKO ŚCI JAGNI ĘCINY OD OWIEC RODZIMYCH RAS POD KĄTEM ZAWARTO ŚCI

LOTNYCH ZWI ĄZKÓW ORGANICZNYCH

Aldona Kawęcka1, Robert Gasior2, Krzysztof Wojtycza2

Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, 1Dział Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt, 2Centralne Laboratorium,

32-083 Balice k. Krakowa, Polska

W Instytucie Zootechniki PIB rozpoczęto badania, celem których jest określenie cech jakościowych mięsa, pochodzącego od przeżuwaczy (owce, kozy, bydło) wybranych ras rodzimych, objętych programem ochrony zasobów genetycznych, ze szczególnym uwzględnieniem badania związków lotnych, odpowiedzialnych za walory smakowo-zapachowe mięsa. W pierwszym etapie badania objęły rodzime rasy owiec wrzosówka i świniarka. Jagnięcina od tych ras cieszy się dużym uznaniem wśród zwolenników tego gatunku mięsa, ze względu na wyjątkowe walory smakowe.

Pobrane z tusz 9-miesięcznych tryczków utrzymywanych w systemie półintensywnego żywienia próbki mięśni udźca poddano wstępnej analizie lot-nych związków organicznych (LZO). Ich zawartość oznaczono metodą chro-matografii gazowej sprzężonej z spektrometrem mas z wykorzystaniem techni-ki mikroekstrakcji do fazy stałej (SPME-GC-MS). Określono czas i warunki przechowywania próbek oraz kryteria wykrywalności. Przeprowadzono identy-fikację substancji i określono ich profil. Stwierdzono obecność 203 substancji, z czego zidentyfikowano 120 lotnych związków organicznych. Najbardziej różnicujące związki to: acetaldehyd, sulfide ethylmethyl, 1-penten-3-ol, E,2-hexenal, cumene, heptadecanal, cyclopentane butyl, limonen, 3-nonen-2-one.

Opracowana metoda badawcza stwarza możliwość oceny mięsa po ob-róbce termicznej na podstawie zawartości lotnych związków organicznych, oznaczonych metodą SPME-GC-MS. Badania pozwolą na pełniejszą charakte-rystykę produktów pochodzenia zwierzęcego, a także mogą być pomocne w ocenie autentyczności produktów tradycyjnych pochodzących od ras rodzi-mych.

291



UNTERSUCHUNGEN DER LAMMQUALITÄT VON SCHAFEN INDIGENEN RASSEN BEZÜGLICH DES

INHALTES VON FLÜCHTIGEN ORGANISCHEN VERBINDUNGEN

Aldona Kawęcka1, Robert Gasior2, Krzysztof Wojtycza2

Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, 32-083 Balice bei Kraków, Polen 1Abteilung für Schutz der Genetischen Tiervorräte, 2Zentrallabor

Bei das Institut der Zootechnik wurden Untersuchungen begonnen, de-ren Zweck die Bestimmung der Qualitätseigenschaften des Fleisches ist, wel-ches von Wiederkäuern (Schafe, Ziegen, Rindvieh) der ausgewählten indigenen Rassen kommt, umfasst durch das Schutzprogramm der genetischen Ressour-cen, mit einer besonderen Berücksichtigung der Untersuchung von flüchtigen Verbindungen, verantwortlich für Geschmack- und Gerucheigenschaften des Fleisches. Bei der ersten Untersuchungsetappe umfassten diese indigenen Ras-sen der Schafe wie Heidschnucke und Leineschaf. Das Lammfleisch dieser Rassen freut sich einer großen Anerkennung bei den Befürwortern dieser Fleischsorte, aufgrund von außergewöhnlichen Geschmackeigenschaften.

Die von 9-monatigen Schlachtkörpern der kleinen Schafböcke, im Sys-tem der halbintensiven Ernährung, entnommenen Fleischproben aus der Keule wurden einer vorläufigen Analyse der flüchtigen organischen Verbindungen (LZO) unterzogen. Deren Inhalt wurde mit der Methode der Gaschromatogra-phie verkuppelt mit dem Spektrometer der Massen unter Verwendung der Technik der Mikroextraktion in die dauerhafte Phase (SPME-GC-MS) be-zeichnet. Es wurde die Zeit und die Lagerungsbedingungen der Proben und auch die Entdeckungskriterien bestimmt. Es wurde eine Identifizierung der Substanz durchgeführt und deren Profil bestimmt. Es wurde die Anwesenheit von 203 Substanzen festgestellt, von welche 120 flüchtige organische Verbin-dungen identifiziert wurden. Die am meisten diversifizierenden Verbindungen sind: Acetaldehyd, Ethylmethylsulfid, 1-Penten-3-ol, E, 2-Hexenal, Cumol, Heptadecanal, Cyclopentane Butyl, Limonen, 3-Nonen-2-on.

Die entwickelte Untersuchungsmethode gibt die Möglichkeit der Be-wertung des Fleisches nach der thermischen Bearbeitung aufgrund des Inhaltes von flüchtigen organischen Verbindungen mit der Methode SPME-GC-MS be-zeichnet. Die Untersuchungen erlauben eine vollere Charakteristik der Produk-te der tierischen Herkunft und können auch bei der Beurteilung der Authentizi-tät der traditionellen Produkte von heimischen Rassen helfen.

292



SKŁAD FRAKCJI BIAŁKOWEJ MLEKA OWIEC GÓRSKICH

Aldona Kawęcka

Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Dział Ochrony Zasobów Genetycznych


Mleko owcze jest doskonałym surowcem do produkcji różnych gatun-ków serów, ze względu na wysoką zawartość kazeiny. Oprócz kazeiny, w skład frakcji białkowej wchodzą białka serwatki i otoczek kulek tłuszczowych. Biał-ka mleka decydują o jego wartości odżywczej, prozdrowotnej oraz przydatno-ści do przerobu. Celem pracy była ocena składu frakcji białkowej mleka owiec górskich i stanowi ona wstęp do cyklu badań, poświęconych jakości tradycyj-nych produktów mleczarskich pozyskiwanych od rodzimych ras owiec.

Rozdział frakcji białkowych prowadzono metodą elektroforezy żelowej SDS-PAGE w mleku zbiorczym pozyskanym pod koniec sezonu wypasowego od owiec górskich. Wypas w okresie od maja do września prowadzony jest na hali w Pieninach.

Kazeina ulega procesowi koagulacji pod wpływem podpuszczki oraz przez zakwaszenie mleka. W mleku owiec górskich wystąpiła głównie w trzech frakcjach w odniesieniu do całości białka: α-kazeina – 37,5%, ß-kazeina – 32,1% i κ-kazeina – 5%. Białka serwatkowe mleka to: β-laktoglobulina (10,5%), α-laktoalbumina (4,7%), albumina serum (4,8%). Pod względem ak-tywności biologicznej najważniejszym białkiem serwatkowym mleka jest lak-toferyna. Białko to charakteryzuje się właściwościami bakteriostatycznymi, antyoksydacyjnymi i immunomodulacyjnymi, m.in. zapobiega tworzeniu się złogów β-amyloidu podczas choroby Alzheimera. Jej zawartość w stosunku do pozostałych frakcji wynosiła 0,85%. Białka serwatkowe stanowią główny składnik regionalnego produktu tradycyjnego – żentycy, która powstaje przy produkcji świeżego sera podpuszczkowego – bundzu. Oprócz tych produktów, z mleka owiec górskich wytwarzane są inne specjały regionalne o wielowie-kowej tradycji i aktualnie prawnie chronionej nazwie w Unii Europejskiej takie ja bryndza, oscypek i redykołka.


293



ZUSAMMENSETZUNG DER EIWEIßFRAKTION DER

MILCH VON BERGSCHARFEN

Aldona Kawęcka


Die Schafmilch ist, aufgrund eines hohen Gehaltes an Kasein, ein her-

vorragender Rohstoff für die Herstellung von unterschiedlichen Käsesorten. Neben Kasein besteht die Eiweißfraktion auch aus Molkenproteinen und Um-hüllungen der Fettkugeln. Das Milcheiweiß entscheidet über den Ernährungs-wert, gesundheitlichen Wert und der Bearbeitungsbrauchbarkeit der Milch. Der Zweck der Arbeit war die Bewertung der Zusammensetzung der Eiweißfrakti-on der Milch von Bergschafen und stellt eine Einleitung für einen Untersu-chungszyklus dar, welcher der Qualität von traditionellem Milchprodukte aus heimischen Scharfrassen erzeugt, gewidmet ist.

Die Aufteilung der Eiweißfraktionen wurde mit der Methode der Gel-elektrophorese SDS-PAGE im Sammelmilch, am Ende der Weidesaison von Bergschafen erhalten, durchgeführt. Das Weiden ab Mai bis September erfolgte auf einer Bergweide in Pienien.

Das Kasein unterliegt einem Koagulationsverfahren unter dem Einfluss von Lab und durch Versäuerung der Milch. In der Milch der Bergscharfe gab es Kasein hauptsächlich in drei Fraktionen bezüglich des gesamten Eiweißes: α-Kasein – 37,5%, ß-Kasein – 32,1% i κ-Kasein – 5%. Molkenproteine der Milch sind: β-Lactoglobulin (10,5%), α-Lactalbumin (4,7%), Serumalbumin (4,8%). Bezüglich der biologischen Aktivität ist die wichtigste Molkenprotein der Milch Lactoferin. Dieses Eiweiß charakterisiert sich durch bakteriostati-sche, antioxidative und immunmodulatorische Eigenschaften, u.a. verhindert es die Bildung von Ablagerungen des β-Amyloids während der Alzheimer-Krankheit. Deren Gehalt betrug im Vergleich zu den sonstigen Fraktionen 0,85%. Die Molkenproteine stellen den Hauptbestandteil des traditionellen Re-gionalprodukts – żentyca, welche bei der Herstellung von Frischkäse auf Basis von Lab entsteht – bundz. Neben diesen Produkten werden aus der Milch von Bergscharfen auch andere Regionalspezialitäten mit einer jahrhundertlangen Tradition hergestellt, deren Namen derzeit in der Europäischen Union ge-schützt ist, wie bryndza, oscypek und redykołka.

294



MOŻLIWO ŚCI PRODUKCYJNE KÓZ KARPACKICH W KOLEJNYCH LAKTACJACH

Aldona Kawęcka, Jacek Sikora

Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Dział Ochrony Zasobów Genetycznych


Kozy karpackie to jedna z wielu ras gatunku Capra hircus utrzymy-wanych w naszym kraju na początku XX wieku, które praktycznie wyginęły. Od roku 2005, kiedy to na terenie Polski zostały odnalezione zwierzęta w typie dawnej kozy karpackiej, trwają prace nad odtworzeniem rasy i introdukcją jej do ogólnej hodowli. Działania podjęte przez Instytut Zootechniki PIB zaowo-cowały sukcesywnie powiększającą się hodowlą rasy. Od roku 2015 realizo-wany jest program ochrony zasobów genetycznych kóz rasy karpackiej, a ho-dowla wspomagana jest dopłatami w ramach programu rolnośrodowiskowego. Program realizowany jest obecnie przez 11 hodowców, utrzymujących 86 kóz matek oraz 15 kozłów stadnych.

Kozy rodzimej rasy karpackiej w największym stadzie tej rasy na Pod-karpaciu, poddane zostały indywidualnej kontroli mleczności. Podczas dojów kontrolnych pobrano próbki mleka w celu analiz podstawowego składu. Łącz-nie oceniono 30 kóz karpackich. Średnia długość doju w stadzie wyniosła 222 dni. W ciągu laktacji pozyskano 248 kg mleka od kozy. Wydajność tłuszczu oszacowano na 7,2 kg, a białka na 7,3 kg. Dzienna wydajność mleka wynosiła średnio 1,1 kg, o zawartości 2,8% tłuszczu i 2,9% białka. Najwyższa wydajno-ścią dzienna (1,5 kg) mleka i za laktację (360 kg) charakteryzowały się kozy będące w 5 laktacji. Od samic w tej laktacji uzyskano również najwyższą wy-dajność tłuszczu (11,5 kg) i białka (11,4 kg), a mleko miało najwyższą zawar-tość tłuszczu (3,2%). Nie stwierdzono różnic między laktacjami w odniesieniu do zawartości białka w mleku oraz długości trwania laktacji.


295



HERSTELLUNGSMÖGLICHKEITEN DER KARPATENZIEGEN IN WEITEREN LAKTATIONEN

Aldona Kawęcka, Jacek Sikora



Die Karpatenziegen ist eine von vielen Rassen der Sorte Capra hircus, welche in unserem Land Anfangs des 20. Jh. gezüchtet wurden und praktisch ausgestorben sind. Seit 2005, als auf dem Gebiet von Polen erste Tiere im Typ der ehemaligen Karpatenziege gefunden wurden, dauern die Arbeiten an der Wiederherstellung der Rasse und deren Introduktion in die allgemeine Zucht. Maßnahme unternommen durch das Institut der Zootechnik führten stufenweise zu einer ständig wachsenden Zucht dieser Rasse. Seit 2015 wird das Programm zum Schutz von genetischen Ressourcen der Ziegen der Karpatenrasse reali-siert und die Zucht wird durch Zuzahlungen im Rahmen des landwirtschaftlich-urweltlichen Programms unterstützt. Das Programm wird derzeit durch 11 Züchter realisiert, diese züchten 86 Mutterziegen und 15 Ziegenböcke.

Die Ziegen der heimischen Karpatenrasse in der größten Herde dieser Rasse in den Vorkarpaten gehalten, wurden einer individuellen Kontrolle der Milchleistung unterzogen. Während des Kontrollmelkens wurden Milchproben entnommen, um deren Basiszusammensetzung zu analysieren. Insgesamt wur-den 30 Karpatenziegen bewertet. Die durchschnittliche Länge des Melkens in der Herde betrug 222 Tage. Während der Laktation erhielte man 248 kg Zie-genmilch. Die Fettleistung wurde auf 7,2 kg und die Eiweißleistung auf 7,3 kg geschätzt. Die tägliche Milchleistung betrug durchschnittlich 1,1 kg mit einem Gehalt von 2,8% Fett und 2,9% Eiweiß. Durch die höchste Milchtagesleistung (1,5 kg) und für die Laktation (360 kg) charakterisierten sich Ziegen in der 5 Laktation. Von Weibchen während dieser Laktation wurde auch die höchste Fettleistung (11,5 kg) und Eiweißleistung (11,4 kg) erzielt und die Milch hatte den höchsten Fettgehalt (3,2%). Es wurden keine Unterschiede zwischen den Laktationen bezüglich des Eiweißgehalts in der Milch und der Dauer der Lak-tation festgestellt.

296



WYNIKI REPRODUKCJI KRAJOWYCH POPULACJI G ĘSI ODMIAN POŁUDNIOWYCH

Józefa Krawczyk, Joanna Obrzut


Aktualnie programem ochrony zasobów genetycznych zwierząt w Pol-

sce objętych jest 14 ras/odmian gęsi, z których 12 znajduje się w Stacji Zaso-bów Genetycznych Drobiu Wodnego w Dworzyskach, należącej do Instytutu Zootechniki PIB. Gęsi te zostały wpisane przez FAO na listę światowych zaso-bów genetycznych zagrożonych wyginięciem. Ze względu na masę ciała oraz pochodzenie populacje w Dworzyskach podzielono na trzy grupy: południowe – o lżejszej masie ciała, północne znacznie cięższe oraz pochodzenia zagra-nicznego. Dotychczas nie opanowano jeszcze technik przechowywania drobiu metodą ex situ, w związku z czym w realizacji programu ochrony kładzie się duży nacisk na dobre wyniki reprodukcji.

Celem badań była analiza kształtowania się w ciągu 9 lat wyników re-produkcji populacji gęsi odmian południowych. Materiał badawczy stanowiły cztery populacje gęsi krajowych południowych: garbonose (Ga), kieleckie (Ki), lubelskie (Lu) oraz podkarpackie (Pd). Na podstawie wyników oceny użytko-wości obejmujących lata 2004–2012, sporządzono wykresy dotyczące zapłod-nienia oraz wylęgu z jaj nałożonych i zapłodnionych.

W badanym okresie liczebność omawianych stad gęsi utrzymywała się na minimalnej, niezbędnej do zachowania populacji wielkości, wynoszącej od 99 do 360 ptaków, utrzymywanych w proporcji płci 1♂: 3-4♀. Zaobserwowa-no stały dodatni trend wzrostowy zapłodnienia jaj, szczególnie u gęsi garbono-sych, bowiem u pozostałych w latach 2005 i 2008 odnotowano spadek tego wskaźnika. Od 2009 roku zapłodnienie w czterech badanych populacjach gęsi utrzymywało się powyżej 90%. W podobny sposób przebiegały linie trendów wyznaczonych w zakresie wylęgu piskląt z jaj nałożonych, natomiast dużą zmienność między latami zanotowano w zakresie wylęgu piskląt z jaj zapłod-nionych. Największe obniżenie wartości tej cechy, zwłaszcza w latach 2009–2011 stwierdzono u gęsi garbonosych i lubelskich, ale już w 2012 roku wyniki uległy poprawie. Wpłynęło na to uruchomienie w Dworzyskach nowych apara-tów wylęgowych oraz zmiana systemu chowu gęsi w okresie reprodukcji pole-gająca na utrzymaniu ich w budynkach z przyległymi wybiegami, co umożliwi-ło regulowanie nieśności programem świetlnym. W ten sposób uzyskano wyni-ki reprodukcji porównywalne do gęsi towarowych.

297



ERGEBNISSE DER REPRODUKTION DER POLNISCHEN GÄNSEPOPULATIONEN VON SÜDLICHEN ABARTEN

Józefa Krawczyk, Joanna Obrzut



Das Programm zum Schutz der genetischen Vorräte von Tieren um-

fasst in Polen 14 Rassen/Abarten der Gänse, von denen 12 sich in der Station der Genetischen Vorräte des Wassergeflügels in Dworzyska befinden, die zum Institut für Zootechnik, Staatliches Forschungsinstitut (PIB), gehört. Diese Gänse wurden durch FAO in die Weltliste der vom Aussterben bedrohten ge-netischen Vorräte eingetragen. Hinsichtlich des Körpergewichts und der Herkunft wurden die Populationen in Dworzyska in drei Gruppen unterteilt: südliche Gruppe – mit niedrigerem Körpergewicht, nördliche Gruppe – viel gewichtiger, und Gruppe von ausländischer Herkunft. Bis heute wurden die Techniken der Geflügelaufbewahrung mit der Ex-Situ-Methode nicht be-herrscht. Im Zusammenhang damit wird bei der Realisierung des Schutzpro-gramms ein großer Wert auf gute Reproduktionsresultate gelegt.

Die Forschungen bezweckten die Analyse der Gestaltung der Repro-duktionsergebnisse der Gänsepopulation von südlichen Abarten im Laufe von 9 Jahren.

Das Forschungsmaterial bildeten vier südpolnische Gänsepopulationen: Schwanengänse (Ga), Abarten aus Kielce (Ki), Lublin (Lu) und Karpatenvor-land (Pd). An Hand der Ergebnisse der Nutzungsbeurteilung aus den Jahren 2004-2012 wurden Diagramme hergestellt, die die Befruchtung und Aus-brütung aus hineingelegten und befruchteten Eiern betreffen.

Im untersuchten Zeitraum blieb die Anzahl der besprochenen Gänsescharen auf minimalem, zur Erhaltung der Population notwendigem Niveau von 99 bis 360 Vögeln in der Geschlechtsproportion 1♂ zu 3-4♀. Es wurde ein ununterbrochener steigender Trend der Eierbefruchtung, insbeson-dere bei Schwanengänsen beobachtet, weil bei den anderen Abarten in den Jahren 2005 und 2008 die Erniedrigung dieses Richtwertes auftritt. Seit 2009 blieb die Befruchtung in den vier untersuchten Gänsepopulationen auf dem Niveau über 90%. In ähnlicher Weise verliefen die gekennzeichneten Trend-

298

linien im Bereich der Ausbrütung der Küken aus hineingelegten Eiern. Die Ausbrütung der Küken aus befruchteten Eiern war dagegen in diesen Jahren sehr unterschiedlich. Die größte Erniedrigung dieses Merkmals wurde – insbe-sondere in den Jahren 2009-2011 – bei Schwanengänsen und Gänsen aus Lub-lin festgestellt, aber schon im Jahr 2012 verbesserten sich die Ergebnisse. Einen Einfluss darauf hatten die Inbetriebnahme von zwei neuen Brutapparaten in Dworzyska und die Veränderung des Gänsehaltungssystems im Reproduk-tionszeitraum, indem die Gänse in den Gebäuden mit anliegendem Auslauf ge-halten waren, was die Regelung der Legemenge mit Hilfe eines Lichtpro-gramms ermöglichte. Auf diese Weise wurden die Ergebnisse der Reproduk-tion erzielt, die mit den Warengänsen vergleichbar sind.

299



WPŁYW GENOTYPU I WIEKU KUR NA JAKO ŚĆ JAJ

Józefa Krawczyk


Populacje kur, od których jaja były przedmiotem badań to cenne dla krajowej hodowli rody, stanowiące rezerwuar unikalnych cech fenotypowych i jakości jaj, objęte w Polsce programem ochrony, znajdujące się w rejestrze światowych zasobów genetycznych podlegających ochronie

Wyniki oceny jakości jaj stanowią cenne źródło informacji zarówno dla konsumentów jako determinanty wyboru jaj do spożycia jak i dla zakładów wylęgowych przy ocenie wartości biologicznej jaj wylęgowych oraz na fer-mach zarodowych przy prowadzeniu prac hodowlanych.

Celem badań było określenie wpływu genotypu i wieku kur na jakość jaj. Przedmiotem badań były jaja spożywcze zniesione przez kury Leghorn rodu G-99 i H-22 oraz Sussex (S-66), objęte w Polsce programem ochrony. W 33 i 53 tygodniu życia kur z każdej grupy genetycznej pobrano po 30 jaj, które podda-no ocenie wykorzystując w tym celu elektroniczną aparaturę EQM (Egg Quali-ty Measurements). Wytrzymałość skorup jaj mierzono przy użyciu analizatora Stable Micro Systems.

Potwierdzono wpływ pochodzenia kur (genotypu) i wieku na kształ-towanie się cech jakości jaj. Zebrane w tym zadaniu wyniki pomiarów i analiz wykazały duże zróżnicowanie w zakresie omawianych cech szczególnie mię-dzy rodami Leghorn a Sussex. Kury Leghorn rodów G-99 i H-22 znoszą jaja o dużej masie (zwłaszcza H-22), zbliżonej do mieszańców towarowych oraz grubej i gęstej skorupie o białej barwie, wytrzymałej na zgniecenie. Jaja od kur Sussex (S-66) są mniejsze, a ich brązowe skorupy uzyskały gorsze wyniki ja-kości, w tym mniejszą wytrzymałość na zgniecenie. Stwierdzono istotnie więk-szy procentowy udział żółtek w masie jaj kur S-66 w porównaniu z pozostały-mi rodami (P≤0,01), przy czym wraz z wiekiem tych kur nastąpił wzrost udzia-łu żółtka, a obniżenie udziału białka w jajach. Większy udział żółtka w jaju po-prawia jego smakowitość. Wskazanym jest poprawa jakości skorupy w rodzie S-66 poprzez żywienie, bowiem jaja te mogą powodować więcej stłuczek w obrocie handlowym.

300



EINFLUSS DES GENOTYPS UND HUHNALTERS AUF DIE EIERQUALITÄT

Józefa Krawczyk


der Genetischen Tiervorräte,32-083 Balice bei Kraków, Polen

Die Huhnpopulationen, deren Eier untersucht wurden, bilden die für polnische Zucht wertvollen Stämme, die den Vorrat der einzigartigen Phänoty-pus-Merkmale und Eierqualität darstellen, in Polen von einem Schutzpro-gramm umfasst werden und in das Weltregister der dem Schutz unterliegenden genetischen Vorräte eingetragen wurden.

Die Ergebnisse der Beurteilung der Eierqualität sind eine wertvolle Quelle der Informationen sowohl für Verbraucher – als Determinanten der Ei-erauswahl zum Verzehr, als auch für Brutbetriebe zur Abschätzung des biolo-gischen Wertes des Bruteier, sowie auf Farmen bei den Zuchtarbeiten.

Die Forschungen bezweckten die Bestimmung, wie der Genotyp und das Alter der Hühner die Eierqualität beeinflussen.

Den Gegenstand der Untersuchung bildeten Lebensmitteleier von den Hühnern Leghorn aus dem Stamm G-99 und H-22 sowie Sussex (S-66), die in Polen von dem Schutzprogramm umfasst werden. In der 33. und 53. Lebens-woche der Hühner wurden aus jeder genetischen Gruppe 30 Eier entnommen, die mit der elektronischen Apparatur EQM (Egg Quality Measurements) beur-teilt wurden. Die Festigkeit der Eierschalen wurde mit dem Analysator Stable Micro System gemessen.

Der Einfluss der Hühnerherkunft (des Genotyps) und des Alters auf die Gestaltung der Qualitätsmerkmale der Eier wurde bestätigt. Die bei dieser Auf-gabe gesammelten Ergebnisse der Messungen und Analysen weisen erhebliche Unterschiede im Bereich der besprochenen Merkmale, insbesondere zwischen den Stämmen Leghorn und Sussex, auf. Die Hühner Leghorn von den Stäm-men G-99 und H-22 legen Eier mit einem großen Gewicht (besonders H-22), das den Mischlingen angenähert ist, und mit starken und dichten weißen Scha-len, die gegen Zerdrücken beständig sind. Die Eier von den Hühnern Sussex (S-66) sind kleiner, und ihre braune Schalen haben schlechtere Qualitätsmerk-male, dabei auch eine kleinere Beständigkeit gegen Zerdrücken. Es wurde ein

301

wesentlich höherer Prozentanteil an Eigelb im Eigewicht von den Hühnern S-66 im Vergleich zu den übrigen Stämmen (P≤0,01) festgestellt. Der Anteil an Eigelb wächst mit dem Alter dieser Hühner und der Anteil an Eiweiß in den Eiern erniedrigt sich. Der größere Anteil an Eigelb im Ei verbessert sein Ge-schmack. Es wäre empfehlenswert, die Qualität der Schale bei dem Stamm S-66 durch die Nachfütterung zu verbessern, weil eine große Anzahl dieser Eier im Handelsumsatz zerbrechen kann.

302



WPŁYW DODATKU DO PASZY KWASU ASKORBINOWEGO NA PŁODNOŚĆ POTENCJALNĄ ORAZ WSKAŹNIKI UŻYTKOWO ŚCI ROZPŁODOWEJ LOSZEK I LOCH

Jerzy Lechowski1, Anna Kasprzyk2, Mirosław Tyra 3, Beata Trawińska4

1Katedra Biochemii i Toksykologii, 2Katedra Hodowli i Technologii Produkcji Trzody Chlewnej,

Wydział Biologii Nauk o Zwierzętach i Biogospodarki, Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin,

3Dział Genetyki i Hodowli Zwierząt, Instytut Zootechniki BIP, 32-083 Balice k. Krakowa, 4Katedra Higieny Zwierząt i Środowiska, Wydział Biologii Nauk o Zwierzętach i Biogospodarki,

Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin, Polska

Przez wiele lat panował pogląd, że nie należy podawać trzodzie chlew-

nej witaminy C, gdyż obdarzona ona jest zdolnością syntezy tej witaminy w wystarczającej dla niej ilości. Jak wynika z nowszych doniesień, ryzyko wy-stępowania niedoborów witaminy C u świń jest znacznie większe niż sądzono dotychczas (Więckowski, 1980; Malinowska, 1986; Weisburger, 1995; Kubiń-ski, 1997; Kolb i Seehawer, 2001; Zhao-JunMei i in., 2002). Po dodatkowej suplementacji witaminą C zauważalny jest wzrost wydolności fizycznej orga-nizmu, co jest prawdopodobnie następstwem stymulowania aktywności hydro-sylaz, uczestniczących w syntezie karnityny i usprawniania mitochondrialnego utleniania kwasów tłuszczowych (Rebouche, 1991; Ramanau i in., 2005). Za-obserwowano także korzystny wpływ podawania witaminy C na efekty pro-dukcyjne i zdrowotność świń, szczególnie u loch będących w okresie przedpo-rodowym i w warunkach występowania silnych stresów (Więckowski, 1980). Zastosowanie witaminy C w żywieniu samic zwierząt zapobiega stanom zapal-nym gruczołu mlekowego, stymuluje również najbardziej istotne funkcje orga-nizmu podczas spadku poziomu białka, witamin i związków mineralnych w czasie laktacji – (Ranjan i in., 2005). Reakcje stresowe u świń są silnie wy-rażane i dlatego szczególnie wskazane jest wykorzystanie ochronnego działania witaminy C (Blair i Newsome, 1985; Weisburger, 1995; Kolb i Seehawer, 2001; Zhao-JunMei i in., 2002, ).

Celem pracy było określenie wpływu dodatku do paszy kwasu askor-bowego na płodność potencjalną i wskaźniki użytkowości rozpłodowej loszek i loch rasy puławskiej oraz odchów prosiąt. Materiał i metody

Badania przeprowadzono w indywidualnym gospodarstwie hodowla-nym. Eksperymentem objęto 64 loszki rasy puławskiej, u których stwierdzono

303

pierwszą ruję w wieku 6 m-cy o masie ciała 85 kg. Loszki podzielono na dwie grupy – po 32 szt. w każdej grupie. Loszki doświadczalne otrzymywały wita-minę C w ilości 2,4 g/szt./dzień w porcji paszy podawanej do pustego koryta przed zadaniem mieszanki pełnoporcjowej. Po trzeciej rui 16 loszek z grupy kontrolnej i 16 loszek z doświadczalnej poddano ubojowi pomiędzy 5. a 10. dniem następnego cyklu rujowego. Pozostałe loszki z grupy kontrolnej i do-świadczalnej pokryto w trzeciej rui. Loszkom pokrytym z grupy doświadczal-nej przez cały okres ciąży (114 dni) i laktacji (35 dni) podawano witaminę C w ilości 2,4 g dziennie. Od loszek objętych doświadczeniem w trakcie trwania odruchu tolerancji w trzeciej rui pobierano krew z żyły brzeżnej ucha i ozna-czono stężenie 17β-estradiolu metodą radioimmunologiczną przy użyciu ze-stawu RIA produkcji SORIN Biomedica. U loszek poddanych ubojowi badano narządy rozrodcze. W ocenie uwzględniono następujące wskaźniki: masę ma-cicy, masę jajników (prawy i lewy), długość rogów macicy (prawy i lewy) oraz liczbę ciałek żółtych. Natomiast loszki pokryte ważono i dokonywano pomia-rów grubości słoniny aparatem Renco PREG-ALERT – nad łopatką, za ostat-nim żebrem i na krzyżu (2 dni przed porodem, po porodzie, i 35. dniu laktacji). Dokonano także oceny użytkowości rozpłodowej z uwzględnieniem: liczby prosiąt żywo urodzonych, liczby prosiąt odchowanych do 21. dnia, masy pro-sięcia w 1. dniu oraz masy prosięcia w 21. dniu. Od loch pobierano siarę i mle-ko (po uprzednim iniekcyjnym podaniu 2 ml oksytocyny) zaraz po porodzie, a także w 7. i 14. dniu laktacji. Próbki siary i mleka przechowywano w tempe-raturze około -20oC. Procentową zawartość głównych składników siary i mleka loch oznaczono za pomocą aparatu Milko-Scan 104. Immunoglobuliny IgG oznaczono metodą radioimmunodyfuzji (RID), przy użyciu gotowego zestawu Binding Site RID, angielskiej firmy Binding Site Limited. Dodatkowo ozna-czano również poziom witaminy C w siarze i mleku wg metody Roe i Kuethe-ra, w modyfikacji Dabrowskiego i Hinterleitnera (1989). Zebrane wyniki opracowano statystycznie podając średnią arytmetycz-ną (x) i odchylenie standardowe (SD). Analizę istotności różnic pomiędzy po-szczególnymi grupami przeprowadzono za pomocą jednoczynnikowej analizy wariancji. Obliczenia wykonano z wykorzystaniem programu STATISTICA PL 6.0.

Na podstawie uzyskanych wyników wykazano, że loszki z grupy do-świadczalnej charakteryzowały się wyższą liczbą ciałek żółtych oraz rodziły i odchowywały więcej prosiąt w miocie. Ubytki masy ciała oraz zmniejszenie grubości słoniny podczas laktacji były niższe u loch w grupie doświadczalnej – lochy te wchodziły z większą rezerwą energetyczną w następny cykl rozpło-dowy. Prosięta pochodzące od nich miały wyższą masę ciała w 1. i 21. dniu odchowu. W siarze i mleku pochodzącym od loch doświadczalnych stwierdzo-no większy udział białka, immunoglobulin oraz witaminy C.

304



EINFLUSS VON ASCORBINSÄURE ALS FUTTERMITTEL-

ZUSATZ AUF POTENTIELLE FERTILITÄT UND ZUCHTLEISTUNGSPARAMETER VON JUNGSAUEN

UND SAUEN

Jerzy Lechowski1, Anna Kasprzyk2, Mirosław Tyra 3, Beata Trawińska4

1Lehrstuhl für Biochemie und Toxikologie,

2Lehrstuhl für Schweinezucht und Produktionstechnologie, Fakultät für Biologie, Tierwissen-schaften und Biowirtschaft, Naturwissenschaftliche Universität Lublin,

ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin, 3Abteilung für Genetik und Tierzucht, Zootechnisches Institut des Nationalen

Forschungsinstituts, 32-083 Balice bei Kraków 4Lehrstuhl für Tier- und Umwelthygiene, Fakultät für Biologie, Tierwissenschaften und Biowirt-

schaft, Naturwissenschaftliche Universität Lublin, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin, Polen

Über viele Jahre hinweg herrschte die Meinung, dass Schweinen kein Vitamin C verabreicht werden soll, weil Schweine in der Lage seien, das benö-tigte Vitamin C in ausriechenden Mengen selbst zu synthetisieren. Wie es sich aber aus den neusten Berichten schließen lässt, liegt das Risiko eines Vitamin-C-Mangels bei Schweinen wesentlich höher als bisher behauptet (Więckowski 1980; Malinowska 1986; Weisburger 1995; Kubiński 1997; Kolb i Seehawer 2001; Zhao-JunMei et al. 2002). Nach ergänzender Supplementation mit Vita-min C lässt sich eine Zunahme der körperlichen Leistungsfähigkeit bei Schweinen erkennen, was wahrscheinlich eine Folge der Stimulation der Hyd-rolasen-Aktivität ist, die an der Carnitin-Synthese und der Verbesserung der mitochondrialen Oxidationsprozesse von Fettsäuren beteiligt sind (Rebouche 1991; Ramanau et al. 2005). Darüber hinaus wurden auch positive Auswirkun-gen der Verabreichung von Vitamin C auf tierische Erzeugung und den Gesundheitszustand von Sauen beobachtet, insbesondere bei Sauen vor dem Abferkeln und unter akuten Stressbedingungen (Więckowski 1980). Die Zuga-be von Vitamin C in die Nahrung der weiblichen Tiere reduziert das Risiko ei-ner Milchdrüsenentzündung und wirkt stimulierend auf die wichtigsten Lebens-funktion bei einem durch Laktation verursachten Protein-, Vitamin- und Mine-ralstoffmangel - (Ranjan i in. 2005). Stressbedingte Reaktionen sind bei Sauen oftmals stark ausgeprägt, von daher empfiehlt es sich, die schützende Wirkung

305

von Vitamin C auszunutzen (Blair und Newsome 1985; Weisburger 1995; Kolb und Seehawer 2001; Zhao-JunMei et al. 2002, ).

Der Zweck der Untersuchung war es, den Einfluss der Ascorbinsäure als Futtermittelzusatz auf potentielle Fertilität und Zuchtleistungsparameter von Jungsauen und Sauen der Rasse Pulawska (Pulawska-Schwein) und die Auf-zucht von Ferkeln zu ermitteln. Materialien und Methoden

Die Untersuchungen wurden in einem individuellen Tierzuchtbetrieb durchgeführt. In die Untersuchung wurden 64 Jungsauen der Rasse Pulawska (Pulawska-Schwein) aufgenommen, bei denen die erste Brunst im Alter von 6 Monaten und bei 85 kg Körpergewicht festgestellt wurde. Die Jungsauen wur-den in zwei Gruppen mit jeweils 32 Tieren in jeder Gruppe aufgeteilt. Die un-tersuchten Jungsauen bekamen Vitamin C in einer Dosis von 2,4 g/Tier/Tag in einer Futterportion, die in den leeren Trog gegeben wurde, bevor die Tiere die komplette Futtermischration bekamen. Nach der dritten Brunst wurden 16 Jungsauen aus der Kontrollgruppe und 16 Jungsauen aus der Versuchsgruppe zwischen dem 5. und 10. Tag des nächsten Brunstzyklus geschlachtet. Die üb-rigen Jungsauen aus der Kontroll- und Versuchsgruppe wurden während der dritten Brunst gedeckt. Den gedeckten Jungsauen aus der Versuchsgruppe wur-de während der ganzen Trächtigkeit- (114 Tage) und Laktationszeit (35 Tage) Vitamin C in einer Dosis von 2,4 g verabreicht. Den untersuchten Jungsauen wurde während des Duldungsreflexes im dritten Brunstzyklus das Blut von der Vena marginalis am Ohr entnommen und zur Bestimmung der 17-alpha-Estradiol-Konzentration mittels Radioimmunoassay (RIA-Gerät von SORIN Biomedica) eingesetzt. Bei den geschlachteten Jungsauen wurden deren Ge-schlechtsorgane untersucht und Faktoren wie: Gewicht der Gebärmutter und der Eierstöcke (rechts und links), Länge der Gebärmutterecken (rechts und links) sowie Anzahl von Gelbkörpern ermittelt. Die gedeckten Jungsauen hin-gegen wurden gewogen und einer Messung der Speckdicke mit Hilfe des Renco PREG-ALERT Geräts – über dem Schulterblatt, hinter der letzten Rippe und am Kreuzbein (2 Tage vor der Abferkelung, nach der Abferkelung und am 35. Laktationstag) unterzogen. Zusätzlich erfolgte eine Zuchtleistungsbewer-tung unter Berücksichtigung der folgenden Faktoren: Zahl der lebend gebore-nen Ferkel, Zahl der bis zum 21. Lebenstag aufgezüchteten Ferkel sowie Kör-pergewicht der Ferkel am 1. und 21. Lebenstag. Den Sauen wurde Kolostrum und Milch (nach Injektion von 2 ml Oxytocin) unmittelbar nach der Abferkelung sowie am 7. und 14. Laktationstag entnommen. Die Kolostrum- und Milchproben wurden in ca. -20oC gelagert. Der prozentuale Anteil der Hauptbestandteile von Kolostrums und Milch von Sauen wurde mithilfe von Milko-Scan 104 bestimmt. Die Immunoglobuline IgG wurden mittels Radioimmunodiffusion (RID) mithilfe eines gebrauchsfertigen Binding Site RID Sets der britischen Firma Binding Site Limited ermittelt. Zusätzlich wurde

306

auch der Vitamin-C-Spiegel in Kolostrum und Milch nach der Methode von Roe und Kuether, modifiziert von Dabrowski und Hinterleitner (1989), be-stimmt. Die Ergebnisse wurden statistisch ausgewertet, mit Angabe des arith-metischen Mittelwertes (x) und der Standardabweichung (SD). Die Signifikanz der Differenzen zwischen den einzelnen Versuchsgruppen wurde mittels einfaktorieller Varianzanalyse ermittelt. Die Berechnungen wurden mit Hilfe von STATISTICA PL 6.0 Software durchgeführt.

Die Ergebnisse zeigten, dass Jungsauen aus der Versuchsgruppe höhere Gelbkörperzahlen aufwiesen und mehr Ferkel pro Wurf großzogen. Die Kör-pergewichtverluste und die Verminderung der Speckdichte während der Lakta-tionszeit erwiesen sich als geringer bei Sauen in der Versuchsgruppe - diese Sauen traten in den folgenden Brunstzyklus mit höheren Energiereserven ein. Ihre Ferkel wiesen am 1. und 21. Aufzuchttag höhere Körpergewichte auf. In Kolostrum und Milch der untersuchten Sauen wurden höhere Anteile an Prote-inen, Immunglobulinen und Vitamin C festgestellt.

307



POBIERANIE PRZEZ OWCE RASY OLKUSKIEJ

POSZCZEGÓLNYCH GATUNKÓW RO ŚLIN W TRAKCIE EKSTENSYWNEGO WYPASU NA MURAWACH

KSEROTERMICZNYCH

Kamila Musiał

Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Dział Technologii, Ekologii i Ekonomiki Produkcji Zwierzęcej, 32-083 Balice k. Krakowa, Polska

Zbiorowiska ciepłolubnych muraw należące do klasy Festuco – Brome-tea, stanowią na terenie Polski poza-zonalne analogi stepów, przez co uważa się je za pozostałość plejstoceńskiej stepotundry. Ich stanowiska będące refu-giami ciepłej flory stepowej, z uwagi na postępującą fragmentację, izolację oraz degradację poszczególnych stanowisk, znajdują się aktualnie w fazie re-gresu. Przez to na zanik narażone są pewne rzadkie i reliktowe gatunki roślin, które budują te zbiorowiska. Część muraw ma także przypuszczalnie pocho-dzenie antropogeniczne, co świadczy o ich półnaturalnym charakterze. Wyma-gają zatem ciągłej ingerencji, np. w postaci prowadzonego wypasu, w którym świetnie sprawdzają się m.in. owce olkuskie. Zaliczane są one do rasy rodzi-mej, o małym znaczeniu produkcyjnym. Jednocześnie są dobrze przystosowane do mniej korzystnych warunków środowiska, takich jak okresowe braki wody, przez co dobrze sprawdzają się w suchych siedliskach ciepłych muraw.

Fizjograficznie teren badań zlokalizowany był w obrębie Wyżyny Mie-chowskiej i obejmował 3 powierzchnie zaliczane do Natury 2000: Kalinę Małą, Cybową Górę oraz Chodów-Falniów. W 2016 roku przeprowadzono na nich analizę składu botanicznego, za materiał bazowy posłużyło 30 spisów flory-stycznych, każdy na powierzchni 100 m². Nomenklaturę botaniczną określono za Mirkiem i in. (2002), natomiast wartość użytkową zbiorowisk (Lwu) wg me-tody Filipka (1973). Na murawach tych prowadzony był ekstensywny wypas owiec rasy olkuskiej, w związku z czym analizę florystyczną przeprowadzono na każdym terenie na 5 stałych powierzchniach, przed rozpoczęciem i po za-kończeniu wypasu. Obsada owiec wynosiła 25 sztuk na 1 ha, spasane były one przez 3 dni w 5 rotacjach, od maja do września. Celem badań było przeprowa-dzenie obserwacji dotyczących pobierania przez owce w trakcie wypasu po-szczególnych gatunków roślin oraz odnotowanie ich preferencji.

308

W rezultacie na wypasanych powierzchniach obserwowano ślady inge-rencji owiec w postaci przygryzania darni, jak również obłamywania gałązek drzew i krzewów. Zaobserwowano, że pobierają one pokarm selektywnie, na początku omijając rośliny o budowie kseromorficznej a wybierając te miękko-listne. Analizując pobieranie przez nie poszczególnych gatunków, można stwierdzić że owce raczej pomijały, lub sporadycznie tylko zgryzały m.in. na-stępujące rośliny zielne: rzepik pospolity (Agrimonia eupatoria L.), marzanka pagórkowa (Asperula cynanchica L.), trzcinnik piaskowy (Calamagrostis epi-gejos L.), dzwonek skupiony (Campanula glomerata L.), turzyca sina (Carex flacca SCHREB.), poziomka twardawa (Fragaria viridis DUCHESNE) czy krwiściąg mniejszy (Sanguisorba minor SCOP.S.STR.). W tej grupie znajdo-wały się także gatunki chronione, takie jak: ostrożeń panoński (Cirsium panno-nicum L.F.) oraz dzwonek syberyjski (Campanula sibirica L.). Niezbyt chętnie zgryzane przez owce były: szałwia okręgowa (Salvia verticillata L.) i łąkowa (S. pratensis L.), drakiew żółtawa (Scabiosa ochroleuca L.), świerzbnica polna (Knautia arvensis L.), bylica pospolita (Artemisia vulgaris L.), chaber dra-kiewnik (Centaurea scabiosa L.), brodawnik zwyczajny (Leontodon hispidus L.), kozibród łąkowy (Tragopogon pratensis L.S.STR.), cieciorka pstra (Coro-nilla varia L.), przytulinka wiosenna (Cruciata glabra L.), babka lancetowata (Plantago lanceolata L.) i średnia (P. media L.). Do gatunków roślin zielnych bardzo dobrze i dobrze zgryzanych należały m.in.: kłosownica pierzasta (Bra-chypodium pinnatum L.), pajęcznica gałęzista (Anthericum ramosum L.), prze-lot pospolity (Anthyllis vulneraria L.), perz siny (Elymus hispidus MELD.), lucerna sierpowata (Medicago falcata L.), kupkówka pospolita (Dactylis glo-merata L.), komonica zwyczajna (Lotus corniculatus L.), owsica łąkowa (Ave-nula pratensis L.), kostrzewa czerwona (Festuca rubra L.), wiechlina łąkowa (Poa pratensis L.), drżączka średnia (Briza media L.), koniczyna łąkowa (Tri-folium pretense L.). Gatunki drzew i krzewów bardzo dobrze lub dobrze zgry-zane przez owce to m.in: róża dzika (Rosa canina L.), ligustr pospolity (Ligu-strum vulgare L.), bez czarny (Sambucus nigra L.), malina właściwa (Rubus idaeus L.), trzmielina brodwakowata (Euonymus verrucosa SCOP.), głóg dwu-szyjkowy (Crataegus laevigata DC.) i jednoszyjkowy (C. monogyna JACQ), jarząb pospolity (Sorbus aucuparia L.), śliwa tarnina (Prunus spinosa L.) i szakłak pospolity (Rhamnus cathartica L.).

Wskazuje to, że wypas prowadzi do pozbycia się niepożądanych ga-tunków drzew i krzewów, jak również ekspansywnych roślin zielnych, takich jak np. kłosownica pierzasta. Jednocześnie zahamowane zostaje wycofywanie się gatunków światłolubnych. Świadczy to o możliwościach owiec olkuskich względem zatrzymywania procesów sukcesji roślinności na tego typu mura-wach. Badane zbiorowiska przedstawiały niską wartość użytkową, ruń zaklasy-fikowano jako mierną (Lwu wahało się pomiędzy 3,2 i 4,5). Jednak prowadze-nie wypasu ma tam także pewne znaczenie ekonomiczne, ponieważ zielonka pastwiskowa jest paszą najtańszą i łatwą do pozyskania.

309



AUFNEHMEN DURCH OLKUSZ-SCHAFE JEWEILIGER PFLANZENGATTUNGEN WÄHREND DES EXTENSIVEN

ABWEIDENS AUF XEROTHERMISCHEN RASEN

Kamila Musiał

Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, Abteilung für Technologie, Ökologie und Ökonomik der Tierproduktion, 32-083 Balice bei Kraków, Polen

Ansammlungen der wärmebedürftigen Rasen der Klasse Festuco-Brometea stellen auf dem Gebiet von Polen außerzonale Stepanaloge dar, wodurch sie für einen Relikt der Pleistozän-Steptundra gehalten werden. Diese Refugien der warmen Stepflora befinden sich gegenwärtig wegen fortschre-itender Fragmentierung, Isolierung und Degradierung jeweiliger Standorte in der Rückbildungsphase. Deswegen sind manche seltene und Reliktgattungen der Pflanzen, die diese Ansammlungen bilden, vom Verschwinden bedroht. Ein Teil der Rasen ist wahrscheinlich anthropogener Abstammung, was von ihrem halbnatürlichen Charakter zeugt. Sie erfordern also ständiger Eingriffe, z.B. in Form von geführtem Abweiden, wobei sich Olkusz-Schafe dazu sehr gut eignen. Sie gehören der heimischen Rasse von geringer Produktionsbedeutung. Gleichzeitig sind sie an weniger günstige Bedingungen der Umwelt, wie perio-dische Wassermängel, gut angepasst, wodurch sie sich in trockenen Siedlungen warmer Rasen bewähren.

Der Untersuchungsgebiet befand sich auf der Ebene von Miechów und umfasste drei Flächen, die zu NATURA 2000 gezählt werden: Kalina Mała, Cybowa Góra und Chodów-Falniów. 2016 wurde dort eine Analyse der bota-nischen Zusammensetzung durchgeführt, als Basismaterial dienten 30 floristische Aufzeichnungen, jede mit der Fläche von 100 m². Die botanische Nomenklatur wurde nach Mirek et al. (2002), und die Nutzwertung der Ansammlungen (Ziffer des Nutzwerts) nach der Methode von Filipek (1973) bestimmt. Auf den Rasen wurde extensives Abweiden der Olkusz-Schafe ge-führt und die floristische Analyse wurde auf dem Gebiet auf fünf festgelegten Flächen vor und nach dem Abweiden durchgeführt. Die Schafbesetzung betrug 25 Stück pro ha, sie wurden drei Tage lang in fünf Rotationen, vom Mai bis September, abgeweidet. Das Ziel der Untersuchung war die Durchführung der Beobachtung der Aufnahme von unterschiedlichen Pflanzengattungen durch Schafe beim Abweiden und die Aufzeichnung deren Vorlieben.

310

Im Ergebnis wurden auf den Weidegebieten Spuren der Schafeingriffe in Form von Anbeißen der Grasnarbe, als auch Abbrechen von Baum- und Strauchästchen beobachtet. Es wurde beobachtet, dass die Schafe ihre Nahrung selektiv aufnehmen, indem sie anfänglich Pflanzen mit xeromorphem Bau mei-den und jene mit weichen Blättern wählen. Bei der Analyse der verzehrten Gat-tungen kann festgestellt werden, dass Schafe u.a. folgende Kräuter eher mieden oder nur sporadisch fraßen: Gemeiner Odermennig (Agrimonia eupatoria L.), Hügel-Meier (Asperula cynanchica L.), Land-Reitgras (Calamagrostis epigejos L.), Knäuel-Glockenblume (Campanula glomerata L.), Blaugrüne Segge (Carex flacca SCHREB.), Hügel-Erdbeere (Fragaria viridis DUCHESNE) oder Kleiner Wiesenknopf (Sanguisorba minor SCOP.S.STR.). In der Gruppe befanden sich auch unter Schutz stehende Gattungen, z.B. Ungarische Kratz-distel (Cirsium pannonicum L.F.) und Steppen-Glockenblume (Campanula si-birica L.). Genauso ungern fraßen Schafe Quirlblütigen Salbei (Salvia verticil-lata L.) und Wiesensalbei (S. pratensis L.), Gelbe Skabiose (Scabiosa ochro-leuca L.), Acker-Witwenblume (Knautia arvensis L.), Beifuß (Artemisia vul-garis L.), Skabiosen-Flockenblume (Centaurea scabiosa L.), Steifhaarigen Löwenzahn (Leontodon hispidus L.), Wiesen-Bocksbart (Tragopogon pratensis L.S.STR.), Bunte Kronwicke (Coronilla varia L.), Kahles Kreuzlabkraut (Cru-ciata glabra L.), Spitzwegerich (Plantago lanceolata L.) und Mittleren Wegerich (P. media L.). Zu den Kräutern, die sehr gern und gern gefressen wurden, gehörten u.a.: Fieder-Zwenke (Brachypodium pinnatum L.), Rispige Graslilie (Anthericum ramosum L.), Echter Wundklee (Anthyllis vulneraria L.), Graugrüne Quecke (Elymus hispidus MELD.), Sichelklee (Medicago falcata L.), Gewöhnliches Knäuelgras (Dactylis glomerata L.), Lotus corniculatus (Lo-tus corniculatus L.), Wiesenhafer (Avenula pratensis L.), Gewöhnlicher Rot-Schwingel (Festuca rubra L.), Wiesen-Rispengras (Poa pratensis L.), Mittleres Zittergras (Briza media L.) und Wiesen-Klee (Trifolium pretense L.). Zu den Baum- und Strauchgattungen, die von Schafen sehr gut oder gut gefressen wurden, gehörten u.a: Hunds-Rose (Rosa canina L.), Gewöhnlicher Liguster (Ligustrum vulgare L.), Schwarzer Holunder (Sambucus nigra L.), Himbeere (Rubus idaeus L.), Warzen-Spindelstrauch (Euonymus verrucosa SCOP.), Zweigriffeliger Weißdorn (Crataegus laevigata DC.) und Eingriffeliger Weißdorn (C. monogyna JACQ), Vogelbeere (Sorbus aucuparia L.), Schlehdorn (Prunus spinosa L.) und Purgier-Kreuzdorn (Rhamnus cathartica L.).

Dies weist darauf hin, dass das Abweiden zum Loswerden unerwün-schter Baum- und Strauchgattungen, als auch expansiver Kräuter, z.B. Fieder-Zwenke, beitragen kann. Gleichzeitig wird der Rückzug von photophilen Gat-tungen aufgehalten. Dies zeugt von den Möglichkeiten der Olkusz-Schafe in Bezug auf die Aufhaltung der Sukzessionprozesse der Pflanzen auf diesen Arten von Rasen. Untersuchte Pflanzenansammlungen zeichneten sich durch einen kleinen Nutzwert aus, sie wurden als karg eingestuft (die Ziffer des Nutzwerts betrug zwischen 3,2 und 4,5). Doch das Abweiden dort hat auch einen wirtschaftlichen Aspekt, weil das Weidgrün die billigste und zum Ge-winnen einfachste Futter ist.

311



EKSPRESJA GENU CAPN3 W MIĘŚNIACH PIERSIOWYCH KURCZĄT BROJLERÓW I JEJ ZWI ĄZEK Z CECHAMI JAKO ŚCI MI ĘSA W ZALEŻNOŚCI OD WIEKU UBOJU

Joanna Nowak1, Katarzyna Połtowicz1, Katarzyna Piórkowska2,

Dorota Wojtysiak3

Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, 32-083 Balice k. Krakowa; 1Dział Genetyki i Hodowli Zwierząt1, 2Dział Genomiki i Biologii Molekularnej, 3Uniwersytet

Rolniczy w Krakowie, Instytut Nauk Weterynaryjnych, Zakład Anatomii Zwierząt, al. Mickiewicza 24/28, 30-059 Kraków, Polska

e-mail: [email protected]

Celem badań było określenie związku pomiędzy ekspresją genu kodu-jącego kalpainę 3 (CAPN3) a cechami jakości mięśni piersiowych kurcząt broj-lerów różniących się wiekiem uboju.

Badaniami objęto kogutki linii Ross 308. Ptaki (n=480) utrzymywano w takich samych warunkach środowiskowych i żywiono do woli jednakowymi pełnoporcjowymi mieszankami paszowymi starter, grower i finiszer zawierają-cymi odpowiednio 22, 20.5, i 20.5% BO oraz 2990, 3130 i 3130 EM/kg. W 35. (grupa I) oraz w 42. dniu życia (grupa II) zostało wybranych do uboju po 20 szt. kurcząt o masie ciała zbliżonej do średniej w danym wieku. Po uboju, w czasie nieprzekraczającym 15 minut post mortem od kurcząt pobrano próbki mięśni piersiowych powierzchniowych (pectoralis superficialis), z których wy-izolowano RNA i określono poziom ekspresji wybranych genów. Uzyskane wyniki ekspresji przeanalizowano przy pomocy programu Sequence Detection System Software v. 2.0 (Applied Biosystems). W 15. minucie po uboju okre-ślono kwasowość mięśni piersiowych przy pomocy pH-metru CyberScan10 wyposażonego w szklaną elektrodę do badania pH mięsa. Następnie pobrano próbki mięśni piersiowych do oceny średnicy włókien mięśniowych. Pomiar kwasowości mięsa powtórzono po 24 godzinnym schłodzeniu tuszek w tempe-raturze +4°C. Przeprowadzono analizę rzeźną kurcząt, na podstawie której wy-liczono procentowy udział mięśni piersiowych w stosunku do masy tuszki z podrobami. Wypreparowane mięśnie piersiowe oceniono pod względem: barwy (CIE, L*a*b*), wycieku swobodnego (24 h i 48 h), wycieku po rozmro-żeniu i strat termicznych. Ponadto mięśnie piersiowe kurcząt poddano ocenie parametrów tekstury (TPA) i siły cięcia (Warner-Bratzler) przy pomocy apara-

312

tu Instron 5542. Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej przy pomocy analizy wariancji i testu Duncana (Statistica 12). Dodatkowo obliczono współ-czynniki korelacji liniowej Pearsona w celu określenia zależności pomiędzy ekspresją genu a właściwościami fizykochemicznymi mięsa.

35-dniowe kurczęta osiągnęły niższą, średnio o 0,8 g, końcową masę ciała wynoszącą 1,8 kg (P≤0,01). Wyniki przeprowadzonej dysekcji wskazują, że istotnie lepszym umięśnieniem części piersiowej tuszki charakteryzowały się ptaki odchowane o 7 dni dłużej (grupa II; P≤0,05). Wyższym poziomem transkryptu dla genu CAPN3 charakteryzowały się mięśnie piersiowe młod-szych kurcząt (grupa I; P≤0.05). Istotnie większe straty na skutek wycieku chłodniczego mierzonego po 24 h (P≤0,05) i 48 h (P≤0,01) przechowywania, zaobserwowano u 42-dniowych kurcząt. Mięśnie piersiowe 35-dniowych kur-cząt charakteryzowały się istotnie mniejsza średnicą włókien i równocześnie były bardziej kruche oraz odznaczały się istotnie korzystniejszymi parametrami tekstury, w porównaniu do mięśni ptaków 7 dni starszych (P≤0,01).

Nie stwierdzono zależności pomiędzy poziomem transkrypcji genu CAPN3 a średnicą włókien mięśniowych i wskaźnikami jakości mięsa kurcząt należących do grupy I. Analiza korelacji wykazała jedynie istotnie ujemną za-leżność pomiędzy poziomem ekspresji badanego genu w mięśniach piersio-wych 42-dniowych kurcząt a wyciekiem swobodnym mierzonym po 24- (r=-0,46, p=0,04) i 48-godzinnym przechowywaniu mięsa w chłodni (r=-0,51, p=0,02).

Badania wykazały, że wiek kurcząt miał istotny wpływ na poziom eks-presji genu CAPN3 oraz jakość mięśni piersiowych. Ponadto poziom ekspresji genu CAPN3 wpłynął na wyciek swobodny z mięśni 42-dniowych kurcząt.

313



EXPRESSION DES GENS CAPN3 IN DEN BRUSTMUSKELN

DER MASTHÄHNCHEN UND DEREN BEZIEHUNG MIT DEN QUALITÄTSEIGENSCHAFTEN DES FLEISCHES IN

ABHÄNGIGKEIT MIT DEM ALTER BEI SCHLACHTUNG

Joanna Nowak1, Katarzyna Połtowicz1, Katarzyna Piórkowska2, Dorota Wojtysiak3

Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, 32-083 Balice bei Kraków 1Abteilung für Genetik und Tierzucht1, 2Abteilung für Genomik und Molekularbiologie;

3Landwirtschaftsuniversität Krakau, Institut für Tiermedizinwissenschaften, Institut für Tierana-tomie, al. Mickiewicza 24/28, 30-059 Kraków, Polen

e-mail: [email protected] Das Ziel der Untersuchung war die Bestimmung der Beziehung zwischen der Expression des Gens, das Calpain 3 (CAPN3) kodiert und den Eigenschaften der Brustmuskeln der Masthähnchen, die bei der Schlachtung in unterschiedlichem Alter waren. Die Untersuchung wurde an Hähnchenküken der Linie Ross 308 durchgeführt. Die Vögel (n=480) wurden unter gleichen Umweltbedingungen gehalten und ohne Einschränkungen mit gleichen Vollportionfuttermixen Starter, Grower und Finisher gefüttert, die entsprechend 22, 20,5 und 20,5% BO, sowie 2990, 3130 und 3130 EM/kg enthielten. Am 35. (Gruppe I) und am 42. (Gruppe II) Lebenstag wurden je 20 Hähnchen geschlachtet, deren Körper-gewicht dem Durchschnittskörpergewicht in dem Alter nah war. Nach der Schlachtung, innerhalb von 15 Minuten post mortem, wurden von den Häh-nchen Proben der oberflächlichen Brustmuskeln (Musculus pectoralis superfi-cialis) genommen, aus denen die RNS isoliert wurde und der Expressionspegel ausgewählter Gene bestimmt wurde. Gewonnene Ergebnisse der Expression wurden mithilfe der Sequence Detection System Software v. 2.0 (Applied Bio-systems) analysiert. In der 15. Minute nach der Schlachtung wurde der Säure-gehalt der Brustmuskeln mithilfe des pH-Meters CyberScan10 mit einer Glase-lektrode zur Untersuchung des pH-Werts des Fleisches bestimmt. Danach wur-den Proben der Brustmuskeln zur Beurteilung des Durchmessers der Muskel-fasern genommen. Die Beurteilung des Säuregehalts des Fleisches wurde nach der 24-stündiger Kühlung der Hähnchenhälften in +4°C wiederholt. Es wurde die Schlachtanalyse der Tiere durchgeführt, auf deren Grundlage der Prozen-

314

tanteil der Brustmuskeln im Verhältnis zum Gewicht einer Hähnchenhälfte mit Innereien berechnet wurde. Auspräparierte Brustmuskeln wurden unter fol-genden Gesichtspunkten beurteilt: Farbe (CIE, L*a*b*), freier Ausfluss (24 h und 48 h), Ausfluss nach Auftauen und thermische Verluste. Darüber hinaus wurden die Brustmuskeln der Hähnchen nach folgenden Parametern beurteilt: Textur (TPA) und Schneidekraft (Warner-Bratzler-Test) mithilfe des Instron 5542 Apparats. Gewonnene Ergebnisse wurden mithilfe der Varianzanalyse und des Duncan-Tests (Statistica 12) statistisch analysiert. Zusätzlich wurden Koeffizienten der Pearson-Linienkorrelation berechnet, um die Beziehung zwischen der Expression des Gens und den physikalisch-chemischen Eigen-schaften des Fleisches zu bestimmen. 35 Tage alte Hähnchen erreichten ein kleineres, durchschnittlich um 0,8 g, Endkörpergewicht, das 1,8 kg betrug (P≤0,01). Ergebnisse der durchge-führten Dissektion weisen darauf hin, dass sich die sieben Tage länger auf-gezüchteten Vögel durch eine relevant bessere Muskulatur des Brustteils der Hähnchenhälfte auszeichneten (Gruppe II; P≤0,05). Die Brustmuskeln der jüngeren Hähnchen zeichneten sich durch einen höheren Pegel des Transkripts für das Gen CAPN3 aus (Gruppe I; P≤0.05). Relevant höhere Verluste wegen des Kühlungsausflusses, der nach 24 h (P≤0,05) und 48 h (P≤0,01) der Aufbe-wahrung gemessen wurde, wurden bei den 42 Tage alten Hähnchen beobachtet. Die Brustmuskeln von 35 Tage alten Hähnchen zeichneten sich durch einen relevant kleineren Durchmesser aus und waren gleichzeitig brüchiger. Sie zeichneten sich auch durch relevant nützlichere Parameter der Textur im Ver-gleich zu den Muskeln der um sieben Tage älteren Vögel aus (P≤0,01). Es wurde keine Abhängigkeit zwischen dem Pegel der Transkription des Gens CAPN3 und dem Durchmesser der Muskelfasern und Indikatoren der Qualität des Fleisches der Hähnchen aus der Gruppe I festgestellt. Die Analyse der Korrelation erwies nur eine negative Abhängigkeit zwischen dem Pegel der Transkription des untersuchten Gens in den Brustmuskeln der 42 Tage alten Hähnchen und dem freien Ausfluss, der nach der 24 Stunden langen (r=-0,46, p=0,04) und 48 Stunden langen Aufbewahrung des Fleisches im Kühlraum (r=-0,51, p=0,02) gemessen wurde. Die Untersuchungen haben ergeben, dass das Alter der Hähnchen einen relevanten Einfluss auf den Pegel der Expression des Gens CAPN3 und die Qualität der Brustmuskeln hatte. Darüber hinaus beeinflusste der Pegel der Ex-pression des Gens CAPN3 den freien Ausfluss aus den Muskeln der 42 Tage alten Hähnchen.

315



WPŁYW PRZEDUBOJOWEGO STRESU CIEPLNEGO NA POZIOM EKSPRESJI GENU CAPN1 W M. PECTORALIS

SUPERFICIALIS I CECHY JAKO ŚCI MI ĘSA KURCZĄT BROJLERÓW

Joanna Nowak1, Katarzyna Połtowicz1, Katarzyna Piórkowska2,

Dorota Wojtysiak3

Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy w Balicach, 32-083 Balice k. Krakowa 1Dział Genetyki i Hodowli Zwierząt1, 2Dział Genomiki i Biologii Molekularnej;

3Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, Instytut Nauk Weterynaryjnych, Zakład Anatomii Zwierząt, al. Mickiewicza 24/28, 30-059 Kraków, Polska


Celem badań było określenie wpływu stresu cieplnego na ekspresję ge-nu kodującego kalpainę 1 (CAPN1) oraz cechy jakości mięśni piersiowych kur-cząt brojlerów.

Badaniami objęto kogutki linii Ross 308. Ptaki (n=480) utrzymywano w takich samych warunkach środowiskowych i żywiono do woli jednakowymi pełnoporcjowymi mieszankami paszowymi starter, grower i finiszer zawierają-cymi odpowiednio 22, 20.5, i 20.5% BO oraz 2990, 3130 i 3130 EM/kg. Cztery dni przed zakończeniem ich odchowu wybrano 160 ptaków o średniej masie ciała i przydzielono je do dwóch grup po 80 szt. w każdej, przy czym średnia masa ciała kurcząt w obu tych grupach była taka sama i wynosiła 2,2 kg. Kur-częta grupy I (kontrolnej) do momentu uboju w 42 dniu życia przebywały w optymalnych warunkach środowiskowych natomiast ptaki z grupy II podda-no działaniu stresu cieplnego podnosząc temperaturę powietrza do 32oC. W 42. dniu doświadczenie z każdej grupy wybrano do uboju po 20 kurcząt o masie ciała zbliżonej do średniej w grupie. Po uboju, w czasie nieprzekraczającym 15 minut post mortem od kurcząt pobrano próbki mięśni piersiowych powierzch-niowych (pectoralis superficialis), z których wyizolowano RNA i określono poziom ekspresji wybranych genów. Uzyskane wyniki ekspresji przeanalizo-wano przy pomocy programu Sequence Detection System Software v. 2.0 (Ap-plied Biosystems). W 15. minucie po uboju określono kwasowość mięśni pier-siowych przy pomocy pH-metru CyberScan10 wyposażonego w szklaną elek-

316

trodę do badania pH mięsa. Następnie pobrano próbki mięśni piersiowych do oceny średnicy włókien mięśniowych. Pomiar kwasowości mięsa powtórzono po 24-godzinnym schłodzeniu tuszek w temperaturze +4°C. Przeprowadzono analizę rzeźną kurcząt, na podstawie której wyliczono procentowy udział mię-śni piersiowych w stosunku do masy tuszki z podrobami. Wypreparowane mię-śnie piersiowe oceniono pod względem: barwy (CIE, L*a*b*), wycieku swo-bodnego (24 h i 48 h), wycieku po rozmrożeniu i strat termicznych. Ponadto mięśnie piersiowe kurcząt poddano ocenie parametrów tekstury (TPA) i siły cięcia (Warner-Bratzler) przy pomocy aparatu Instron 5542. Uzyskane wyniki poddano analizie statystycznej (Statistica 12).

Kurczęta przebywające w podwyższonej temperaturze otoczenia cha-rakteryzowały się istotnie niższą, średnio o 0,24 g, końcową masą ciała wyno-szącą 2,42 (P≤0,01). Nie stwierdzono wpływu zastosowanego czynnika do-świadczalnego na umięśnienie tuszek (P>0,05). Wyższym poziomem tran-skrypcji dla genu CAPN1 charakteryzowały się mięśnie piersiowe kurcząt na-leżących do grupy kontrolnej, lecz zaobserwowane różnice nie były istotne sta-tystycznie (P>0,05). Stwierdzono istotnie mniejszą średnicę włókien mięśnio-wych u kurcząt z grupy doświadczalnej (grupa II; P≤0,05). Mięśnie kurcząt z grupy II charakteryzowały się również istotnie większymi stratami termicz-nymi (P≤0,01), większą spoistością (P≤0,05) oraz większą siłą cięcia (P≤0,05), w porównaniu do mięśni ptaków należących do grupy I.

Badania wykazały, że zastosowany stres cieplny miał wpływ na cechy jakości mięsa kurcząt ale nie wpłynął istotnie na poziom ekspresji genu CAPN1.

317



EINFLUSS VON WÄRMESTRESS VOR DER

SCHLACHTUNG AUF DEN EXPRESSIONSPEGEL DES GENS CAPN1 IM MUSCULUS PECTORALIS SUPERFICIALIS UND DIE QUALITÄTSEIGENSCHAFTEN DES FLEISCHES

DER MASTHÄHNCHEN

Joanna Nowak1, Katarzyna Połtowicz1, Katarzyna Piórkowska2, Dorota Wojtysiak3

Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, 32-083 Balice bei Kraków, 1Abteilung für Genetik und Tierzucht1, 2Abteilung für Genomik und Molekularbiologie,

3Landwirtschaftsuniversität Krakau, Institut für Tiermedizinwissenschaften, Institut für Tieranatomie, al. Mickiewicza 24/28, 30-059 Kraków, Polen

e-mail: [email protected] Das Ziel der Untersuchung war die Bestimmung des Einflusses von Wärmestress auf die Expression des Gens, das Calpain 1 (CAPN1) kodiert und auf die Eigenschaften der Brustmuskeln der Masthähnchen. Die Untersuchung wurde an Hähnchenküken der Linie Ross 308 durchgeführt. Die Vögel (n=480) wurden unter gleichen Umweltbedingungen gehalten und ohne Einschränkungen mit gleichen Vollportionfuttermixen Starter, Grower und Finisher gefüttert, die entsprechend 22, 20,5 und 20,5% BO, sowie 2990, 3130 und 3130 EM/kg enthielten. Vier Tage vor dem Aufzuchtschluss wurden 160 Vögel mittleren Körpergewichts ausgewählt und in zwei je 80 Stück starke Gruppen aufgeteilt, wobei das Durchschnittskörper-gewicht in beiden Gruppen gleich war und 2,2 kg betrug. Die Hähnchen aus der Gruppe I (Kontrollgruppe) wurden bis zur Schlachtung am 42. Lebenstag in optimalen Umweltbedingungen gehalten, dagegen standen die Vögel aus der Gruppe II unter Wärmestress, indem die Lufttemperatur bis auf 32oC erhöht wurde. Am 42. Tag des Experiments wurden 20 Hähnchen aus jeder Gruppe ausgewählt, deren Körpergewicht dem Durchschnitts-körpergewicht der Gruppe ähnlich war. Nach der Schlachtung, innerhalb von 15 Minuten post mortem, wurden von den Hähnchen Proben der oberflächlichen Brustmuskeln (Musculus pectoralis superficialis) genommen, aus denen die RNS isoliert wurde und der Expressionspegel ausgewählter Gene bestimmt wurde. Gewon-nene Ergebnisse der Expression wurden mithilfe der Sequence Detection Sys-

318

tem Software v. 2.0 (Applied Biosystems) analysiert. In der 15. Minute nach der Schlachtung wurde der Säuregehalt der Brustmuskeln mithilfe des pH-Meters CyberScan10 mit einer Glaselektrode zur Untersuchung des pH-Werts des Fleisches bestimmt. Danach wurden Proben der Brustmuskeln zur Beurteilung des Durchmessers der Muskelfasern genommen. Die Beurteilung des Säuregehalts des Fleisches wurde nach 24-stündiger Kühlung der Häh-nchenhälften in +4°C wiederholt. Es wurde die Schlachtanalyse der Tiere durchgeführt, auf deren Grundlage der Prozentanteil der Brustmuskeln im Verhältnis zum Gewicht einer Hähnchenhälfte mit Innereien berechnet wurde. Auspräparierte Brustmuskeln wurden unter folgenden Gesichtspunkten beurteilt: Farbe (CIE, L*a*b*), freier Ausfluss (24 h und 48 h), Ausfluss nach dem Auftauen und thermische Verluste. Darüber hinaus wurden die Brustmus-keln der Hähnchen nach folgenden Parametern beurteilt: Textur (TPA) und Schneidekraft (Warner-Bratzler-Test) mithilfe des Instron 5542 Apparats. Die gewonnenen Ergebnisse wurden statistisch analysiert (Statistica 12). Die Hähnchen, die in erhöhter Lufttemperatur gehalten wurden, zeich-neten sich durch ein relevant geringeres, durchschnittlich um 0,24 g, Endkör-pergewicht aus, das 2,42 g (P≤0,01) betrug. Der Einfluss des angewandten Ex-perimentfaktors auf die Muskulatur der Hähnchenhälften wurde nicht fest-gestellt (P>0,05). Die Brustmuskeln der Hähnchen aus der Kontrollgruppe zeichneten sich durch einen höheren Transkriptionspegel des Gens CAPN1 aus, die beobachteten Unterschiede waren jedoch statistisch nicht relevant (P>0,05). Ein kleinerer Durchmesser der Muskelfasern wurde bei den Hähnchen aus der Versuchsgruppe festgestellt (Gruppe II; P≤0,05). Die Muskeln der Hähnchen aus der Gruppe II zeichneten sich durch relevant höhere thermische Verluste (P≤0,01), eine größere Kompaktheit (P≤0,05) und eine größere Schneidekraft (P≤0,05) im Vergleich zu den Muskeln der Vögel aus der Gruppe I aus.

Die Untersuchungen haben erwiesen, dass der angewandte Wärmest-ress die Qualitätseigenschaften des Hähnchenfleisches schon, aber den Expres-sionspegel des Gens CAPN1 nicht wesentlich beeinflusste.

319



OCENA STĘŻENIA CO 2, NH3 I H2S W OWCZARNIACH KONWENCJONALNYCH I EKOLOGICZNYCH W ŚWIETLE

OBOWIĄZUJĄCYCH NORM

Paweł Paraponiak



Celem podjętych badań była ocena koncentracji szkodliwych gazów w budynkach owczarni ekologicznych i zlokalizowanych na terenie gospo-darstw niecertyfikowanych, w świetle obowiązujących norm.

Ponadnormatywne stężenie szkodliwych domieszek gazowych, zwłaszcza w okresie zimowym, może mieć bezpośredni wpływ na obniżenie dobrostanu utrzymywanych w takich warunkach zwierząt i prowadzić do po-gorszenia ich kondycji i zdrowotności, obniżenia wyników produkcyjnych oraz do spadku jakości pozyskanych produktów.

Przeprowadzono rejestrację stężenia CO2, NH3 i H2S (analizator gazów Drager Multiwarn 2) w czterech budynkach owczarni ekologicznych i trzech konwencjonalnych (konstrukcja halowa, głęboka ściółka, wentylacja grawita-cyjna, odpowiednia obsada) – 6 serii pomiarów (pojedynczy pomiar o pokryciu ok. 16 m2 powierzchni, przeprowadzony na wysokości 1m).

We wszystkich obiektach, zarówno w okresie letnim, jak i zimowym nie stwierdzono obecności najbardziej szkodliwego ze związków – H2S. Zawartość CO2 wykazywała pewne zróżnicowanie w zakresie 0,03-0,22% (P≤0,01), podobnie jak miało to miejsce w przypadku NH3 – 1-8 ppm (P≤0,05). Istotnie wyższe stężenia CO2 odnotowano w budynkach konwencjonalnych.

Uzyskane wartości pomiarów były istotnie wyższe w okresie zimowym (odpowiednio: 0,11-0,22% i 4-8 ppm) w porównaniu z okresem letnim (odpo-wiednio: 0,03-0,15% i 1-6 ppm), co wynikało ze zmniejszonej cyrkulacji po-wietrza w tym okresie (otwory wentylacyjne przymknięte).

Mapa koncentracji poszczególnych gazów we wszystkich budynkach wskazuje na ich największe nagromadzenie w ich centralnej części oraz w po-bliżu ścian pozbawionych nawiewnych otworów wentylacyjnych (CO2: 0,09-0,22%, NH3: 4-8 ppm), podczas gdy w rejonach zlokalizowanych bliżej ścian

320

z otworami wentylacyjnymi obserwowano spadek koncentracji tych gazów (CO2: 0,03-0,10%, NH3: 1-4 ppm), a stwierdzone różnice były statystycznie istotne.

Podsumowując, stężenie badanych gazów zarówno w budynkach owczarni ekologicznych, jak i niecertyfikowanych nie przekroczyło dopusz-czalnych limitów, a w większości pomiarów kształtowało się na znacznie niż-szym, bezpiecznym dla dobrostanu i zdrowia zwierząt poziomie, co wskazuje na zachowanie właściwych parametrów obsady, jakości podłoża i sprawności systemu wentylacyjnego owczarni.

321



BEURTEILUNG DER CO 2-, NH3- UND H2S-KONZENTRATION IN KONVENTIONELLEN UND ÖKOLOGISCHEN SCHAFSTÄLLEN IM LICHTE

DER GELTENDEN NORMEN

Paweł Paraponiak



Das Ziel der aufgenommenen Untersuchung war die Beurteilung der Konzentration von schädlichen Gasen in den Gebäuden der ökologischen und der nichtzertifizierten Schafställe, im Lichte der geltenden Normen.

Die normübersteigende Konzentration der schädlichen Gasanrei-cherungen, besonders in der Winterzeit, kann auf die Minderung der Gerechtigkeit der in solchen Bedingungen gehaltenen Tiere einen direkten Ein-fluss haben und zur Verschlechterung deren Kondition und Gesund-heitszustands, sowie zur Verschlechterung der Produktionsergebnisse und zur Qualitätsminderung sonstiger Produkte führen.

Die Konzentration von CO2, NH3 und H2S wurde in vier Gebäuden von ökologischen und in drei konventionellen Schafställen (Hallenkonstruktion, Tiefenstreu, Gravitationslüftung, entsprechende Besetzdichte) aufgezeichnet (Gasanalysator Dräger Multiwarn 2) – 6 Messungsserien (einzelne Messung von ca. 16 m2 Fläche, in 1 Meter Höhe).

In keinem der Objekte, weder in der Sommer- noch in der Winterzeit, wurde die Anwesenheit der am meisten schädlichen von diesen Verbindungen – H2S – festgestellt. Die Konzentration von CO2 war differenziert und betrug 0,03–0,22% (P≤0,01), ähnlich war es im Falle von NH3 – 1–8 ppm (P≤0,05). Wesentlich höhere CO2-Konzentrationen wurden in den konventionellen Ge-bäuden festgestellt. Festgestellte Messwerte lagen in der Wintersaison wesentlich höher (entsprechend: 0,11–0,22% und 4–8 ppm) im Vergleich mit der Sommerzeit (entsprechend: 0,03–0,15% und 1–6 ppm), was aus der verminderten Luftzirku-lation in der Zeit resultierte (Lüftungsöffnungen waren teilweise zugemacht).

322

Die Karte der Konzentration jeweiliger Gase in allen Gebäuden weist auf deren Ansammlung im zentralen Gebäudeteil und in der Nähe der Wände ohne Lüftungsöffnungen (CO2: 0,09–0,22%, NH3: 4–8 ppm) hin, wobei in den Bereichen, die an Wänden mit Lüftungsöffnungen näher gelegen waren, eine Senkung der Konzentration dieser Gase beobachtet wurde (CO2: 0,03–0,10%, NH3: 1–4 ppm); die festgestellten Unterschiede waren statistisch relevant.

Zusammenfassend überschritten die Konzentrationen der untersuchten Gase in den Gebäuden weder von ökologischen noch von nichtzertifizierten Schafställen zulässige Grenzwerte und in den meisten Messungen wurden we-sentlich niedrigere Pegel festgestellt, die für den Wohlstand und die Gesundheit der Tiere sicher sind, was darauf hinweist, dass entsprechende Parameter von Besetzung, Bodenqualität und Effizienz des Lüftungssystems der Schafställe eingehalten wurden.

323



WPŁYW SYSTEMU UTRZYMANIA OWIEC RASY ŚWINIARKA NA ICH BEHAWIOR W WARUNKACH ZRÓŻNICOWANEGO KOMFORTU TERMICZNEGO

Paweł Paraponiak

Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Dział Technologii, Ekologii i Ekonomiki

Produkcji Zwierzęcej, 32-083 Balice k. Krakowa, Polska e-mail: [email protected]

Cel badań stanowiło określenie wpływu warunków utrzymania jagniąt w systemie otwarty i półotwartym na ich behawior.

Przeprowadzono rejestrację i analizę behawioru ogółem 60 szt. wy-równanych wiekowo tryczków rasy świniarka, z uwzględnieniem zakresu tem-peratury na zewnątrz budynków: 5-100C i powyżej 250C (aktywność ruchowa – przemieszczanie się w poszukiwaniu pokarmu – spasanie, pobieranie paszy, jej brak – leżenie oraz ewentualne niepożądane zachowania – stereotypie, zacho-wania agonistyczne). Równe pod względem liczebności grupy (po 20 szt.) przebywały w trzech odmiennych systemach utrzymania: otwartym – pastwi-skowym (O; pastwisko trwałe z dostępem do wiaty, system wypasu – stały), otwartym (pastwiskowym) kwaterowym (K; pastwisko trwałe, system wypasu – zmienny rotacyjny) oraz w półotwartym – przydomowym (P; zwierzęta prze-bywające w owczarni z nieograniczonym dostępem do okólnika).

Wyniki przeprowadzonych badań wskazują na znaczne, przekraczające nawet 12% obserwowanych form, zróżnicowanie podstawowych typów za-chowań owiec w zależności od systemu utrzymania (P≤0,01).

W ujęciu ogólnym, znaczący areał pastwiska wraz z większą dystrybu-cją paszy (zielonki) oraz pewną gradacją stopnia atrakcyjności (smakowitości) poszczególnych jej frakcji stymulował wyższą aktywność ruchową tryczków grupy O i K w zakresie eksploracji pastwiska – przemieszczania się zwierząt, jak i samego pobierania paszy (odpowiednio: 25,0, 31,9% i 24,1, 34,2%). Se-lektywność pobrania runi przez owce manifestowała się preferencją do skar-miania roślin motylkowych i ziół, których udział w runi jest stosunkowo nie-wielki. Tym samym, wraz ze wzrostem powierzchni pastwiska i przy równo-czesnym malejącym udziale najbardziej smakowitych roślin, zwierzęta wyka-zywały większą aktywność ruchową, często dzieląc się na mniejsze grupy

324

i rozprzestrzeniając na większej powierzchni w poszukiwaniu najbardziej sma-kowitego pokarmu, pozostawiając w efekcie pewną część niespasionej runi (co uległo znacznemu ograniczeniu w systemie kwaterowym). Niższa aktywność ruchowa jagniąt grupy P (19,3%, P≤0,01) wynikała ze znacznej odmienności ich środowiska bytowego. Mniejsza dostępna powierzchnia wybiegu, a przede wszystkim – ułatwiony dostęp do paszy objętościowej, deponowanej w paszni-kach, przekładał się na zarówno krótszy okres jej pobierania (24,0%), jak i sto-sunkowo mniejszą mobilność zwierząt. Pomimo swobodnego, całodobowego dostępu do wybiegu z runią, w praktyce stanowił on głównie element poszerza-jący przestrzeń bytową zwierząt, natomiast od strony bazy paszowej jego udział był tu marginalny. W rezultacie zwierzęta przebywające w systemie półotwartym, przy niższej aktywności ruchowej przez znacząco dłuższy czas leżały i stały (odpowiednio: 36,4 i 20,3%, P≤0,01).

Znaczna zmienność profilu zachowań zwierząt odchowywanych na pa-stwisku (grupy O i K) wystąpiła w kontekście zmiennych warunków termicz-nych. Przy niskich temperaturach zwierzęta przez dłuższy czas stały w grupie (26%), kosztem innych form aktywności, często wewnątrz wiaty pastwiskowej, celem zminimalizowania strat termicznych. Z kolei, podczas dni upalnych ja-gnięta chroniły się przed bezpośrednim nasłonecznieniem i przebywały w miejscach zacienionych, przyjmując najczęściej pozycję leżącą (42%).

Jagnięta grupy przebywającej w znacznej mierze w owczarni (P), od-znaczały się większą stabilnością wszystkich typów zachowań, z racji bardziej ujednoliconych, nie tak zmiennych w czasie warunków mikroklimatycznych i bytowych (P≤0,01).

Wyniki przeprowadzonych badań wskazują na znaczne zróżnicowanie behawioru, a w szczególności aktywności ruchowej owiec utrzymywanych w omawianych systemach, co jest konsekwencją zróżnicowanej ich po-wierzchni, o różnym stopniu dostępności i dystrybucji paszy oraz zmiennych warunków mikroklimatycznych.

325



EINFLUSS DER HALTUNG VON SCHAFEN DER GATTUNG ŚWINIARKA AUF DEREN VERHALTEN IN BEDINGUNGEN

DES DIFFERENZIERTEN THERMISCHEN KOMFORTS

Paweł Paraponiak



Das Ziel der Untersuchung war die Bestimmung des Einflusses der Haltung von Lämmern im offenen und halboffenen System auf deren Verhal-ten.

Es wurde das Verhalten von 60 altersgleichen männlichen Lämmern der Rasse Świniarka unter Berücksichtigung des Temperaturbereiches außer-halb der Gebäude aufgezeichnet und analysiert: 5–100C und oberhalb 250C (Bewegungsaktivität – Bewegung auf der Suche nach Nahrung – Weiden, Auf-nahme von Futter, dessen Mangel – Liegen und eventuell unerwünschte Ver-halten – Stereotypien, agonistische Verhalten). Genauso starke Gruppen (je 20 Stück) hielten sich in drei unterschiedlichen Haltungssystemen auf: einem offenen – auf der Weide (O; Dauerweide mit Zugang zur Überdachung, Weide-system – dauernd), einem offenen (auf der Weide) mit Koppeln (K; Dauer-weide, Weidesystem – wechselnd, rotierend) und einem halboffenen – am Stall (S; Tiere im Schafstall mit einem unbegrenzten Zugang zum Auslauf).

Die Ergebnisse der durchgeführten Untersuchung weisen auf eine we-sentliche, sogar 12% der beobachteten Formen überschreitende Differenzierung der grundlegenden Verhaltensweisen der Schafe je nach dem Haltungssystem (p≤0,01). Allgemein betrachtet stimulierte ein großräumiges Weideareal mit einer größeren Verteilung von Futter (Grüngut) und einer Abstufung der At-traktivität (Geschmackhaftigkeit) jeweiliger Fraktionen eine mehr belebte Bewegungsaktivität der männlichen Lämmer aus den Gruppen O und K im Rahmen der Weideexploration – Bewegung als auch die Aufnahme von Futter selbst (entsprechend: 25,0, 31,9% und 24,1, 34,2%). Die selektive Aufnahme der Grasnarbe durch Schafe manifesterte sich durch eine Vorliebe für Legumi-nosen und Kräuter, deren Anteil in der Grasnarbe relativ klein ist. Somit wiesen die Tiere samt steigender Weidefläche und gleichzeitig senkendem Anteil der am meisten schmackhaften Pflanzen eine größere Bewegungsaktivität auf,

326

wobei sie sich häufig in kleinere Gruppen aufteilten und auf einer größeren Fläche auf der Suche nach der am meisten schmackhaften Futter bewegten, wodurch sie im Ergebnis einen Teil der Grasnarbe nicht ausgegrast ließen (was im Koppelsystem weitgehend begrenzt war). Eine kleinere Bewegungsaktivität der Lämmer aus der Gruppe S (19,3%, P≤0,01) resultierte aus der weitge-henden Andersartigkeit deren Haltungsumgebung. Eine kleinere Auslauffläche und vor allem erleichterter Zugang zum Raufutter, das in Futterbehältern depo-niert wurde, resultierte einerseits in einer kürzeren Futteraufnahmezeit (24,0%) als auch in einer kleineren Mobilität der Tiere. Obwohl der Auslauf mit der Grasnarbe frei und rund um die Uhr zugänglich war, stellte es in Praxis haup-tsächlich ein Element dar, das den Lebensraum der Tiere vergrößerte und seine Bedeutung als Futterbasis war marginal. Im Ergebnis haben die Tiere im hal-boffenen System bei einer verminderten Bewegungsaktivität wesentlich länger gelegen und gestanden (entsprechend: 36,4 und 20,3%, P≤0,01).

Eine bedeutende Wechselhaftigkeit der Verhaltensweisen der Tiere, die auf der Weide aufwuchsen (Gruppen O und K), trat im Kontext der wechsel-haften thermischen Bedingungen auf. Bei niedrigeren Temperaturen standen die Tiere über eine längere Zeit in der Gruppe (26%) auf Kosten anderer Ak-tivitätsformen, oft unterhalb der Überdachung, um thermische Verluste zu minimieren. Während heißer Tage dagegen schützten sich die Schafe vor der direkten Sonnenstrahlung und hielten sich in schattigen Orten auf, wobei sie meistens gelegen haben (42%). Die Lämmer aus der Gruppe, die sich großenteils im Schafstall (S) aufhielten, zeichneten sich wegen mehr ein-heitlichen, nicht so sehr zeitlich veränderbaren mikroklimatischen und Lebens-bedingungen (P≤0,01) durch die größte Stabilität aller Verhaltensweisen aus.

Die Ergebnisse der durchgeführten Untersuchungen weisen auf eine weitgehende Differenzierung des Verhaltens hin, insbesondere der Bewegung-saktivität der Schafe, die in besprochenen Systemen gehalten wurden, was eine Konsequenz der unterschiedlich großen zugänglichen Fläche, einer unter-schiedlichen Verfügbarkeit und Verteilung des Futters und unterschiedlicher mikroklimatischer Bedingungen ist.

327



WYKORZYSTANIE METODY PCR DO WERYFIKACJI UMASZCZENIA KONI RASY HUCULSKIEJ

Marta Pasternak, Artur Gurgul, J ędrzej Krupi ński

Instytut Zootechniki Państwowy Instytut, Dział Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt,

Badawczy, 32-083 Balice k. Krakowa, Polska

Reakcja łańcuchowa polimerazy - PCR (ang. polymerase chain reac-tion) to metoda powielania łańcuchów DNA. Ma ona szerokie zastosowanie tematyce hodowlanej. W przypadku koni może być przydatna między innymi do określenia markerów genetycznych warunkujących różne warianty umasz-czenia. Jest to szczególnie ważny aspekt w hodowli koni rasy huculskiej, gdzie od lat można spotkać się z problemem w zakresie odróżniania umaszczenia srokatego (tobiano) od odmian, które według zapisu we wzorcu rasowym wy-danym przez PZHK (2014), są wadą eliminującą konie z hodowli. Osobniki z odmianami, w szczególności ogiery, nie są dopuszczane do rozrodu i nie otrzymują prawa wpisu do księgi stadnej. Często jednak odmiany okazują się minimalnym wzorem srokatości, będącym ekspresją genu tobiano, który u po-tomstwa może ujawnić się zarówno w formie minimalnego, jak i klasycznego wzoru. W 2007 r. Brooks wraz zespołem odkryła, że za występowanie umasz-czenia srokatego tobiano u koni odpowiada inwersja w chromosomie 3, u hete-rozygot występująca na jednym, a u homozygot na obu chromosomach. Bliższy koniec inwersji został zlokalizowany pomiędzy genem ADH1C i PDLIM5 (ECA3q13), natomiast dalszy między genem KDR i KIT (ECA3q21).

Celem badań było sprawdzenie przydatności opracowanej przez ww. autorów metody identyfikacji inwersji do weryfikacji umaszczenia srokatego u koni rasy huculskiej. Materiał doświadczalny stanowiły próbki krwi pocho-dzące od 150 koni rasy huculskiej. Konie podzielono na dwie grupy: doświad-czalną, do której zaklasyfikowano 75 koni o umaszczeniu srokatym i kontrolną, do której należało 75 koni o umaszczeniu jednolitym bez odmian. DNA wyizo-lowane z próbek krwi poddano analizie pod kątem identyfikacji inwersji w chromosomie 3 z użyciem starterów zaprojektowanych przez Brooks i in. (2007). Wyniki przedstawiono w Tabeli 1.

328

Tabela 1. Rozkład genotypów otrzymany w badanych grupach

Grupa Umaszczenie Genotyp

Σ - / - - / inv inv / inv

D Srokate (tobiano) 0 71 4 75

K Jednolite bez odmian 75 0 0 75

Wyniki: U wszystkich osobników o umaszczeniu srokatym zidentyfi-

kowano inwersję w chromosomie 3, nie stwierdzono natomiast jej obecności u żadnego z osobników o umaszczeniu jednolitym bez odmian. Oznacza to, że wzorem srokatości, którym charakteryzują się konie huculskie jest wzór tobia-no, a omawiana metoda pozwala na identyfikację genu odpowiadającego za ekspresję tej cechy. Metoda może zatem być wykorzystana do weryfikacji umaszczenia koni huculskich w wątpliwych przypadkach, w których fenoty-powe odróżnienie odmian od minimalnego wzoru srokatości jest niemożliwe.

329



VERWENDUNG DER PCR-METHODE ZUR VERIFIZIERUNG DER FÄRBUNG VON PFERDEN DER HUZULE-RASSE

Marta Pasternak, Artur Gurgul, J ędrzej Krupi ński

Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, Schutzabteilung für Genetische

Ressourcen der Tiere, 32-083 Balice bei Kraków, Polen Die Kettenreaktion der Polymerase – PCR (Eng. polymerase chain

reaction) ist eine Methode zur Vervielfältigung der DNA-Ketten. Diese hat ei-ne breite Anwendung bei der Zuchtthematik. Im Falle von Pferden kann diese unter anderem bei der Bezeichnung der genetischen Marker, welche unter-schiedliche Färbungsvarianten bedingen, nützlich sein. Es ist ein besonders wichtiger Aspekt bei der Zucht von Huzulen, wo man seit Jahren auf das Prob-lem im Bereich des Unterscheidens der Schecke-Färbung (Tobiano) von den Sorten treten kann, welche laut der Aufzeichnung im Rassenmuster, durch PZHK (2014) ausgestellt, ein Fehler sind, welcher die Pferde aus der Zucht eliminiert. Einzelexemplare mit Sorten, insbesondere Hengste, sind nicht für die Fortpflanzung zugelassen und erhalten kein Recht auf die Eintragung in dem Herdbuch. Häufig jedoch sind die Sorten ein minimales Muster der Sche-cke, welcher eine Expression des Tobiano-Gens ist, der sich beim Nachwuchs sowohl in minimaler Form, als auch klassischer Form ergeben kann. Im Jahr 2007 hat Brooks zusammen mit einem Team entdeckt, dass für das Vorkom-men der Schecke-Tobiano-Färbung bei Pferden die Inversion im Chromosom 3 verantwortlich ist, bei den Heterozygoten auf einem Chromosom und bei Homozygoten auf beiden Chromosomen vorkommend. Das nähere Ende der Inversion wurde zwischen dem Gen ADH1C und PDLIM5 (ECA3q13) lokali-siert, während der entferntere zwischen dem Gen KDR und KIT (ECA3q21).

Das Ziel der Untersuchungen war die Überprüfung der Eignung der von den o.g. Autoren entwickelten Methode der Identifizierung der Inversion zur Verifizierung der Schecke-Färbung bei Huzulen. Das Untersuchungsma-terial waren Blutproben von 150 Pferden der Rasse Huzule. Die Pferde wurden in zwei Gruppen eingeteilt: die experimentelle Gruppe, zur welchen 75 Sche-cke-Pferde klassifiziert wurden und Kontrollgruppe, zu welcher 75 Pferde mit einer einheitlichen Färbung ohne Sorten gehörten. Das aus den Blutproben iso-lierte DNA wurde einer Analyse bezüglich der Identifizierung der Inversion im

330

Chromosom 3 unter Verwendung von Starters, entworfen durch Brooks und andere (2007) unterzogen. Die Ergebnisse wurden in der Tabelle 1 dargestellt.

Tab. 1. Verteilung der Genotypen erhalten in den untersuchten Gruppen

Gruppe Färbung Genotyp

Σ - / - - / inv inv / inv

D Schecke (Tobiano) 0 71 4 75

K Einheitlich ohne Sor-

ten 75 0 0 75

Ergebnisse: Bei allen scheckigen Einzelexemplaren wurde eine Inver-

sion im Chromosom 3 identifiziert, ihre Anwesenheit wurde jedoch nie bei ei-nem der Einzelexemplaren mit einer einheitlichen Färbung ohne Sorten festge-stellt. Dies bedeutet, dass der Muster der Schecke, durch welchen sich die Hu-zulen charakterisieren das Tobiano-Muster ist und die besprochene Methode erlaubt die Identifizierung des Gens, welcher für die Expression dieser Eigen-schaft verantwortlich ist. Diese Methode kann daher für die Verifizierung der Färbung der Huzule in zweifelhaften Fällen verwendet werden, bei welchen die phänotypische Unterscheidung der Sorten vom minimalen Schecke-Muster unmöglich ist.

331



WYKORZYSTANIE WALORÓW POGÓRZA KARPAT I SUDETÓW W CELU REWITALIZACJI HODOWLI BYDŁA

MI ĘSNEGO, OWIEC I KONI

Marek Pieszka1, Grażyna Polak2, Jan Knapik3, Jędrzej Krupi ński2

Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, 32-083 Balice k. Krakowa, Polska

1Dział Żywienia Zwierząt i Paszoznawstwa, e-mail: [email protected] 2Dział Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt,

3Dział Genetyki i Hodowli Zwierząt

Pogórze Karpat i Sudetów położone wzdłuż południowej granicy Pol-ski na obszarze obejmującym od zachodu teren Niemiec, Polski, Czech, Sło-wacji, Węgier, Ukrainy i Rumuni stanowi unikalne naturalne miejsce życia ich mieszańców na styku różnych kultur, religii, gospodarki rolnej oraz hodowli zwierząt.

Koncepcja pomysłu stanowi wyzwanie do odtworzenia gospodarki ho-dowlanej i rolnej mającej wielowiekowe tradycje w omawianej krainie.

Projekt jest dedykowany ludziom związanym z biznesem, nauką, ochroną środowiska pragnącym zainwestować swój czas, wiedzę i środki w celu odtworzenia/rewitalizacji gospodarki hodowlanej/pasterskiej opartej o trwałe naturalne użytki zielone. Na tych terenach przez pokolenia prowadzo-no gospodarkę pasterską gdzie hodowano m.in. bydło o użytkowaniu mięsnym (m.in. Simmentale, Kłodzka czerwona), owce (Słowacja, Tatry, Pieniny, Be-skidy, Sudety) oraz konie huculskie (Bieszczady, Karpaty Wschodnie/Ukraina, Rumunia). Kraina ta słynie także z wielowiekowej tradycji łowieckiej, gdzie po dzisiejsze czasy można się pochwalić wieloma sukcesami m.in. dużej populacji jelenia, niedźwiedzi, rysia, sarny czy muflona, który zadomowił się w Sude-tach. Z jednej strony projekt zakłada rozwój i odbudowę pogłowia przeżuwa-czy o najnowocześniejsze, innowacyjne rozwiązania hodowlane w zgodzie z ochroną środowiska naturalnego z zapewnieniem bioróżnorodności gatunków występujących na tym obszarze.

Ważnym elementem projektu któremu autorzy przypisują dużą uwagę i rolę jest pobudzenie tego regionu mającego jednocześnie olbrzymie walory przyrodnicze, do stworzenia miejsca wytwarzania produktów żywnościowych o wysokiej jakości promującej markę regionu, spełniających rolę żywności

332

funkcjonalnej. Jednym z głównych celów projektu jest wypromowanie z tego regionu wołowiny „Wołowina karpacka” oraz „Wołowina sudecka” a także innych produktów regionalnych takich jak jagnięcina czy konina.

Ponadto projekt ten zakłada powstanie platformy współpracy pomiędzy regionami Karpat i Sudetów w celu wzajemnej współpracy i wymiany wiedzy a przede wszystkim poznania swoich kultur, religii oraz wielowiekowej trady-cji. Połączenie doświadczenia dwóch regionów w chowie i hodowli zwierząt może skutkować wypracowaniem nowych systemów ekstensywnego utrzyma-nia bydła, owiec oraz koni a tym samym produkcją wysokiej jakości produk-tów, jakże dzisiaj pożądanej, żywności funkcjonalnej. Zetknięcie się dwóch odmiennych charakterów Karpat i Sudetów gwarantuje dynamiczny rozwój gospodarki regionalnej przy jednoczesnej integracji kulturalnej oraz promocji i rozwoju turystki.

333



DIE NUTZUNG DER VORZÜGE DES KARPATEN- UND

SUDETENVORLANDS BEI DER REVITALISIERUNG DER RINDER-, SCHAF- UND PFERDEHALTUNG

Marek Pieszka1, Grażyna Polak2, Jan Knapik3, Jędrzej Krupi ński2


1Abteilung für Tierfütterung und Futtermittelkunde, e-mail: [email protected] 2Abteilung der natürlichen Genressourcen von Tierarten,

3Ateilung für Genetik und Tierzucht, Das Karpaten- und Sudetenvorland, das sich entlang der polnischen

Südgrenze erstreckt und Gebiete Deutschlands, Polens, Tschechiens, der Slo-wakei, Ungarns, der Ukraine und Rumäniens umfasst, ist ein einzigartiger Le-bensraum im Schnittfeld verschiedener Kulturen, Religionen, Ackerbau- und Viehzuchttraditionen.

Die Konzeption ruft dazu auf, den Ackerbau und die Viehzucht in die-sen Landschaften mit ihren uralten Traditionen wiederherzustellen.

Das Projekt ist an Menschen aus der Geschäftswelt, Wissenschaft und Umweltschutz gerichtet, die ihre Zeit, ihr Wissen und Mittel für die Wiederher-stellung/Revitalisierung der Zucht- und Weidewirtschaft auf der Grundlage der dauerhaften natürlichen Grünflächen aufwenden. Die moderne Landwirtschaft auf solchen Flächen ist auf die Nutzung des Potenzials der naturräumlichen Umgebung im Sinne einer nachhaltigen Entwicklung ausgerichtet. Im Falle der Weidewirtschaft wird großer Wert auf die Gewinnung von Futtermitteln mit hohem Nährwert sowie die Züchtung/Selektion von Tieren mit großer Leistung gelegt.

In den genannten Gebieten wurde über die Generationen hinweg Wei-dewirtschaft betrieben, bei der nicht nur Fleisch- und Milchvieh gehalten wur-de, sondern auch Schafe, Pferde und Ziegen. Die vergangenen 150 Jahre be-zeichnen einen langsamen Anstieg des Nutztierbestands, der eine größere Pro-duktion bewirkte. Heute werden hier unter anderem Simmentaler Fleckvieh, Glatzer Rotvieh, Huzulen und verschiedene Schafrassen, wenn auch in geringer Stückzahl, gehalten.

Die Karpaten und Sudeten sind zudem für ihre jahrhundertealten Jagd-traditionen bekannt. Die Region kann sich bis heute zahlreicher Erfolge rüh-

334

men, unter anderem gibt es große Populationen von Hirschen, Bären, Luchsen, Rehen oder Mufflons, die in den Sudeten heimisch geworden sind. Das Projekt sieht die Wiederherstellung und Entwicklung der Wiederkäuerbestände auf der Grundlage modernster, innovativer Zuchtlösungen in Einvernehmen mit den Belangen des Umweltschutzes unter Berücksichtigung der in diesen Gebieten auftretenden Biodiversität vor.

Ein wichtiges Element ist dabei die Stimulierung dieser naturräumlich außerordentlich attraktiven Region zur Schaffung eines Raums für die Erzeu-gung hochwertiger Lebensmittel, die die Marke der Region vertreten und als funktionelle Lebensmittel gelten können. Eines der Hauptziele des Projekts ist die Bewerbung der Produkte „Karpaten-Rindfleisch“ und „Sudeten-Rindfleisch“ sowie anderer regionaler Produkte wie Lamm- und Pferdefleisch.

Außerdem beabsichtigt das Projekt die Entstehung einer Plattform der Zusammenarbeit zwischen Karpaten- und Sudetenland zur Verbesserung des Wissensaustauschs, vor allem auch zum gegenseitigen Kennenlernen der unter-schiedlichen Kulturen, Religionen und jahrhundertealten Traditionen. Die Sy-nergie der Erfahrungen beider Regionen bei der Tierhaltung und Tierzucht kann zur Erarbeitung neuer, extensiver und nachhaltiger Formen der Haltung von Rindern, Schafen und Pferden führen, die die Produktion hochklassiger tierischer Rohstoffe begünstigen, die als Grundlage für die begehrten funktio-nellen Lebensmittel dienen können.

Die Berührung der beiden unterschiedlichen Regionen und die Nutzung des naturräumlichen und kulturellen Potenzials sowie der Tradition in Verbin-dung mit der Implementierung neuer Lösungen bei gleichzeitiger Erfüllung der Anforderungen einer nachhaltigen Wirtschaftsweise garantiert eine dynamische Entwicklung der örtlichen Wirtschaft, des Fremdenverkehrs und der Populari-sierung der hiesigen kulturellen Vielfalt.

335



WPŁYW MODYFIKACJI PROFILU WY ŻSZYCH KWASÓW TŁUSZCZOWYCH NA JAKO ŚĆ MIĘSA KURCZĄT

BROJLERÓW

Katarzyna Połtowicz, Joanna Nowak

Instytut Zootechniki PIB, Dział Genetyki i Hodowli Zwierząt, 32-083 Balice k. Krakowa, Polska

Celem badań było określenie wpływu modyfikacji profilu wyższych kwasów tłuszczowych w mięśniach piersiowych kurcząt brojlerów na ich war-tość odżywczą i jakość technologiczną.

Jednodniowe pisklęta Ross 308 (kogutki) przydzielono losowo do czte-rech grup po 152 ptaków w każdej i odchowywano na ściółce do 42 dnia życia. Ptaki utrzymywano w jednakowych, optymalnych, elektronicznie sterowanych warunkach środowiskowych (temperatura, wilgotność względna, program świetlny) i żywiono do woli pełnoporcjowymi mieszankami paszowymi starter (1-21 dzień), grower (22-35 dzień) i finiszer 36-42 dzień) o takiej samej recep-turze, ale różniącymi się rodzajem dodanego tłuszczu. W mieszankach dla kur-cząt grupy I zastosowano olej sojowy, mieszanki dla kurcząt grupy II zawierały olej lniany, w grupie III zastosowano mieszaninę oleju sojowego i lnianego, natomiast ptaki grupy IV żywiono mieszankami z dodatkiem łoju wołowego. We wszystkich grupach kurcząt dodatek tłuszczu w poszczególnych mieszan-kach paszowych (starter, grower i finiszer) wynosił odpowiednio 2,9%, 4,8% i 4,8%. W 42 dniu odchowu z każdej grupy wybrano do uboju po 10 kurcząt o średniej masie ciała. Mięśnie piersiowe (pectoralis superficialis) kurcząt poddano analizom chemicznym oraz ocenie podstawowych wskaźników tech-nologicznych. Zbadano kwasowość mięśni w 15 min i w 24 godz. po uboju, barwę (CIEL*a*b*), wyciek swobodny, wyciek po rozmrożeniu, straty ter-miczne, siłę cięcia i parametry tekstury, określono udział procentowy tłuszczu surowego w mięsie, profil wyższych kwasów tłuszczowych w tłuszczu mię-śniowym oraz zawartość badanych kwasów tłuszczowych w 100 g mięsa. Uzy-skane wyniki poddano analizie statystycznej przy użyciu programu STATI-STICA 10 PL. Istotność różnic pomiędzy średnimi ustalono testem Duncana.

Tłuszcz mięśni piersiowych ocenianych kurcząt różnił się istotne profi-lem wyższych kwasów tłuszczowych. Największy udział kwasu linolowego (LA) stwierdzono u kurcząt grupy I, najmniejszy zaś w grupie IV. Najwięcej

336

kwasu α-linolenowego (ALA) oraz ikozapentaenowego (EPA) odnotowano w grupie II. Z kolei najniższe wartości dla dwóch ostatnich kwasów tłuszczo-wych odnotowano w grupie IV. W tłuszczu mięśniowym kurcząt wszystkich trzech grup żywionych paszami z dodatkiem olejów roślinnych stwierdzono zbliżony udział wielonienasyconych kwasów tłuszczowych (PUFA). W grupie IV, żywionej paszami z dodatkiem tłuszczu zwierzęcego, poziom PUFA był prawie o połowę niższy niż w pozostałych. Z kolei w porównaniu grupami I, II i III tłuszcz mięśniowy kurcząt grupy IV charakteryzował się istotnie więk-szym udziałem jednonienasyconych kwasów tłuszczowych (MUFA) oraz na-syconych kwasów tłuszczowych (SFA). Równocześnie u kurcząt tej ostatniej grupy stwierdzono najniższy poziom tłuszczu surowego w mięśniach piersio-wych.

Badania wykazały wpływ zastosowanego w mieszankach dla brojlerów zróżnicowanego źródła tłuszczu na fizykochemiczne cechy mięsa. Mięśnie piersiowe kurcząt żywionych paszami z udziałem tłuszczu zwierzęcego charak-teryzowały się wyższym pH24h, jaśniejszą oraz mniej nasycona w kierunku czerwieni i żółci barwą, mniejszymi stratami wody po rozmrożeniu oraz mniej-szym wyciekiem termicznym. Nie stwierdzono wpływu modyfikacji profilu kwasów tłuszczowych w mięsie kurcząt na większość parametrów jego tekstu-ry. We wszystkich grupach ptaków odnotowano również zbliżone wartości siły cięcia.

Wyniki przeprowadzonych badań wskazują, że modyfikacja profilu kwasów tłuszczowych w tłuszczu mięśniowym kurcząt brojlerów wpływa nie tylko na zmianę wartości odżywczej mięsa, ale zmienia także niektóre jego fi-zykochemiczne właściwości.

337



EINFLUSS DER PROFILMODIFIKATION DER HÖHEREN

FETTSÄUREN AUF DIE QUALITÄT DES MASTHÄHNCHENFLEISCHES

Katarzyna Połtowicz, Joanna Nowak

Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, Abteilung für Genetik und Tierzucht,

32-083 Balice bei Kraków, Polen

Das Ziel der Untersuchung war die Bestimmung des Einflusses der Profilmodifikation der höheren Fettsäuren in den Brustmuskeln der Masthähnchen auf deren Nährwert und technologische Qualität.

Eintägige Küken Ross 308 (Hähnchen) wurden in vier je 152 Vögel starke Gruppen aufgeteilt und auf Streu bis zum 42. Lebenstag gehalten. Die Vögel wurden in gleichen, optimalen, elektronisch gesteuerten Umwelt-bedingungen gehalten (Temperatur, relative Feuchtigkeit, Lichtprogramm) und ohne Einschränkungen mit Vollportionsfuttermixen Starter (1.–21. Tag), Grower (22.–35. Tag) und Finisher 36.–42. Tag) nach dem gleichen Rezept, aber mit unterschiedlichen Fettanteilen gefüttert. In den Mixen für Hähnchen aus der Gruppe I wurde Sojaöl angewandt, die Mixen für Hähnchen aus der Gruppe II enthielten Leinenöl, in der Gruppe III wurde eine Mischung aus Soja- und Leinenöl angewandt und die Vögel aus der Gruppe IV wurden mit Mixen mit Rindertalg gefüttert. In allen Hähnchengruppen betrug der Fettanteil in den jeweiligen Futtermixen (Starter, Grower, Finisher) entsprechend 2,9%, 4,8% und 4,8%. Am 42. Tag der Aufzucht wurden 10 Hähnchen mit durchschnittlichem Körpergewicht aus jeder Gruppe ausgewählt. Die Brustmuskeln (Musculus pectoralis superficialis) der Hähnchen wurden chemischen Analysen und einer Beurteilung der grundlegenden technologischen Indikatoren unterzogen. Der Säuregehalt der Muskeln wurde nach 15 Minuten und 24 Stunden nach der Schlachtung ermittelt. Untersucht wurden auch die Farbe (CIEL*a*b*), freier Ausfluss, Ausfluss nach dem Auftauen, thermische Verluste, Schneidekraft und Texturparameter. Ebenso wurde der Anteil des Rohfetts, der höheren Fettsäuren im Muskelfett und der Anteil der untersuchten Fettsäuren in 100 g Fleisch bestimmt. Die gewonnenen Ergebnisse wurden einer statistischen Analyse mithilfe der STATISTICA 10

338

PL Software unterzogen. Die Signifikanz der Unterschiede zwischen den Durchschnittswerten wurde mit dem Duncan-Test ermittelt.

Das Fett der Brustmuskeln unterschied sich signifikant, wenn um das Profil der höheren Fettsäuren geht. Der größte Anteil der Linolsäure (LA) wurde bei den Hähnchen aus der Gruppe I und der kleinste bei denen aus der Gruppe IV festgestellt. Der größte Gehalt der α-Linolensäure (ALA) und der Eicosapentaensäure (EPA) wurde in der Gruppe II festgestellt. Die niedrigsten Werte der letzten zwei Fettsäuren wurden dagegen in der Gruppe IV festgestellt. Im Muskelfett der Hähnchen aller drei Gruppen, die mit Futtermixen mit Zusatz von Pflanzenöl gefüttert wurden, wurde ein ähnlicher Anteil an mehrfach ungesättigten Fettsäuren (PUFA) festgestellt. In der Gruppe IV, die mit Futter mit Tierfettzusatz gefüttert wurde, war der PUFA-Pegel fast um die Hälfte kleiner als in den anderen Gruppen. Beim Vergleich der Gruppen I, II und III zeichnete sich das Muskelfett der Hähnchen aus Gruppe IV durch einen relevant größeren Anteil an einfach ungesättigten Fettsäuren (MUFA) und gesättigten Fettsäuren (SFA) aus. Gleichzeitig wurde bei den Hähnchen aus der letzten Gruppe der niedrigste Pegel des Rohfettes in den Brustmuskeln festgestellt.

Die Untersuchungen erwiesen den Einfluss der in den Mixen für Masthähnchen angewandten unterschiedlichen Fettquellen auf physikalisch-chemische Fleischeigenschaften. Die Brustmuskeln der Hähnchen, die mit Futtern mit unterschiedlichem Anteil an Tierfett gefüttert wurden, zeichneten sich durch einen höheren pH24h-Wert, eine hellere und weniger rot und gelb gesättigte Farbe, kleinere Wasserverluste nach dem Auftauen und einen kleineren thermischen Ausfluss aus. Es wurde kein Einfluss der Profilmodifikation der Fettsäuren im Hähnchenfleisch auf die meisten Parame-ter der Fleischtextur festgestellt. In allen Vögelgruppen wurden auch ähnliche Parameter der Schneidekraft festgestellt.

Die Ergebnisse der durchgeführten Untersuchung weisen darauf hin, dass die Profilmodifikation der Fettsäuren im Muskelfett der Masthähnchen nicht nur eine Veränderung der Nährwerte des Fleisches verursacht, sondern auch dessen manche physikalisch-chemische Eigenschaften verändert.

339



SKŁAD CHEMICZNY I WARTO ŚĆ POKARMOWA KISZONKI Z RUNI TRAWIASTO-BOBOWATEJ W ZALE ŻNOŚCI OD UDZIAŁU FESTULOLIUM

Adam Radkowski

Uniwersytet Rolniczy w Krakowie, Instytut Produkcji Roślinnej/Zakład Łąkarstwa, al. Mickiewicza 21, 31-120 Kraków, Polska, email: [email protected]

Zarówno ze względów ekonomicznych jak i żywieniowych bardziej ce-

lowa jest uprawa roślin bobowatych łącznie z trawami. Mieszanki charaktery-zują się wyższym i bardziej stabilnym poziomem plonowania, stanowią paszę bardziej urozmaiconą w porównaniu z czystymi zasiewami bobowatych i traw, ponadto korzystnie oddziałują na środowisko glebowe. Festulolim jest to mie-szaniec międzygatunkowy łączący korzystne cechy kostrzewy łąkowej i życicy wielokwiatowej. Festulolium cechuje: wysoki plon masy zielonej (w praktyce 10-40% większy niż życicy trwałej), szybki odrost, wysoka wartość pokarmo-wa. Cechuje się także wysoką zawartością cukrów, co korzystnie wpływa na smakowitość paszy oraz ułatwia przebieg procesu konserwacji surowca.

Celem przeprowadzonych badań było określenie wpływu odpowiednio dobranego składu mieszanki na jakość i wartość pokarmową otrzymanych ki-szonki. Kiszonki zostały wytworzone z runi łąkowej składającej się: życicy wielokwiatowej, koniczyny łąkowej i festulolium. Warianty doświadczalne różniły się między sobą udziałem w mieszance festulolium. Obiekt kontrolny nie zawierał festulolium, natomiast w pozostałych obiektach jego udział wyno-sił odpowiednio 10, 15 i 20%. W badaniach wykazano, że zróżnicowany udział festulolium istotnie oddziaływał na badane parametry. Kiszonki pochodzące z obiektów z 15 i 20% udziałem festulolium zawierały więcej białka ogólnego w absolutnie suchej masie w porównaniu do kiszonek z obiektu kontrolnego. Zawartość włókna surowego w analizowanych kiszonkach wskazuje, że wyż-szy udział festulolium, nie wpłynął na wzrost tego składnika. Pod względem wartości energetycznej badane kiszonki zawierały odpowiednio: JPM od 0,72 do 0,78 g·kg-1 s.m. i JPŻ od 0,64 do 0,72 g·kg-1 s.m. Natomiast wartość biał-kowa kształtowała się w zakresie 64-77 dla BTJN oraz 75-96 g·kg–1 s.m dla BTJE. Stwierdzono, iż 15 i 20% udział festulolium w mieszance spowodował istotny wzrost pożądanych składników i wartości pokarmowej otrzymanych kiszonek w stosunku do kiszonek z obiektu kontrolnego. Zadowalające efekty w odniesieniu do niektórych składników uzyskano również na obiektach, gdzie udziału festulolium wynosił 10%.

340



DIE CHEMISCHE ZUSAMMENSETZUNG UND DER NÄHRWERT DER SILAGE AUS GRAS UND LEGUMINOSEN

IN ABHÄNGIGKEIT VOM FESTULOLIUMANTEIL

Adam Radkowski

Landwirtschaftliche Universität in Krakau, Institut für pflanzliche Produktion / Institut für Weidenbau, al. Mickiewicza 21, 31-120 Krakau, Polen, e-mail: [email protected]

Sowohl aus ökonomischen als auch aus Nahrungsgründen ist es

zielmäβig, Gräser zusammen mit Leguminosen anzubauen. Im Vergleich zur gesonderten Aussaat von Gräsern und Leguminosen ist das Ertragsniveau bei Mischungen höher und stabiler, und das gewonnene Futter abwechslungsrei-cher. Sie üben auch einen guten Einfluss auf Bodenverhältnisse aus. Das Festulolium ist eine interspezifische Hybride, die vorteilhafte Eigenschaften des Wiesen-Schwingels und des Italienischen Raygras in sich vereint. Es zeichnet sich durch einen großen Ertrag der Grünmasse (der in der Praxis von 10 bis 40% größer ist als der vom Deutschen Weidelgras gewonnene Ertrag), schnelles Nachwachsen und einen hohen Nährwert aus. Der hohe Gehalt an Zuckern verbessert die geschmackliche Futterqualität und den Konservie-rungsprozess des Rohstoffes.

Das Ziel der durchgeführten Forschungsarbeiten war es, den Einfluss einer entsprechend zusammengesetzer Mischung auf die Qualität und den Nährwert der Silagen zu bestimmen. Die Silagen wurden aus dem Italienischen Raygras, dem Wiesen-Klee und Festulolium erzeugt, wobei der Festuloliumanteil an besonderen Testvarianten unterschiedlich war. In der Kontrollanlage gab es das Festulolium nicht. Der Festuloliumanteil in anderen Anlagen betrug entsprechend 10, 15 und 20%. Es wurde nachgewiesen, dass der unterschiedliche Festuloliumanteil die geprüfte Parameter bedeutsam beainflusste. Im Vergleich mit der in der Kontrollanlage erzeugten Silage ent-hielten die Silagen von den Anlagen mit dem fünfzehn- und zwanzigprozenti-gen Festuloliumanteil mehr Rohprotein in der Trockenmasse. Das höhere Festuloliumanteil hatte keinen Einfluss auf den Rohfasergehalt. Hinsichtlich des Energiewerts enthielten die geprüften Silagen entsprechend: UFL von 0,72 bis 0,78 g·kg-1 TS und UVF von 0,64 bis 0,72 g·kg-1 TS; Der Proteinwert be-trug 64-77 für PDIN und 75-96 g·kg–1 TS für PDIE. Man hat festgestellt, dass der fünfzehn- und zwanzigprozentige Festuloliumanteil den Nährwert der Silagen bedeutsam beeinflusste. Zufrieden stellende Ergebnisse wurden auch in den Anlagen mit dem zehnprozentigen Festuloliumanteil erzielt.

341



JAKO ŚĆ RUNI PASTWISKOWEJ W ZALE ŻNOŚCI OD UDZIAŁU ŻYCICY TRWAŁEJ I KONICZYNY BIAŁEJ

UŻYTEJ DO PODSIEWU

Adam Radkowski1, Iwona Radkowska2

1Uniwersytet Rolniczy im. H. Kołłątaja w Krakowie, Instytut Produkcji Roślinnej/Zakład Łąkarstwa, al. Mickiewicza 21, 31-120 Kraków, e-mail: [email protected]

2Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Dział Technologii, Ekologii i Ekonomiki Produkcji Zwierzęcej, 32–083 Balice k. Krakowa, Polska,


W okresie wzrastającej wydajności krów mlecznych wzrastają także wymagania co do jakości i wartości stosowanej paszy. Jakość runi pastwisko-wej zależy od szeregu czynników, z których najważniejszym jest skład bota-niczny. Jedną z metod poprawy składu botanicznego, a tym samym wartości paszowej runi pastwiskowej jest wykonanie podsiewu. Zastosowanie kilku odmian życicy trwałej do podsiewu pastwiska, pozwala na uzyskanie równo-miernego rozkład plonu w kolejnych odrostach, zwiększa odporność runi na udeptywanie oraz zwiększa smakowitość runi, przez co wzrasta jej pobieranie. Z kolei wprowadzona poprzez podsiew koniczyna biała zwiększa zawartość białka w paszy oraz poprawia strawność i smakowitość runi. Prawidłowo wy-konany podsiew powoduje wzrost plonowania użytku zielonego przez okres kolejnych 3-4 lat. W przeprowadzonym doświadczeniu do podsiewu pastwiska zastosowano życicę trwałą odmian późną, średnią i wczesną oraz koniczynę białą.

Na obiekcie kontrolnym podsiew wykonano bez koniczyny białej, na-tomiast w pozostałych trzech obiektach jej udział wynosił odpowiednio 5, 10 i 15%. Celem przeprowadzonych badań było określenie wpływu odpowiednio dobranego składu mieszanki użytej do podsiewu na jakość i wartość pokarmo-wą runi pastwiskowej. Doświadczenie prowadzono w indywidualnym gospo-darstwie rolnym w województwie małopolskim. Na pastwisku doświadczalnym występował czarnoziem zdegradowany, zaliczany pod względem bonitacyjnym do klasy I. Na obiektach podsianych mieszanką zawierającą 10 i 15% koniczy-ny białej stwierdzono istotny (p≤0,05) wzrost plonów suchej masy oraz zawar-tości składników pokarmowych w runi w stosunku do roślin z obiektu kontrol-nego. Najwyższą zawartością białka ogólnego charakteryzowała się ruń z obiektu, na którym zastosowano najwyższy udział koniczyny białej. W runi wszystkich badanych obiektów stwierdzono niską zawartość włókna, a zróżni-cowany udział koniczyny białej nie wpłynął istotnie na jego zawartość. Pod wpływem wzrastającego udziału koniczyny białej stwierdzono istotny (p≤0,05) wzrost wartości energetycznej i białkowej badanej runi pastwiskowej.

342



DIE QUALITÄT DES GRÜNS IN ABHÄNGIGKEIT VOM ANTEIL ALS UNTERSAAT EINGESETZTEN DEUTSCHEN

WEIDELGRASES UND WEIßKLEES

Adam Radkowski1, Iwona Radkowska2

1Landwirtschaftliche Universität in Krakau, Institut für pflanzliche Produktion / Institut für

Weidenbau, al. Mickiewicza 21, 31-120 Krakau, e-mail: [email protected] 2Abteilung für Ökologie, Ökonomik und tierische Erzeugung,

Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, 32-083 Balice bei Kraków, Polen e-mail: [email protected]

Zur Zeit der wachsenden Produktivität der Milchkühe erhöhen sich

auch Qualitäts- und Wertanforderungen des Futters. Die botanische Zusam-mensetzung ist der wichtigste von einigen Faktoren, von denen die Qualität des Grüns abhängig ist. Eine gute Methode der Qualitätsverbesserung der botani-schen Zusammensetzung des Grüns ist Untersaat. Dank der Anwendung eini-gen Sorten Deutschen Weidelgrases als Untersaat wird der Ertrag nach einzel-nen Nachwachsen gleichmäßig, der Boden gegen Zertreten widerstandsfähig und die geschmackliche Futterqualität verbessert sich. Als Untersaat eingestetzter Weißklee erhöht den Proteingehalt, verbessert die Verdaulichkeit und die geschmackliche Futterqualität. Eine richtig durchgeführte Untersaat wirkt auf die Ertragssteigerung für die folgenden 3-4 Jahre. Im durchgeführten Experiment wurden als Untersaat die späte, mittelspäte und frühe Sorte Deut-schen Weidelgrases sowie Weißklee angewendet.

Auf der Kontrollanlage wurde als Untersaat Weißklee nicht angewen-det. Auf drei anderen Anlagen betrug der Anteil von Weißklee entsprechend 5, 10 und 15%. Das Ziel der durchgeführten Forschungsarbeiten war es, den Ein-fluss einer entsprechend zusammengesetzer, als Untersaat eigesetzten Mi-schung auf die Qualität und den Nährwert des Grüns zu bestimmen. Das Expe-riment wurde in einem einzelnen landwirtschaftlichen Betrieb in Woiwodschaft Kleinpolen durchgeführt, auf einer experimentellen Weide mit dem Bodentyp Kalktschernosem und der Bodenklasse 1. Auf den Anlagen mit dem zehn- und fünfzehnprozentigen Mischungsanteil des Weißklees als Untersaat wurde höhe-rer (p≤0,05) Ertrag der Trockenmasse und der Nährstoffe im Gras festgestellt als auf der Kontrollanlage. Der höchste Rohproteingehalt wurde auf der Anlage mit dem höchsten Anteil des Weißklees. Der Fasergehalt war auf allen Anlagen niedrig, kaum von Bedeutung war in diesem Fall der Anteil des Weißklees. Mit dem Anteilsanstieg des Weißklee erhöhten sich bedeutsam (p≤0,05) der Ener-giewert und der Proteinwert des Grüns.

343



WPŁYW EKSTRAKTU Z MIESZANKI ZIÓŁ NA PRODUKCYJNOŚĆ I WYBRANE PARAMETRY KRWI

KURCZĄT BROJLERÓW TRZECH LINII TOWAROWYCH

Iwona Skomorucha, Ewa Sosnówka-Czajka

Instytut Zootechniki PIB, Dział Technologii, Ekologii i Ekonomiki Produkcji Zwierzęcej, 32-083 Balice k. Krakowa, Polska

Doświadczenie przeprowadzono na 360 kurczętach brojlerach trzech linii genetycznych, które przydzielono do następujących grup doświadczal-nych: Ross 308 – grupa I, Cobb 500 – grupa II oraz Hubbard flex – grupa III. W każdej grupie od 21. do 35. dnia odchowu przez 5 h/dobę (od 800-1300) do-dawano do poideł z wodą ekstrakt z mieszanki ziół o działaniu przeciwstreso-wym (30% rumianku pospolitego - Matricaria chamomilla L., 10% ziele lebio-dki pospolitej - Origanum vulgare L., 10% ziele mięty pieprzowej - Mentha piperita L., 10% ziele krwawnika pospolitego - Achillea millefolium L., 10% ziele rdestu ptasiego - Poligonum aviculare L., 10% kozłek lekarski -Waleriana officinalis, 20% kwiatostan lipy szerokolistnej - Tilia platyphyllos) w ilości 2 ml/l wody. Ptaki utrzymywano przez okres 42 dni na ściółce o obsa-dzie nie przekraczającej 33 kg/m2 i żywiono bez ograniczeń standardowymi mieszankami paszowymi. Przez cały okres odchowu kurczęta brojlery miały swobodny dostęp do paszy i poideł z wodą. W okresie doświadczenia kontro-lowano masę ciała ptaków, wykorzystanie paszy na przyrost 1 kg masy ciała oraz śmiertelność. W 21., 28., 35. oraz 42. dniu odchowu pobrano krew od 7 ptaków z grupy i oznaczono: poziom glukozy, cholesterolu oraz kompleksu immunoglobulinowego. Wykonano także rozmazy krwi i określono stosunek H:L (heterofilii do limfocytów). Wyniki zostały opracowane statystycznie za pomocą analizy wariancji, szacując istotności różnic testem Duncana. Kurczę-ta brojlery Cobb 500 charakteryzowały się najniższą masą ciała przez cały okres odchowu w porównaniu z kurczętami Ross 308 i Hubbard flex. Nie stwierdzono różnic w wykorzystaniu paszy, a śmiertelność kształtowała się na poziomie 0,83% we wszystkich grupach doświadczalnych. Stwierdzono wyż-szy poziom glukozy we krwi kurcząt brojlerów Ross 308 w porównaniu z kur-czętami Hubbard flex w 28. dniu doświadczenia przy p≤0,05. Kurczęta Cobb 500 charakteryzowały się wyższym poziomem cholesterolu we krwi w porów-naniu z kurczętami Ross 308 w 28., 35. i 42. dniu doświadczenia przy p≤0,01.

344

Kurczęta Cobb 500 charakteryzowały się także niższym poziomem kompleksu immunoglobulinowego we krwi w porównaniu z kurczętami z dwóch pozosta-łych grup w 21. dniu oraz z grupą I w 35. dniu doświadczenia przy p≤0,05. Odnotowano również różnicę w stosunku H:L w 21. dniu pomiędzy grupą I a II oraz w 42. dniu odchowu pomiędzy grupą I i III a II przy p≤0,01.

Podsumowując dodatek ekstraktu z mieszanki ziół nie poprawił wyni-ków produkcyjnych kurcząt brojlerów, wpłynął głównie na obniżenie poziomu cholesterolu we krwi kurcząt brojlerów Ross 308 w porównaniu z kurczętami Cobb 500.

345



EINFLUSS DES KRÄUTERMIXEXTRAKTS AUF DIE PRO-

DUKTIONSERGEBNISSE UND AUSGEWÄHLTE BLUT-PARAMETER DER MASTHÄHNCHEN VON DREI

WARENLINIEN

Iwona Skomorucha, Ewa Sosnówka-Czajka


Das Experiment wurde an 360 Masthähnchen von drei genetischen Linien durchgeführt, die in folgende Versuchsgruppen eingeteilt wurden: Ross 308 – Gruppe I, Cobb 500 – Gruppe II und Hubbard flex – Gruppe III. In jeder Gruppe wurde zwischen dem 21. und dem 35. Aufzuchttag für 5 h/Tag (8.00–13.00 Uhr) in die Wassertränkebecken der Extrakt eines Kräutermix mit An-tistresswirkung (30% Echte Kamille – Matricaria chamomilla L., 10% Oreg-anokraut – Origanum vulgare L., 10% Pfefferminzkraut – Mentha piperita L., 10% Gemeine Schafgarbekraut – Achillea millefolium L., 10% Vo-gelknöterichkraut – Poligonum aviculare L., 10% Echter Baldrian-Kraut – Va-leriana officinalis, 20% Sommerlindeblütenstand – Tilia platyphyllos) in der Konzentration 2 ml/l Wasser hinzugefügt. Die Vögel wurden 42 Tage lang auf Streu gehalten, bei der Besatzdichte von max. 33 kg/m2, und mit Standardfut-termixen ohne Einschränkung gefüttert. Über die ganze Aufzuchtzeit hatten die Masthähnchen einen freien Zugang zum Futter und zu Wassertränken. In der Zeit des Experiments wurden das Körpergewicht der Vögel, die Futterver-wendung pro 1 kg Körpermassezunahme und die Mortalität kontrolliert. Am 21., 28., 35. und 42. Aufzuchttag wurde bei 7 Vögeln aus jeder Gruppe Blut genommen und die Pegel von Glukose, Cholesterin und Immunglobulinkom-plex bestimmt. Es wurden auch Blutabstriche durchgeführt und das H:L-Verhältnis (Heterophile zu Lymphozyten) bestimmt. Die Ergebnisse wurden mithilfe der Varianzanalyse statistisch bearbeitet, indem die Signifikanzen der Unterschiede mit dem Duncan-Test geschätzt wurden. Die Masthähnchen Cobb 500 zeichneten sich durch das kleinste Körpergewicht über die ganze Aufzuchtzeit im Vergleich mit den Masthähnchen Ross 308 und Hubbard flex aus. Es wurden keine Unterschiede in der Nutzung der Futter festgestellt und die Mortalität der Masthähnchen betrug 0,83% in allen Versuchsgruppen. Es

346

wurde festgestellt, dass der Glukosepegel im Blut der Masthähnchen Ross 308 im Vergleich mit den Masthähnchen Hubbard flex am 28. Experimentstag bei p≤0,05 höher lag. Die Masthähnchen Cobb 500 zeichneten sich durch einen höheren Cholesterinspiegel im Blut im Vergleich mit den Masthähnchen Ross 308 am 28., 35. und 42. Experimentstag bei p≤0,01 aus. Die Masthähnchen Cobb 500 zeichneten sich auch durch einen niedrigeren Pegel des Immun-globulinkomplexes im Blut im Vergleich mit Masthähnchen aus zwei sonstigen Gruppen am 21. Tag und mit der Gruppe I am 35. Experimentstag bei p≤0,05 aus. Es wurde auch ein Unterschied im H:L-Verhältnis am 21. Tag zwischen der Gruppe I und II und am 42. Zuchttag zwischen den Gruppen I, III und der Gruppe II bei p≤0,01 festgestellt. Zusammenfassend konnte festgestellt werden, dass die Zugabe des Kräutermixextrakts ohne Einfluss auf die Produktionsergebnisse der Masthäh-nchen blieb. Sie verursachte hauptsächlich eine Senkung des Cholesterinpegels bei Masthähnchen Ross 308 im Vergleich mit den Masthähnchen Cobb 500.

347



KSZTAŁTOWANIE SI Ę STATUSU ANTYOKSYDACYJNEGO ORAZ PROFILU KWASÓW TŁUSZCZOWYCH

W MI ĘŚNIACH KURCZ ĄT BROJLERÓW POD WPŁYWEM DODATKU DO WODY PITNEJ EKSTRAKTÓW Z ZIÓŁ

Iwona Skomorucha1, Ewa Sosnówka-Czajka1, Renata Muchacka2

1 Instytut Zootechniki PIB, Dział Technologii, Ekologii i Ekonomiki Produkcji Zwierzęcej,

32-083 Balice k. Krakowa 2Uniwersytet Pedagogiczny, Instytut Biologii, Zakład Fizjologii Zwierząt i Toksykologii,

31-054 Kraków, Polska

Celem badań było określenie wpływu dodatku do wody pitnej ekstrak-tu z ziela Melisy Lekarskiej (Melisa offcinalis L.), oraz Szałwi lekarskiej (Sa-lvia officinalis L.) na poziom enzymów antyoksydacyjnych (SOD, CAT, GPx), glutationu zredukowanego (GSH), dialdehydu malonowego (MDA) oraz profil kwasów tłuszczowych w mięśniach piersiowych i nóg kurcząt brojlerów. Kur-częta brojlery Ross 308 w ilości 640 sztuk przydzielono do trzech grup do-świadczalnych: grupę I stanowiła kontrola, w grupie II i III od 22. do 42. dnia odchowu ptaków dodawano do poideł z wodą odpowiednio: ekstrakt z ziela Melisy Lekarskiej i ekstrakt z Szałwi lekarskiej w ilości 2 ml/l wody. Ptaki utrzymywano przez okres 42 dni, na ściółce o obsadzie nie przekraczającej 33 kg/m2. Kurczęta żywiono bez ograniczeń standardowymi mieszankami paszowy-mi przygotowanymi na bazie koncentratów. Przez cały okres odchowu kurczęta brojlery miały swobodny dostęp do paszy i poideł z wodą. W 42. dniu 8 ptaków z każdej grupy ubito, a wypreparowane mięśnie zamrożono. Po 4 miesiącach w mięśniach oznaczono: SOD (aktywność dysmutazy ponadtlenkowej), GPx (aktywność peroksydazy glutationowej) oraz CAT (aktywność katalazy), po-ziom glutationu zredukowanego (GSH ), dialdehydu malonowego (MDA) oraz profil kwasów tłuszczowych. Wyniki zostały opracowane statystycznie za po-mocą jednoczynnikowej analizy wariancji, szacując istotności różnic testem Dun-cana. Odnotowano większą o 10,847 u/mg białka aktywność CAT w mięśniach piersiowych kurcząt brojlerów pojonych wodą z dodatkiem melisy w porównaniu z ptakami z grupy kontrolnej przy p≤0,01. Ptaki z grup doświadczalnych charak-teryzowały się wyższym poziomem GSH oraz niższym poziomem MDA w mię-śniach piersiowych w porównaniu z grupą I odpowiednio przy p≤0,01 i p ≤0,05.

348

W mięśniach nóg niższą aktywność GPx oraz wyższy poziom MDA w porówna-niu z grupą I odnotowano u ptaków z grupy II przy p≤0,05. Stwierdzono różnicę w zawartości kwasu C12 i C14 w mięśniach piersiowych pomiędzy grupą kon-trolną a doświadczalnymi przy p≤0,01 oraz w zawartości kwasów PUFA-3 przy p≤0,05. W mięśniach nóg kurczęta z grupy II odznaczały się wyższym poziomem CLA w porównaniu z grupą kontrolną przy p≤0,05. Wyniki wskazu-ją, że dodatek do wody pitnej ekstraktu z Melisy Lekarskiej oraz Szałwi lekar-skiej w ilości 2 ml/l ograniczył peroksydację lipidów w mięśniu piersiowym, jednakże nie stwierdzono pozytywnego wpływu ekstraktów z tych ziół na sta-tus antyoksydacyjny mięśni nóg oraz profil kwasów tłuszczowych mięśni pier-siowych i nóg doświadczalnych kurcząt brojlerów.

349



ANTIOXIDATIVER STATUS UND DAS

FETTSÄURENPROFIL IN MASTHÄHNCHENMUSKELN NACH ZUGABE VON KRÄUTERAUSZUG ZUM

TRINKWASSER

Iwona Skomorucha1, Ewa Sosnówka-Czajka1, Renata Muchacka2

1 Abteilung für Technologie, Ökologie und Ökonomik der Tiererzeugung, Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, 32-083 Balice bei Kraków

2Pädagogische Universität Krakau, Institut für Biologie, Abteilung für Tierphysiologie und Toxikologie, 31-054 Kraków, Polen

Der Gegenstand der Untersuchung war die Einflussermittlung des Zusatzes vom Kräuterauszug aus Zitronenmelisse (Melisa offcinalis L.) und Echter Salbei (Salvia officinalis L.) zum Trinkwasser auf das Niveau von anti-oxidativen Enzymen (SOD, CAT, GPx), reduziertem Glutathion (GSH), Malondialdehyd (MDA) und auf das Fettsäuren-Profil in Brust- und Schen-kelmuskeln von Masthähnchen. Die Masthähnchen der Rasse Ross 308 in der Anzahl von 640 Stück wurden drei Versuchsgruppen zugeteilt: Gruppe I galt als Kontrollgruppe, bei den Gruppen II und III wurde vom 22. bis zum 42. Aufzuchttag in die jeweiligen Tränken der Kräuterauszug aus Zitronenmelisse bzw. Echter Salbei in einer Dosis von 2 ml/l Wasser zugegeben. Die Vögel wurden über den Zeitraum von 42 Tagen mit Unterstreu und in einer Besetzung von max. 33 kg/m2 gehalten. Die Hähnchen wurden zur Genüge mit standardis-ierten, aus Konzentraten erzeugten Futtermischungen ernährt. Über die gesamte Aufzuchtzeit hatten die Masthähnchen einen uneingeschränkten Zugang zum Futter und zu den Wassertränken. Am 42. Lebenstag wurden je 8 Vögel aus einer Gruppe geschlachtet und ihre präparierten Muskeln eingefroren. Nach 4 Monaten wurden in den Muskelpräparaten die Aktivitäten der Enzyme Super-oxid-Dismutase (SOD), Glutathionperoxidase (GPx), Katalase (CAT), re-duzierter Glutathion (GSH ), Malondialdehyd (MDA) und das Fettsäuren-Profil ermittelt. Die Ergebnisse wurden statistisch mit Hilfe der einfaktoriellen Vari-anzanalyse erfasst, wobei die Signifikanz der Differenzen mit dem Duncan-Test geschätzt wurde. Es ließ sich dabei eine um 10,847 u/mg Protein höhere Katalase-Aktivität (CAT) in den Brustmuskeln von Masthähnchen, die mit Melissenlösung getränkt wurden, gegenüber den Vögeln aus der Kontroll-gruppe bei p≤0,01 feststellen. Die Vögel aus den Versuchsgruppen zeichneten

350

sich durch ein erhöhtes GSH-Niveau und ein niedrigeres MDA-Niveau in den Brustmuskeln im Vergleich zur Kontrollgruppe aus, mit jeweils p≤0,01 und p ≤0,05. In den Schenkelmuskeln aus der Gruppe II wurde bei p≤0,05 eine nie-drigere Aktivität von GPx und ein höheres MDA-Niveau im Vergleich zur Gruppe I gemessen. Darüber hinaus ließ sich ein Unterschied im C12- und C14-Säuregehalt in den Brustmuskeln der Tiere zwischen der Kontrollgruppe und den Versuchsgruppen bei p≤0,01, als auch im PUFA-3-Gehalt bei p≤0,05 erkennen. Die Schenkelmuskeln der Masthähnchen aus der Gruppe II wiesen ein höheres CLA-Niveau im Vergleich mit der Kontrollgruppe bei p≤0,05 auf. Die Ergebnisse weisen darauf hin, dass der Zusatz des Kräuterauszugs aus Zitronenmelisse (Melisa offcinalis L.) und Echter Salbei zum Trinkwasser in einer Dosis von 2 ml/l die Lipidperoxidation in den Brustmuskeln zwar eingeschränkt hat, es wurde aber kein positiver Einfluss des Kräuterauszugs auf den antioxidativen Status der Schenkelmuskeln und auf das Fettsäuren-Profil in den Schenkel- und Brustmuskeln der untersuchten Masthähnchen festgestellt.

351



KSZTAŁTOWANIE SI Ę WYNIKÓW PRODUKCYJNYCH

I WSKAŹNIKÓW FIZJOLOGICZNYCH KURCZ ĄT BROJLERÓW ODCHOWYWANYCH W SYSTEMIE WYBIEGOWYM W OKRESIE LETNICH UPAŁÓW

Iwona Skomorucha, Ewa Sosnówka-Czajka, Eugeniusz Herbut

Instytut Zootechniki PIB, Dział Technologii, Ekologii i Ekonomiki Produkcji Zwierzęcej,


Celem badań było określenie wpływu wybiegowego systemu odchowu na wyniki produkcyjne, temperaturę rektalną i radiacyjną kurcząt brojlerów w okresie letnich upałów. Doświadczenie zostało przeprowadzone w letnim cyklu produkcyjnym (czerwiec/lipiec). Materiał doświadczalny stanowiło 320 sztuk jednodniowych kurcząt brojlerów Ross 308, które przydzielono do dwóch grup. W grupie I kurczęta brojlery utrzymywano na ściółce bez możli-wości korzystania z zielonych wybiegów, w grupie II ptaki odchowywano na ściółce z dostępem do wybiegów obsianych trawą. Obsada kurcząt w obydwu grupach nie przekraczała 33 kg/m2, natomiast powierzchnia wybiegu na jedne-go ptaka wynosiła 1 m2. Ptaki korzystały z wybiegów w godzinach od 700 do 2000. Kurczęta brojlery odchowywano przez okres 42. dni, żywiono bez ograni-czeń standardowymi mieszankami sporządzonymi na bazie koncentratów. Przez cały okres odchowu kurczęta brojlery miały swobodny dostęp do paszy i poideł z wodą. Podczas doświadczenia zbierano dane dotyczące temperatury zewnętrznej oraz wewnątrz brojlerni, kontrolowano masę ciała kurcząt brojle-rów, wykorzystanie paszy, wody oraz śmiertelność. Od 21. dnia odchowu w okresie wysokich temperatur zewnętrznych w godzinach między 13-1500 mierzono temperaturę rektalną oraz radiacyjną części opierzonych i nieopie-rzonych u 10 ptaków z grupy. Badania te przypadły w 24. (33oC), 26. (34oC) oraz 33. (33oC) dniu odchowu. Podobne badania wykonano również na 3 dzień po spadku temperatury zewnętrznej tj. w 30. (21oC) i 39. (19oC) dniu odchowu ptaków. Temperaturę rektalną mierzono przy pomocy termometru weteryna-ryjnego, temperaturę radiacyjną przy pomocy pirometru Cole Parmer. Wyniki zostały opracowane statystycznie za pomocą jednoczynnikowej analizy wa-riancji, szacując istotności różnic testem Duncana. Nie stwierdzono statystycz-nie istotnych różnic pomiędzy grupami w masie ciała, wykorzystaniu paszy

352

i wody przez kurczęta brojlery. Ptaki odchowywane z dostępem do wybiegu odznaczały się lepszą przeżywalnością w stosunku do grupy odchowywanej bezwybiegowo. W 33. dniu doświadczenia podczas wysokich temperatur po-wietrza stwierdzono niższą temperaturę radiacyjną części nieopierzonych kur-cząt brojlerów z odchowu wybiegowego przy p≤0,01. Podczas spadku tempe-ratury powietrza tj. w 30 i 39. dniu odchowu obserwowano u kurcząt z grupy II niższą temperaturę radiacyjną części opierzonych (p≤0,01) oraz części nie opierzonych (p≤0,01i p≤0,05). Podsumowując, system utrzymania nie miał wpływu na wyniki produkcyjne i temperaturę rektalną kurcząt brojlerów w let-nim cyklu produkcyjnym. Kurczęta brojlery mające dostęp do wybiegów za-równo podczas wysokiej, jak i umiarkowanej temperatury zewnętrznej charak-teryzowały się niższą temperaturą radiacyjną.

353



PRODUKTIONSERGEBNISSE UND PHYSIOLOGISCHE INDIKATOREN DER MASTHÄHNCHEN, DIE IM AUSLAUF-

SYSTEM WÄHREND DER SOMMERHITZE AUF-GEZÜCHTET WURDEN

Iwona Skomorucha, Ewa Sosnówka-Czajka, Eugeniusz Herbut

Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, Abteilung für Technologie, Ökologie

und Ökonomik der Tierproduktion, 32-083 Balice bei Kraków, Polen Das Ziel der Untersuchung war die Bestimmung des Einflusses vom Auslaufsystem der Aufzucht auf die Produktionsergebnisse, die Rektal- und Radiationstemperatur der Masthähnchen während der Sommerhitze. Das Ex-periment wurde im Sommerproduktionszyklus (Juni/Juli) durchgeführt. Das Versuchsmaterial bildeten 320 eintägige Masthähnchen Ross 308, die in zwei Gruppen aufgeteilt wurden. In der Gruppe I wurden die Masthähnchen auf Streu ohne Zugang zu grünen Ausläufen, in der zweiten Gruppe auf Streu mit Zugang zu mit Gras besäten Ausläufen gehalten. Die Besatzdichte betrug in beiden Gruppen nicht mehr als 33 kg/m2, die Auslauffläche 1 m2 für einen Vo-gel. Die Vögel nutzten die Ausläufe zwischen 7.00 und 20.00 Uhr. Die Masthähnchen wurden 42 Tage aufgezüchtet, ohne Einschränkung mit Stan-dardmixen auf Basis der Konzentrate gefüttert. Über die ganze Aufzuchtzeit hatten die Masthähnchen einen freien Zugang zum Futter und zum Wasser-tränkebecken. Während des Experiments wurden Daten in Bezug auf die Außentemperatur und die Temperatur im Maststall erfasst, es wurden das Kör-pergewicht der Masthähnchen, die Futter- und Wassernutzung, sowie die Ster-berate kontrolliert. Ab dem 21. Aufzuchttag, als hohe Außentemperaturen herrschten, wurde zwischen 13.00 und 15.00 Uhr die Rektal- und Radiation-stemperatur der befiederten und unbefiederten Körperteile bei 10 Vögeln aus jeder Gruppe gemessen. Die Untersuchung fand am 24. (33oC), 26. (34oC), und 33. (33oC) Aufzuchttag. Eine ähnliche Untersuchung wurde auch drei Tage nach dem Sinken der Außentemperatur, d.i. am 30. (21oC), und 39. (19oC) Aufzuchttag der Vögel durchgeführt. Die Rektaltemperatur wurde mithilfe des Tierarzttermometers gemessen, die Radiationstemperatur mithilfe des Pyrome-ters Cole Parmer. Die Ergebnisse wurden mithilfe der einfaktoriellen Varian-zanalyse statistisch bearbeitet, indem die Signifikanz der Unterschiede mit dem

354

Duncan-Test geschätzt wurde. Es wurden keine statistisch relevanten Unter-schiede zwischen den Gruppen, wenn es um das Körpergewicht, die Futter- und Wassernutzung durch die Masthähnchen, festgestellt. Vögel, die mit Zugang zum Auslauf aufgezüchtet wurden, zeichneten sich durch eine bessere Überlebensrate als jene aus, die ohne Auslauf aufgezüchtet wurden. Am 33. Versuchstag wurde bei hohen Lufttemperaturen eine niedrigere Radiationstem-peratur der unbefiederten Körperteile der Hähnchen von der Auslaufaufzucht bei p≤0,01 festgestellt. Während der Lufttemperatursenkung, d.i. am 30. und 39. Aufzuchttag, wurde bei den Hähnchen aus der Gruppe II eine niedrigere Radiationstemperatur der befiederten Körperteile (p≤0,01) und der unbefied-erten Körperteile (p≤0,01und p≤0,05) beobachtet. Zusammenfassend hatte das Haltungssystem keinen Einfluss auf die Produktionsergebnisse und die Rektal-temperatur der Masthähnchen im Sommerproduktionszyklus. Masthähnchen mit Zugang zu Ausläufen zeichneten sich sowohl bei der höheren als auch bei der moderateren Außentemperatur durch eine niedrigere Radiationstemperatur aus.

355



KRAJOWY PROGRAM KRIOKONSERWACJI – CZY JEST NAM POTRZEBNY?

Ewa Sosin-Bzducha, Agnieszka Chełmińska

Instytut Zootechniki PIB, Dział ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt,


Instytut Zootechniki PIB jako krajowy koordynator programów ochro-ny zasobów genetycznych na mocy Rozporządzenia Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 6 czerwca 2008 roku jest odpowiedzialny za koordynację działań w ramach ochrony zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich w Polsce. Dotychczasowe działania przy współpracy całego środowiska zwią-zanego z hodowlą zwierząt w Polsce pozwoliły na odtworzenie i utrzymanie populacji starych ras i rodów rodzimych i lokalnie zaadoptowanych ras zwie-rząt gospodarskich wbrew obserwowanej powszechnie erozji genetycznej. Mimo zdominowania hodowli poszczególnych gatunków przez kosmopoliczne, wiodące, wysokowydajne rasy udało się utrzymać 83 rzadkie rasy/rody zwie-rząt gospodarskich, co świadczy niewątpliwie o bogactwie dziedzictwa jakie zostało nam pozostawione przez przodków, ale także o sprawności podjętych działań. Niektóre z objętych ochroną populacji, tak jak w przypadku owiec czy koni, z uwagi na marginalizację znaczenia dla gospodarki człowieka, stanowią podstawę hodowli danego gatunku w kraju. Takie ocalone przed wyginięciem dziedzictwo winno być zachowane dla dalszych pokoleń, a to z kolei wymaga uznania odpowiedzialności za zabezpieczenie krajowych populacji zwierząt gospodarskich przez wszystkie organizacje związane z hodowlą zwierząt w kraju.

Krajowy Program Kriokonserwacji, którego celem jest wzmocnienie długoterminowej ochrony zasobów genetycznych zwierząt metodami ex situ in vitro musi dotyczyć zatem nie tylko rodzimych czy lokalnie zaadoptowanych ras o niewielkiej efektywnej liczebności, ale także ras, które obecnie stanowią podstawę produkcji, ale w szerszej perspektywie czasu mogą również stać się zagrożone, np. na skutek ograniczenia zmienności genetycznej i wystąpienia niekorzystnych efektów z tym związanych. Przyjęcie schematu postępowania oraz określenie wzajemnych zależności między podmiotami hodowlanymi w kwestiach związanych z długoterminową ochroną krajowych zasobów gene-

356

tycznych zwierząt gospodarskich wydaje się sprawą kluczową mogącą decy-dować o sukcesie całego przedsięwzięcia i wysokości „polisy ubezpieczenio-wej” na przyszłość. Jest to szczególnie istotne w czasach kiedy globalizacja dotyczy również hodowli zwierząt, a wraz z nią występuje możliwość szybkie-go rozprzestrzeniania się i głębokiego oddziaływania różnego rodzaju zagrożeń np. epidemii chorób, katastrof, konfliktów zbrojnych itd. W takich kryzyso-wych sytuacjach odtworzenie populacji ułatwić może materiał gromadzony w Krajowym Banku Materiałów Biologicznych. Materiał ten gromadzony w oparciu o porozumienia zawarte w ramach Krajowego Programu Kriokon-serwacji powinien mieć określone przeznaczenie, a także warunki dostępności i prawa własności. Współodpowiedzialność za tworzenie krajowej rezerwy ge-netycznej spoczywa na wszystkich podmiotach zaangażowanych w hodowlę zwierząt gospodarskich w kraju.

Na chwilę obecną trwają prace nad opracowaniem i wdrożeniem do re-alizacji Krajowego Programu Kriokonserwacji, w tym celu powołano m.in. Grupę Robocza ds. ochrony bioróżnorodności zwierząt gospodarskich meto-dami ex situ, która będzie współpracować z Grupami Roboczymi ds. ochrony poszczególnych gatunków zwierząt, a także innymi podmiotami.

Praca wykonana w ramach programu wieloletniego na lata 2016-2020 zadanie 17-1.20.9

357



LANDESPROGRAMM DER KRYOKONSERVIERUNG –

BRAUCHEN WIR ES?

Ewa Sosin-Bzducha, Agnieszka Chełmińska

Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, Abteilung für Schutz der Tiergenetischen Ressourcen, 32-083 Balice bei Kraków, Polen

Das Institut für Zootechnik, Staatliches Forschungsinstitut (PIB) ist als Landeskoordinator der Programme zum Schutz der genetischen Ressourcen auf der Grundlage der Verordnung des Ministers für Landwirtschaft und Dor-fentwicklung vom 06.06.2008 für die Koordinierung der Aktivitäten im Rah-men des Schutzes der genetischen Ressourcen der Wirtschaftstiere in Polen verantwortlich. Die bisherigen Handlungen bei der Zusammenarbeit des gan-zen mit der Tierhaltung in Polen verbundenen Milieus erlaubten uns, die Popu-lationen der alten Rassen und heimischen Stämme, sowie der lokal adoptierten Wirtschaftstierrassen trotz der allgemein beobachteten genetischen Erosion wiederherzustellen und zu erhalten. Obwohl die Zucht der einzelnen Gattungen durch kosmopolitische, führende, hochergiebige Rassen dominiert wird, ist es uns gelungen 83 seltene Rassen / Stämme der Wirtschaftstiere zu erhalten, was ohne Zweifel von dem Reichtum unseren Erbes von den Vorfahren, aber auch von der Leistungsfähigkeit der eingeführten Arbeiten zeugt. Manche der von dem Schutz umfassten Populationen, wie zum Beispiel Schafe oder Pferde, bil-den die Grundlage der Zucht der gegebenen Gattung in einem Land, weil sie für die menschliche Wirtschaft von Randbedeutung sind. Solches vor dem Aussterben bewahrte Erbe soll für die kommenden Generationen aufbewahrt werden, und das macht erforderlich, dass die Verantwortlichkeit für die Si-cherung der inländischen Populationen der Wirtschaftstiere durch alle mit der Tierzucht im Lande verbundenen Organisationen anerkannt wird.

Das Landesprogramm der Kryokonservierung, das bezweckt, den Schutz der tiergenetischen Ressourcen mit den Ex-Situ-, In-Vitro-Methoden zu verstärken, muss also nicht nur heimische oder lokal adoptierte Rassen mit ger-inger effektiver Anzahl, sondern auch Rassen betreffen, die zur Zeit die Pro-duktionsgrundlage bilden, aber in der breiteren Zeitperspektive auch bedroht werden können (z.B. in Folge der Begrenzung der genetischen Veränderbarkeit und den damit verbundenen ungünstigen Effekten). Die Annahme des Hand-

358

lungsschemas und die Bestimmung der gegenseitigen Abhängigkeiten zwischen den Zuchtsubjekten im Zusammenhang mit dem langfristigen Schutz der ländlichen genetischen Ressourcen der Wirtschaftstiere scheint eine Schlüsselangelegenheit zu sein, die über den Erfolg des ganzen Vorhabens und die Höhe der „Versicherungspolice“ für die Zukunft entscheiden kann. Es ist besonders wichtig in der Zeit, wenn die Globalisierung auch die Tierhaltung betrifft. Die Globalisierung bedeutet auch die Möglichkeit einer schnellen Aus-breitung und tiefen Einwirkung verschiedener Art Bedrohungen, z.B. Seuchen, Katastrophen, Waffenkonflikte usw. In solchen Krisensituationen kann das in der Landesbank des Biomaterials gesammelte Material bei der Wiederherstel-lung einer Population behilflich sein. Dieses an Hand der im Rahmen des Lan-desprogramms der Kryokonservierung geschlossenen Vereinbarungen gesam-melte Material soll eine entsprechende Bestimmung, sowie Zugänglichkeits-bedingungen und Eigentumsrechte aufweisen. Die Mitverantwortung für die Errichtung der inländischen genetischen Reserve betrifft alle mit der Wirtschaftstierhaltung beschäftigten Subjekte im Lande. Zur Zeit sind wir bei der Erarbeitung und Realisierungseinleitung des Landesprogramms der Kryokonservierung tätig. Im Zusammenhang damit wurde u.a. eine Arbeits-gruppe zum Schutz der Bio-Vielfalt der Wirtschaftstiere mit den Ex-Situ-Methoden ins Leben gerufen, die mit den Arbeitsgruppen zum Schutz der einzelnen Tiergattungen, sowie mit anderen Subjekten, zusammenarbeiten wird.

Bearbeitet im Rahmen des mehrjährigen Programms für 2016-2020 Aufgabe 17-1.20.9

359



WYNIKI U ŻYTKOWO ŚCI ROZPŁODOWEJ RASY POLSKIEJ CZERWONO-BIAŁEJ W LATACH 2009-2016

Ewa Sosin-Bzducha

Instytut Zootechniki PIB, Dział ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt,


Program ochrony zasobów genetycznych rasy polskiej czerwono-białej został opracowany w 2007 roku i realizowany jest od 2008 roku. Obecnie obejmuje prawie 3300 sztuk, co stanowi ponad 86% populacji aktywnej tej ra-sy. Założenia programu przewidywały stopniowe obniżania dolewu rasy holsz-tyńsko-fryzyjskiej, która od lat 70. używana była na szeroką skalę w populacji krajowej do krzyżowania wypierającego i poprawy użytkowości mlecznej. Ważnym czynnikiem decydującym o rentowności gospodarstw, szczególnie w sytuacji jest prawidłowe zarządzanie rozrodem. Celem pracy była analiza cech użytkowości rozpłodowej krów rasy polskiej czerwono-białej w trakcie realizacji programu ochrony, przy czym z uwagi na dostępność danych analizę ograniczono do lat 2009-2016. Przedmiotem analizy były wyniki użytkowości rozpłodowej tj. wiek pierwszego wycielenia, długość okresu między wyciele-niowego, a dla lat 2012-2016 również długość okresu ciąży, długość okresu między ciążowego i stopień łatwości porodu. Dane użyte do analizy pochodzą z systemu Symlek. W kolejnych latach realizacji programu ochrony w popula-cji bydła polskiego czerwono-białego wpisanego do ksiąg stwierdzono wydłu-żenie średniego wieku pierwszego wycielenia, z 802 dni w 2009 roku, do mak-symalnie 853 dni w roku 2014. Od 2013 roku średni wiek pierwszego wyciele-nia krów rasy polskiej czerwono-białej był średnio wyższy o ponad 38 dni w porównaniu z pierwszymi 2 latami funkcjonowania programu (840 dni vs. 802 dni). Wiek pierwszego wycielenia krów rasy polskiej czerwono-białej był zbliżony do wieku pierwszego wycielenia krów czerwono-białych w latach 1998-2000 (średnio 846 dni). Mimo tego, iż średni wiek pierwszego wycielenia krów rasy objętej programem ochrony wzrósł to nadal mieści się w zakresie 24-28 miesięcy, przyjmowanym za optymalny dla tej rasy. Zapisy programu ochrony ograniczają możliwość zbyt wczesnego krycia jałówek. Za optymalny wiek krycia jałówek przyjmuje się 15-16 miesiąc życia, natomiast kwalifikacji do programu ochrony nie uzyskują sztuki kryte przed 14 miesiącem życia.

360

Zgodnie z obserwacjami pierwiastki rasy polskiej czerwono-białej wycielone przed 24 miesiącem życia charakteryzowały się niższą produkcją mleka w pierwszej laktacji (Sosin-Bzducha, 2013). Pozostałe parametry rozrodu nie podlegały takim dużym zmianom aczkolwiek pod względem długości okresu międzywycieleniowego pierwsze dwa lata programu były korzystniejsze (402 vs. 409 dni). Maksymalna długość okresu międzywycieleniowego wynosiła 410 dni i może świadczyć o płodności na poziomie między oceną dobrą a do-stateczną. Porównując z wynikami innych ras użytkowanych w Polsce jest to wynik więcej niż dobry. Należy podkreślić, iż wzrost długości okresu między-wycieleniowego nie był wynikiem wzrostu poziomu produkcji, gdyż dla tej rasy odnotowano jego spadek. Długość ciąży jest parametrem względnie sta-łym i u krów trwa średnio 277 dni. Dla rasy polskiej czerwono-białej średnia długość ciąży wynosiła 282 dni i nie podlegała zasadniczym zmianom w kolej-nych latach realizacji programu. Od 2012 roku, kiedy rejestrowane są dane od-nośnie stopnia trudności porodów, obserwowano wzrost liczby porodów samo-dzielnych, niewymagających interwencji (z 25,6% w 2012 roku do 31,2% w 2015 roku), ale także wzrost procentowego udziału porodów zaliczanych do tzw. trudnych (z 1,2% w 2012 do 2,17% w 2016 roku). Wzrost odsetka trud-nych porodów może być związany ze wzrostem udziału pierwiastek w stadach zachowawczych, u których z reguły porody przebiegają nieco ciężej niż u wie-loródek. Praca wykonana w ramach tematu statutowego 03-8.02.1

361



ERGEBNISSE DER ZUCHTNÜTZLICHKEIT DER

ROT-WEISSEN POLNISCHEN VIEHRASSE IN DEN JAHREN 2009–2016

Ewa Sosin-Bzducha


der Tiergenetischen Ressourcen, 32-083 Balice bei Kraków, Polen

Das Programm zum Schutz der genetischen Ressourcen der rot-weißen polnischen Viehrasse wurde 2007 bearbeitet und seit 2008 realisiert. Zur Zeit umfasst es beinahe 3300 Stück, was über 86% der aktiven Population dieser Rasse bildet. Die Programmvoraussetzungen sahen eine stufenweise Ernie-drigung des Zusatzes der Holstein-Friesian-Rasse vor, die seit den 70. Jahren in der inländischen Population zur Verdrängungskreuzung und Verbesserung der Milchnützlichkeit weiträumig verwendet wurde. Ein wichtiger Faktor, der über die Rentabilität der Landwirtschaften in dieser Situation entscheidet, ist das richtige Zuchtmanagement. Die Arbeit bezweckte die Analyse der Merkmale der Zuchtnützlichkeit der polnischen rot-weißen Viehrasse während der Realis-ierung des Schutzprogramms. Die Analyse wurde mit Rücksicht auf die Datenzugänglichkeit auf die Jahre 2009-2016 begrenzt. Den Gegenstand der Analyse bildeten die Ergebnisse der Zuchtnützlichkeit, d.h. das Alter beim er-sten Abkalben, Dauer der Periode zwischen zwei Schwangerschaften und Ein-fachheitsgrad der Entbindung. Die Daten zur Analyse stammen aus dem Sym-lek-System. In den folgenden Jahren der Realisierung des Schutzprogramms wurde in der eingetragenen polnischen rot-weißen Viehpopulation die Ver-längerung des durchschnittlichen Alters des ersten Abkalbens von 802 Tagen im Jahr 2009 bis zu maximal 853 Tagen im Jahr 2014 festgestellt. Seit 2013 war das Durchschnittsalter des ersten Abkalbens der Kühe von der polnischen tot-weißen Rasse im Mittel um über 38 Tage länger im Vergleich zu den ersten 2 Jahren der Programmrealisierung (840 Tage vs. 802 Tage). Das Alter des er-sten Abkalbens der Kühe von der polnischen rot-weißen Rasse war dem Alter des ersten Abkalbens der rot-weißen Kühe in den Jahren 1998-2000 (durchschnittlich 846 Tage) ähnlich. Obwohl sich das durchschnittliche Alter des ersten Abkalbens der von dem Schutzprogramm umfassten Viehrasse erhöhte, wurde der für diese Rasse als optimal bezeichnete Bereich von 24-28

362

Monaten nicht überschritten. Die Bestimmungen des Schutzprogramms be-grenzen die Möglichkeit der zu frühen Deckung der Färsen. Als optimales Al-ter der Färsendeckung wird der 15.-16. Lebensmonat angenommen. Die vor dem 14. Lebensjahr gedeckten Färsen werden aus dem Programm aus-geschlossen. Gemäß den Beobachtungen charakterisierten sich die vor dem 24. Lebensmonat abgekalbten Färsen der polnischen rot-weißen Rasse durch eine niedrigere Milchproduktion bei der ersten Laktation (Sosin-Bzducha, 2013). Die übrigen Zuchtparameter haben sich nicht so bedeutend geändert, obwohl die ersten zwei Programmjahre hinsichtlich der Dauer der Periode zwischen den Abkalben günstiger waren (402 vs. 409 Tage). Die längste Periode zwischen den Abkalben dauerte 410 Tage und kann von der Fruchtbarkeit auf dem Niveau zwischen gut und genügend zeugen. Im Vergleich mit den Ergeb-nissen bei anderen in Polen gezüchteten Rassen ist das Resultat mehr als gut. Es soll unterstrichen werden, dass die Erhöhung des Alters zwischen den Ab-kalben nicht aus der Steigerung des Produktionsniveaus resultierte, weil sein Rückgang für diese Rasse festgestellt wurde. Die Dauer der Schwangerschaft ist ein verhältnismäßig konstanter Parameter und beträgt bei Kühen im Mittel 277 Tage. Bei der polnischen rot-weißen Rasse dauerte die Schwangerschaft im Durchschnitt 282 Tage und unterlag keinen wesentlichen Veränderungen in den folgenden Jahren der Programmrealisierung. Seit 2012, seit dem die Daten zur Schwierigkeit der Entbindung notiert werden, wurde die Steigerung der Anzahl der selbstständigen Entbindungen, die keinen Eingriff verlangten (von 25,6% im Jahr 2012 bis zu 31,2% im Jahr 2015), aber auch die Steigerung des Prozentanteils der schwierigen Geburten (von 1,2% im Jahr 2012 bis zu 2,17% im Jahr 2016) beobachtet. Die Erhöhung des Prozentanteils der schwierigen Geburten kann mit der Steigerung des Färsenanteils in den Erhaltungsherden verbunden sein. Die Geburten verlaufen bei den Färsen in der Regel ein biss-chen schwieriger als bei Mehrgebärenden.

Die Arbeit entstand im Rahmen des Gesetzthemas 03-8.02.1

363



IDENTYFIKACJA MIEJSCA POLIMORFICZNEGO W GENIE KINAZY JANUSOWEJ 2 (JAK2/e20/RsaI)

U WYBRANYCH RAS BYDŁA

Małgorzata Szewczuk, Nicola Padzik, Hanna Kulig

Zachodniopomorski Uniwersytet Technologiczny, Katedra Nauk o Zwierzętach Przeżuwających, ul. dra Judyma 10, 71-460 Szczecin, Polska e-mail: [email protected]

Celem pracy była walidacja występowania miejsca polimorficznego w genie kinazy Janusowej 2 (JAK2) oraz określenie frekwencji alleli i genoty-pów układu polimorficznego JAK2/e20/RsaI u wybranych ras bydła. Badania-mi objęto 114 krów, w tym rasy Hereford (HH, n=24), Limousin (LM, n=24), Red Angus (AR, n= 36), Czerwoną Szwedzką (SR, n= 30).

Do analiz asocjacyjnych wytypowano miejsce polimorficzne rs110298451 (Chr8:g.39645396A>G) w trzeciej literze kodonu dla lizyny K912. Wybrane miejsce genotypowano za pomocą metody PCR-RFLP z uży-ciem enzymu restrykcyjnego RsaI. Otrzymano specyficzny produkt PCR o dłu-gości 178 pz. W wyniku trawienia zidentyfikowano dwa allele (A i G).

U analizowanych ras potwierdzono występowanie miejsca polimor-ficznego rs110298451 i obecności trzech genotypów: AA, AG i GG. Stwierdzo-no, że niezależnie od rasy najwyższą frekwencją charakteryzował się genotyp heterozygotyczny AG (0,4583÷0,7666), niższe frekwencje odnotowano dla ge-notypu AA, zaś genotyp GG występował najrzadziej (0,0833÷0,1515). U wszystkich badanych ras krów dominował allel A (0,5170-0,6875). Nie stwierdzono wyraźnych tendencji w kształtowaniu się frekwencji alleli i geno-typów w zależności od typu użytkowania bydła.

Ze względu na brak piśmiennictwa w zakresie omawianych badań, niemożliwa była analiza porównawcza otrzymanych wyników. Nieliczne prace z tego zakresu dotyczącą ras mlecznych. Szewczuk (2015) potwierdziła wystę-powanie rs110298451 u ras Polskiej Holsztyńsko-Fryzyjskiej (PHF, n=224), Jersey (JE, n=234), Montbeliard (MO, n=211) i Simmental (SM, n=235) oraz wykazała związek pomiędzy polimorfizmem JAK2/RsaI a produkcyjnością mleczną. Natomiast Usman i in. (2015) oszacowali występowanie tego SNP w populacji 468 krów rasy chińskiej holsztyńskiej, jednakże nie przeprowa-

364

dzono w niej pełnej analizy użytkowości mlecznej skupiając się jedynie na ce-chach powiązanych z podatnością na mastitis.

Podsumowując układ JAK2/e20/RsaI może posłużyć jako materiał w badaniach asocjacyjnych wykonanych na większych liczebnie populacjach w powiązaniu z użytkowością mięsną, co dotychczas nie było analizowane. Szewczuk M., 2015.Association of a genetic marker at the bovine Janus kinase 2 locus (JAK2/RsaI) with milk production traits of four cattle breeds. Journal of Dairy Re-search, 82 (3), 287-292.

Usman T., Wang Y., Liu C., Wang X., Zhang Y., Yu Y., 2015. Association study of single nucleotide polymorphisms in JAK2 and STAT5B genes and their differential mRNA expression with mastitis susceptibility in Chinese Holstein cattle. Animal Ge-netics, 46, 371-380.

365



IDENTIFIZIERUNG EINER POLYMORPHEN STELLE

IM JANUS-KINASE-2 -GEN (JAK2 / E20 / RsaI) BEI AUSGEWÄHLTEN RINDERRASSEN

Małgorzata Szewczuk*, Nicola Padzik, Hanna Kulig

Westpommersche Technologische Universität, Lehrstuhl für Wiederkäuerlehre*, ul. Dr. Judyma 10, 71-460 Szczecin, Polen, e-mail: [email protected]

Das Ziel dieser Studie war es, das Vorkommen einer polymorphen Stelle im Janus-Kinase-2-Gen (JAK2) zu validieren und die Häufigkeit von Al-lelen und Genotypen im polymorphen System JAK2 /E20/ RsaI bei ausgewähl-ten Rinderrassen zu bestimmen. Die Studie umfasste 114 Kühe, darunter Hereford (HH, n = 24), Limousin (LM, n = 24), Red Angus (AR, n = 36), Schwedische Rote (SR, n = 30).

Zur assoziative Analyse wurde eine polymorphe Stelle rs110298451 (Chr8:g.39645396A> G) in der dritten Buchstabe des Codon für Lysin K912 gewählt. Die ausgewählte Stelle wurde mittels PCR-RFLP unter Verwendung von Restriktionsenzym RsaI genotypisiert. Gewonnen wurde ein spezifisches PCR-Produkt von 178 bp. Durch die Verdauung wurden zwei Allele identifi-ziert (A und G). Bei den untersuchten Rassen wurde die polymorphe Stelle rs110298451 und das Vorhandensein von drei Genotypen, AA, AG und GG, nachgewiesen. Unabhängig von der Rasse charakterisierte sich der heterozygo-te AG-Genotyp durch die höchste Frequenz (0,4583÷0,7666), für den Genotyp AA wurden niedrigere Frequenzen festgestellt und der GG-Genotyp trat mit der geringsten Frequenz (0,0833÷0,1515) auf. Bei allen untersuchten Kuhrassen dominierte Allel A (0,5170-0,6875). Keine klare Tendenz in der Häufigkeit der Allele und Genotypen je nach Nutzungsrichtung der Rinder wurde beobach-tet.Aufgrund des Mangels an Literatur im Sinne dieser Studie war eine verglei-chende Analyse der Ergebnisse nicht möglich, da vorhandene wenige Werke aus diesem Bereich sich mit Milchrassen befassten. Szewczuk (2015) bestätigte die Anwesenheit von rs110298451 bei Rassen polnische Holstein-Friesen (PHF, n = 224), Jersey (JE, n = 234) Montbeliard (MO, n = 211) und Simmental (SM, n = 235) und wies einen Zusammenhang zwischen dem Poly-morphismus JAK2 / RsaI und der Milchleistung nach. Dagegen stellten Usman et al. (2015) das Vorhandensein von 468 SNPs in einer Population von chinesi-

366

schen Holstein-Kühen fest, allerdings wurde keine vollständige Analyse der Milchleistung durchgeführt; die Untersuchungen konzentrierten sich auf Merkmalen, die mit der Mastitis-Anfälligkeit assoziiert waren.

Zusammenfassend kann formuliert werden, dass das JAK2/ E20/RsaI-System in größeren Populationen als Grundstoff in Assoziationsstudien über den Zusammenhang mit der Fleischnutzung gebraucht werden, was bis jetzt nicht nachgeforscht wurde. Szewczuk M., 2015.Association of a genetic marker at the bovine Janus kinase 2 locus (JAK2/RsaI) with milk production traits of four cattle breeds. Journal of Dairy Re-search, 82 (3), 287-292.

Usman T., Wang Y., Liu C., Wang X., Zhang Y., Yu Y., 2015. Association study of single nucleotide polymorphisms in JAK2 and STAT5B genes and their differential mRNA expression with mastitis susceptibility in Chinese Holstein cattle. Animal Gene-tics, 46, 371-380.

367



KORELACJE GENETYCZNE I FENOTYPOWE POMI ĘDZY CECHAMI ZDOLNO ŚCI UDOJOWEJ A CECHAMI

PŁODNOŚCI I LICZB Ą KOMÓREK SOMATYCZNYCH W MLEKU

Bartosz Szymik1, Piotr Topolski1, Magdalena Jakiel1, Wojciech Jagusiak2,

Kacper Żukowski1

1 Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Dział Genetyki i Hodowli Zwierząt, 32-083 Balice k. Krakowa

2 Uniwersytet Rolniczy, Katedra Genetyki i Metod Doskonalenia Zwierząt, Kraków, Polska e-mail: [email protected]

Celem badań było oszacowanie korelacji genetycznych i fenotypowych

pomiędzy cechami zdolności udojowej bydła rasy polskiej holsztyńsko-fryzyjskiej: szybkość oddawania mleka (SOM) i temperament (TEM), a ce-chami płodności: wskaźnik niepowtarzalności unasieniania jałówek (NRJ), wskaźnik niepowtarzalności unasieniania krów (NRC), długość przestoju popo-rodowego (PP), długość okresu międzyciążowego (OMC) oraz liczbą komórek somatycznych w mleku (LKS) w trzech następujących po sobie laktacjach. Dane obejmowały wyniki rutynowej oceny cech zdolności udojowej 11 901 krów, które zgromadzono w systemie SYMLEK należącym do Polskiej Fede-racji Hodowców Bydła i Producentów Mleka. Cechy zdolności udojowej były oceniane podczas drugiego próbnego udoju, w latach od 2007 do 2014. Kom-ponenty (ko)wariancji genetycznych i fenotypowych cech zdolności udojowej i pokroju oszacowano za pomocą metody największej wiarogodności z ograni-czeniami REML na podstawie algorytmu AIREML, który został zaimplemen-towany w oprogramowaniu AIREMLF90 (Misztal, 2008). W badaniach zasto-sowano dwucechowy model obserwacji. Jako efekty stałe, uwzględniono efekt podklasy stado-rok-sezon, fazy laktacji, udziału genów rasy holsztyńsko-fryzyjskiej oraz wieku ocielenia. Oszacowania korelacji genetycznych i feno-typowych cech zdolności udojowej z cechami płodności oraz LKS były prze-prowadzane wielokrotnie wykorzystując dwie cechy zdolności udojowej oraz jedną z cech płodności lub LKS.

Uzyskane współczynniki korelacji genetycznych (rG) pomiędzy SOM a badanymi cechami płodności mieściły się w przedziale od - 0,13 (rG) dla NRJ

368

do 0,21 dla PP. Współczynniki korelacji genetycznych pomiędzy TEM a bada-nymi cechami płodności znajdowały się w przedziale od - 0,01 dla NRJ do 0,03 dla OMC. Z kolei, współczynniki korelacji fenotypowych między SOM wyno-siły od -0,47 (rP) dla PP do -0,09 dla OMC, a fenotypowe skorelowanie TEM z cechami pokroju było niewielkie i wynosiło od – 0,07 dla NRC do 0,07 dla PP.

Współczynniki korelacji genetycznych (rG) pomiędzy SOM a liczbą komórek somatycznych w mleku w trzech następujących po sobie laktacjach malały od 0,59 w pierwszej laktacji do – 0,02 w trzeciej laktacji. Natomiast korelacje genetyczne pomiędzy TEM a liczbą komórek somatycznych w mleku wzrastały od 0,04 dla laktacji pierwszej do 0,37 dla laktacji trzeciej. Z kolei, współczynniki korelacji fenotypowych pomiędzy SOM a liczbą komórek so-matycznych również malały w przedziale od 0,08 dla laktacji pierwszej do 0,02 dla laktacji trzeciej, a pomiędzy TEM a liczbą komórek somatycznych wzrasta-ły od – 0,01 w laktacji pierwszej do 0,04 dla laktacji trzeciej.

Uzyskane parametry genetyczne w krajowej populacji krów rasy pol-skiej holsztyńsko-fryzyjskiej są na ogół umiarkowane i mieszczą się w zakresie opublikowanych w literaturze wartości dla tej grupy cech. Otrzymany rząd wielkości współczynników korelacji genetycznych pozwala na ich wykorzy-stanie do opracowywania optymalnej strategii selekcji w zakresie doskonalenia w populacji cech zdolności udojowej.

369



GENETISCHE UND PHÄNOTYPISCHE KORRELATIONEN ZWISCHEN DEN MELKEIGENSCHAFTEN, DEN FRUCHT-

BARKEITSKENNZAHLEN UND DER ANZAHL VON SOMATISCHEN ZELLEN IN MILCH

Bartosz Szymik1, Piotr Topolski1, Magdalena Jakiel1, Wojciech Jagusiak2,

Kacper Żukowski1

1 Abteilung für Genetik und Tierzucht, Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinsti-tuts, 32-083 Balice bei Kraków,

2 Landwirtschaftsuniversität, Lehrstuhl für Genetik und Tiervervollkommnungsmethoden, Krakau, Polska, e-mail: [email protected]

Das Ziel der Untersuchung war die Schätzung der genetischen und

phänotypischen Korrelation zwischen den Melkeigenschaften der polnischen Rasse der Holstein-Friesian-Rinder (Geschwindigkeit der Milchabgabe), dem Temperament und den Fruchtbarkeitskennzahlen: (Non-Return-Rate der Kal-benbesamung, Non-Return-Rate der Kuhbesamung, Länge der Rastzeit, Länge der Serviceperiode) und der Anzahl der somatischen Zellen in der Milch während drei nacheinander folgenden Laktationen. Die Daten umfassten Er-gebnisse einer Routinebeurteilung der Melkeigenschaften von 11.901 Kühen, die im System SYMLEK der Polnischen Föderation der Viehzüchter und Milchproduzenten erfasst wurden. Die Melkeigenschaften wurden beim zweiten Probemelken in den Jahren von 2007 bis 2014 beurteilt. Die Kompo-nenten der genetischen und phänotypischen (Ko)varianz der Melkeigenschaften und der Art wurden mithilfe der glaubwürdigsten Methode mit REML-Einschränkungen aufgrund des Algorithmus AIREML geschätzt, der in der Anwendung AIREMLF90 implementiert wurde (Misztal, 2008). In der Unter-suchung wurde das Zwei-Merkmal-Beobachtungsmodell angewandt. Als Dau-ereffekte wurden Effekte der Subklasse Herde-Jahr-Saison, der Laktation-sphase, des Anteils der Gene der Holstein-Friesian-Rasse und des Alters der Kalbung berücksichtigt. Die Schätzungen der genetischen und phänotypischen Korrelation der Melkeigenschaften mit Fruchtbarkeitskennzahlen und der An-zahl der somatischen Zellen in der Milch wurden mehrmals durchgeführt, wobei zwei Melkeigenschaften und eine der Fruchtbarkeitskennzahlen oder die Anzahl der somatischen Zellen in der Milch berücksichtigt wurden.

370

Gewonnene Faktoren der genetischen Korrelation (rG) zwischen der Geschwindigkeit der Milchabgabe und den untersuchten Fruchtbarkeitskenn-zahlen befanden sich im Bereich von -0,13 (rG) für Non-Return-Rate der Kal-beninsemination bis 0,21 für die Länge der Rastzeit. Faktoren der genetischen Korrelation zwischen dem Temperament und den untersuchten Fruchtbarkeit-skennzahlen befanden sich im Bereich von -0,01 für Non-Return-Rate der Kal-beninsemination bis 0,03 für die Länge der Serviceperiode. Wiederum Fak-toren der phänotypischen Korrelation zwischen der Geschwindigkeit der Milchabgabe betrugen von -0,47 (rP) für die Länge der Rastzeit bis -0,09 für die Länge der Serviceperiode und die phänotypische Korrelation zwischen dem Temperament und den Arteigenschaften war gering und betrug von -0,07 für Non-Return-Rate der Kuhinsemination bis 0,07 für die Länge der Rastzeit.

Faktoren der genetischen Korrelation (rG) zwischen der Geschwindig-keit der Milchabgabe und der Anzahl der somatischen Zellen in der Milch während drei nacheinander folgenden Laktationen wurden kleiner: von 0,59 während der ersten Laktation bis -0,02 während der dritten Laktation. Ge-netische Korrelation zwischen dem Temperament und der Anzahl der soma-tischen Zellen in der Milch stiegen von 0,04 für die erste Laktation bis auf 0,37 für die dritte Laktation. Faktoren der phänotypischen Korrelation zwischen der Geschwindigkeit der Milchabgabe und der Anzahl der somatischen Zellen in der Milch sanken dagegen im Bereich von 0,08 für die erste Laktation bis auf 0,02 für die dritte Laktation und zwischen dem Temperament und der Anzahl der somatischen Zellen in der Milch stiegen von -0,01 für die erste Laktation bis auf 0,04 für die dritte Laktation.

Die meisten gewonnenen genetischen Parameter in der polnischen Population der polnischen Rasse der Holstein-Friesian-Rinder sind moderat und befinden sich im Bereich der in der Literatur veröffentlichten Werte für diese Gruppe der Eigenschaften. Die gewonnene Größenordnung der Faktoren der genetischen Korrelation lässt sie für die Erarbeitung einer optimalen Selek-tionsstrategie im Bereich der Vervollkommnung der Melkeigenschaften der Population nutzen.

371



POLIMORFIZM GENÓW ZWI ĄZANYCH Z ODPORNOŚCIĄ NA CHOROBY W POPULACJACH ŚWIŃ RAS RODZIMYC H

Szyndler-Nędza Magdalena1, Ropka-Molik Katarzyna 2,

Oczkowicz Maria2, Babicz Marek3, Szulc Karolina4, Skrzypczak Ewa4

Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, 32-083 Balice k. Krakowa 1Dział Genetyki i Hodowli Zwierząt, 2Dział Genomiki i Biologii Molekularnej Zwierząt

3Uniwersytet Przyrodniczy w Lublinie, Katedra Hodowli i Technologii Produkcji Trzody Chlewnej, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin

4 Uniwersytet Przyrodniczy w Poznaniu, Katedra Hodowli Zwierząt i Oceny Surowców, ul. Słoneczna 1, 62-002 Suchy las, Polska

Objęte programami ochrony świnie ras rodzimych utrzymywane są

w indywidualnych gospodarstwach rolnych, często z dostępem do wolnych wybiegów. Obserwacje terenowe hodowców utrzymujących rasy rodzime i wysoko produkcyjne wskazują, że rasy złotnickie i puławska cechują się większą odpornością na czynniki chorobotwórcze, w tym odpornością na stres. Tezę tą częściowo potwierdzają badania Babicz i in. (2016), którzy wykazali, że w czasie odchowu prosiąt lochy rasy puławskiej, w porównaniu do loch rasy polskiej białej zwisłouchej, cechują się mniejszą podatnością na czynniki stre-sowe i lepiej odchowują prosięta. Odpowiednia zdrowotność populacji oraz jej zdolności adaptacyjne do zmiennych warunków środowiskowych wynikają przede wszystkim ze zmienności genetycznej. Im większa jest pula genów w określonej populacji, tym silniejsze są jej zdolności adaptacyjne (Fredholm i in., 1993). Praca hodowlana w populacjach świń ras rodzimych, prowadzona w oparciu o kontrolę inbredu i wybrane wskaźniki cech użytkowych, może przyczynić się do znacznego zubożenia puli genów czyli zmniejszenia zmien-ności genetycznej. W celu uniknięcia tego niekorzystnego zjawiska zalecane jest monitorowanie zmian w strukturze genetycznej populacji na podstawie wskaźników polimorfizmu alleli loci markerowych (Fredholm i in., 1993; Cha-ron i Świtoński, 2000).

Celem badań było określenie polimorfizmu genów kodujących produk-ty uczestniczące w reakcji organizmu na czynnik chorobotwórczy. Pod uwagę wzięto gen FUT1 związany z odpornością na choroby indukowane obecnością patogennych szczepów Escherichia coli., gen CRP, którego produkt, białko C-RP, jako jedno z pierwszych uczestniczy w odpowiedzi organizmu na infekcję, stan zapalny lub uraz (Pinton i in., 2000) i gen COX2 (Cyklooksygenaza-2),

372

która ulega aktywacji w czasie reakcji zapalnej, kiedy dochodzi do rozwoju odpowiedzi immunologicznej (Claria, 2003).

Materiał biologiczny (cebulki włosowe) pobrano od 278 loch ras ro-dzimych (103 szt. rasy puławskiej, 80 szt. rasy złotnickiej pstrej i 95 szt. rasy złotnickiej białej). Na wyizolowanym DNA oznaczono polimorfizm genu FUT 1 - wg Kreucer i in (2013), COX2 - wg Sironen i in. (2010) i CRP - wg Chomdej i in. (2004). Wyniki przedstawiono w tabeli 1. Pod względem fre-kwencji polimorfizmów genów związanych ze zdrowotnością populacje świń ras puławskiej i złotnickiej pstrej były w stanie równowagi genetycznej. Ozna-cza to, że na frekwencję tych polimorfizmów oddziaływanie czynników mię-dzy innymi takich jak: dryf genetyczny, selekcja, dobór do kojarzeń był staty-stycznie nie istotny. W rasie złotnickiej białej we frekwencji genów FUT1 i CRP stwierdzono także stan równowagi genetycznej, ale w przypadku genu COX2 wykazano, że frekwencja oczekiwana genotypów jest istotnie różna (P≤0,05) od frekwencji obserwowanej. Generalnie we wszystkich rasach ro-dzimych najwięcej loch posiadało w genotypie allel COX22 (od 87% w rasie puławskiej do 90,4% w rasie złotnickiej białej) oraz CRPG (od 57,58% w rasie złotnickiej białej do 77,55 w rasie puławskiej). W przypadku genu FUT1 w rasie puławskiej najwięcej osobników posiadało allel FUT1A (56,03%), na-tomiast w rasach złotnickich allel FUT1G (około 70%). Porównując uzyskane wyniki dotyczące frekwencji genu FUT1 z badaniami wykonanymi dla ras złotnickich przez Klukowska i in. w roku 1999, stwierdzić można, że w rasie złotnickiej pstrej było wówczas więcej osobników z allelem FUT1A (63%) ani-żeli w obecnie analizowanej populacji tej rasy. Nie zmieniła się natomiast fre-kwencja allel FUT1G (79%) w rasie złb. W rasie puławskiej Pastwa i in (2016) stwierdzili podobnie jak w niniejszej pracy, że najliczniej w populacji wystę-pował allel FUT1A (62,5%).

Tabela 1. Frekwencja genotypów i alleli genów w populacjach świń ras rodzimych

Rasa

Genotyp

Frekwencja obserwowana [%]

Frekwencja oczekiwana [%] H-W

p-value genotyp allel genotyp

Puławska COX2 11 1 1 - 13 1,69 0,5418 12 24 22,62

22 75 2 - 87 75,69 CRP AA 4,85 A 12,45 5,04

0,586 AG 36,89 34,82 GG 58,25 G 77,55 60,14

FUT1 AA 35,42 A 56,03 32,07 0,1421 AG 41,67 49,12

GG 22,92 G 43,37 18,81

373

Złotnicka pstra

COX2 11 1,32 1- 15,31 2,34 0,3126 12 28,95 25,93

22 69,74 2 -84,69 71,73 CRP AA 8,75 A 32,65 10,66

0,2606 AG 48,75 43,98 GG 42,50 G 67,35 45,36

FUT1 AA 8,22 A 30,1 9,06 0,6726 AG 43,84 42,08

GG 47,95 G 69,9 48,86 Złotnicka biała

COX2 11 3,16 1 - 9,6 0,92 0,0155 12 13,68 17,35

22 83,16 2 - 90,4 81,73 CRP AA 19,15 A 42,42 18,00

0,6268 AG 46,81 48,85 GG 34,04 G 57,58 33,15

FUT1 AA 6,52 A 29,08 8,46 0,2624 AG 45,65 41,25

GG 47,83 G 70,92 50,29

Podsumowując można stwierdzić, że pod względem frekwencji poli-

morfizmów genów związanych ze zdrowotnością populacje świń ras rodzi-mych, były w większości w stanie równowagi genetycznej, z wyjątkiem poli-morfizmu w genie COX2 w rasie złotnickiej białej (P≤0,05). We wszystkich rasach najwięcej osobników posiadało w genotypie allel COX22 oraz CRPG.

Rasy rodzime różniły się pod względem frekwencji w genie FUT1, w rasie pu-ławskiej najwięcej osobników posiadało allel FUT1A, a w rasach złotnickich allel FUT1G. Wykazano również, że w rasie złotnickiej pstrej w porównaniu do wyników z roku 1999 zmniejszyła się frekwencja allelu FUT1A.

374



POLYMORPHISMUS DER GENE, DIE MIT DER IMMUNITÄT GEGEN KRANKHEITEN VERBUNDEN SIND, IN DEN

POPULATIONEN DER HEIMISCHEN SCHWEINERASSEN

Szyndler-Nędza Magdalena1, Ropka-Molik Katarzyna 2, Oczkowicz Maria2, Babicz Marek3, Szulc Karolina4, Skrzypczak Ewa4

Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, 32-083 Balice bei Kraków,

1 Abteilung für Genetik und Tierzucht, e-mail: [email protected] 2 Abteilung für Genomik und Molekularbiologie der Tiere,

3 Naturwissenschaftliche Universität Lublin, Lehrstuhl für Zucht und Produktionstechnologie der Schweine, ul. Akademicka 13, 20-950 Lublin.

4 Naturwissenschaftliche Universität Posen, Lehrstuhl für Tierzucht und Rohstoffbeurteilung, ul. Słoneczna 1, 62-002 Suchy Las, Polen

Mit Schutzprogrammen erfasste Schweine der heimischen Rassen wer-den in individuellen Höfen gehalten, oft mit Zugang zu Ausläufen. Feldbeo-bachtungen der Züchter, die heimische und hochproduktive Rassen halten, er-weisen, dass sich die Rassen Złotnicka und Puławska durch größte Immunität gegen Krankheitserreger, u.a. Stress, auszeichnen. Die These bestätigen teil-weise die Forschungsergebnisse von Babicz et al. (2016), die bewiesen haben, dass sich Bachen der Rasse Puławska im Vergleich mit den der Rasse Pol-nisches weißes Schwein mit herabhängenden Ohren während der Aufzucht der Ferkel durch eine geringere Anfälligkeit gegen Stressfaktoren auszeichnen und ihre Ferkel besser aufziehen. Eine entsprechende Gesundheit der Population und deren Adaptationsfähigkeiten an Umweltbedingungen resultieren vor allem aus der genetischen Veränderbarkeit. Je größer der Genpool in der Population, desto stärker deren Adaptationsfähigkeiten (Fredholm et al., 1993). Die Zuchtarbeit an den Populationen der Schweine von heimischen Rassen, die an-hand der Kontrolle der Inzucht und ausgewählter Nutzeigenschaften geführt wird, kann zu einer weitgehenden Verarmung des Genpools beitragen, also zur Reduktion der genetischen Veränderbarkeit. Um diese ungünstige Erscheinung zu vermeiden, wird empfohlen, Veränderungen der genetischen Struktur der Population aufgrund der Richtwerte des Polymorphismus von Allelen der Loci-Marker zu beaufsichtigen (Fredholm et al., 1993; Charon und Świtoński 2000).

Das Ziel der Untersuchung war die Bestimmung des Polymorphismus der Gene, die Produkte kodieren, die an der Reaktion des Organismus auf

375

Krankheitserreger beteiligt sind. Es wurden das Gen FUT1 berücksichtigt, das mit der Immunität gegen Krankheiten verbunden ist, die durch die Anwesen-heit der pathogenen Stämme von Escherichia coli. induziert werden, das Gen CRP, dessen Produkt, das Protein C-RP, als eines der ersten an der Antwort des Organismus auf eine Infektion, Entzündung oder Trauma beteiligt ist (Pinton et al. 2000) und das Gen COX2 (Cyclooxygenase-2), die bei einer Entzündung aktiviert wird, wenn die Immunantwort entwickelt wird (Claria 2003).

Das biologische Material (Haarwurzeln) wurde von 278 Bachen der heimischen Rasse genommen (103 Stück der Rasse Puławska, 80 Stück der Rasse Złotnicka gescheckt und 95 Stück der Rasse Złotnicka weiß). In der isolierten DNS wurde der Polymorphismus des Gens FUT 1 – nach Kreucer et al. (2013), COX2 – nach Sironen et al. (2010) und CRP – nach Chomdej et al. (2004) markiert. Ergebnisse wurden in der Tabelle 1 dargestellt. Unter dem Gesichtspunkt der Frequenz der Polymorphismen der Gene, die mit der Ge-sundheit verbunden sind, waren die Schweine der Rasse Puławska und Złot-nicka im Zustand des genetischen Gleichgewichts. Dies bedeutet, dass die Einwirkung solcher Faktoren wie u.a. Gendrift, Selektion und die Auswahl für das Paaren für die Frequenz dieser Polymorphismen statistisch nicht relevant war. Bei der Rasse Złotnicka weiß wurde in der Frequenz der Gene FUT1 und CRP auch ein Zustand des genetischen Gleichgewichts festgestellt, aber im Falle des Gens COX2 wurde erwiesen, dass sich die erwartete Frequenz der Genotype (P≤0,05) von der beobachteten wesentlich unterscheidet. Generell hatten die meisten Bachen aller heimischen Rassen in ihrem Genotyp das Allel COX22 (von 87% der Rasse Puławska bis 90,4% der Rasse Złotnicka weiß) und CRPG (von 57,58% der Rasse Złotnicka weiß bis 77,55 der Rasse Puławska). Im Falle des Gens FUT1 bei der Rasse Puławska hatten die meisten Exemplare das Allel FUT1A (56,03%) und in beiden Rassen Złotnicka das Allel FUT1G (ca. 70%). Beim Vergleichen der gewonnenen Ergebnisse in Bezug auf die Frequenz des Gens FUT1 mit den Untersuchungen an den Rassen Złotnicka von Klukowska et al. 1999 kann festgestellt werden, dass damals mehr Exem-plare der Rasse Złotnicka gescheckt das Allel FUT1A (63%) als heute hatten. Die Frequenz des Allels FUT1G (79%) bei der Rasse Złotnicka weiß hat sich dagegen nicht verändert. Bei der Rasse Puławska stellten Pastwa et al. (2016), ähnlich wie in der vorliegenden Bearbeitung, dass in der Population das Allel FUT1A (62,5%) am meisten auftrat.

376

Tabelle 1. Die Frequenz der Genotype und der Genallele in den Populationen der heimischen Schweinerassen

Rasse

Genotyp Beobachtete Frequenz [%]

Erwartete Frequenz [%] H

p-value Genotyp Allel Geno Typ

Rasse Puławska

COX2 11 1 1–13 1,69 0,5418 12 24 22,62

22 75 2–87 75,69 CRP AA 4,85 A 12,45 5,04

0,586 AG 36,89 34,82 GG 58,25 G 77,55 60,14

FUT1 AA 35,42 A 56,03 32,07 0,1421 AG 41,67 49,12

GG 22,92 G 43,37 18,81 Rasse

Złotnicka gescheckt

COX2 11 1,32 1–15,31 2,34 0,3126 12 28,95 25,93

22 69,74 2–84,69 71,73 CRP AA 8,75 A 32,65 10,66

0,2606 AG 48,75 43,98 GG 42,50 G 67,35 45,36

FUT1 AA 8,22 A 30,1 9,06 0,6726 AG 43,84 42,08

GG 47,95 G 69,9 48,86 Rasse

Złotnicka weiß

COX2 11 3,16 1–9,6 0,92 0,0155 12 13,68 17,35

22 83,16 2–90,4 81,73 CRP AA 19,15 A 42,42 18,00

0,6268 AG 46,81 48,85 GG 34,04 G 57,58 33,15

FUT1 AA 6,52 A 29,08 8,46 0,2624 AG 45,65 41,25

GG 47,83 G 70,92 50,29

Zusammenfassend kann festgestellt werden, dass unter dem Gesi-chtspunkt der Frequenz der Polymorphismen der Gene, die mit der Gesundheit verbunden sind, die Populationen der Schweine der heimischen Rassen meis-tens im Zustand eines genetischen Gleichgewichts waren, mit Ausnahme des Polymorphismus des Gens COX2 bei der Rasse Złotnicka weiß (P≤0,05). Bei allen Rassen hatten die meisten Exemplare in ihrem Genotyp das Allel COX22 und CRPG. Heimische Rassen unterschieden sich unter dem Gesichtspunkt der Frequenz des Gens FUT1, in der Rasse Puławska hatten die meisten Exemplare das Allel FUT1A und in beiden Rassen Złotnicka das Allel FUT1G. Es wurde auch erwiesen, dass sich bei der Rasse Złotnicka gescheckt im Vergleich zu den Ergebnissen von 1999 die Frequenz des Allels FUT1A verkleinert hat.

377



PRAKTYCZNE ZASTOSOWANIE NATURALNEGO ODSADZANIA ŹREBIĄT PRZEZ KLACZE W WARUNKACH

HODOWLI ZACHOWAWCZEJ

Iwona Tomczyk-Wrona

Instytut Zootechniki PIB, Dział Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt, 32-083 Balice k. Krakowa, Polska, e-mail: [email protected]

Odsadzanie źrebiąt od matki jest jednym z podstawowych problemów w wychowie źrebiąt. Wszelkie zalecenia odnośnie tego tematu mają charakter bardziej teoretyczny, ponieważ mało jest opracowań dotyczących tego zagad-nienia. Natomiast proces odsadzania i odchowu ma zasadnicze znaczenie dla dalszego rozwoju somatycznego koni. Obecne odsadzanie źrebiąt często od-bywa się w drastyczny sposób hamujący rozwój źrebięcia. Sposób naturalnego odsadzania źrebiąt byłby bardzo przydatny w niewielkich gospodarstwach, nie mających terenu na wydzielenie odrębnych okólników dla odsadzanych źre-biąt. Jest to tym bardziej potrzebne, gdyż jednym z podstawowych warunków uczestnictwa w programie ochrony zasobów genetycznych koni jest uzyskanie w ciągu dwóch lat co najmniej jednego źrebaka. Stąd problem ten dotyczy większości beneficjentów programów ochrony.

Materiał do badan stanowiły klacze huculskie oraz ich potomstwo utrzymywane w stadzie, w systemie bezstajennym, wolnowybiegowym, przy tradycyjnym sposobie żywienia. Ocenie poddano osiem klaczy huculskich oraz ich potomstwo urodzone w okresie trzech kolejnych lat. Ogółem badaniami objęto 16 źrebiąt. W okresie trwania doświadczenia konie utrzymywane były w stadzie (około 25-30 szt.) wraz z innymi końmi – dorosłymi wałachami i inny-mi klaczami huculskimi. Źrebięta nie były odłączane od matek, cały czas prze-bywały w stadzie. W celu możliwości pozostawania ogierków w stadzie i pro-wadzenia badań do wieku około dwóch lat, ogierki były kastrowane w wieku siedmiu miesięcy. Poszczególne dane zbierane były indywidualnie dla każdego źrebaka przez cały okres trwania doświadczenia. Źrebięta oceniane były od momentu urodzenia do wieku 21 miesięcy, co przy czteroletnim okresie trwa-nia doświadczenia dało trzy pełne okresy badań. Na przestrzeni lat dla koni opracowano szereg indeksów charakteryzujących ich budowę i pokrój. Do jed-nych z najważniejszych zalicza się indeks kościstości, który charakteryzuje

378

przede wszystkim budowę kończyn, a co za tym idzie również całego układu kostnego. Dla prawidłowego rozwoju kośćca najważniejsze są pierwsze dwa lata życia. Zaburzenia w rozwoju kościstości w tym okresie są już praktycznie nie do odrobienia w kolejnych latach. Biorąc pod uwagę znaczenie tej cechy w rozwoju młodych koni celem przeprowadzonych badań była ocena wzrostu i rozwoju cechy kościstości źrebiąt rasy huculskiej w warunkach hodowli za-chowawczej, ze szczególnym uwzględnieniem faktu naturalnego odsadzania źrebiąt przez ich matki. Przedstawiona analiza uzyskanych wyników potwier-dziła, że pozostawianie źrebiąt przy matkach i pozwalanie klaczom na regulo-wanie procesu odsadzania według własnych potrzeb i w oparciu o instynkt, nie przyniosło negatywnych skutków w rozwoju kośćca kolejnych źrebiąt. Jeżeli chodzi o naturalne odsadzanie źrebiąt przez matki to nie był to jednoznacznie określony termin. Był to proces długofalowy, przebiegający stopniowo i regu-lowany przez klacze w zależności od zaistniałych warunków. Analiza staty-styczna nie wykazała negatywnego wpływu na wzrost i rozwój układu kostne-go u źrebiąt w żadnej z grup, gdzie uwzględniono płeć, ojca i roku urodzenia źrebiąt. Pośrednio można stwierdzić, że nie odbiło się to również na stanie zdrowia klaczy matek, skoro mogły odchować nawet trzy źrebaki pod rząd, u których to nie stwierdzono statystycznych różnic w rozwoju kościstości. Praca wykonana w ramach tematu wieloletniego 17-1.20.9

379



DIE PRAKTISCHE ANWENDUNG DER NATÜRLICHEN

ABSETZUNG VON FOHLEN DURCH DIE STUTEN UNTER DEN BEDINGUNGEN DER ERHALTUNGSZUCHT

Iwona Tomczyk-Wrona

Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, Abteilung für den Schutz

der genetischen Ressourcen von Tieren, 32-083 Balice bei Kraków, Polen e-mail: [email protected]

Die Absetzung des Fohlens von der Mutter ist eines der Hauptprobleme bei der Fohlenaufzucht. Sämtliche diesbezüglichen Empfehlungen haben einen eher theoretischen Charakter, da es nicht viele Untersuchungen zu diesem Thema gibt, obwohl der Prozess der Absetzung und der Aufzucht von grundle-gender Bedeutung für die weitere somatische Entwicklung des Tiers ist. Heute finden die Absetzung des Fohlens oft auf drastische, die Entwicklung des Foh-lens hemmende Weise statt. Die Form einer natürlichen Absetzung wäre sehr nützlich für kleinere Betriebe, die über kein Gelände für einen gesonderten Auslauf auf der Koppel haben. Das ist umso notwendiger, als eine der Grund-bedingungen für die Teilnahme am Programm zum Schutz der genetischen Ressourcen von Pferden darin besteht, innerhalb von zwei Jahren wenigstens ein Fohlen zu erzeugen. Deshalb betrifft das Problem alle Nutznießer des Pro-gramms. Die Untersuchung wurde an Huzulenstuten und ihren Nachkommen durchgeführt, die in der Herde in einem stalllosen Freilaufsystem bei traditio-neller Fütterung gehalten werden. Bewertet wurden 8 Stuten und ihre Nach-kommen, die innerhalb von drei Jahren zur Welt kamen. Insgesamt waren dies 16 Fohlen. Während des Untersuchungszeitraums wurden die Pferde in einer Herde von 25 bis 30 Stück zusammen mit anderen Pferden – erwachsenen Wal-lachen und anderen Stuten – gehalten. Die Fohlen wurden nicht von den Mut-tertieren getrennt und hielten sich die ganze Zeit in der Herde auf. Zum Zweck der Belassung der Junghengste in der Herde wurden diese im Alter von 7 Mo-naten kastriert. Die einzelnen Daten wurden gesondert für jedes Fohlen über den gesamten Untersuchungszeitraum hinweg erhoben. Sie wurden von der Geburt bis zum Alter von 21 Monaten bewertet, was bei einem vierjährigen Beobachtungszeitraum drei vollständige Untersuchungszyklen ergab. Mit den

380

Jahren wurde eine Reihe von Indikatoren aufgestellt, die Körperbau und Habi-tus der Pferde betreffen. Zu den wichtigsten zählt der Knochenindex, der vor allem den Bau der Extremitäten charakterisiert und damit auch des gesamten Skeletts. Für eine günstige Entwicklung des Knochengerüsts sind die ersten beiden Lebensjahre von besonderer Bedeutung. Störungen der Knochenbildung in diesem Lebensalter sind praktisch nicht wieder auszugleichen. Im Hinblick auf die Wichtigkeit dieser Eigenschaft für die Entwicklung der Jungpferde be-stand das Ziel der Untersuchung in einer Bewertung des Anstiegs und der Ent-wicklung des Merkmals der Knochigkeit bei unter den Bedingungen der Erhal-tungszucht gehaltenen Huzulenfohlen mit besonderer Berücksichtigung der na-türlichen Absetzung der Fohlen durch die Mutter. Die Analyse der Ergebnisse belegt, dass die Belassung der Fohlen bei den Müttern, denen die Regelung des Abstellungsprozesses nach eigenen Bedürfnissen und Instinkt selbst überlassen wurde, keine negativen Folgeerscheinungen bezüglich der Entwicklung des Knochengerüsts zeitigte. Bei der natürlichen Absetzung der Fohlen durch die Mütter handelt es sich nicht um einen genau bestimmbaren Termin, sondern um einen Prozess, der schrittweise verläuft und von den Stuten je nach Bedin-gungen geregelt wird. Mittelbar lässt sich feststellen, dass er auch auf die Ge-sundheit der Mutterstuten keine negativen Auswirkungen hatte, wenn diese in der Lage waren, drei Fohlen in Folge aufzuziehen, ohne dass statistische Ab-weichungen in der Entwicklung des Knochenbaus festzustellen gewesen wären. Diese Arbeit wurde im Rahmen der langfristigen Aufgabe 17-1.20.9 erstellt.

381



STRATEGIA DZIAŁA Ń INSTYTUTU ZOOTECHNIKI PIB W ZAKRESIE OCHRONY ZASOBÓW GENETYCZNYCH

KONI METOD Ą IN SITU I EX SITU

Iwona Tomczyk-Wrona

Instytut Zootechniki PIB, Dział Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt, 32-083 Balice k. Krakowa, Polska, e-mail: [email protected]

W 1999 roku w Polsce rozpoczęto prace nad Krajowym Programem Ochrony Zasobów Genetycznych Zwierząt, którego nadrzędnym celem było zapewnienie, że różnorodność genetyczna zwierząt gospodarskich niezbędnych do produkcji żywności i dla rolnictwa, będzie zachowana obecnie i w przyszło-ści. W maju 2000 roku Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi zaakceptował do realizacji programy ochrony zasobów genetycznych poszczególnych populacji, a w 2002 r. powierzyło ich koordynację Instytutowi Zootechniki w Balicach. Programy te zawierają informacje o historii powstania danej rasy i uzasadnie-nie konieczności jej ochrony, precyzują cele i harmonogram działań, a także zakres ochrony in situ i ex situ. Programy określają także zasady i metody pra-cy hodowlanej oraz wskazują organizacje odpowiedzialne za ich realizację. Hodowla zachowawcza polskich ras koni jest ważną częścią krajowego pro-gramu. Od 2000 roku biorą w nim udział dwie rdzennie polskie rasy koni: ko-niki polskie i hucuły, od wieków związane z terenami naszego kraju. W 2005 roku na wniosek PZHK programem ochrony objęto konie małopolskie i ślą-skie. W 2007 roku dołączyły konie wielkopolskie, a od 2008 roku dwie kolejne populacje – konie zimnokrwiste w typie sokólskim i sztumskim. W 2016 roku w programach ochrony zasobów genetycznych koni uczestniczyło łącznie 6577 klaczy w 1409 stadach. Programy ochrony zasobów genetycznych realizowane są głównie metodą in situ, która umożliwia ochronę poprzez użytkowanie z jednoczesnym umiarkowanym doskonaleniem specyficznych i wartościo-wych cech danej rasy. Tylko w przypadkach wyjątkowych prowadzi się ochro-nę rodzimych ras i odmian zwierząt w innych warunkach środowiskowych, niż te, w których zostały one wytworzone i do których są zaadaptowane. Jeśli moż-liwe jest utrzymywanie populacji żywych zwierząt, to stosuje się metodę in situ, lokalizując stada w rejonie tradycyjnego chowu poszczególnych ras. Ochrona ex situ to zachowanie materiału genetycznego w postaci żywych zwie-

382

rząt poza środowiskiem, w którym zostały wytworzone lub poza organizmem zwierzęcia w sztucznym środowisku, przeważnie jako tworzenie banków na-sienia, oocytów, zarodków, komórek lub tkanek. Do najważniejszych zadań w zakresie ochrony zasobów genetycznych koni należy: − wyodrębnienie z budżetu państwa puli środków finansowych na działania

związane z ochroną agrobioróżnorodności. − wspieranie programów ochrony zasobów genetycznych krajowych ras ko-

ni, w tym pokrycia kosztów chociaż częściowego utrzymania zwierząt w stadach uczestniczących w programach ochrony, wykupu materiału ho-dowlanego zagrożonego likwidacją oraz gromadzenia i przechowywania materiału biologicznego (Krajowy Bank Materiałów Biologicznych Balice – oddział konie),

− zachowanie najcenniejszych zasobów genetycznych koni polskich rodzimych ras w postaci utworzonych kolekcji,

− inicjowanie nowych i promowanie realizowanych programów zachowania zasobów genetycznych koni,

− wdrażanie systemu gromadzenia i przechowywania materiału biolo-gicznego ras o wysokiej wartości użytkowej dla zachowania ich zmienności genetycznej rasowej oraz zachowania zmienności genetycznej gatunkowej koni.

Praca wykonana w ramach tematu wieloletniego – 17-1.20.9

383



DIE STRATEGIE FÜR DIE MASSNAHMEN DES INSTITUT S

FÜR ZOOTECHNIK SFI IM BEREICH DES SCHUTZES DER GENETISCHEN RESSOURCEN VON PFERDEN MIT

IN-SITU- UND EX-SITU-VERFAHREN

Iwona Tomczyk-Wrona

Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, Abteilung für den Schutz der genetischen Ressourcen von Tieren, 32-083 Balice bei Kraków, Polen


1999 startete das Landesprogramm für den Schutz der genetischen Ressourcen von Tieren, dessen übergeordnetes Ziel die Aufrechterhaltung der genetischen Vielfalt der für die Nahrungsmittelproduktion und Landwirtschaft unverzichtbaren Nutztiere heute und in Zukunft ist. Im Mai 2000 akzeptierte der Minister für Landwirtschaft und Landentwicklung Programme für den Schutz der genetischen Ressourcen einzelner Populationen und übertrug deren Koordination 2002 dem Institut für Zootechnik in Balice. Diese Programme enthalten Informationen über die Entstehungsgeschichte der jeweiligen Rasse und eine Begründung für die Notwendigkeit ihres Schutzes. Sie präzisieren die Ziele und den Maßnahmenplan sowie den Umfang des Schutzes in situ und ex situ, darüber hinaus benennen sie die Grundsätze und Methoden des Zuchtbe-triebs sowie die dafür zuständigen Organisationen. Die Erhaltungszucht polni-scher Pferderassen ist ein wichtiger Teil des Programms. Seit dem Jahr 2000 nehmen daran zwei ursprüngliche polnische Rassen teil: Koniks und Huzulen. 2005 wurden auf Antrag des polnischen Pferdezüchterverbandes Kleinpolni-sche und Schlesische Pferde in das Zuchtprogramm aufgenommen, 2007 ka-men Großpolnische Pferde dazu und seit 2008 zwei weitere Populationen: Sokółka- und Sztum-Kaltblüter. Im Jahr 2016 nahmen an dem Programm zum Schutz der genetischen Ressourcen insgesamt 6577 Stuten in 1409 Herden teil. Die Programme zum Schutz der genetischen Ressourcen werden hauptsächlich in In-situ-Verfahren durchgeführt, die einen Schutz durch Nutzung bei gleich-zeitiger gemäßigter Veredelung der spezifischen wertvollen Merkmale der je-weiligen Rasse ermöglichen. Nur in außerordentlichen Fällen erfolgt der Schutz der einheimischen Rassen und Arten unter anderen Umgebungsbedin-gungen als denen, in denen sie geschaffen bzw. an die sie angepasst wurden.

384

Wenn die Aufrechterhaltung einer Population lebendiger Tier möglich ist, wird das In-situ-Verfahren angewandt, indem die Herden in ihrer Ursprungsregion gehalten werden. Der Ex-situ-Schutz beruht auf dem Erhalt des genetischen Materials in Form lebendiger Tiere außerhalb ihrer ursprünglichen Umgebung oder außerhalb des Organismus des Tieres in künstlicher Umgebung, vor allem Banken mit Samen, Oozyten, Embryonen, Zellen oder Gewebeteilen. Zu den wichtigsten Aufgaben zählen dabei: − die Erschließung staatlicher Mittel für den Schutz der Agrobiodiversität, − die Förderung der Programme zum Schutz der genetischen Ressourcen

einheimischer Pferderassen, darunter die Übernahme wenigstens eines Teils der Unterhaltskosten der an dem Programm teilnehmenden Tiere, der Aufkauf von liquidierungsgefähretem Zuchtmaterial und die Aufbewah-rung des biologischen Materials (Landesbank für biologisches Material Balice – Pferdeabteilung),

− der Erhalt der wertvollsten Merkmale ursprünglicher polnischer Pferderas-sen in Form von Sammlungen,

− die Initiierung neuer und die Unterstützung bestehender Programme für den Erhalt der genetischen Ressourcen von Pferden,

− die Implementierung eines Systems zur Sammlung und Aufbewahrung des genetischen Materials von Rassen mit hohem Nutzwert zwecks Erhalt ih-rer genetischen Rassen- und Gattungsvariabilität.

Diese Arbeit wurde im Rahmen der langfristigen Aufgabe 17-1.20.9 erstellt.

385



OCENA JAKO ŚCI KRIOKONSERWOWANEGO NASIENIA

KNURA UWARUNKOWANA SKŁADEM ROZCIEŃCZALNIKA

Monika Trzci ńska, Magdalena Bryła

Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy,

Dział Biotechnologii Rozrodu Zwierząt, 32-083 Balice k. Krakowa, Polska

Kriokonserwacja nasienia knura pozwala na zachowanie genetycznie uwarunkowanej różnorodności, racjonalne sterowanie rozrodem oraz wpływa na postęp hodowlany. Jednak technologia ta narusza działanie systemu endo-gennych antyoksydantów w nasieniu co prowadzi do obniżenia ruchliwości plemników, uszkodzenia błon plazmatycznych, wzrostu odsetka plemników wykazujących zmiany apoptotyczne. Dlatego w celu poprawy jakości nasienia knura po procedurze zamrażania-rozmrażania wprowadza się do składu roz-cieńczalnika mrożeniowego komponentów o działaniu antyoksydacyjnym.

Butylowany hydroksytoluen (BHT) to organiczny związek lipofilowy, wykorzystywany ze względu na właściwości przeciwutleniające zarówno w przemyśle spożywczym, paszowym jak i chemicznym. W rozrodzie zwierząt stosowany jest w celu zminimalizowania szoku chłodowego podczas kriokon-serwacji nasienia różnych gatunków zwierząt. m.in.: kozła , buhaja, psa, bawo-łu domowego.

Celem przeprowadzonych badań było określenie wpływu dodatku bu-tylowanego hydroksytoluenu do rozcieńczalnika mrożeniowego na jakość plemników knura. Doświadczenie przeprowadzono na nasieniu 5 knurów mie-szańców międzyrasowych (polska biała zwisłoucha x wielka biała polska) o masie ciała 251,4±24,4 kg i w wieku 17,6±0,6 miesięcy utrzymywanych w Stacji Eksploatacji Knurów w Kleczy Dolnej. Ogółem przebadano 35 ejaku-latów (7 ejakulatów/knur). Do doświadczenia przeznaczono ejakulaty, w któ-rych najniższy odsetek plemników o ruchu postępowym (PM) wynosił 85%, a odsetek plemników prawidłowych morfologicznie nie był niższy niż 80%. Do dalszych analiz zakwalifikowano 29 ejakulatów. Procedurę mrożenia nasienia knura przeprowadzono według metody własnej (Trzcińska i in., Instrukcja wdrożeniowa Instytut Zootechniki PIB, 6/2013). Nasienie kriokonserwowano w rozcieńczalniku żółtkowo-laktozowo-glicerolowym uzupełnionym różnymi

386

stężeniami BHT: 0 mM (kontrola); 0,5 mM (R1); 1,0 mM (R2); 1,5 mM (R3); 2,0 mM (R4). Jakość nasienia po rozmrożeniu oceniano na podstawie: odsetka plemników o ruchu postępowym (PM%:), odsetka plemników żywych (YO-PRO-1-/PI-: Vybrant® Apoptosis Assay Kit #4, Molecular Probes) oraz stopnia fragmentacji DNA plemników (TUNEL+ : In Situ Cell Death De-tection Kit, Roche). Najwyższy odsetek plemników o ruchu postępowym oraz plemników żywych stwierdzono w rozcieńczalniku R3 (74,6±5,2% oraz 61,3±5,2%) w porównaniu z rozcieńczalnikiem kontrolnym (38,5±2,6% oraz 35,8±5,6%). Niezależnie od zastosowanego rozcieńczalnika mrożeniowego, procedura zamrażania-rozmrażania nie indukuje fragmentacji DNA w plemni-kach knura. Poziom fragmentacji DNA plemnikowego wahał się w przedziale od 1,6±0,2% do 2,0±0,7%. Podsumowując wyniki badań można stwierdzić, że suplementacja rozcieńczalnika mrożeniowego butylowanym hydroksytoluenem o stężeniu 1,5 mM wykazuje wysokie właściwości ochraniające plemniki knu-ra przed uszkodzeniami kriogenicznymi.

Badania wykonano w ramach działalności statutowej Instytutu Zootechniki PIB (Zada-nie nr 02-017.1).

387



BEURTEILUNG DER QUALITÄT DES

KRYOKONSERVIERTEN EBERSAMENS, DIE DURCH DIE ZUSAMMENSETZUNG DES VERDÜNNUNGSMITTELS

BEDINGT IST

Monika Trzci ńska, Magdalena Bryła

Abteilung für Biotechnologie der Tierreproduktion, Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, 32-083 Balice bei Kraków, Polen

Die Kryokonservierung des Ebersamens lässt die genetisch bedingte Veränderbarkeit erhalten, die Tierreproduktion rational steuern und den Zucht-fortschritt beeinflussen. Doch diese Technologie beeinträchtigt die Wirkung der endogenen Antioxidantien im Samen, was zur Verminderung der Mobilität der Spermien, zur Beschädigung der plasmatischen Membranen und zur Steige-rung des Anteils an Spermien führt, die apoptotische Veränderungen aufwei-sen. Deswegen werden nach dem Verfahren des Einfrierens und Auftauens des Ebersamens zum Gefrierverdünnungsmittel Komponenten mit Antioxidations-wirkung hinzugefügt.

Butylhydroxytoluol (BHT) ist eine organische lipophile Verbindung, die in der Lebensmittel-, Futter-, als auch chemischen Industrie wegen ihrer Antioxidationseigenschaften angewandt wird. In der Tierreproduktion wird sie zwecks Minimierung des Kälteschocks bei der Kryokonservierung des Samens unterschiedlicher Tiergattungen, u.a. des Bocks, des Bullen, des Hundes oder des Büffels, angewandt.

Das Ziel der durchgeführten Untersuchung war die Bestimmung des Einflusses der Zugabe von Butylhydroxytoluol zum Gefrierverdünnungsmittel auf die Qualität der Eberspermien. Die Untersuchung wurde am Samen von fünf Ebern durchgeführt, die Mischlinge unterschiedlicher Rassen waren (pol-nische Schweinerasse mit herabhängenden Ohren x großes polnisches Schwein) mit dem Körpergewicht 251,4±24,4 kg und im Alter 17,6±0,6 Mona-te, die in der Ebernutzungsstation in Klecza Dolna gehalten werden. Insgesamt wurden 35 Ejakulate (sieben Ejakulate pro Eber) untersucht. Für die Untersu-chung wurden Ejakulate bestimmt, in denen der niedrigste Anteil der Spermien mit linearer Vorwärtsbewegung 85% betrug und der Anteil an morphologisch richtigen Spermien nicht kleiner als 80% war. Für weitere Analysen wurden 29

388

Ejakulate bestimmt. Das Verfahren des Einfrierens des Ebersamens wurde nach der eigenen Methode (Trzcińska et al., Umsetzungshandbuch, Institut für Zoo-technik - Staatliches Forschungsinstitut, 6/2013) durchgeführt. Der Samen wurde im Eidotter-Laktose-Glycerol-Verdünnungsmittel mit unterschiedlichen BHT-Konzentrationen – 0 mM (Kontrolle); 0,5 mM (R1); 1,0 mM (R2); 1,5 mM (R3); 2,0 mM (R4) – kryokonserviert. Die Qualität des Samens nach dem Auftauen wurde aufgrund folgender Kriterien bestimmt: Anteil der die Vor-wärtsbewegung aufweisenden Spermien (PM%:), Anteil der lebendigen Sper-mien (YO-PRO-1-/PI-: Vybrant® Apoptosis Assay Kit #4, Molecular Probes) und des DNS-Fragmentierungspegels der Spermien (TUNEL+: In Situ Cell Death Detection Kit, Roche). Der größte Anteil an Spermien, die Linearbewe-gung aufgewiesen haben, und an lebenden Spermien wurde im Verdünnungs-mittel R3 (74,6 ±5,2% und 61,3±5,2%) im Vergleich mit dem Kontrollverdün-nungsmittel (38,5±2,6% und 35,8±5,6%) festgestellt. Unabhängig von dem an-gewandten Gefrierverdünnungsmittel induziert das Verfahren des Einfrierens und des Auftauens keine DNS-Fragmentierung in den Eberspermien. Der Fragmentierungspegel der Spermien-DNS betrug zwischen 1,6±0,2% und 2,0±0,7%. Die Untersuchungsergebnisse zusammenfassend kann festgestellt werden, dass die Supplementierung des Gefrierverdünnungsmittels mit dem Butylhydroxytoluol in Konzentration 1,5 mM starke Eigenschaften aufweist, dank denen die Eberspermien vor kryogenischen Beschädigungen geschützt werden. Die Untersuchung wurde im Rahmen der satzungsmäßigen Tätigkeit des Instituts für Zootechnik - Staatliches Forschungsinstitut (Aufgabe Nr. 02-017.1) durchgeführt.

389



MAŁE ASOCJACJE I ICH WIELKIE ZNACZENIE

W GENOMOWEJ OCENIE WARTO ŚCI HODOWLANEJ BYDŁA MLECZNEGO

Kacper Żukowski, Monika Skarwecka

Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Dział Genetyki i Hodowli Zwierząt,

32-083 Balice k. Krakowa, Polska Cechy ilościowe warunkowane są przez wiele genów rozmieszczonych w genomie. Na przestrzeni ostatnich dekad, szczególnie dzięki rozwojowi me-tod biologii molekularnej oraz statystyki nastąpił znaczny rozwój metodologii, który umożliwił „rozszyfrowanie” znaczenia genów głównych i mniej znaczą-cych poligenów. W chwili obecnej gdy dysponujemy wysokowydajnymi tech-nologiami oznaczeń genomów zwierząt gospodarskich, takich jak mikormacie-rze SNP czy sekwencjonowanie następnej generacji (NGS), możliwe jest zi-dentyfikowanie większości genów warunkujących interesujące nas cechy. Po-dejście to dało podwaliny selekcji genomowej, która od ponad 10 lat jest wyko-rzystywana w selekcji zwierząt gospodarskich, w tym w selekcji genomowej bydła mlecznego (Meuwissen i wsp., 2001). Hodowcy na całym świecie wyko-rzystują tą technologię w celu poznania potencjału genetycznego zwierząt we wczesnym etapie ich rozwoju oraz wczesnym wyborze rodziców dla następ-nych pokoleń, przez co w znaczący sposób skróceniu ulega postęp genetyczny.

Początkowo niska dokładność oceny w porównaniu do metod konwen-cjonalnych opartych na potomstwie została znacznie zwiększona poprzez wy-korzystanie ogromnych populacji referencyjnych, dla których efekty poligenów estymowano na dziesiątkach tysięcy zwierząt. W Polsce dzięki przystąpieniu w 2012 roku do konsorcjum EuroGenomics (obecnie Spółdzielni EuroGeno-mics) dla ponad 30 tysięcy buhajów dla wybranych cech. Innym podejściem jest wykorzystanie jeszcze gęstszych mikromacierzy SNP lub NGS, które w dużo lepszy sposób opisują genom danego zwierzęcia niż obecnie stosowana w ocenie mikromacierz zawierająca 54k SNP (Illumina BovineSNP50K). La-boratoria genotypowania oferują dostęp do ponad 20 różnych rodzajów mi-kromacierzy SNP, które różnią się zarówno składem ilościowych jak i jako-ściowym dostępnych markerów genetycznych oraz co jest szczególnie istotne dla hodowcy – ceną produktu. W Jednak czy możliwe jest zwieszenie dokład-

390

ności genomowej oceny wartości hodowlanej (WGH) nie wykorzystując znacznie droższych mikromacierzy wysokiej gęstości czy NGS?

Badania prowadzone w wielu ośrodkach naukowych na świecie (God-dard i wsp., 2016; Kemper i wsp., 2016; Van Raden i wsp., 2017) dowodzą że wykorzystanie dodatkowych, często rzadkich (MAF<<0.01) markerów SNP, zwiększa dokładność genomowej oceny wartości hodowlanej. Van Raden i wsp (2017) wykazał średni wzrost dokładności oceny wh bydła dla pięciu wybra-nych cech o ponad 7 jednostek po dodaniu do podstawowego panelu wykorzy-stywanego do oceny (ponad 54k markerów) dodatkowego panelu markerów SNP. Dodatkowy panel (24k SNP) zbudowany był z markerów SNP wcześniej zidentyfikowanych jako wysoce istotne w badaniach asocjacyjnych oraz znaj-dujące się w pobliżu genów w oparciu o informację pochodzącą z sekwencjo-nowania następnej generacji. Badania prowadzone dla tych samych osobników genotypowanych z wykorzystaniem mikromacierzy wysokiej gęstości zawiera-jącej ponad 600k SNP zwiększyły średnio dokładność oceny o zaledwie 2 jed-nostki. Niewątpliwie badania te dowodzą, że nie jest konieczne wykorzystywa-nie ogromnych ilości danych (sekwencjonowanie następnej generacji oraz mi-kromacierz wysokiej gęstości) w celu zwiększenia dokładności oceny wh, ale wybór wysoce istotnych markerów SNP związanych z interesującymi nas ce-chami.

Kolejnym istotnym elementem wydaje się czas oraz poziom złożoności obliczeń. W chwili obecnej niemożliwym wydaje się wykorzystanie w ocenie rutynowej dla wielu tysięcy zwierząt sekwencji DNA. Istotny krok czyli impu-tacja osobników genotypowanych z udziałem mikromacierzy do sekwencji DNA może być bardzo długi. Z tego też względu celowym wydaje się ograni-czenie zbiorów danych.

Jednym z trendów, który w pełni realizuje wyżej zaproponowane zało-żenia jest projektowanie mikromacierzy, często niskiej gęstości, które poza podstawowym panelem wykorzystywanym do imputacji posiadają również ze-staw markerów związanych z mutacjami funkcjonalnymi. Mutacje te związane są nie tylko do diagnozowania chorób o podłoży genetycznym takich jak BLAD czy CVN, ale również związane z cechami ilościowymi, często o cha-rakterze poligenicznym, które są rutynowo oceniane u zwierząt takich jak wy-dajność białka czy też długowieczność. Przykładem takiego produktu jest mi-kromacierz Spółdzielni EuroGenomics EuroG10K, która w najnowszej wersji zawiera wiele mutacji wpływających na oceniane cechy.

Literatura

1. Meuwissen THE, Hayes BJ and Goddard ME (2001) Prediction of Total Ge-netic Value Using Genome-Wide Dense Marker Maps. Genetics, 157, 1819-1829.

391

2. Van Raden, PM, Tooker ME, O'Connell JO, Cole JB, Bickhart DM (2017) Se-lecting sequence variants to improve genomic predictions for dairy cattle. Ge-netics Selection Evolution. 49:32.

3. Goddard ME, Kemper KE, MacLeod IM, Chamberlain AJ, Hayes BJ (2016) Genetics of complex traits: prediction of phenotype, identification of causal polymorphisms and genetic architecture Proc. R. Soc. B 283 20160569; DOI: 10.1098/rspb.2016.0569.

4. Kemper KE, Littlejohn MD, Lopdell T, Hayes BJ, Bennett LE, Williams RP, Xu XQ, Visscher PM, Carrick MJ, Goddard ME (2016) Leveraging genetical-ly simple traits to identify small-effect variants for complex phenotypes BMC genomics 17 (1), 858

392



KLEINE ASSOZIATIONEN UND IHRE GROßE BEDEUTUNG

IN GENOMISCHER ZUCHTWERTSCHÄTZUNG DES MILCHVIEHS

Kacper Żukowski, Monika Skarwecka

Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, Abteilung für Genetik

und Tierhaltung, 32-083 Balice bei Kraków, Polen Die quantitativen Eigenschaften werden durch viele Gene bedingt, die sich in dem Genom befinden. In den letzten Jahrzehnten, insbesondere dank der Entwicklung von Methoden der Molekularbiologie und Statistik erfolgte ein wesentlicher Fortschritt in der Methodologie, der die „Entschlüsselung” der Bedeutung von Hauptgenen und weniger bedeutsamen Polygenen ermöglichte. Heutzutage, wenn wir über hocheffiziente Technologien zur Bestimmung von Genomen der Haustiere, wie SNP-Chips oder die Sequenzierung der nächsten Generation (NGS) verfügen, ist es möglich, die Mehrheit von Genen zu identi-fizieren, die für uns interessante Eigenschaften kodieren. Diese Herangehen-sweise schuf die Grundlagen für die genomische Selektion, die seit über 10 Jahren in der Selektion von Haustieren angewendet wird, darunter in der ge-nomischen Selektion von Milchvieh (Meuwissen et al., 2001). Diese Tech-nologie wird von Züchtern weltweit angewandt, um das genetische Potenzial von Tieren in ihren frühen Entwicklungsphasen und bei früher Elternwahl für die folgenden Generationen zu erkennen, wodurch der genetische Fortschritt bedeutsam beschleunigt werden kann.

Die anfangs niedrige Präzision der Schätzung im Vergleich zu konven-tionellen, auf der Nachkommenschaft basierenden Methoden wurde erheblich durch die Verwendung von riesigen Referenzpopulationen erhöht, für die die Effekte von Polygenen aufgrund von Zehntausenden von Tieren geschätzt wurden. In Polen, das 2012 dem Konsortium EuroGenomics (aktuell: EuroGe-nomics-Verbund) beigetreten war, wurden diese Effekte für über 30 Tausend Stiere im Hinblick auf ausgewählte Eigenschaften abgeschätzt. Einen anderen Ansatz vertritt die Anwendung von hochdichten SNP-Chips oder NGS-Chips, die viel besser das Genom des jeweiligen Tieres beschreiben als das aktuell zu Schätzungszwecken angewandte Chip, das das 54k SNP (Illumina Bo-vineSNP50K) enthält. Labore, die sich mit der Genotypisierung befassen, bi-

393

eten Zugang zu über 20 verschiedenen SNP-Chips, die sich sowohl in der quantitativen als auch qualitativen Zusammensetzung von bereitstehenden molekularen Markern sowie in dem Produktpreis unterscheiden, was für den Züchter nicht bedeutungslos ist. Ist es jedoch möglich, die Präzision der geno-mischen Zuchtwertschätzung (WGH) zu erhöhen, ohne die deutlich teuren hochdichten Chips oder NGS anzuwenden?

Die in vielen Laboren weltweit durchgeführten Untersuchungen belegen, dass die Anwendung von zusätzlichen, oftmals seltenen SNP-Marker (MAF<<0.01) die Präzision der genomischen Zuchtwertschätzung erhöht (Goddard et al., 2016; Kemper et al., 2016; Van Raden et al., 2017). Van Raden et al. (2017) haben einen mittleren Anstieg der Zuchtwertschätzung beim Vieh für fünf ausgewählte Eigenschaften um über 7 Einheiten festgestellt, nachdem das Hauptpaket zur Zuchtwertschätzung (mit über 54k Marker) um ein zusätzliches Paket von SNP-Markern erweitert wurde. Ein zusätzliches Paket (24k SNP) setzte sich aus SNP-Markern zusammen, die als hoch signifi-kant bei Assoziationsuntersuchungen identifiziert wurden und sich anhand der Ergebnisse aus der Sequenzierung der nächsten Generation in der Nähe von Genen befinden. Die Untersuchungen, die für dieselben genotypisierten Indi-viduen unter Anwendung von hochdichten Chips mit über 600k SNP durchge-führt wurden, steigerten die Präzision der Zuchtwertschätzung um lediglich 2 Einheiten. Die Untersuchungen weisen eindeutig darauf hin, dass es zur Präzisionserhöhung der Zuchtwertschätzung nicht notwendig ist, Unmengen von Daten (Sequenzierung der nächsten Generation und hochdichte Chips) anzuwenden, dagegen aber von Bedeutung ist, hoch signifikante SNP-Marker auszuwählen, die mit den für uns interessanten Merkmalen gekoppelt sind.

Einige weitere wesentliche Faktoren scheinen der Zeitaufwand und die Komplexität der durchzuführenden Berechnungen zu sein. Zurzeit scheint es unmöglich zu sein, die DNA-Sequenz in der routinemäßigen Schätzung bei tausenden Tieren anzuwenden. Der wesentliche Schritt, hier also die Imputa-tion von genotypisierten Individuen unter Anwendung von Chips in die DNA-Sequenz, kann recht viel Zeit in Anspruch nehmen. Aus diesem Grund scheint es sinnvoll zu sein, die Datenbanken zu begrenzen. Einer der Trends, der den angeführten Anforderungen in vollem Umfang gerecht wird, ist die Projek-tierung von Chips, oftmals von geringer Dichte, die neben dem Hauptpaket, das zur Imputation verwendet wird, über ein zusätzliches Set von Markern ver-fügen, die mit funktionalen Mutationen verbunden sind. Die Mutationen dienen nicht nur zur Diagnose von genetischen Erkrankungen, wie BLAD oder CVN, sondern stehen oft in Beziehung zu quantitativen, nicht selten polygenischen Eigenschaften, die bei Tieren oft routinemäßig ermittelt werden, wie z.B. Ei-weißleistung oder Langlebigkeit. Ein Beispiel für ein solches Produkt ist das Chip von EuroGenomics EuroG10K, das in seiner neusten Version viele Muta-tionen enthält, die die zu beurteilenden Eigenschaften beeinflussen können.

394

Literatur

1. Meuwissen THE, Hayes BJ and Goddard ME (2001) Prediction of Total Genetic Value Using Genome-Wide Dense Marker Maps. Genetics, 157, 1819-1829.

2. Van Raden, PM, Tooker ME, O'Connell JO, Cole JB, Bickhart DM (2017) Select-ing sequence variants to improve genomic predictions for dairy cattle. Genetics Se-lection Evolution. 49:32.

3. Goddard ME, Kemper KE, MacLeod IM, Chamberlain AJ, Hayes BJ (2016) Ge-netics of complex traits: prediction of phenotype, identification of causal polymor-phisms and genetic architecture Proc. R. Soc. B 283 20160569; DOI: 10.1098/rspb.2016.0569.

4. Kemper KE, Littlejohn MD, Lopdell T, Hayes BJ, Bennett LE, Williams RP, Xu XQ, Visscher PM, Carrick MJ, Goddard ME (2016) Leveraging genetically simple traits to identify small-effect variants for complex phenotypes BMC genomics 17 (1), 858.

395



KSZTAŁTOWANIE SI Ę WYBRANYCH PARAMETRÓW FIZJOLOGICZNYCH KUR NIE ŚNYCH UTRZYMYWANYCH

W RÓŻNYCH SYSTEMACH ODCHOWU W OKRESIE PODWYŻSZONYCH TEMPERATUR

Ewa Sosnówka-Czajka, Iwona Skomorucha

Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Dział Technologii, Ekologii i Ekonomiki

Produkcji Zwierzęcej, 32-083 Balice k. Krakowa, Polska

Celem prowadzonych badań była ocena kształtowania się niektó-rych wskaźników fizjologicznych kur nieśnych Hy-Line utrzymywanych w okresie podwyższonych temperatur powietrza w systemie ściołowym bezwybiegowym oraz na ściółce z możliwością korzystania z zielonych wybiegów. Doświadczenie zostało przeprowadzone w letnim cyklu produk-cyjnym (czerwiec/lipiec/sierpień). Materiał doświadczalny stanowiło 498 kur nieśnych Hy-Line przydzielonych do dwóch grup doświadczal-nych. W grupie 1 kury utrzymywano w systemie ściołowym bezwybie-gowym, w grupie 2 nioski odchowywano na ściółce z dostępem do wy-biegów obsianych trawą. Obsada ptaków w obydwu grupach wynosiła 9 szt./m2 powierzchni budynku, dodatkowo w grupie 2 na każdego ptaka przypadało 2,5 m2 powierzchni wybiegu. Wybiegi wyposażone były w poidła i zadaszenia chroniące nioski przed niekorzystnymi warunkami klimatycznymi. Nioski korzystały z wybiegów przez cały okres do-świadczenia w godzinach od 700 do 1800. Kury karmiono standardową mieszanką paszową dla kur nieśnych o zawartości białka 17,5% i energii metabolicznej wynoszącej 11,6 MJ/kg paszy. Podczas doświadczenia zbierano dane dotyczące temperatury i wilgotności powietrza na ze-wnątrz oraz wewnątrz kurnika. W okresie podwyższonych temperatur zewnętrznych (powyżej 270C) co 2. dzień oraz 2 dni po spadku tempera-tury zewnętrznej powietrza: pobierano krew od 10 ptaków z grupy w ce-lu oznaczenia poziomu glukozy, hematokrytu oraz stosunku heterofilii do limfocytów (H:L), a także wykonano pomiar temperatury rektalnej i radiacyjnej u 10 ptaków z grupy. Wyniki zostały opracowane staty-

396

stycznie za pomocą jednoczynnikowej analizy wariancji, szacując istotności różnic testem Duncana. Jedynie w pierwszym dniu podwyższonych temperatur nie stwierdzono różnic w temperaturze rektalnej i radiacyjnej nieopierzonych części ciała kur. Najwyższą temperaturą rektalną oraz radiacyjną nieopierzonych części ciała charakteryzowały się nioski utrzymywane na ściółce bezwybiegowo (p≤0,01). Natomiast w przypadku temperatury części ciała opierzonych, stwierdzono wzrost tej temperatury jedynie w pierwszym dniu podwyższonych temperatur otoczenia u kur utrzymywanych bezwybiegowo (p≤0,05). Podwyższone tempe-ratury powietrza wpłynęły na wzrost poziomu glukozy w pierwszym dniu wzrostu temperatury otoczenia i spadek poziomu hematokrytu w ostatnim dniu wysokich temperatur (p≤0,01). Nie wykazano jednak wpływu wysokich tempe-ratur na kształtowanie się stosunku H:L. Reasumując, stwierdzono wpływ system odchowu na działanie układu termoregulacyjnego kur nieśnych Hy-Line w okresie wzrostu temperatur ze-wnętrznych w czasie letnich upałów. Dostęp do zielonych wybiegów w okresie letnich upałów wpływa korzystnie na działanie układu termoregulacyjnego, na co wskazuje niższa temperatura ciała i kształtowanie się parametrów bioche-micznych krwi niosek.

397



GESTALTUNG DER AUSGEWÄHLTEN PHYSIOLOGISCHEN PARAMETER DER LEGEHENNEN, DIE IN DER ZEIT DE R ERHÖHTEN TEMPERATUREN IN UNTERSCHIEDLICHEN

SYSTEMEN GEHALTEN WERDEN

Ewa Sosnówka-Czajka, Iwona Skomorucha

Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, Abteilung für Technologie, Ökologie und Ökonomik der Tierproduktion,


Das Ziel der durchgeführten Untersuchung war die Beurteilung der Ge-staltung von manchen physiologischen Parametern der Legehennen Hy-Line, die in der Zeit der erhöhten Lufttemperaturen im Streusystem entweder ohne Zugang zum Auslauf oder mit der Möglichkeit, grüne Ausläufe zu nutzen, ge-halten wurden. Das Experiment wurde im Sommerproduktionszyklus (Juni/Juli/-August) durchgeführt. Das Experimentmaterial waren 498 Legehennen Hy-Line, die in zwei Experimentgruppen aufgeteilt wurden. Die Hühner aus der ersten Gruppe wurden im Streusystem ohne Zugang zum Auslauf, die aus der zweiten Gruppe auf Streu mit Zugang zu begrasten Ausläufen gehalten. Der Besatz der Vögel in beiden Gruppen betrug 9 Stück/m2 der Gebäudefläche, zu-sätzlich fielen auf jeden Vogel in der zweiten Gruppe 2,5 m2Auslauffläche. Die Ausläufe wurden mit Tränken und Überdachungen ausgestattet, die die Lege-hennen vor ungünstigen Klimabedingungen schützten. Die Legehennen nutzten die Ausläufe über die gesamte Zeit des Experiments zwischen 7.00 und 18.00 Uhr. Die Hühner wurden mit dem Standardfuttermix für Legehennen mit 17,5-prozentigen Eiweißgehalt und von 11,6 MJ/kg Futter metabolischer Energie gefüttert. Während des Experiments wurden Daten über die Lufttemperatur und -feuchtigkeit draußen und im Inneren des Hühnerstalls gesammelt. In der Zeit der erhöhten Außentemperaturen (über 270C) wurde jeden zweiten Tag und zwei Tage nach der Außenlufttemperatursenkung Blut von 10 Vögeln aus der Gruppe genommen, um den Pegel von Glukose, Hämatokrit und das Verhältnis von Heterophilen zu Lymphozyten (H:L) zu bestimmen, sowie die Rektal- und Radiationstemperatur bei 10 Vögeln aus der Gruppe gemessen. Die Ergebnisse

398

wurden mithilfe der einfaktoriellen Varianzanalyse statistisch bearbeitet, indem Unterschiedswesentlichkeiten mit dem Duncantest geschätzt wurden. Nur am ersten Tag der erhöhten Temperaturen wurden keine Unter-schiede der Rektal- und Radiationstemperatur der unbefiederten Körperteile der Hühner festgestellt. Die Legehennen, die auf der Streu ohne Zugang zum Aus-lauf gehalten wurden, zeichneten sich durch die höchste Rektal- und Radiati-onstemperatur der unbefiederten Körperteile aus (p≤0,01). Dagegen wurde im Falle der befiederten Körperteile bei den Legehennen, die ohne Zugang zum Auslauf gehalten wurden, der Temperaturanstieg nur am ersten Tag der erhöh-ten Temperaturen der Umgebung festgestellt (p≤0,05). Erhöhte Lufttemperatu-ren verursachten die Steigerung des Glukosepegels am ersten Tag der Tempe-raturerhöhung und die Senkung des Hämatokritpegels am letzten Tag der ho-hen Lufttemperaturen (p≤0,01). Es wurde kein Einfluss der hohen Temperatu-ren auf das H:L-Verhältnis festgestellt. Zusammenfassend ist zu bemerken, dass es festgestellt wurde, dass das Haltesystem einen Einfluss auf die Tätigkeit des thermoregulatorischen Sys-tems der Legehennen Hy-Line in der Zeit der erhöhten Lufttemperaturen drau-ßen während der Sommerhitze hat. Zugang zu grünen Ausläufen in der Zeit der Sommerhitze beeinflusst positiv die Tätigkeit des thermoregulatorischen Sys-tems, worauf eine niedrigere Körpertemperatur und die biochemischen Blutpa-rameter der Legehennen hinweisen.

399



OCENA KSZTAŁTOWANIA SI Ę POZIOMU WITAMIN I SKŁADU CHEMICZNEGO JAJ KUR RÓ ŻNYCH RAS

UTRZYMYWANYCH KONWENCJONALNIE ORAZ ZGODNIE Z ZAŁO ŻENIAMI ROLNICTWA

EKOLOGICZNEGO

Ewa Sosnówka-Czajka, Iwona Skomorucha, Joanna Pawłowska


Celem prowadzonych badań była ocena kształtowania się poziomu wi-taminy A i E oraz składu chemicznego jaj kur rasy Zielononóżka Kuropatwiana (Z-11) i Rhode Island Red (R-11) utrzymywanych konwencjonalnie oraz zgod-nie z założeniami rolnictwa ekologicznego. Materiał doświadczalny stanowiły kury ras rodzimych: Zielononóżka kuropatwiana (Z-11) oraz Rhode Island Red (R-11) w ogólnej liczbie 816 sztuk, każda grupa składała się z 4 podgrup. Kury rasy Zielononóżka kuropa-twiana i Rhode Island Red utrzymywano konwencjonalnie oraz zgodnie z zało-żeniami rolnictwa ekologicznego. W systemie konwencjonalnym ptaki odcho-wywano na ściółce bezwybiegowo o obsadzie 9 szt./m2 powierzchni podłogi i żywiono standardowymi, pełnoporcjowymi mieszankami paszowymi. W ko-lejnych dwóch grupach kury utrzymywano zgodnie z wymogami rolnictwa ekologicznego na certyfikowanej fermie drobiu, na ściółce o obsadzie 6 szt./m2 powierzchni kurnika z możliwością korzystania z zielonych wybiegów o po-wierzchni 4 m2/1 szt. Kurki utrzymywane w systemie ekologicznym żywiono paszami certyfikowanymi. Przez cały okres doświadczenia ptaki miały swo-bodny dostęp do paszy i wody. W każdej grupie doświadczalnej na 10 kur nio-sek przypadał 1 kogut. W 30 i 54 tygodniu życia kur zebrano z każdej grupy po 10 jaj w celu oznaczenia w nich poziomu witaminy E i A oraz składu chemicz-nego. Zawartość witaminy A i E oznaczono metodą chromatografii cieczowej na aparacie HPLC Merck-Hitachi, zgodnie z metodą SOP M.001 wersja 6 z 19.03.2012. Suchą masę oznaczono metodą SOP M.011 wersja 4 z 19.03.2013. Oznaczanie współczynnika podsuszenia po liofilizacji – SOP M.011b wersja 1 z 21.03.2013. Oznaczanie tłuszczu surowego – P004.1 wersja 1 z 24.05.2001. Oznaczanie białka surowego w środkach żywienia zwierząt

400

metodą Kjeldahla – SOP M.007a wersja 3 z 16.03.2012. Uzyskane wyniki zo-stały zweryfikowane statystycznie za pomocą dwuczynnikowej analizy warian-cji, szacując istotności różnic testem Duncana. Jaj kur utrzymywanych konwencjonalnie cechowały się wyższym udziałem tłuszczu surowego w porównaniu do jaj kur odchowywanych zgodnie z założeniami rolnictwa ekologicznego (p≤0,05). Nie stwierdzono wpływu rasy kur, ani systemu utrzymania na poziom białka ogólnego oraz suchej masy w jaju. Wykazano, że jaja kur utrzymywanych z dostępem do zielonych wy-biegów zgodnie z założeniami rolnictwa ekologicznego charakteryzowały się wyższym udziałem witaminy A (p≤0,05) i witaminy E (p≤0,01) w porównaniu do jaj pochodzących od kur z systemu konwencjonalnego. Nie stwierdzono wpływu rasy kur na zawartość witamin A i E w jaju. Podsumowując, zawartość witaminy A i E oraz udział tłuszczu suro-wego zależy od systemu utrzymania. Odchów kur nieśnych rasy Zielononóżka kuropatwiana (Z-11) oraz Rhode Island Red (R-11) zgodnie z założeniami rol-nictwa ekologicznego wpływa korzystnie na jakość jaj, przyczyniając się do wzrostu poziomu witaminy A i E oraz niższego udziału tłuszczu surowego.

401



BEURTEILUNG DES VITAMINENGEHALTS UND DER CHEMISCHEN ZUSAMMENSETZUNG DER EIER VON

HENNEN UNTERSCHIEDLICHER RASSEN, DIE KONVENTIONELL UND GEMÄß DEN GRUNDSÄTZEN DER

ÖKOLOGISCHEN ZUCHT GEHALTEN WURDEN

Ewa Sosnówka-Czajka, Iwona Skomorucha, Joanna Pawłowska

Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, Abteilung für Technologie, Ökologie und Ökonomik der Tierproduktion,


Das Ziel der geführten Untersuchung war die Beurteilung der Gestal-tung des Vitamin-A- und Vitamin-E-Pegels und der chemischen Zusammenset-zung der Eier von Hühnern der Rasse Polnischer Grünfüßler (Z-11) und Rhode Island Red (R-11), die konventionell oder gemäß den Grundsätzen der ökologi-schen Landwirtschaft gehalten wurden.

Das Experimentmaterial stellten Hühner der einheimischen Rassen dar: Polnischer Grünfüßler (Z-11) und Rhode Island Red (R-11) in der Gesamtmen-ge 816 Stück, wobei jede Gruppe aus vier Subgruppen bestand. Die Hühner der Rasse Polnischer Grünfüßler und Rhode Island Red wurden konventionell oder nach den Grundsätzen der ökologischen Landwirtschaft gehalten. Im konventi-onellen System wurden die Vögel auf Streu ohne Zugang zum Auslauf, im Be-satz von 9 Stück/m2 der Bodenfläche gehalten und mit Standardvollportionsfut-termixen gefüttert. Die Hühner in zwei weiteren Gruppen wurden gemäß den Grundsätzen der ökologischen Landwirtschaft in einem zertifizierten Geflügel-hof auf Streu bei Besatz von 6 Stück/m2 der Hühnerstallfläche mit der Mög-lichkeit, grüne Ausläufe (4 m2/Stück) zu nutzen, gehalten. Im ökologischen System gehaltene Hühner wurden mit zertifizierten Futtern gefüttert. Über die Gesamtzeit des Experiments hatten die Vögel einen freien Zugang zum Futter und Wasser. In jeder Experimentgruppe fiel ein Hahn auf zehn Legehennen. In der 30. und 54. Lebenswoche der Hühner wurden in jeder Gruppe je zehn Eier gesammelt, um deren Vitamin-E-, Vitamin-A-Pegel und chemische Zusam-mensetzung zu bestimmen. Der Vitamin-A und Vitamin-E-Gehalt wurde mit der Methode der Flüssigkeitschromatographie am Apparat HPLC Merck-Hitachi, gemäß der Methode SOP M.001 Version 6 vom 19.03.2012 bestimmt. Die trockene Masse wurde mit der Methode SOP M.011 Version 4 vom 19.03.2013 bestimmt. Die Bestimmung des Faktors der partiellen Trocknung

402

nach Lyophilisation – SOP M.011b Version 1 vom 21.03.2013. Bestimmung des rohen Fettes – P004.1 Version 1 vom 24.05.2001. Bestimmung des rohen Eiweißes in den Tierfuttern gemäß der Kjeldahl-Methode – SOP M.007a Ver-sion 3 vom 16.03.2012. Die gewonnenen Ergebnisse wurden mithilfe der zweifaktoriellen Varianzanalyse statistisch bearbeitet, indem Unterschiedswe-sentlichkeiten mit dem Duncantest geschätzt wurden.

Die Eier der konventionell gehaltenen Hühner zeichneten sich im Ver-gleich zu den Eiern der Hühner, die nach den Grundsätzen der ökologischen Landwirtschaft gehalten wurden, mit einem höheren Gehalt an rohem Fett aus (p≤0,05). Es wurde kein Einfluss der Rasse der Hühner oder des Haltesystems auf den Gesamteiweißgehalt und die trockene Masse im Ei festgestellt. Es wur-de erwiesen, dass sich die Eier der Hühner, die nach den Grundsätzen der öko-logischen Landwirtschaft mit Zugang zu grünen Ausläufen gehalten wurden, mit einem höheren Gehalt an Vitamin A (p≤0,05) und Vitamin E (p≤0,01) im Vergleich mit den Eiern der Hühner, die konventionell gehalten werden, aus-zeichneten. Es wurde kein Einfluss der Rasse der Hühner auf den Vitamin-A- und Vitamin-E-Gehalt im Ei festgestellt.

Zusammenfassend hängt der Vitamin-A- und Vitamin-E-, sowie der Gehalt des rohen Fetts vom Haltesystem ab. Die Haltung der Legehennen der Rasse Polnischer Grünfüßler (Z-11) und Rhode Island Red (R-11) gemäß den Grundsätzen der ökologischen Landwirtschaft beeinflusst positiv die Qualität der Eier, indem sie eine Erhöhung des Vitamin-A- und Vitamin-E-Pegels, so-wie eine Senkung des Gehalts am rohen Fett verursacht.

403



WPŁYW SYSTEMU UTRZYMANIA I RASY KURCZ ĄT RZEŹNYCH NA KSZTAŁTOWANIE SI Ę PROFILU

KWASÓW TŁUSZCZOWYCH ORAZ INDEKSY PI, TI I AI

Ewa Sosnówka-Czajka1, Iwona Skomorucha1, Renata Muchacka2

1Instytut Zootechniki Państwowy Instytut Badawczy, Dział Technologii, Ekologii i Ekonomiki Produkcji Zwierzęcej, 32-083 Balice k. Krakowa, Polska

2Uniwersytet Pedagogiczny, Instytut Biologii, Zakład Fizjologii Zwierząt i Toksykologii, Kraków, Polska

Celem prowadzonych badań było porównanie wpływu ekologicznego i konwencjonalnego systemu odchowu kurcząt rzeźnych rasy Żółtonóżka kuro-patwiana (Ż-33) oraz Rhode Island Red (R-11) na kształtowanie się profilu kwasów tłuszczowych oraz indeksy: PI – Peroxidizability Index, TI – Throm-bogenic Index, a także AI – Atherogenicity Index w mięśniach piersiowych i mięśniach nóg.

Materiał doświadczalny stanowiło 492 sztuki seksowanych jednodnio-wych piskląt rasy Żółtonóżka kuropatwiana oraz Rhode Island Red. W grupie I i III ptaki utrzymywano w systemie konwencjonalnym odpowiednio: kurczęta rzeźne Ż-33 oraz R-11, w grupach II i IV utrzymywano odpowiednio: kurczęta rzeźne Ż-33 oraz R-11 zgodnie z założeniami rolnictwa ekologicznego. W 140. dniu odchowu kurcząt rzeźnych wybrano z każdej grupy po 20 ptaków:10 kurek i 10 kogutków o masie zbliżonej do średniej w grupie. Z wypreparowanych mię-śni piersiowych i nóg pobrano próbki mięsa, które zmielono i poddano analizie na zawartość kwasów tłuszczowych. Profil kwasów tłuszczowych w mięsie oznaczono metodą chromatografii gazowej na aparacie VARIAN 3400 CX. Na podstawie proporcji poszczególnych kwasów i ich grup obliczono indeksy: PI – Peroxidizability Index, TI – Thrombogenic Index oraz AI – Atherogenicity In-dex. Wyniki zostały opracowane statystycznie za pomocą dwuczynnikowej anali-zy wariancji, szacując istotności różnic testem Duncana.

Rasa ptaków miała wpływ na procentową zawartość kwasów: γ linole-nowego oraz eikozadienowego przy p≤0,05. Z kolei wpływ systemu utrzyma-nia odnotowano w przypadku kwasów: linolowego, eikozadienowego, dihomo- γ linolenowego przy p≤0,05 oraz kwasów: α-linolenowego, EPA, DPA i DHA przy p≤0,01. Interakcję czynników doświadczalnych i jej wpływ na profil kwa-sów tłuszczowych stwierdzono natomiast w przypadku kwasu dihomo- γ lino-

404

lenowego i DHA przy p≤0,05. Stwierdzono wpływ pochodzenia na procentowy udział w mięśniach piersiowych kurcząt rzeźnych kwasów PUFA, PUFA-6 i PUFA-3 oraz wielkość stosunku kwasów PUFA/SFA oraz PUFA6/3 przy p≤0,05. System odchowu miał wpływ na procentową zawartość kwasów MU-FA (p≤0,05), a także udział kwasów PUFA, PUFA-3 oraz wielkość stosunku PUFA/SFA i PUFA6/3 (p≤0,01). Stwierdzono również wpływ rasy oraz syste-mu odchowu na wartość indeksu PI odpowiednio przy p≤0,05 i p≤0,01. Inte-rakcja czynników doświadczalnych miała z kolei wpływ na procentowy udział kwasów MUFA (p≤0,05). Analizując profil kwasów tłuszczowych w mięśniach nóg kurcząt rzeźnych odnotowano wpływ rasy na zawartość kwasów: dihomo- γ linolenowego, DPA oraz DHA przy p≤0,05. Kurczęta rzeźne Ż-33 oraz R-11 utrzymywane w systemie ekologicznym charakteryzowały się wyższą procen-tową zawartością kwasów: α-linolenowego, eikozenowego, EPA przy p≤0,01 oraz niższą procentową zawartością kwasu dokozatetraenowego p≤0,05. Za-równo pochodzenie, jak i system odchowu miały wpływ na procentowy udział w mięśniach nóg kwasów wielonienasyconych z rodziny n-3 oraz wielkość sto-sunku kwasów PUFA 6/3 odpowiednio przy p≤0,05 i p≤0,01.

Podsumowując, ekologiczny system odchowu wpłynął korzystnie na profil kwasów tłuszczowych w mięśniach kurcząt rzeźnych obydwu ras. Kur-częta rzeźne rasy Żółtonóżka kuropatwiana w chowie ekologicznym charakte-ryzowały się nieco lepszym profilem kwasów tłuszczowych w mięśniach w porównaniu z kurczętami rzeźnymi rasy Rhode Island Red.

405



EINFLUSS DES HALTESYSTEMS UND DER RASSE DER SCHLACHTHÄHNCHEN AUF DIE GESTALTUNG DES

FETTSÄURENPROFILS UND DER PI-, TI-, UND AI-IN DEXE

Ewa Sosnówka-Czajka1, Iwona Skomorucha1, Renata Muchacka2

1Zootechnisches Institut des Nationalen Forschungsinstituts, Abteilung für Technologie, Ökologie und Ökonomik der Tierproduktion,

32-083 Balice bei Kraków, Polen 2Pädagogische Universität, Institut für Biologie,

Abteilung für Physiologie und Toxikologie der Tiere, Krakau, Polen

Das Ziel der durchgeführten Untersuchung war der Vergleich des Ein-flusses des konventionellen Haltesystems und des Haltesystems nach den Grundsätzen der ökologischen Landwirtschaft der Schlachthähnchen der Rasse Polnischer Gelbfüssler (Ż-33) und Rhode Island Red (R-11) auf die Gestaltung des Fettsäurenprofils und folgender Indexe: PI – Peroxidisability Index, TI – Thrombogenic Index, sowie AI – Atherogenicity Index in den Brust- und Beinmuskeln.

Das Experimentmaterial stellten 492 gesexte eintägige Küken der Ras-se Polnischer Gelbfüßler und Rhode Island Red dar. Die Vögel in der Gruppe I und III wurden im konventionellen System gehalten, entsprechend: Schlacht-hähnchen Ż-33 und R-11, in den Gruppen II und IV wurden die Vögel gemäß den Grundsätzen der ökologischen Landwirtschaft gehalten, entsprechend: Schlachthähnchen Ż-33 und R-11. Am 140. Haltetag der Schlacht-hähnchenhaltung wurden aus den Gruppen je 20 Vögel ausgewählt: 10 Hennen und 10 Hähne, deren Gewicht dem Durchschnittsgewicht in der Gruppe ähnlich war. Aus den auspräparierten Brust- und Beinmuskeln wurden Fleischproben genommen, die gehackt und auf den Fettsäuregehalt untersucht wurden. Das Fettsäurenprofil im Fleisch wurde mit der Methode der Gaschromatografie am Apparat VARIAN 3400 CX bestimmt. Aufgrund des Verhältnisses jeweiliger Säuren und deren Gruppen wurden Indexe bestimmt: PI – Peroxidisability In-dex, TI – Thrombogenic Index und AI – Atherogenicity Index. Die Ergebnisse wurden mithilfe der zweifaktoriellen Varianzanalyse statistisch bearbeitet, in-dem Unterschiedswesentlichkeiten mit dem Duncantest geschätzt wurden.

406

Die Rasse der Vögel beeinflusste den Prozentgehalt der Säuren: der Gamma-Linolensäure und der Eicosadiensäure bei p≤0,05. Das Haltesystem beeinflusste dagegen den Pegel der Linolsäure, Eicosadiensäure, Dihomogammalinolensäure bei p≤0,05 und der Gamma-Linolensäure, EPA, DPA und DHA bei p≤0,01. Die Interaktion der Experimentfaktoren und deren Einfluss auf das Fettsäurenprofil wurde dagegen im Falle der Dihomogammalinolensäure und DHA bei p≤0,05 festgestellt. Es wurde auch der Einfluss der Herkunft auf den Prozentgehalt der Säuren PUFA, PUFA-6 und PUFA-3 und die Verhältnisgröße der Säuren PUFA/SFA und PUFA6/3 in den Brustmuskeln der Schlachthähnchen bei p≤0,05 festgestellt. Das Haltesys-tem hatte keinen Einfluss auf den Prozentgehalt der Säuren MUFA (p≤0,05), den Gehalt der Säuren PUFA und PUFA-3 und die Verhältnisgröße von PUFA/SFA und PUFA6/3 (p≤0,01). Es wurde auch der Einfluss der Rasse und des Haltesystems auf den Wert des PI-Indexes entsprechend bei p≤0,05 und p≤0,01 festgestellt. Die Interaktion der Experimentfaktoren hatte dagegen Ein-fluss auf den Prozentgehalt der Säuren MUFA (p≤0,05). Die Analyse des Fettsäurenprofils in den Beinmuskeln der Schlachthähnchen erwies den Ein-fluss der Rasse auf den Gehalt der Dihomogammalinolensäure, DPA und DHA bei p≤0,05. Die Schlachthähnchen Ż-33 und R-11, die im ökologischen System gehalten wurden, zeichneten sich mit einem höheren Prozentgehalt der Alfalinolensäure, Eicosensäure und EPA bei p≤0,01 und einem niedrigeren Prozentgehalt der Dokosatetraensäure p≤0,05 aus. Sowohl die Herkunft als auch das Haltesystem beeinflussten den Prozentgehalt der mehrfachungesättig-ten Fettsäuren n-3 in den Beinmuskeln und die Verhältnisgröße der Säuren PUFA 6/3 entsprechend bei p≤0,05 und p≤0,01.

Zusammenfassend beeinflusste das ökologische Haltesystem positiv das Fettsäurenprofil in den Muskeln der Schlachthähnchen beider Rassen. Die ökologisch gehaltenen Schlachthähnchen der Rasse Polnischer Gelbfüßler zeichneten sich durch ein etwas besseres Fettsäurenprofil in den Muskeln im Vergleich mit den Schlachthähnchen der Rasse Rhode Island Red.

407

SPIS TREŚCI – INHALT

Program ................................................................................................. 3Programm ................................................................................................. 6 Referaty – Referates ................................................................................. 9 JAKOB OPPERER: Znaczenie innowacji dla rolnictwa w Europie .............................................. 11Die Bedeutung von Innovationen für die Landwirtschaft in Europa ............ 19 JANUSZ ŻMIJA, MARTA CZEKAJ: Tendencje w rozwoju produkcji zwierzęcej w Polsce ................................... 27Entwicklungstendenzen in der Tierproduktion in Polen ................................. 40 KAY-UWE GÖTZ, JÖRG DODENHOFF, MALENA ERBE: Współczesne metody szacowania wartości hodowlanej zwierząt gospodarskich służące lepszej wydajności, poprawie zdrowia i jakości produkcji ...... 54Moderne Methoden der Zuchtwertschätzung bei landwirtschaftlichen Nutztieren zur Verbesserung der Leistung, Gesundheit und Produktqualität 70 WOJCIECH JAGUSIAK, EWA PTAK : System oceny wartości genetycznej w programie hodowlanym opartym na selekcji genomowej ....................................................................................... 86Das Beurteilungssystem des genetischen Wertes in einen Zuchtprogramm welches auf der genomische Selektion basiert ............................................... 91 BERNHARD HAIDN , CHRISTINA JAIS, KLAUS REITER, JOCHEN SIMON, STEFAN THURNER, GEORG WENDL: Innowacyjne rozwiązania w zakresie technologii i budownictwa na potrzeby produkcji zwierząt gospodarskich ................................................................. 96Innovationen in Verfahrenstechnik und Bauwesen für Nutztiere .................. 112 JACEK WALCZAK , EUGENIUSZ HERBUT, WOJCIECH KRAWCZYK: Precyzyjny chów zwierząt – szanse i ograniczenia ....................................... 127Präzise Tierhaltung – Chancen und Grenzen ............................................... 137

408

KLAUS DAMME : Ustawowe wytyczne i wymagania w zakresie handlu artykułami spożyw-czymi dotyczące hodowli i dobrostanu drobiu w Niemczech – wpływ na import i eksport jaj i mięsa drobiowego ......................................................... 147Gesetzliche Vorgaben und Anforderungen des Lebensmittelhandels an die Haltung und das Tierwohl beim Geflügel in Deutschland – Auswirkungen auf den Im- und Export von Eiern und Geflügelfleisch ................................. 159 WŁADYSŁAW MIGDAŁ : Polskie produkty tradycyjne i niszowe pochodzenia zwierzęcego ................. 170Polnische traditions- und Nischenprodukte tierischer Herkunft .................... 189 SIEGFRIED STEINBERGER, HUBERT SPIEKERS: Wykorzystanie ekstensywnie eksploatowanych użytków zielonych położo- nych w dolinach i górach poprzez zoptymalizowany system wypasu ........... 210Nutzung von eher extensiv genutztem Grünland in Tal- und Berglagen durch optimierte Weidehaltung ................................................................................ 214 IWONA RADKOWSKA, KAMILA MUSIAŁ: Wykorzystanie pastwiskowe różnych typów zbiorowisk trawiastych, jako sposób zachowania ich funkcji gospodarczych, przyrodniczych i kulturowych .................................................................................................. 217Die Weidenutzung verschiedener Graspflanzengesellschaften als Methode zur Erhaltung ihrer wirtschaftlichen, ökologischen und kulturellen Funktionen ......................................................................................................228 Komunikaty – Berichte .......................................................................... 239 AGNIESZKA BĄK, ANNA KOZUBSKA-SOBOCIŃSKA:

Charakterystyka małych białek szoku cieplnego (SHSP) i ich fizjologiczne znaczenie ...................................................................................................... 241Die charakteristik kleiner wärmeschockproteine (sHSP) und ihre physiologische bedeutung ............................................................................. 243 MAGDALENA BRYŁA, MONIKA TRZCIŃSKA: Wpływ dodatku melatoniny na jakość kriokonserwowanego nasienia knura 245Einfluss von melatonin auf die qualität des kryokonservierten Ebersamens ................................................................................................. 247

409

JOLANTA CALIK : Wykorzystanie kogutków pochodzących ze stad objętych programem ochrony do produkcji kapłonów .................................................................... 249Nutzung der hähnchen aus scharen vom schutzprogramm zur kapaunzucht 251 JOLANTA CALIK : Wpływ systemu chowu na wybrane parametry jakości mięsa kogutków rasy żółtonóżka kuropatwiana (Ż-33) .................................................................... 253Einfluss des Zuchtsystems auf ausgewählte parameter der fleischqualität bei hähnchen der rasse Gallus Gallus Domesticus „Gelbbein“ (Ż-33) ....... 254 AGNIESZKA CHEŁMIŃSKA, EWA SOSIN-BZDUCHA: Rozwój działań wspierających ochronę zasobów genetycznych zwierząt gospodarskich w Polsce ................................................................................ 256Handlungsentwicklung zur Unterstützung des schutzes von genetischen ressourcen der wirtschaftstiere in Polen ........................................................ 258 PIOTR GOGOL: Efektywność wywoływania owulacji u królików przez podanie analogu GnRH w dawce inseminacyjnej .................................................................... 260Effizienz der Ovulationsausslösung bei kaninchen dank gabe des GnRH-analogons in der inseminationsdosis ............................................... 262 GRZEGORZ GRODKOWSKI, TOMASZ SAKOWSKI, KAMILA PUPPEL, TON BAARS: Wykorzystanie czujników ruchu w kontroli zachowań i stanu zdrowia krów na pastwisku .................................................................................................. 264Die nutzung von Bewegungssensoren zur verhaltens- und gesundheitskontrolle von Kühen auf Weideflächen .................................... 267 MAGDALENA JAKIEL , BARTOSZ SZYMIK : Parametry genetyczne przebiegu porodów i okołoporodowej śmiertelności cieląt krów rasy polskiej holsztyńsko-fryzyjskiej .......................................... 270Genetische Parameter des geburtenverlaufs und der perinatalen Mortalität der Kälber der Polnischen Rinderrasse Holstein-Friesian ........................... 272 ANDRZEJ KACZOR, URSZULA KACZOR, ANDRZEJ MANDECKI: Wpływ wieku na zachowanie się cieląt w pomieszczeniach typu otwartego 274Einfluss des alters auf das verhalten der Kälber in offenen Räumen ............ 276 ANDRZEJ KACZOR, URSZULA KACZOR, ANDRZEJ OLSZEWSKI: Wpływ sesji doju na czas wypoczynku i wydajność mleczną krów ............ 278Einfluss der melkschicht auf Erholungszeit und Milchleistung der Kühe .... 280

410

URSZULA KACZOR, MONIKA FAMIELEC, ANDRZEJ KACZOR, ANDRZEJ

MANDECKI: Wstępna ocena związku polimorfizmu w genie tyreoglobuliny z cechami użytkowości mlecznej krów ......................................................................... 282Vorabauswertung des Zusammenhangs zwischen dem Polymorphismus im Thyreoglobulin-gen und den Milchleistungsmerkmalen der Kühe ................. 284 URSZULA KACZOR, MAGDALENA LUBER, ANDRZEJ KACZOR, ANDRZEJ

MANDECKI: Polimorfizm w genie FOXO1 u bydła mlecznego ....................................... 286Polymorphismus in gen FOXO1 bei milchviechern ..................................... 288 ALDONA KAWĘCKA, ROBERT GĄSIOR, KRZYSZTOF WOJTYCZA: Badania jakości jagnięciny od owiec rodzimych ras pod kątem zawartości lotnych związków organicznych .................................................................. 290Untersuchungen der Lammqualität von Schafen indigenen Rassen bezüglich des Inhaltes von flüchtigen organischen Verbindungen ............................... 291 ALDONA KAWĘCKA: Skład reakcji białkowej mleka owiec górskich ............................................ 292Zusammensetzung der Eiweißfraktion der Milch von Bergscharfen ............. 293 ALDONA KAWĘCKA, JACEK SIKORA: Możliwości produkcyjne kóz karpackich w kolejnych laktacjach ................ 294Herstellungsmöglichkeiten der Karpatenziegen in weiteren Laktationen .... 295 JÓZEFA KRAWCZYK, JOANNA OBRZUT: Wyniki reprodukcji krajowych populacji gęsi odmian południowych ........... 296Ergebnisse der Reproduktion der Polnischen Gänsepopulationen von südlichen Abarten ......................................................................................... 297 JÓZEFA KRAWCZYK: Wpływ genotypu i wieku kur na jakość jaj ................................................... 299Einfluss des Genotypes und Huhnalters auf die Eierqualität ......................... 300 JERZY LECHOWSKI, ANNA KASPRZYK, MIROSŁAW TYRA, BEATA TRAWIŃSKA: Wpływ dodatku do paszy kwasu askorbinowego na płodność potencjalną oraz wskaźniki użytkowości rozpłodowej loszek i loch ............................... 302Einfluss von Ascorbinsäure als Futtermittelzusatz auf potentielle fertilität und Zuchtleistungsparameter von Jungsauen und Sauen .............................. 304

411

KAMILA MUSIAŁ: Pobieranie przez owce rasy olkuskiej poszczególnych gatunków roślin w trakcie ekstensywnego wypasu na murawach kserotermicznych .............. 307Aufnehmen durch Olkusz-schafe jeweiliger Pflanzengattungen während des extensiven abweidens auf xerothermischen Rasen ........................................ 309 JOANNA NOWAK, KATARZYNA POŁTOWICZ, KATARZYNA PIÓRKOWSKA, DOROTA WOJTYSIAK: Ekspresja genu CAPN3 w mięśniach piersiowych kurcząt brojlerów i jej związek z cechami jakości mięsa w zależności od wieku uboju ................... 311Expression des gens CAPN3 in den Brustmuskeln der Masthähnchen und deren beziehung mit den qualitätseigenschaften des Fleisches in abhängigkeit mit dem Alter bei Schlachtung .................................................. 313 JOANNA NOWAK, KATARZYNA POŁTOWICZ, KATARZYNA PIÓRKOWSKA, DOROTA WOJTYSIAK: Wpływ przedubojowego stresu cieplnego na poziom ekspresji genu CAPN1 w M. pectoralis superficialis i cechy jakości mięsa kurcząt brojlerów ......... 315Einfluss von wärmestress vor der Schlachtung auf den expressionspegel des gens CAPN1 im Musculus pectoralis superficialis und die Qualitätseigenschaften des Fleisches der Masthähnchen .............................. 317 PAWEŁ PARAPONIAK: Ocena stężenia CO2, NH3 i H2S w owczarniach konwencjonalnych i ekologicznych w świetle obowiązujących norm ........................................... 319Beurteilung der CO2-, NH3- und H2S- konzentration in Konvetionellen und Ӧkologischen Schafställen im Lichte der geltenden Normen ........................ 321 PAWEŁ PARAPONIAK: Wpływ systemu utrzymania owiec rasy świniarka na ich behawior w warunkach zróżnicowanego komfortu termicznego ................................... 323Einfluss der Haltung von Schafen der Gattung Świniarka auf deren Verhalten in Bedingungen des differenzierten thermischen Komforts .......... 325 MARTA PASTERNAK, ARTUR GURGUL, JĘDRZEJ KRUPIŃSKI: Wykorzystanie metody PCR do weryfikacji umaszczenia koni rasy huculskiej ........................................................................................................ 327Verwendung der PCR-methode zur verifizierung der färbung von Pferden der Huzule-Rasse ............................................................................................ 329

412

MAREK PIESZKA, GRAŻYNA POLAK , JAN KNAPIK, JĘDRZEJ KRUPIŃSKI: Wykorzystanie walorów Pogórza Karpat i Sudetów w celu rewitalizacji hodowli bydła mięsnego, owiec i koni ............................................................ 331Die Nutzung der Vorzüge des Karpaten- und Sudetenvorlands bei der Revitalisierung der Rinder-, Schaf- und Pferdehaltung ................................. 333 KATARZYNA POŁTOWICZ, JOANNA NOWAK: Wpływ modyfikacji profilu wyższych kwasów tłuszczowych na jakość mięsa kurcząt brojlerów ................................................................................. 335Einfluss der profilmodifikation der höheren Fettsäuren auf die Qualität des Masthähnchenfleisches ................................................................................... 337 ADAM RADKOWSKI: Skład chemiczny i wartość pokarmowa kiszonki z runi trawiasto-bobowatej w zależności od udziału Festulolium ............................................................. 339Die chemische Zusammensetzung und der Nährwert der Silage aus Gras und Leguminosen in abhängigkeit vom Festuloliumanteil ...................................... 340 ADAM RADKOWSKI, IWONA RADKOWSKA: Jakość runi pastwiskowej w zależności od udziału życicy trwałej i koniczyny białej użytej do podsiewu .......................................................... 341Die Qualität des Grüns in abhängigkeit vom Anteil als Untersaat eingesetzen Deutschen Weidelgrases und Weißklees .................................... 342 IWONA SKOMORUCHA, EWA SOSNÓWKA-CZAJKA: Wpływ ekstraktu z mieszanki ziół na produkcyjność i wybrane parametry krwi kurcząt brojlerów trzech linii towarowych ............................................. 343Einfluss des Kräutermixextrakts auf die Produktionsergebnisse und ausgewählte Blutparameter der Masthähnchen von drei Warenlinien .......... 345 IWONA SKOMORUCHA, EWA SOSNÓWKA-CZAJKA, RENATA MUCHACKA: Kształtowanie się statusu antyoksydacyjnego oraz profilu kwasów tłuszczowych w mięśniach kurcząt brojlerów pod wpływem dodatku do wody pitnej ekstraktów z ziół .................................................................. 347Antioxidativer Status und das Fettsäurenprofil in Masthähnchenmuskeln nach zugabe von Kräuterauszug zum Trinkwasser ........................................ 349 IWONA SKOMORUCHA, EWA SOSNÓWKA-CZAJKA, EUGENIUSZ HERBUT: Kształtowanie się wyników produkcyjnych i wskaźników fizjologicznych kurcząt brojlerów odchowywanych w systemie wybiegowym w okresie letnich upałów ................................................................................................. 351Produktionsergebnisse und physiologische Indikatoren der Masthähnchen, die im Auslaufsystem während der Sommerhitze aufgezüchtet wurden ........ 353

413

EWA SOSIN-BZDUCHA, AGNIESZKA CHEŁMIŃSKA: Krajowy program kriokonserwacji – czy jest nam potrzebny? ...................... 355Landesprogramm der Kryokonservierung – brauchen wir es? ....................... 357 EWA SOSIN-BZDUCHA: Wyniki użytkowości rozpłodowej rasy polskiej czerwono-białej w latach 2009–2016 ...................................................................................................... 359Ergebnisse der Zuchtnützlichkeit der Rot-weissen Polnischen Viehrasse in den jahren 2009–2016 .................................................................................... 361 MAŁGORZATA SZEWCZUK, NICOLA PADZIK , HANNA KULIG: Identyfikacja miejsca polimorficznego w genie kinazy janusowej 2 (JAK2/e20/RsaI) u wybranych ras bydła ....................................................... 363Identifizierung einer polymorphen Stelle im Janus-kinase-2-Gen (JAK2/E20/RsaI) bei ausgewählten Rinderrassen ......................................... 365 BARTOSZ SZYMIK , PIOTR TOPOLSKI, MAGDALENA JAKIEL , WOJCIECH JAGUSIAK, KACPER ŻUKOWSKI: Korelacje genetyczne i fenotypowe pomiędzy cechami zdolności udojowej a cechami płodności i liczbą komórek somatycznych w mleku ...................... 367Genetische und phänotypische Korrelationen zwischen den Melkeigenschaften, den Fruchtbarkeitskennzahlen und der Anzahl von somatischen Zellen in Milch ........................................................................... 369 SZYNDLER-NĘDZA MAGDALENA, ROPKA-MOLIK KATARZYNA , OCZKOWICZ

MARIA, BABICZ MAREK, SZULC KAROLINA, SKRZYPCZAK EWA: Polimorfizm genów związanych z odpornością na choroby w populacjach świń ras rodzimych ........................................................................................ 371Polymorphismus der Gene, die mit der immunität gegen Krankheiten verbunden sind, in den Populationen der heimischen Schweinrassen ........... 374 IWONA TOMCZYK-WRONA: Praktyczne zastosowania naturalnego odsadzania źrebiąt przez klacze w warunkach hodowli zachowawczej ............................................................ 377Die praktische Anwendung der natürlichen Absetzung von Fohlen durch die Stuten unter den Bedingungen der Erhaltungszucht ....................................... 379 IWONA TOMCZYK-WRONA: Strategia działań Instytutu Zootechniki PIB w zakresie ochrony zasobów genetycznych koni metodą in situ i ex situ .................................................... 381Die Strategie für die Massnahmen des Instituts für Zootechnik SFA im Bereich des Schutzes der genetischen Ressource von Pferden mit in-situ- und ex-situ-Verfahren ............................................................................................ 383

414

MONIKA TRZCIŃSKA, MAGDALENA BRYŁA: Ocena jakości kriokonserwowanego nasienia knura uwarunkowana składem rozcieńczalnika ............................................................................................... 385Beurteilung der Qualität des kryokonservierten Ebersamens, die durch die Zusammensetzung des Verdünnungsmittels bedingt ist .................................. 387 KACPER ŻUKOWSKI, MONIKA SKARWECKA: Małe asocjacje i ich wielkie znaczenie w genomowej ocenie wartości hodowlanej bydła mlecznego ........................................................................ 389Kleine Assoziationen und ihre große Bedeutung in genomischer Zuchtwertschätzung des Milchviehs ................................................................ 392 EWA SOSNÓWKA-CZAJKA, IWONA SKOMORUCHA: Kształtowanie się wybranych parametrów fizjologicznych kur nieśnych utrzymywanych w różnych systemach odchowu w okresie podwyższonych temperatur ...................................................................................................... 395Gestaltung der ausgewählten physiologischen Parameter der Legehennen, die in der Zeit der erhöhten Temperaturen in unterschiedlichen Systemen gehalten werden ............................................................................................. 397 EWA SOSNÓWKA-CZAJKA, IWONA SKOMORUCHA, JOANNA PAWŁOWSKA: Ocena kształtowania się poziomu witamin i składu chemicznego jaj kur różnych ras utrzymywanych konwencjonalnie oraz zgodnie z założeniami rolnictwa ekologicznego ................................................................................. 399Beurteilung des Vitaminengehalts und der chemischen Zusammensetzung der Eier von Hennen unterschiedlicher Rassen, die konventionell und gemäß den Grundsätzen der ökologischen Zucht gehalten wurden ........................... 401 EWA SOSNÓWKA-CZAJKA, IWONA SKOMORUCHA, BEATA MUCHACKA: Wpływ systemu utrzymania i rasy kurcząt rzeźnych na kształtowanie się profilu kwasów tłuszczowych oraz indeksy PI, TI i AI ................................. 403Einfluss des Haltesystems und der Rasse der Schlachthähnchen auf die Gestaltung des Fettsäurenprofils und der PI-, TI-, und AI-Indexe ............... 405

konferencja polsko-niemiecka · 2017-08-04 · konferencja polsko-niemiecka deutsch -polnisches...

Documents