T.C. MLL ETM BAKANLII

MEGEP(MESLEK ETM VE RETM SSTEMNN GLENDRLMES PROJES)

ELEKTRK ELEKTRK TEKNOLOJS

KONTAKTR, RLE, KORUMA ELEMANLARI VE MONTAJI

ANKARA 2007

Milli Eitim Bakanl tarafndan gelitirilen modller; Talim ve Terbiye Kurulu Bakanlnn 02.06.2006 tarih ve 269 sayl Karar ile onaylanan, Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda kademeli olarak yaygnlatrlan 42 alan ve 192 dala ait ereve retim programlarnda amalanan mesleki yeterlikleri kazandrmaya ynelik gelitirilmi retim materyalleridir (Ders Notlardr). Modller, bireylere mesleki yeterlik kazandrmak ve bireysel renmeye rehberlik etmek amacyla renme materyali olarak hazrlanm, denenmek ve gelitirilmek zere Mesleki ve Teknik Eitim Okul ve Kurumlarnda uygulanmaya balanmtr. Modller teknolojik gelimelere paralel olarak, amalanan yeterlii kazandrmak koulu ile eitim retim srasnda gelitirilebilir ve yaplmas nerilen deiiklikler Bakanlkta ilgili birime bildirilir. rgn ve yaygn eitim kurumlar, iletmeler ve kendi kendine mesleki yeterlik kazanmak isteyen bireyler modllere internet zerinden ulaabilirler. Baslm modller, eitim kurumlarnda rencilere cretsiz olarak datlr. Modller hibir ekilde ticari amala kullanlamaz ve cret karlnda satlamaz.

NDEKLERAIKLAMALAR .............................................................................................................. iii GR ..................................................................................................................................1 RENME FAALYET-1 .................................................................................................3 1. KONTAKTRLER VE RLELER .................................................................................3 1.1. Kontaktrler ..............................................................................................................3 1.1.1. Yaps ................................................................................................................4 1.1.2. almas ...........................................................................................................7 1.1.3. Balant emas ve Katalog Bilgileri ..................................................................8 1.1.4. Montaj ............................................................................................................10 1.2. Rleler ....................................................................................................................11 1.2.1. Yaps ..............................................................................................................12 1.2.2. almas .........................................................................................................12 1.2.3. Balant emas ve Katalog Bilgileri ................................................................13 1.2.4. Montaj ............................................................................................................14 1.3. Zaman Rleleri........................................................................................................15 1.3.1. Yaps ..............................................................................................................15 1.3.2. almas .........................................................................................................15 1.3.3. Balant emas ve Katalog Bilgileri ................................................................18 1.3.4. Montaj ............................................................................................................19 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................21 LME VE DEERLENDRME .................................................................................22 RENME FAALYET-2 ...............................................................................................23 2. KORUMA RLELER ..................................................................................................23 2.1. Ar Akm Rlesi ...................................................................................................23 2.1.1. Yaps ..............................................................................................................24 2.1.2. almas .........................................................................................................24 2.1.3. eitleri ...........................................................................................................24 2.1.4. Balant emas ...............................................................................................25 2.1.5. Montaj ............................................................................................................25 2.2. Faz Koruma Rlesi..................................................................................................26 2.2.1. Yaps ..............................................................................................................27 2.2.2. almas .........................................................................................................28 2.2.3. eitleri ...........................................................................................................28 2.2.4. Balant emas ve Katalog Bilgileri ................................................................28 2.2.5. Montaj ............................................................................................................29 2.3. Ar ve Dk Gerilim Rleleri ..............................................................................29 2.3.1. Yaps ..............................................................................................................30 2.3.2. almas .........................................................................................................30 2.3.3. eitleri ...........................................................................................................30 2.3.4. Balant emas ve Katalog Bilgileri ................................................................31 2.3.5. Montaj ............................................................................................................31 2.4. Termistr Rlesi......................................................................................................32 2.4.1. Yaps ..............................................................................................................33 2.4.2. almas .........................................................................................................33 2.4.3. eitleri ...........................................................................................................33 2.4.4. Balant emas ve Katalog Bilgileri ................................................................33 i

2.4.5. Montaj ............................................................................................................34 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................36 LME VE DEERLENDRME .................................................................................37 RENME FAALYET-3 ...............................................................................................38 3. SGORTALAR ..............................................................................................................38 3.1. Sigorta Yaps .........................................................................................................38 3.1.1. Buonlu Sigorta................................................................................................38 3.1.2. Otomatik Sigorta..............................................................................................40 3.1.3. Bakl Sigorta .................................................................................................43 3.2. Sigorta Montaj .......................................................................................................45 3.2.1. Buonlu Tip Sigorta Montaj ............................................................................45 3.2.2. Otomatik Sigorta Montaj.................................................................................46 3.3.3. NH Sigorta Montaj..........................................................................................47 3.3. Katalog Bilgileri......................................................................................................47 UYGULAMA FAALYET...........................................................................................50 LME VE DEERLENDRME .................................................................................51 MODL DEERLENDRME...........................................................................................52 CEVAP ANAHTARLARI .................................................................................................54 KAYNAKLAR ..................................................................................................................56 KAYNAKA ....................................................................................................................57

ii

AIKLAMALAR AIKLAMALARKOD ALAN DAL/MESLEK MODLN ADI MODLN TANIMI SRE N KOUL YETERLK Kontaktr rle ve koruyucu elemanlarn montajn yapmak. Genel Ama Bu modl ile gerekli ortam salandnda, Kontaktr, Rle, Koruma Elemanlar ve Montajn yaparak sistem elemanlar arasndaki balanty kurup, hatasz bir ekilde altrabileceksiniz. Amalar 1. Pano yerleim krokisine uygun olarak kontaktr ve rlelerin montajn hatasz yapabileceksiniz. 2. Pano yerleim krokisine uygun olarak, koruma rlelerinin montajn hatasz yapabileceksiniz. 3. Pano yerleim krokisine uygun olarak, sigorta montajn hatasz yapabileceksiniz. Kontaktr, Rle, zaman rleleri, ar akm koruma rlesi, faz koruma rlesi, ar ve dk gerilim rlesi, termistr rlesi, sigortalar, Modln iinde yer alan her renme faaliyetinden sonra, verilen lme aralaryla kazandnz bilgileri lerek kendinizi deerlendireceksiniz. retmen, modl sonunda size lme arac ( test, oktan semeli, doru yanl vb.) uygulayarak modl uygulamalar ile kazandnz bilgileri lerek deerlendirecektir. 522EE0070 Elektrik Elektronik Teknolojisi Elektrik Tesisat ve Pano Montrl Kontaktr, Rle, Koruyucu Elemanlar ve Montaj Kontaktr, Rle, Koruma Elemanlar ve Montaj, balant emalar, son kontrol ilemlerinin anlatld bir renme materyalidir. 40/24

MODLN AMACI

ETM RETM ORTAMLARI VE DONANIMLARI

LME VE DEERLENDRME

iii

iv

GR GRSevgili renci, Gnmzde, modern toplumlarn ekonomilerinin ve bymelerinin temelini oluturan sanayileme, salad yararlarn yan sra zm bekleyen pek ok problemi de beraberinde getirmektedir Elektrik kumanda sistemlerinin kontrol son yllarda hzla gelierek yaylmaya balamtr. Deien teknolojik artlara bal olarak gereksinimler ve bu gereksinimleri karlayacak zm yntemleri srekli deiim ve geliim gstermektedir. Kumanda sistemlerin kontrol iin pek ok teknii renmemiz gerekir. Oluan arzalarn ksa srede onarlmas iin teknolojiyi takip etmeli, Kumanda sistemlerindeki malzemelerin kullanmn, montajn, alma prensibini, eitlerini ve nerelerde kullanlacan iyi renmeliyiz. Dnya ile rekabet edebilme konumuna gelmek iin kendimize den grevi tam olarak yapmalyz. Elektrik kumanda sistemlerinde kullanlan elemanlarn montajnda yaratclk, verimlilik, alma koullarnn standartlarna uygun olacak ekilde dnlmeli, projeler retilmeli insan hayatn kolaylatrc almalar iinde olmalyz.

1

2

RENME FAALYET1 RENME FAALYET-1AMAUygun ortam salandnda renci bu modl ile gerekli ortam salandnda, Yaplacak sisteme uygun zellikteki kontaktr ve rle montaj yapabileceksiniz..

ARATIRMABu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlardr: Kontaktr, Rle ve sigorta Montajna ait gerekli bilgileri evrenizdeki pano montaj yapan yerel firmalardan yararlannz. Pratik uygulamalar yapan kiilerle grnz. nternet ortamndaki arama motorlarn kullanarak gerekli bilgileri elde ediniz. almalarnz bir rapor halinde snfta arkadalarnzla paylanz.

1. KONTAKTRLER VE RLELER1.1. KontaktrlerElektrik devrelerini ap kapamaya yarayan ve uzaktan kumanda edilebilen byk gteki elektromanyetik anahtarlara kontaktr denir. Kontaktrler, bata elektrik motorlar olmak zere; kompanzasyon stma gibi elektrik tesislerinin kablo ile uzaktan kumanda edilmelerine imkn salarlar. Termik rleler ile kullanldnda ise cihazlar ve tesisleri ar yk akmlarna kar korurlar. Kontaktrler, genellikle alak gerilimde kullanlr, kumanda ettii devreyi nominal akm altnda ap kapayabildii gibi belirli orandaki ar akmlar da kesebilir.

3

Resim 1.1: Kontaktrler

1.1.1. YapsKontaktrn yapsnda bulunan elemanlar; Demir nve, bobin, palet ve kontaklardr.

ekil 1.1: Kontaktrn temel prensibi

4

1.1.1.1. Demir Nve Alternatif akm kontaktrlerinde ince silisli salardan yaplrken, doru akm kontaktrlerinde tek para yumuak demirden imal edilir. Alternatif akmda kullanlan kontaktr nvelerinde, nvenin n yzeyine alan oyuklara bakr halkalar yerletirilir. Bu bakr halkalar akmn 0 olduu noktalarda nvenin braklmasna engel olarak, titreim ve grlty ortadan kaldrr. Doru akmda kullanlan nvelerde ise bobinin enerjisi kesildii anda, nvenin paleti hemen brakmas iin plastik pullar konulur.

ekil 1.2: Kontaktr nvesi

1.1.1.2. Bobin alma gerilimine gre, spir says ve d grn deiir. zerinden akm getiinde nveye mknatslk zellii kazandrr.

5

Resim 1.2: Kontaktr bobini

1.1.1.3. KontaklarNormalde ak ve normalde kapal olmak zere iki eittir. Ana ve yardmc kontaklar ismi ile e isimlendirilir. Ana kontaklar g devresinde kullanlp akm tama kapasiteleri daha yksektir. Yardmc kontaklar ise genellikle kumanda ksmnda kullanlr. Kontaklar zerinden geen akm kapasitelerine gre eitli alamlardan meydana gelir. Genellikle sert bakr, tungstenden veya gm alamlarndan meydana gelir.

6

ekil 1.3: Ak ve kapal kontaklarn sembolleri

Resim 1.3: Ana ve yardmc kontaklarn grnm

1.1.2. almasDemir nve zerine sarlan kontaktr bobinine gerilim uygulandnda, nve elektromknats zellii kazanarak karsndaki paleti eker. Palet zerinde bulunan hareketli kontaklar, sabit kontaklarla birleir veya ayrlr. Bu durumda normalde ak kontaklar kapanrken, normalde kapal kontaklar alr.

7

Resim 1.4: Kontaktrn i grn

1.1.3. Balant emas ve Katalog Bilgileri fazl bir motorun kontaktrle kontrol emasna ait g ve kumanda balant emas aadaki ekilde grld gibidir. Kumanda devresinde balama (start) butonu ile kontaktr bobinine elektrik enerjisi gnderilir. Enerji altnda kalan bobin kontaklarna konum deitirecektir. Ak durumda olanlar kapal, kapl olanlar ise ak duruma geleceklerdir. Kumanda edilen motor, devreye enerji girii ile alma ilk kalknma akm ile almaya balar. Durdurma (stop) butonuna basnla kadar motor almaya devam edecektir. Motor almasnda herhangi bir nedenle akm artndan dolay ar akm rlesi deveye girerek yine motorun enerjisini kesebilmektedir.

ekil 1.4: Kumanda ve g devresi balanm motor

Aadaki kontaktr seim tablosundan, kontaktr seimi yapmak iin rnek verecek olursak; motor gc 55 KW olan bir devreye kontaktr seimi yaplmak istendiinde, siemens 3TA26 veya o satrda bulunan dier kontaktrlerde kullanlabilir.

8

Tablo 1.1: eitli firmalarn katalog bilgileri

9

1.1.4. MontajKontaktrler raya veya yzeye montaj yaplr. Yzeye montaj yaplrken markalamann dzenli bir ekilde yaplmas gerekir. Kontaktr hareket ettirmeden montaj yaplacak nokta iaretlenir. Daha sonra matkapla iaretlenen nokta delinir.

Resim 1.5: Kontaktrn sac zerine montaj

Markalama ve delme ileminden sonra tornavida yardm ile kontaktr montaj aadaki ekilde grld gibi yaplr.

Resim 1.6: Kontaktrn saca vidalanmas

Kontaktrn raya montaj yaplrken kontaktr belirli bir ada raya yaklatrlarak altndaki yuvann raya dikkatli bir ekilde montaj gerekletirilir. 10

Resim 1.7: Kontaktrn raya montaj

1.2. RlelerKk deerli bir akm ile yksek gl bir alcy altrabilmek (anahtarlayabilmek) iin kullanlan elemanlara rle denir. Tamamen otomatiklemeye balayan retim aralarnda yzlerce tip ve modelde rle kullanlmaktadr. Tek kontakldan tutun 510 kontaklsna kadar geni bir model yelpazesine sahip rlelerin almas her modelde de ayndr. Tristr ve Triyak'larn imal edilmesinden sonra poplerliini kaybeden rleler yinede birok alanda halen kullanlmaktadr. Tristr ve Triyak'lara gre tek avantaj tek bir bnye iinde birden fazla anahtar kontana sahip olabildii iin birden fazla yk ayn anda aabilir veya kapatabilir hatta ayn anda baz ykleri ap bazlarn kapatabilir. Bu ilem tamamen rlenin kontaklarnn dizayn ile ilikilidir. Dezavantajlar daha fazladr. Mekanik olarak alt iin ok arza yapar. Kontaklar srekli birbirine yapp aldklar iin oluan elektrik atlamalar zamanla kontaklarn oksitlenmesine ve iletimini kaybetmesine neden olur. letime geme sresi daha uzundur. Ayrca kontaklarn ekilip braklmasnda karm olduu ses pek ho deildir.

ekil 1.5: Rle ve sembol

11

1.2.1. YapsBobin, demir nve, palet, yay ve kontaklardan oluan rlelerin mknatsiyet oluturan bobinleri 5912243648 volt gibi gerilimlerde alacak biimde retilir. Elektronik sistemlerde ounlukla DC ile alan mini rleler kullanlr.

ekil 1.6: Rlenin yaps

1.2.2. almasRle iinde bulunan demir nve zerine geirilmi makaraya ince telden ok sipirli olarak sarlm bobine akm uygulandnda, N-S manyetik alan oluur. Bu alan ise bobinin iindeki nveyi elektromknats haline getirip, paletin kontaklarnn konumunu deitirmesini salar. Akm kesilince elektromknatslk ortadan kalkar, esnek gergi yay paleti geri ekerek kontaklar ilk konumuna getirir. Kontaklardan geen akm nedeniyle birbirine temas eden yzeyler zamanla oksitlenebilir. Kontaklardaki oksitlenmeyi en az dzeyde tutabilmek iin platin ya da tungsten zerine ince gm tabakasyla kaplama yaplr. Dzgn almayan bir elektronik devrede rlelerin kontaklarnda oksitlenme olumu ise bu istenmeyen durum su zmparasyla giderilebilir. Dzelme olmazsa yeni rle kullanlr.

12

ekil 1.7:Rlenin almas

1.2.3. Balant emas ve Katalog BilgileriRle balant emalarnda, aadaki ekilde grld gibi sabit ve hareketli kontaklar ile Bobin balant noktalar belirtilir.

ekil 1.8: Rle balant emalar

Elektronikte ska kullanlan mini rle balant emas ve katalog bilgisi aadaki ekillerde belirtilmitir.

13

Resim 1.8: Elektronikte kullanlan mini rle balant emas

Tablo 1.2: Elektronikte kullanlan mini rle katalog bilgileri

1.2.4. MontajRlenin raya montaj yaplrken; tornavida ile alt blmde bulunan mekanizma da doru ekilir. Aadaki ekilde grld gibi montaj yaplr.

14

Resim 1.9: Rlenin raya montaj

Resim 1.10: Rle aya ve gvdesi

1.3. Zaman RleleriBir kumanda devresini ayarlanan sre sonunda altran veya durduran kumanda elemanlardr. Genellikle kumanda devresindeki g kontaktrlerini kontrol derler

1.3.1. YapsNormalde kapal ve normalde ak olmak zere iki eit kontak tipine sahiptirler. Kontak says rlenin markasna ve yapm ekline gre deiebilir. Yapm ekline gre deiik tiplerde retilirler bunlar: Pistonlu zaman rlesi Motorlu zaman rlesi Elektronik zaman rlesi

1.3.2. almasZaman rlelerinin alma ekillerine gre eitleri aada aklanmtr. 15

Dz zaman rlesi: Bobini enerjilendii andan itibaren, kontaklarnn konumunu ayarlanan sre sonunda deitiren zaman rleleridir. Ayarlanan sre sonunda ak kontaklar kapanrken, kapal kontaklar alr. Rlenin enerjisi kesildiinde kontaklar ani olarak eski konumuna dner. Ters zaman rlesi: Bobini enerjilendii anda kontaklar ani olarak konum deitirir. Bobinin enerjisi kesildikten sonra, ayarlanan sre sonunda kontaklar eski konumuna dner. mpuls zaman rlesi: Bobini enerjilendii anda kontaklar konum deitiren ve ayarlanan sre sonunda, tekrar eski konumuna dnen zaman rleleridir. Yldz-gen zaman rlesi: Motorlar yldz-gen altrmada kullanlan rlelerdir. Rle enerjilendiinde nce yldz kontaktrnn bal olduu kontak hemen kapanr, ayarlanan sre sonunda yldz kontaktrn enerjilendiren kapal kontak alarak gen kontaktrnn bal olduu kontak kapanr. Flr zaman rlesi: Bobin enerjilendii anda kontaklar konum deitirir, bir sre sonra kontaklar eski konumuna dnerler. Bir sre daha bu ekilde kaldktan sonra tekrar konum deitirirler. lem bu ekilde rlenin enerjisi kesilene kadar devam eder.

1.3.2.1. Pistonlu Zaman Rleleri Zaman gecikmesi bir pistonla salanan zaman rlelerine, pistonlu zaman rlesi ad verilir. Ters ve dz alan iki modeli vardr. Dz zaman rlelerinde bobin enerjilenince pistonu yukar doru aslr. Piston iinde ya ya da hava olduundan hareket hemen olmaz. Belli bir zaman sonra kontaklar konum deitirir.

16

ekil 1.9: Pistonlu zaman rlesinin i yaps

1.3.2.2. Motorlu Zaman Rleleri Zaman gecikmesi bir motorla salanan zaman rlelerine Motorlu zaman rleleri ad verilir. erisinde bulunan senkron motor sabit bir hzla dnerken rle iindeki dilileri de dndrr. Dililer ayarlanan bir mekanizma yardmyla kontaklarn almasn veya kapanmasn salar.

Resim 1.11: Motorlu zaman rlesi ve alma prensibi

17

1.3.2.3. Elektronik Zaman Rleleri yaps tamamen elektroniktir. Genellikle R-C zamanlama devreleri kullanlr. Baz zaman rlelerinde zel olarak retilmi zamanlama entegreleri kullanlr.

Resim 1.12: Elektronik zaman rlesi

1.3.3. Balant emas ve Katalog BilgileriSon zamanlarda kullanm alan olduka geni olan V-Otomat tipi ok zamanl zaman rlesi 1 saniye ile 60 saat aras 8 kademeli olarak ayarlanabilen ekme veya brakma gecikmesine sahip ve kk boyutlu mikroilemci zaman rlesidir. Balant emas ve katalog bilgileri aada belirtilmitir.

ekil 1.10: Zaman rlesinin devreye balanmas

18

Teknik bilgiler: Besleme Gerilimi (Un) (a1,a2) (a1,a3) alma Aral Kontak k alma Scakl Net Arlk

: 220V AC 5060 Hz : 24 VAC - DC : (0.81.2)xUn : 250V AC 5A : 24V AC-DC 10A : -40C +55C : 75 gr

1.3.4. MontajZaman rlesinin montaj raya veya yzeye yaplr. Yzeye montajda ilk nce markalama yaplr. aretlenen nokta matkapla delinerek tornavida ile zaman rlesi delinen noktaya vidalanr. Aadaki ekilde grld gibi montaj yaplr.

Resim 1.13: Zaman rlesinin montaja hazrlanmas

Resim 1.14: Zaman rlesinin sac zerine vidalanmas

19

Aadaki ekilde grld gibi zaman rlesinin raya montaj yaplrken belirli bir eimde zaman rlesinin alt yuvas oturtulur daha sonra st yuva taklarak montajlama ilemi sona erdirilir.

Resim 1.15: Zaman rlesinin raya montaj

20

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar Kontaktr ve rle montaj iin markalama yapmak Markalama yaplan noktalar delmek Pano iine veya ray zerine tespit etmek

nerilerMarkalama yaparken dikkatli iaretleyiniz. Markalamada elamanlarn zelliklerini gre tespit yapnz. Delme ilemi yaparken markalanm noktalar kaydrmaynz. Raylarn salamlna dikkat ediniz.

21

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRMEA- OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)Aadaki cmlelerde baz kelimelerin yerleri bo braklmtr. Bo braklan yerlere doru kelimeleri yaznz. 1. 2. 3. 4. 5. 6.

7. 8. 9. 10.

Byk gteki elektromanyetik anahtarlara denir. Bir kumanda devresini ayarlanan sre sonunda altran veya durduran kumanda elemanlarna denir. kontaktr Nvesinin n yzeyine alan oyuklara yerletirilir. Kk deerli bir akm ile yksek gl bir alcy altrabilmek iin kullanlan elemanlara .. denir. zaman rlesi:Bobini enerjilendii andan itibaren, kontaklarnn konumunu ayarlanan sre sonunda deitiren zaman rleleridir . zaman rlesi: Bobini enerjilendii anda kontaklar ani olarak konum deitirir. Bobinin enerjisi kesildikten sonra, ayarlanan sre sonunda kontaklar eski konumuna dner. Elektronik sistemlerde ounlukla DC ile alan . rleler kullanlr. Kontaklardan geen . nedeniyle birbirine temas eden yzeyler zamanla oksitlenebilir.Zaman gecikmesi bir pistonla salanan zaman rlelerine, zaman rlesi ad verilir. Bakr halkalar akmn 0 olduu noktalarda nvenin braklmasna engel olarak, titreim ve . ortadan kaldrr.

DEERLENDRMECevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier faaliyete geiniz.

22

RENME FAALYET-2 RENME FAALYET-2AMAUygun ortam renebileceksiniz. salandnda pano zerine koruma rlelerinin montajn

ARATIRMABu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlar olmaldr: Koruma rlelerinin montajna ait gerekli bilgileri evrenizdeki pano montaj yapan yerel firmalardan yararlannz. Pratik uygulamalar yapan kiilerle grnz. nternet ortamndaki arama motorlarn kullanarak Ar akm rlesi, Faz koruma rlesi, Termistr rlesi gibi kelimeler yazarak gerekli bilgileri elde ediniz. almalarnz bir rapor halinde snfta arkadalarnzla paylanz.

2. KORUMA RLELER2.1. Ar Akm RlesiBir motor besleme devresinde hattn bana konulan sigortalar alma karakteristikleri nedeni ile motoru deil hatt korurlar. Motorlar arzadan nce korumak iin eitli rleler kullanlr. te ar akm rlesi, ar akmlarn motor sarglarna verecei zararlar nlemek amac ile kullanlr. Ar akm koruma Rleleri motorlar, sistemleri ar akma kar korumak iin tasarlanmtr.

Resim 2.1: Koruma rleleri

23

2.1.1. YapsBir fazl alternatif akm devrelerinde yalnzca bir iletkene, fazl devrelerde ise her faz iletkenine balanan ar akm rleleri kumanda devresindeki devreye seri bal, normalde kapal konta kumanda ederler. Ar akm rlelerinde akm ayar, rle zerinde bulunan ayar vidas ile yaplr. Motorlarn anma akmlarna gre, belirli snrlar ierisinde akm ayar yaplr.

Resim 2.2: Kontaktr ve ar akm rlesi

2.1.2. almasAkm deeri normal snrlar iinde ise k rlesi ekili konumundadr. Akm ayarlanan deerin zerine karsa, k rlesi gecikme sresi sonunda kontan brakr ve bal olduu motor veya sistemi devreden karr.

2.1.3. eitleriAr akm rleleri yaplarna gre ikiye ayrlr. Bunlar: Termik ar akm rlesi Endirekt stmal termik ar akm rlesi Direkt stmal termik ar akm rlesi 24

Manyetik ar akm rlesi

2.1.4. Balant emasAr akm rleleri, motor devresine seri olarak balanr ve zerinden motor akm geer Motorun geici bir arza nedeniyle veya yol alma annda ektii ksa sreli ar akmlarda sarglar zarar grmez ve bu durumda rlenin devreyi amamas istenir. Bunun iinde rlenin devreyi amasn, geciktirici bir sistem ile nlenir.

ekil 2.1: Ar akm rlesinin kumanda ve g devresine balanmas

2.1.5. MontajAr akm rlesi Raya veya yzeye montaj yaplr. Yzeye montaj yaplrken iaretlenmi nokta matkapla delinerek tornavida ile montaj yaplr.

25

Resim 2.3: Ar akm rlesinin saca montaj

Ar akm rlesinin montaj yaplacak raya aadaki ekilde grld gibi belli bir eimde yaklatrlarak montaj gerekletirilir.

Resim 2.4: Ar akm rlesinin raya montaj

2.2. Faz Koruma Rlesi faz ile alan motorlarda R-S-T fazlarndan birisi kesildiinde motor almaya devam eder. Ancak bu alma ekli son derece tehlikeli ve istenmeyen bir durumdur. nk faz ile alacak ekilde retilmi motor iki faza kald zaman ebekeden yksek akm ekmeye balar. Yksek akm ise sarglar str. Isnan sarglarnn izolesi (vernik) eriyerek ksa devreye neden olur. Ksa devre ise motorun bozulmasna yol aar. 26

Motorun iki faza kalmas durumunda veya faz geriliminin ar artmas veya azalmas durumunda ok ksa bir sre iinde devreyi aarak motoru korurlar.

Resim 2.5: Faz koruma rlesi

2.2.1. YapsKoruma rleleri genellikle elektronik olarak imal edilirler. fazl motorlarda motor sarglarndan herhangi birinin geriliminin dmesi motorun dengesiz yklenmesine neden olur. Bu durum motorda onarm zor ve maliyetli hasarlar getirir. Bu durumlarn motoru etkilememesi amacyla faz koruma rleleri kullanlr. Aadaki koruma rlesi incelendiinde balant noktalar ve modeli n grnte belirtilmitir.

ekil 2.2: Faz koruma rlesi balantlar

27

2.2.2. almasR(L1)- S(L2)-T(L3) faz gerilimleri normal deerinde iken rle eker ve motor alr. Fazlardan birinin gerilimi belirtilen snr deerinin altna dt zaman veya faz kesildiinde rle brakr ve motor durur. Faz normal deerine dndnde rle eker ve motor tekrar alr. Not: PTC kullanlmad zaman PTC ular ksa devre edilmelidir.

2.2.3. eitleriFaz koruma rleleri ikiye ayrlr. Bunlar: Faz (motor) koruma rleleri Faz sras rlesi

2.2.4. Balant emas ve Katalog BilgileriKullanlan koruma rlesinin zellikleri retici firmaya gre deiebilir. Bu nedenle istenilen rlenin katalog deerleri incelendikten sonra seim yaplmaldr.

ekil 2.3: Faz koruma rlesi balants

Teknik Bilgiler Besleme Gerilimi (Un) alma Aral Kontak Gerilimi Ama Gerilimi (faz-faz aras) Geri Dn Gerilimi alma Scakl Net Arlk : 3x380 VAC 3 Faz 50 - 60Hz : (0.8-1.2)xUn : 250V AC-5A : alt: %30 VAC, st: %20 VAC : max.15V : -40C...+55C : 250 gr 28

2.2.5. MontajKoruma rlesi montaj yaplacak raya belli bir ada yaklatrlarak tornavida yardm ile aadaki ekilde grld gibi montaj yaplr.

Resim 2.6: Faz koruma rlesinin raya montaj

2.3. Ar ve Dk Gerilim Rleleri

Resim 2.7: Ar ve dk gerilim rlesi

29

Ar gerilim rleleri, fazl ve tek fazl sistemlerde yksek gerilimden etkilenen elektronik kumanda devrelerinde, kontrol sistemlerinde, kompanzasyon panolarnda kondansatr gruplarnn korunmasnda ve motorlarn korunmasnda kullanlr. Dk gerilim rleleri de, fazl ve tek fazl sistemlerde dk gerilimden zarar gren elektronik kumanda, kontrol sistemlerinde, kompanzasyon panolarnda ve motorlarn korunmasnda kullanlr.

2.3.1. YapsElektronik bir yapya sahiptirler. Endstride geni bir kullanm alan vardr. Elektrik motorlarnda Fazlar aras gerilim dengesizlii nedeniyle onarm zor ve maliyetli hasarlar meydana gelebilir. Gerilim Koruma Rleleri bu tr arzalara sebebiyet verecek durumlardan motoru korumak amacyla gelitirilmitir. Aadaki ekilde n yzeyinde grld gibi balant noktalar, ayar dmeleri ve alma durumunu gsteren ledler mevcuttur.

ekil 2.4: Ar ve dk gerilim rlesi yaps

2.3.2. almasAr gerilim Rlesi zerindeki st snr ayar vidas ile kontrol edilmek istenilen gerilim blgesi ayarlanr. Ani gerilim dalgalanmalarna kars oluabilecek hatal amalar, 0110 sn ayarlanabilir zaman gecikmesi ile nlenmitir. Gerilim deeri 1,5 Un 'nin stne ktnda ise gecikme devre d braklarak rlenin ani ama yapmas salanr. Gecikmeli veya ani ama sonunda fazlarn gerilimi ayarlanan alma blgesine dndnde, rle kendini otomatik olarak resetleyerek kontaklarn kapatr ve normal alma konumuna dner.

2.3.3. eitleriGerilim rleleri ar ve dk gerilim rleleri olmak zere iki eittir. Bir arada olan eitleri olduu gibi ayr ayr imal edilenleri de vardr.

30

2.3.4. Balant emas ve Katalog Bilgileri

ekil 2.5: Ar ve dk akm rlesi balant ular

Teknik Bilgiler Besleme Gerilimi(Un) alma Aral Kontak Gerilimi Dk Gerilim Snr Yksek Gerilim Snr Devreye Girme ve kma Gecikmesi Geri Dn Gerilimi alma Scakl Net Arlk : 3x220V AC 3 Faz + 1 Ntr 50-60Hz : (0.81,2)xUn : 250 V AC - 5 A, 24V AC-DC 10A : 270 370 V AC (Ayarlanabilir) : 390 490 V AC (Ayarlanabilir) : O- 15 sn, (Ayarlanabilir) : max, 15V : -40C ...+ 55C : 280 gr

2.3.5. MontajAr ve dk gerilim rlelerinin Raya montaj ekilde grld gibi tornavida yardm ile yaplr.

31

ekil 2.6: Ar ve dk akm rlesinin raya montaj

2.4. Termistr RlesiSanayide geni bir kullanm alanna sahip elektrik motorlar eitli nedenlerle ar snr. Termistr Rlesi ar snmann elektrik motorlarna zarar vermesini engellemek amacyla tasarlanmtr.

Resim 2.8: Termistr rlesi

32

2.4.1. YapsTermistr rlelerin iyaps elektroniktir. n yznde alp almadn gsteren ledler balant noktalar ve firma ismi bulunur.

ekil 2.7: Termistr rlesinin balants

2.4.2. almasMotor sarg scakl, kullanlan PTC 'nin scaklk snrn atnda rle brakr, LED sner. Motorun ar snmas engellenmi olur. Motor sarg scakl kullanlan PTC 'nin scaklk snrnn altna dtnde rle tekrar eker, LED yanar. Motor tekrar alr.

2.4.3. eitleriScaklkla direnci deien elemanlara Termistr denir. Scaklkla direnci artan elemanlara PTC, scaklkla direnci azalan elemanlara NTC ad verilir. Termistrler mutlaka bir elektronik devre iinde kullanlrlar. Motor sarglarn ar sdan korumak iin genellikle PTC tipi termistrler kullanlr.

2.4.4. Balant emas ve Katalog Bilgileri

ekil 2.8: Termistr rlelerin balants

33

Aadaki tabloda motor gcne gre termik ayar snrlar belirtilmitir. rnek verecek olursak: Anma gc 7,5 KW lk bir motorun termik ayar 1116 A ayarlama snr yaplmas gerekir.

Tablo 2.1

2.4.5. MontajTermistr rlesinin Raya montaj aadaki ekilde grld gibi tornavida yardm ile yaplr.

34

ekil 2.9: Termistr rlenin raya montaj

Deiik ekillerde ve daha pratik montajlama sistemleri gelitirilebilir, aadaki ekilde grld gibi balantlar gruplar halinde yaplm, kumanda elemanlarnn raya montaj yaplr.

Resim 2.9: Deiik montajlar

35

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYET

lem Basamaklar Rlelerin montaj iin markalama yapmak Markalama yaplan noktalar delmek Pano iine veya ray zerine tespit etmek

nerilerMarkalama noktalarn dikkatli iaretleyiniz. Uygun matkap ve matkap ucu seiniz. Pano iine veya ray zerine tespit ederken dikkatli olunuz.

36

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRMEA- OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)Aadaki cmlelerde baz kelimelerin yerleri bo braklmtr. Bo braklan yerlere doru kelimeleri yaznz.

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10.

Scaklkla direnci deien elemanlara denir. Motor iki faza kald zaman ebekeden ..ekmeye balar. Ar akm rleleri, motor devresine olarak balanr. Sigortalar alma karakteristikleri nedeni ile motoru deil korurlar. Motor koruma rlelerinde hattn faz kesildiinde .ve motor durur. Gerilim rlelerinde faz normal deerine dndnde, ve motor tekrar alr. Ar akm rlesi, .motor sarglarna verecei zararlardan korur. Termistr Rlesi elektrik motorlarna zarar vermesini engeller. Motor sarg scakl, kullanlan PTC'nin scaklk atnda rle brakr Motor sarglarn ar sdan korumak iin genellikle tipi termistrler kulanlr.

DEERLENDRMECevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier faaliyete geiniz.

37

RENME FAALYET-3 RENME FAALYET-3AMAUygun Ortam Salandnda: Tm sigorta eitlerinin montajn pano zerinde yapabileceksiniz.

ARATIRMABu faaliyet ncesinde yapmanz gereken ncelikli aratrmalar unlar olmaldr; Sigorta eitlerinin montajna ait gerekli bilgileri evrenizdeki pano montaj yapan yerel firmalardan yararlannz. Pratik uygulamalar yapan kiilerle grnz. nternet ortamndaki arama motorlarn kullanarak otomatik sigorta, NH bakl sigorta gibi kelimeler yazarak gerekli bilgileri elde ediniz. almalarnz bir rapor halinde snfta arkadalarnzla paylanz.

3. SGORTALARAlcy besleyen hatlar, cihazlar ar yklenme ve ksa devrelere kar korumada kullanlan elemandr. Sigorta, devreye seri balanr ve zerinden anma akmndan ok akm getiinde devreyi aar.

3.1. Sigorta Yaps3.1.1. Buonlu SigortaBuonlu sigortalar Gvde, Buon, Buon kapa paralarn birleiminden olumutur:

38

ekil 3.1: Buonlu sigorta

3.1.1.1. Gvde Gvde sigortann balanaca yere tutturulmasn salayan ksmdr. Ayrca gvde sigortay oluturan paralarn birleiminden oluur. letken balantlarnn olduu ksmdr.

Resim 3.1: Buonlu sigorta gvdesi

3.1.1.2. Buon Akm kesme dzeneinin bulunduu ksma buon denir. Buonlar, 6 10 16 20 25 35 50 63 80 100 amper deerlerinde retilir. Buon u paralarn birleiminden oluur. Buon gvdesi: Telin erimesi srasnda oluan sya dayanacak ekilde porselenden yaplmtr. 39

Sigorta teli: Deiik akm deerlerinde retilmi teldir. Kuvars kumu: Eriyen telin oluturduu scakln olumsuz etkisini azaltmak iin kullanlan maddedir. Alt ve st kapaklar: Buonun iki ucunda bulunur. Dip kontak ile st kontak arasnda iletimi salamaya yarar. Sinyal pulu: Buon iindeki ince telin u ksmna taklr. Telin kopmasyla yayl frlatma dzenei sayesinde pul yerinden frlar. Sinyal pulcuu, her akm deeri iin ayr bir renkte boyanmtr. Buonun ka amperlik olduu sinyal pulcuuna baklarak anlalr. Pul renklerinin akm karlklar yledir: Yeil:6A,Krmz: 10A,Gri: 16 A, Mavi: 20 A, Sar: 25 AA, Siyah: 35 A, Beyaz: 50 A,Bakr rengi: 63 A

Resim 3.2: Buonun yaps

3.1.1.3. Buon Kapa Yaltkan blm porselenden, iletken ksm pirinten yaplan paradr. Buon kapann stnde yuvarlak bir cam bulunur. Bu cam, sigortann atmas annda sinyal pulcuunun frlayarak yaknda bulunan kiilere zarar vermemesi iin konmutur.

Resim 3.3: Buon kapa

3.1.2. Otomatik SigortaOtomatik sigortalar, bal bulunduu elektrik devresini ar akm ve ksa devrelere kar korurlar. Devrenin kolayca alp kapatlmasna imkn salarlar. Herhangi bir arza durumunda devreyi aan cihaz, kol yukar kaldrlarak devreye sokulur. Koldan bamsz 40

atrma dzeni arza devam ettii srece devreyi yeniden aacaktr. Uygulamada kullanlan otomatik sigortalar L (B) ve G (C) tipi olmak zere iki tipte retilir. L tipi sigortalar aydnlatma ve priz tesislerinde kullanlrken, G tipi sigortalar ise motor koruma devrelerinde kullanlr. Uygulamada kullanlan otomatik sigortalar 6 10 16 20 25 35 40 45 50 amperlik deerlerde retilmektedir. fazl motorlarn korunmasnda kullanlan otomatik sigortalarn mandallar birbirine akuple edilir. Bu sayede fazn birisinin bal olduu sigorta attnda fazn akm da kesilir.

Resim 3.4: Otomatik sigorta

41

Resim 3.5: eitli otomatik sigortalar

3.1.2.1. L Tipi L tipi sigortalar aydnlatma ve priz tesislerinde kullanlr. L tipi sigortalar ar akm durumunda hemen atar. 3.1.2.2. G Tipi G tipi sigortalar motor koruma devrelerinde kullanlr. G tipi sigortalar gecikmeli olarak devreyi aar. Motorlar kalk annda normal akmlarnn bir ka kat deerde ar akm ekerek almaya baladklarndan bu tip alclarda gecikmeli atan otomatik sigortalar tercih edilir. 42

3.1.3. Bakl SigortaBakl sigortalar 120 KA e kadar ksa devre akmlarn kesecek gtedir. Anma gerilimleri 500 V AC ve 440 V DC anma akmlar ise 630 A e kadar olan Bakl sigortalar; trafo, kablo, alter, pano gibi birok cihaz ve tesisi ar ykleme ve ksa devreye kar emniyetle korurlar.

Resim 3.6: NH bakl sigorta

3.1.3.1. Sigorta Altl Sigorta buonlarnn baland malzemelerdir. Altlklarn balant yerleri klemensli veya civataldr. Elektrolitik bakrdan retilen bakl sigorta altlklarnn yayl kontaklar kendi skma ve yaylanma zelliklerine ek olarak zel elik yaylarla takviye edilmitir. Kontaklarn skma gc TSE nin ngrd deerlerde olmaldr.

43

Resim 3.7: NH bakl sigorta gvdesi

3.1.3.2. Buon Akmn zerinden getii ksmdr. Buon, porselenden yaplm bir gvde ve bunun iki ucuna monte edilmi baklardan olumutur. Baklar, gvde iinden eriyen tel ile birbirine balanmtr.

Resim 3.8: NH bakl sigorta i yaplar

44

Resim 3.9: NH bakl sigorta buonu

3.1.3.3. Sigorta Pensi Sigorta buonlarnn taklp kartlmasnda kullanlan geretir. Sigorta pensi ile sigorta sklecei zaman bu elemann zerindeki dmeye baslr. Dmeye basldnda Sigorta pensin srma dzenei alr. Dmeden el ekildikten sonra eleman geriye doru ekilecek olursa altla takl olan NH buon yerinden kar.

Resim 3.10: NH bakl sigorta pensi

3.2. Sigorta Montaj3.2.1. Buonlu Tip Sigorta MontajMarkalama yaplarak matkapla iaretlenen nokta delinir. Tornavida yardm ile sigorta gvdesi vidalanr. Montaj aadaki ekilde grld gibi yaplr.

45

(a)

(b)

(c)

(d) Resim 3.11: Buonlu sigorta montaj sras: (a)Markalama, (b)Delme, (c)Montaj, (d)Buon

3.2.2. Otomatik Sigorta MontajTornavida yardm ile otomatik sigortann raya montaj aadaki ekilde grld gibi yaplr.

Resim 3.12: fazl otomatik sigorta

46

3.3.3. NH Sigorta MontajBuonlar altlklara taklrken buon baklarnn altla tam oturmasna dikkat edilmesi gerekir. Aksi takdirde iyi olmayan temas direncine, snmaya ve g kaybna neden olacak ve arzalar oluacaktr. Dier nemli bir konuda altlklarda standartlara uygun kesitlerde iletkenler kullanlmaldr. Altlklarn yan yana monte edilmesi durumunda, istee gre aksesuar olarak pertinaks speratrler ile fazlar aras izolasyonlar arttrlabilir.

Resim 3.13: NH bakl sigortann buonun taklmas

3.3. Katalog BilgileriAadaki tablolarda motor gcne gre sigorta seimi yaplr. Kullanm olduka kolaydr.

47

rnein bir fazl devrelerde, 2,2 KW lk bir motorun sigorta seimi yaplmak istenirse sigorta seim cetveline baklarak 20A lik sigorta seimi yaplabilir.

Tablo 3.1: fazl motorlarda anma akmna gre sigorta seimi

48

Tablo 3.2

49

UYGULAMA FAALYET UYGULAMA FAALYETlem Basamaklar

nerilerSigorta montaj iin markalama yaparken montaj noktalarna dikkat ediniz Uygun matkap kullanlmasna dikkat ediniz Tespitlerken raylarn salamlna dikkat ediniz

Sigorta montaj iin markalama yapmak Markalama yaplan noktalar delmek Pano veya ray zerine tespit etmek

50

LME VE DEERLENDRME LME VE DEERLENDRMEA- OBJEKTF TESTLER (LME SORULARI)Aadaki cmlelerde baz kelimelerin yerleri bo braklmtr. Bo braklan yerlere doru kelimeleri yaznz. 1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9. 10. fazl motorlarda kullanlan otomatik sigortalarn mandallar birbirine ..edilir. Bakl Sigorta buonlarnn taklp kartlmasnda kullanlr. Sigortalar, bal bulunduu elektrik devresini ..ve ksa devrelere kar korurlar. Bakl sigortalar . KAe kadar ksa devre akmlarn kesecek gtedir L tipi sigortalar .ve priz tesislerinde kullanlr. G tipi sigortalar ..devrelerinde kullanlr. Sigortalarda letken balantlar.. yaplr. Buonlu sigortalar Gvde, Buon,.. paralarnn birleiminden olumutur. Sigorta, devreye .balanr. Sigorta zerinde ..dan ok akm getiinde devreyi aar.

DEERLENDRMECevaplarnz cevap anahtar ile karlatrnz. Doru cevap saynz belirleyerek kendinizi deerlendiriniz. Yanl cevap verdiiniz ya da cevap verirken tereddt yaadnz sorularla ilgili konular faaliyete dnerek tekrar inceleyiniz. Tm sorulara doru cevap verdiyseniz dier faaliyete geiniz.

51

MODL DEERLENDRME MODL DEERLENDRMEPERFORMANS TEST (YETERLK LME)Modl ile kazandnz yeterlii aadaki ltlere gre deerlendiriniz.

Deerlendirme ltleriKontaktrn montajn yapmak A)Sacn stne yerini doru markaladnz m? B)Tornavidalar doru kullandnz m? C)Raya doru yerletirdiniz mi? Rlenin montajn yapmak A)Sacn stne yerini doru markaladnz m? B)Tornavidalar doru kullandnz m? C)Raya doru yerletirdiniz mi? Zaman rlesinin montajn yapmak A)Sacn stne yerini doru markaladnz m? B)Tornavidalar doru kullandnz m? C)Raya doru yerletirdiniz mi? Ar akm rlesinin montajn yapmak A)Sacn stne yerini doru markaladnz m? B)Tornavidalar doru kullandnz m? C)Raya doru yerletirdiniz mi? Faz koruma rlesinin montajn yapmak A)Sacn stne yerini doru markaladnz m? B)Tornavidalar doru kullandnz m? C)Raya doru yerletirdiniz mi? Ar ve dk gerilim rlesinin montajn yapmak A)Sacn stne yerini doru markaladnz m? B)Tornavidalar doru kullandnz m? C)Raya doru yerletirdiniz mi? Termistr rlesinin montajn yapmak A)Sacn stne yerini doru markaladnz m? B)Tornavidalar doru kullandnz m? C)Raya doru yerletirdiniz mi? Buonlu sigortann montajn yapmak A)Sacn stne yerini doru markaladnz m? B)Tornavidalar doru kullandnz m? Otomatik sigortann montajn yapmak A)Sacn stne yerini doru markaladnz m? B)Tornavidalar doru kullandnz m? NH bakl sigortann montajn yapmak 52

Evet

Hayr

A)Sacn stne yerini doru markaladnz m? B)Tornavidalar doru kullandnz m? C)NH sigorta buonunu takarken pensi doru kullandnz m?

DEERLENDRMEYaptnz deerlendirme sonucunda eksikleriniz varsa renme faaliyetlerini tekrarlaynz. Modl tamamladnz, tebrik ederiz. retmeniniz size eitli lme aralar uygulayacaktr. retmeninizle iletiime geiniz.

53

CEVAP ANAHTARLARI CEVAP ANAHTARLARIRENME FAALYET-1 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Kontaktr Zaman rleleri Bakr halkalar Rle Dz Ters Mini Akm Pistonlu Grlty

RENME FAALYET-2 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Termistr Yksek akm Seri Hatt Rle brakr Rle eker Ar akmlarn Ar snmann Snrn PTC

54

RENME FAALYET-3 CEVAP ANAHTARI 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 Akuple Sigorta pensi Ar akm 120 Aydnlatma Motor koruma Gvdeye Buon kapa Seri Anma akmndan

55

KAYNAKLAR KAYNAKLAR www.elo.com.tr 2006(Eriim tarihi :Ekim 2006) www.entes.com.tr2005(Eriim tarihi :Ocak 2006) www.federal.com.tr(Eriim tarihi :Ocak 2006) www.vekmar.com.tr2005(Eriim tarihi :Ocak 2006)

56

KAYNAKA KAYNAKA Endaks Endstriyel paz.tic. LTD.T katalou, 2005. GRKEM Abdullah, ATLYE 2, zkan matbaa, Ankara, 2002. ZDEMR Ali, Elektrik Bilgisi, Biliim matbaaclk, stanbul 2000. SANCAK Zeki, Takahisa KATO Otomatik kumanda 1, Yce Yaynlar, stanbul 1992. ems elektrik san.ve tic. LTD. T. Kataloglar, 2005. TUNCAY Ersoy, Atlye ve Laboratuar 2, Grafik matbaa, stanbul, 2005. TRKOLU Faruk, Elektrik bilgisi yaynlanmam ders notlar, 2005.

57