krawczyk. hobbes

Hobbes i Locke dwoiste oblicze liberalizmu

UNIWERSYTET WARSZAWSKIWydzia Dziennikarstwa i Nauk Politycznych

Instytut Nauk Politycznych

Anna Krawczyk

Hobbes i Locke dwoiste oblicze liberalizmu

Warszawa 2011

RecenzenciDr hab. Wojciech Jakubowski, prof. UWMDr hab. Krzysztof Pieliski

RedakcjaZesp

Projekt okadki, skad i amanieTomasz Kasperczyk

Copyright by Anna Krawczyk, Warszawa 2011 Copyright by Wydzia Dziennikarstwa i Nauk PolitycznychUniwersytet Warszawski, Warszawa 2011

Wszelkie prawa zastrzeone. Kada reprodukcja lub adaptacja caoci bd czci niniejszej publikacji, niezalenie od zastosowanej techniki reprodukcji (drukarskiej, fotograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Au-tora i Wydawcy.

Objto 6,6 ark. wydawniczych

Wydawca:Wydzia Dziennikarstwa i Nauk PolitycznychUniwersytet Warszawskiul. Krakowskie Przedmiecie 26/28, 00-927 Warszawatel./fax (48 22) 55 22 952www.wydawnictwo.wdinp.uw.edu.pl

ISBN: 978-83-63183-03-5Druk i oprawa: Zakady Graficzne UW. Zam. 1342/11

SPIS TRECI

Wstp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozdzia I Historia tradycji liberalnej

Przednowoytne antycypacje liberalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Liberalizm we wczesnym okresie nowoytnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Liberalizm i owiecenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Wiek XIX triumf liberalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Odrodzenie klasycznego liberalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozdzia II Thomasa Hobbesa wojna kadego z kadym, czyli od wolnoci do podlegoci

Antropologia Thomasa Hobbesa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stan natury, czyli wojna kadego z kadym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Przyczyny i cel zawarcia umowy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .PastwoLewiatan jako instrument zapewniajcy porzdek i pokj . . . . Pochwaa absolutyzmu, czyli nieograniczonej suwerennoci wadzy pastwowej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozdzia IIIJohn Locke, czyli samodoskonalenie jednostki w ramach adu liberalnego

Antropologia Johna Lockea . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Stan natury i obowizujce kadego prawo natury . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Ochrona wasnoci prywatnej jako przyczyna zawarcia umowy . . . . . . . . . . . . Lockeowskie civil society i civil government . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Granice wadzy rzdu obywatelskiego . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Rozdzia IVOblicza ponowoczesnego liberalizmu

Dziedzictwo liberalne w myli postmodernistycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Pluralizm rzeczywistoci jako fakt historyczny . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Odrzucenie perspektywy uniwersalistycznej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Modus vivendi jako idea liberalnej tolerancji . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Zakoczenie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Bibliografia . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Indeks osb . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Abstrakt w jzyku angielskim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Abstrakt w jzyku niemieckim . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9

1519233036

41455156

62

6772778187

9399

105110

115123129131133

TABLE OF CONTENTS

Introduction . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Chapter IHistory of the liberal tradition

Pre-modern anticipations of liberalism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Liberalism within the early modern period . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Liberalism and the Age of Enlightenment . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .XIX century triumph of liberalism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Renaissance of the classical liberalism . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Chapter IIThomas Hobbess war of all against all from freedom to subordination

Antropology of Thomas Hobbes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .State of nature the war of all against all . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Reasons and objectives for a contract conclusion . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .A stateLeviathan as an instrument providing order and peace . . . . . . .Prais of absolutism as unlimited sovereignty of the state authority . . . . .

Chapter IIIJohn Locke self-improvement of an individual within the liberal governance

Anthropology of John Locke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .State of nature and all binding law of nature . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Protection of private property as the cause for a contract conclusion . . . . Lockes civil society and civil government . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Boundries of civil government authority . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Chapter IVAspects of postmodern liberalism

Liberal heritage in the postmodern ideology . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Pluralism of reality as a historic fact . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Rejection of universalist perspective . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Modus vivendi as an ideal of the liberal toleration . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Closure . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Bibliography . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Index of persons . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Abstract in English . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Abstract in German . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9

1519233036

4145515662

6772778187

9399

105110

115123129131133

INHALTSVERZEICHNIS

Vorwort . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kapitel I Die Geschichte der liberalen Tradition

Preneuzeitliche Antizipationen des Liberalismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . Liberalismus in der frheren Neuzeit . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Liberalismus und Aufklrung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Der neunzehnte Jahrhundert Triumph des Liberalismus . . . . . . . . . . . . . Die Wiedergeburt des klassischen Liberalismus . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kapitel II Der Krieg jedes gegen jeden von Thomas Hobbes, also von Freiheit bis Abhngigkeit

Anthropologie von Thomas Hobbes . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Naturzustand, also der Krieg jedes gegen jeden . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Die Ursachen und das Ziel des Vertragsabschlusses . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Der StaatLeviathan als ein Instrument, der die Ordnung und der Frieden versichert . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Das Lob des Absolutismus, also der unbegrenzten Souvernitt der Staatsgewalt . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kapitel IIIJohn Locke Die Selbstentfaltung des Individuums im Rahmen der liberalen Ordnung

Anthropologie von John Locke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Naturzustand und das jeden geltende Naturrecht . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Privateigentumsschutz als eine Ursache des Vertragsabschlusses . . . . . .Civil society und civil government von Locke . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Die Grenze der Macht der Brgerregierung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Kapitel IVDie Antlitze des postmodernen Liberalismus

Das liberale Erbe in der postmodernen Meinung . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Der Pluralismus der Wirklichkeit als ein historischer Fakt . . . . . . . . . . . . . .Die Ablehnung der universalistischen Perspektive . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Modus vivendi als ein Ideal der liberalen Tradition . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

Abschluss . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Bibliografie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Personenregister . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Zusammenfassung im Englischen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .Zusammenfassung im Deutschen . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .

9

1519233036

414551

56

62

6772778187

9399

105110

115123129131133

Ludzko zyskuje wicej, pozwalajc kademu y wedle jego upodoba,

ni zmuszajc kadego, by y wedle upodobania pozostaych.

John Stuart Mill, O wolnoci

WSTP

Tradycja myli liberalnej gboko wnikna w struktur ycia wspczesnego

wiata. Liberalizm jako ideologia, ruch polityczny czy stanowisko filozoficzne, sta-nowi niewtpliwie zagadnienie popularne, lecz jednoczenie czsto mylone lub -czone z innymi teoriami lub ruchami. Co wicej, podobnie jak w przypadku wielu

innych koncepcji jest pojciem nieustannie dyskutowanym, nie tylko na forum aka-demickim, oraz szeroko kwestionowanym rwnie przez samych zwolennikw

liberalizmu. Wydaje si nawet, e wikszo ukazujcych si obecnie prac powi-cona jest raczej potpieniu liberalizmu ni jego pochwale1.

Wyodrbnienie i zdefiniowanie liberalizmu naley jednak wci do najtrudniej-szych zada, z jakimi ma do czynienia historiografia idei. Na pytania czym jest

liberalizm, jaka jest istota myli liberalnej, udzieli mona wiele odpowiedzi, nie

tylko na pozr, ale czsto faktycznie ze sob sprzecznych. Bdne wydaje si wic

samo zaoenie zwizane z poszukiwaniem istoty czego tak heterogenicznego jak

liberalna tradycja.

Liberalizm stanowi jedno z najwaniejszych dziedzictw europejskiej historii i filozofii, to dugotrway i wpywowy prd umysowy oraz ideologia spoeczno-

polityczna i ekonomiczna: niejednorodna, heterogeniczna, a przez to niejednokrot-nie rozumiana inaczej. Nie da si rwnie zaprzeczy, e liberalizm w cigu kilkuset

lat swego istnienia wytworzy tyle rnych odmian, e w rzeczywistoci spotykamy

konkretne liberalizmy, czasem do luno ze sob powizane. Badacze sceptycz-ni wobec jednoci tradycji liberalnej poddaj w wtpliwo prawomocno uywa-

1 Wspomina o tym chociaby Paul Kelly w ksice Liberalism, Cambridge 2005 (praca zostaa prze-tumaczona na jzyk polski: P. Kelly, Liberalizm, prze. S. Krlak, Warszawa 2007). O niemocy liberalnej i postliberalnej pisze rwnie Ronald Beiner w Whats the Matter with Liberalism?, Berkeley 1992.

Wstp10

nia sowa liberalizm w liczbie pojedynczej, wielu skania si raczej do mwienia

nie o liberalizmie, ale o wielu liberalizmach, czy wrcz tak jak Jacek Bartyzel o gszczu liberalizmw. Wewntrzne zrnicowanie i zoono liberalizmu po-woduje, e istnienie jednej tradycji liberalnej jest nadzwyczaj wtpliwe. Naleaoby

raczej zwrci uwag na rozmaite narodowe historie liberalizmu, rnice si od

siebie w zalenoci od kraju.

Liberalna tradycja nigdy nie stanowia zamknitego i odrbnego krgu idei i wyobrae. Liberalizm stanowi co najwyej sum tendencji niecigych, rnorod-nych, przypadkowych, osadzonych w rnych kontekstach miejsca i czasu. Prze-konanie o istnieniu spjnej i pojedynczej tradycji liberalnej moe wynika jedynie

z nieznajomoci dawniejszej historii myli liberalnej. Pluralizm tradycji liberalnej

odkrywany jest jednak dopiero przez wspczesnych liberaw. Demistyfikacja ide-ologii liberalnej zmierza przede wszystkim do wykazania jej trwaej dychotomii.

Faktycznie bowiem dwuznaczno, ktr dostrzec mona w caej tradycji liberal-nej, od pocztku stanowia utrapienie projektu liberalnego.

Na wyonienie si ruchu liberalnego jako zjawiska dajcego si wyranie iden-tyfikowa miao wpyw wiele rnorodnych czynnikw. Liberalizm rodzi si w rnych spoeczestwach, poddawany by odmiennym dowiadczeniom. Myl

liberalna miaa w kulturze europejskiej wiele rnych, nawet sprzecznych rde,

a jej historyczne wcielenia byy czsto odmienne. Liberalizm zyskiwa take roz-maite odcienie w tych kulturach narodowych, w ktrych zadomowi si na duszy

czas. Nierwnomierno rozwoju myli liberalnej pozostawaa w cisym zwizku

z histori poszczeglnych krajw. W rozwoju tej jake rnorodnej tradycji niezwy-kle istotne byo rwnie to, jakich prekursorw uwaano za liberaw. Nie mniej

istotne od samego rozwoju idei s zatem niewtpliwie charakterystyki wybitnych

filozofw i praktykw, ktrzy przez stulecia kreowali zrnicowany, dzisiejszy wi-zerunek liberalizmu.

Wspczenie wraca si wic do mdroci wielkich filozofw, do pogldw

dawnych liberaw i w wielu dziedzinach ycia politycznego realizuje si ich kon-cepcje. Okazuje si, e w pracach klasycznych mylicieli liberalizmu mona od-nale najgbsz i najbardziej rozwan odpowied na zagroenia i szanse, jakie

nios czasy wspczesne.

Wstp 11

W poszukiwaniu rde tradycji liberalnej postanowiono odwoa si do dwch

wybitnych mylicieli, ktrzy wedug zgodnej opinii wielu badaczy, w zasadniczy

sposb wpynli na rozwj myli liberalnej i uksztatowanie jej podstawowych po-j i zaoe. Celem niniejszej pracy jest przedstawienie filozofw, ktrych uzna

mona za protoplastw tradycji liberalnych konstytuujcych dwoiste oblicze libe-ralizmu. Tez stanowi stwierdzenie, e Thomas Hobbes i John Locke to ojcowie

dwch konkurencyjnych tradycji liberalnych. Tradycje te opieraj si na odmien-nych interpretacjach pojcia liberalnej tolerancji, postrzeganej raz jako poszukiwa-nie racjonalnego konsensu, innym razem jako denie do pokojowej koegzystencji.

Co wicej, obaj filozofowie przyczynili si do powstania tradycji, ktre nie nale

bynajmniej do przeszoci. Dwie konkurencyjne filozofie liberalne s dzi nie tyl-ko bardzo widoczne, ale wrcz pomagaj nam dostrzec co nowego jest w naszej

obecnej sytuacji.

Z uwagi na dugotrwao wystpowania zjawiska zwanego liberalizmem roz-dzia pierwszy stanowi prb pokazania, w jaki sposb ksztatowaa si doktry-na liberalna i jakie czynniki sprawiy, e rozwijaa si ona w sposb niejednolity.

To prba zarysu podstaw liberalizmu politycznego, jego owieceniowych rde i pniejszych rozgazie. Antropocentryczna, wolnociowa i indywidualistyczna

ideologia w aden sposb nie stanowia monolitu, a bya raczej wypadkow poszu-kiwa filozofw, ktrzy j ksztatowali. W tradycji2 myli liberalnej dostrzec mona

zatem raczej niecigo, przypadkowo, rnorodno i historyczn konkretno

mylicieli, ktrym przyznawana jest etykieta liberalizmu.

Rozdziay drugi i trzeci powicone zostay prezentacji dwch dorobkw fi-lozoficznych Thomasa Hobbesa i Johna Lockea. Obaj filozofowie byli Angli-kami, wychowywali si i yli w kraju, ktry zajmuje historycznie pierwsze miejsce

2 Pojcie tradycja, podobnie jak i dziedzictwo, odnosi si do zwizkw teraniejszoci z przeszoci. O ile jednak pod terminem dziedzictwo zawarta jest wszelka spucizna wypracowana przez poprzednie pokolenia, o ktrej zachowaa si wiedza, o tyle tradycja ma wszy zakres i odwouje si do zwizkw z przeszoci opartych na przywizaniu do pewnych wyizolowanych jej fragmentw. Dziedzictwo ma zatem charakter obiektywny, jest caoksztatem znanych nam dowiadcze przeszoci dzieem poprzednich pokole; tradycja za jest nieuchronnie subiektywna, zalena od woli wspczesnych, ktrzy selekcjonuj dorobek przeszoci, wybierajc z niego to, co w ich opinii cenne i uyteczne. Wicej w: J. Szacki, Tradycja. Przegld problematyki, Warszawa 1971.

Wstp12

w rozwoju doktryny liberalnej. Anglia jest bowiem nie tylko miejscem narodzin

podstawowej wersji liberalizmu, ale powszechnie uchodzi za jego kolebk. Specy-ficzna droga rozwoju spoeczno-ekonomicznego oraz wyspiarskie pooenie kra-ju niewtpliwie wpyny na ksztatowanie si pogldw zarwno Hobbesa, jak i Lockea.

W rozdziale drugim przedstawione zostay podstawy filozofii historycznie

pierwszego z mylicieli Thomasa Hobbesa, w oczach wielu uchodzcego za twr-c trwaych podwalin nauk spoecznych3. Elementy teorii Hobbesa pojawia si

bd pniej, jako tzw. momenty hobbesowskie, w teoriach jego nastpcw, m.in.

Lockea i Jeana-Jacquesa Rousseau. Rozdzia trzeci dotyczy drugiego ze znanych

filozofw Johna Lockea, uwaanego za jednego z najwybitniejszych przedstawi-cieli myli liberalnej.

Rozdzia czwarty to prba spojrzenia na tradycj liberaln z dzisiejszej per-spektywy, przy uwzgldnieniu caego dorobku myli liberalnej, dziedzictwa, zgro-madzonego na przestrzeni kilku stuleci. Historycznym dorobkiem liberalizmu, jak

dowodzi John Gray, jest zoona struktura praktyk i instytucji, tworzca wsp-czesne spoeczestwo obywatelskie, a nie jaki spjny system pogldw. Przed

postliberaln filozofi polityczn stoj niezwykle istotne zadania: obrona spoe-czestwa obywatelskiego oraz instytucji stojcych na stray wolnoci i pokoju spo-ecznego, gwarancja istnienia wieloci pogldw, tolerancja, neutralno instytucji

czy rzdy prawa.

W zalenoci od tematyki poszczeglnych rozdziaw zastosowane zostay

odmienne metody badawcze. Tre rozdziau pierwszego oparta zostaa o analiz

dostpnej literatury przedmiotu z zakresu historii myli politycznej, bowiem jak

wskazano wczeniej punktem wyjcia do rozwaa na temat tradycji liberalnej

moe by tylko prezentacja istniejcych w tej materii pogldw. W pozostaych

rozdziaach wykorzystana zostaa politologiczna metoda opisowa, a w poszczegl-nych ich czciach koncentrujcych si na prezentacji wnioskw analiza porw-nawcza.

3 Za odkrywc nauk spoecznych nowego, nieznanego do tej pory kontynentu uznawany jest za Machiavelli. Patrz: P. Nowak, Przedmowa do wydania polskiego, w: Historia filozofii politycznej. Podrcznik, red. L. Strauss, J. Cropsey, Warszawa 2010, s. XXVIII.

Wstp 13

Niniejsza praca stanowi prb odpowiedzi na pytanie, jak zatem powinien

wyglda liberalizm odpowiadajcy wymogom epoki ponowoczesnej? Liberaln

tradycj ktrego z filozofw: Hobbesa czy Lockea, uzna mona za bardziej przy-stajc do wspczesnych warunkw? Liberalizm zainteresowany swoim dalszym

trwaniem musi odrzuci dominujc obecnie tradycj. Zaoenia, e ludzie najlepiej

mog si realizowa w ramach jednej uniwersalnej cywilizacji, nie mona ju du-ej podtrzymywa. Liberalizm musi zosta dopasowany do kontekstu, w ktrym

czonkowie jednego spoeczestwa wyznaj rne ideay ycia, a czsto wyznaje je

jeden czowiek. Jeli wspczesne spoeczestwa maj kilka tradycji, a wielu ludzi

identyfikuje si z wicej ni jedn z nich, polityka nie moe polega na dziaaniu w myl ktrejkolwiek z nich. Usunita musi zosta dwuznaczno tradycji libe-ralnej, a sam projekt liberalny powinien zosta odnowiony. Myl liberaln trzeba

podda rewizji, jeli idea tolerancji ma zosta przemodelowany w taki sposb, aby

pasowa do nowej, wci przeobraajcej si rzeczywistoci. Wspczesny libera-lizm powinien sta si wiatopogldem pojednania rnych stylw mylenia i spo-sobw ycia.

ROZDZIA I

HISTORIA TRADyCJI LIBERALNEJ

Przednowoytne antycypacje liberalizmu

Po raz pierwszy sowo liberalizm, w postaci przymiotnikowej jako idee liberal-ne, zostao uyte przez Napoleona Bonaparte w proklamacji wydanej 10 listopada

1799 roku, czyli dzie po przewrocie z 18 brumairea. Napoleon okreli wwczas

idee liberalne jako przychylne sprawie wolnoci politycznej, a zatem, podobnie

jak idee konserwatywne i opiekucze, godne przywrcenia4. Hiszpaska par-tia Liberales, zawizana w Kortezach w 1812 roku, bya pierwszym ugrupowaniem

politycznym, ktre zidentyfikowao si jako liberalne5. Jednake ani rok 1799, ani

1812, nie stanowi daty narodzenia si liberalizmu. Wwczas jedynie faktycznie

istniejce od ponad stulecia zjawisko zostao nazwane. Liberalizm jako wyodrb-niony prd mylowy posiada ju wtedy wyranie uksztatowan myl polityczn

oraz wiadomo swoich zasad i celw. Myl polityczna liberalizmu nie stanowi

bowiem, z czego czsto nie zdajemy sobie sprawy, dorobku wycznie XIX i XX

wieku. Historia myli liberalnej rozpocza si faktycznie duo wczeniej ni ofi-cjalne jej nazwanie i wyodrbnienie.

Gboko zasigu domniemanych zwizkw ideologicznych liberalizmu i jego

prekursorw stanowi nieustannie przedmiot licznych kontrowersji. Wielu autorw

doszukuje si obecnoci elementw kategorii liberalnych ju w wiecie antycznym,

a zwaszcza w staroytnej Grecji i Rzymie6. Podejcie takie, ktrego przedstawicie-

4 J. Bartyzel, W gszczu liberalizmw. Prba periodyzacji i klasyfikacji, Lublin 2004, s. 11.5 Czonkowie Liberales byli autorami opartej o wzory francuskiego republikanizmu konstytucji

uchwalonej przez Kortezy w Kadyksie. Patrz: J. Bartyzel, W gszczu liberalizmw..., s. 11.6 Zob. m.in. w: Z. Rau, Liberalizm. Zarys myli politycznej XIX i XX wieku, Warszawa 2000; Doktryny

polityczne XIX i XX wieku. Liberalizm, konserwatyzm, socjalizm, doktryna socjaldemokracji, nauczanie spoeczne Kocioa, totalitaryzm, red. K. Chojnicka, W. Kozub-Ciembroniewicz, Krakw 2000; J. Gray, Liberalizm, prze. R. Dziubecka, Krakw 1994.

Rozdzia I16

lem jest choby Pierre Manent, okrelane jest jako aneksjonistyczne7. Oznacza

bowiem intencj wchonicia jak najwikszej iloci zjawisk i postaci, ktre mona

by okreli mianem protoliberalnych. Jednake prby udowodnienia cigoci

myli liberalnej sigajce czasw staroytnych s nie tyle wtpliwe, co wrcz z gry

skazane na porak. Identyfikowalna cigo myli i praktyki liberalnej siga bo-wiem dopiero XVII wieku.

W literaturze podkrela si brak w pogldach staroytnych kardynalnego skad-nika liberalizmu, jakim jest indywidualizm. Jean Condorcet zauway, e w praw-niczych koncepcjach Grekw i Rzymian nieobecne byo pojcie praw jednostki8.

Rwnie idea wolnoci powszechna w wiecie staroytnym wydaje si zasadni-czo sprzeczna, jak wykae to w przyszoci francuski filozof Benjamin Constant, z jej wspczesnym rozumieniem9. Niemniej jednak wielkim mylicielom klasycz-nym epoki przednowoytnej, jakimi niewtpliwie byli Arystoteles, stoicy czy Cy-ceron, przypisuje si pewne lady antycypacji liberalizmu staroytne zarodki

kategorii liberalnych. Niektre ujcia zawarte w pogldach na przykad stoikw czy

w tradycji rzymskiego republikanizmu, zostay przejte i zachowane przez wczesne

chrzecijastwo, dziki czemu mogy si odrodzi w okresie nowoytnym. Jako

prekursorw myli liberalnej w staroytnej Grecji wskaza mona zwaszcza sofi-stw: Protagorasa z Abdery, Gorgiasza z Leontinoi czy Hippiasza z Elidy10. Istotne

okazuj si rwnie pewne pierwiastki innych nurtw filozoficznych staroytnoci,

jak chociaby egalitaryzm cynikw i cyrenaikw, pochwaa prywatnoci epikurej-czykw czy kosmopolityzm stoikw11.

Jako pierwsi doktryn politycznej rwnoci rozwinli wanie greccy sofici.

Skaniali si oni do uznania powszechnej rwnoci ludzi poprzez odrzucenie idei

naturalnego niewolnictwa, gdy jak stwierdzi Alkidamas: Bg stworzy wszystkich

7 J. Bartyzel, W gszczu liberalizmw, s. 11.8 I. Berlin, Dwie koncepcje wolnoci i inne eseje, wyb. i oprac. J. Jedlicki, prze. H. Bartoszewicz i in.,

Warszawa 1991, s. 125.9 B. Constant, O wolnoci staroytnych i nowoytnych, w: Historia idei politycznych. Wybr tekstw, red.

S. Filipowicz, A. Mielczarek, K. Pieliski, M. Taski, t. 2, Warszawa 1998, s. 245 i n.10 J. Bartyzel, W gszczu liberalizmw, s. 13.11 Tame.

Historia tradycji liberalnej 17

wolnymi oraz natura nie uczynia nikogo niewolnikiem12. Sofici jako pierwsi

pooyli nacisk na czowieka i jego natur, ich myli nieobce byy koncepcje in-dywidualistyczne. Uwaa si nawet, e to wanie Protagoras stworzy teoretyczn

podstaw demokracji uczestniczcej.

W staroytnoci umiejscawiane s rwnie pocztki teorii umowy spoecznej,

kunsztownie opracowanej dopiero przez angielskich filozofw: Thomasa Hobbesa

i Johna Lockea13. Take w tej kwestii na szczegln uwag zasuguj sofici. Teo-ria umowy spoecznej ma bowiem czysto soficki rodowd rozwija j Glaukon

w drugiej ksidze Pastwa Platona14. Zdaniem sofisty Likofrona prawo i pastwo

oparte s na umowie, wedug ktrej celem prawa jest bezpieczestwo jednostki, a funkcje pastwa polega maj na ochronie przed niesprawiedliwoci.

Najdobitniejsz deklaracj myli liberalnej, niezwykle znaczc dla przyszego

rozwoju tradycji liberalnej, znajdziemy u najwikszego ateskiego polityka i mw-cy Peryklesa. W synnej Mowie pogrzebowej przedstawi on deklaracj liberalnych

zasad egalitaryzmu i indywidualizmu. Perykles pisa: w sporach prywatnych kady

obywatel jest rwny w obliczu prawa, natomiast jednostk ceni si nie ze wzgl-du na jej przynaleno do pewnej grupy, lecz ze wzgldu na talent osobisty, jakim

si wyrnia. W naszym yciu pastwowym kierujemy si zasad wolnoci ()

pisa Perykles o demokracji ateskiej a kierujc si wyrozumiaoci w yciu

prywatnym, szanujemy prawa w yciu publicznym15.

Zalki nowoczesnego liberalizmu prezentowane w staroytnoci poddane zo-stay gruntownej krytyce w dzieach Platona i Arystotelesa. Ich twrczo stanowi

konserwatywn odpowied na rodzcy si liberalizm ateski. To potny atak wy-mierzony zarwno w ide wolnoci czowieka, jak rwnie skierowany przeciwko

otwartemu spoeczestwu Peryklesa, pogldom sofistw i Demokryta. Zarwno

Platon, jak i Arystoteles, stanowczo odrzucaj etyk wolnoci i ide moralnej rw-noci wszystkich ludzi. Antyliberalne pogldy niemale emanuj z prac tych dwch

12 J. Gray, Liberalizm, s. 14.13 Z. Rau, Liberalizm, s. 14.14 J. Gray, Liberalizm, s. 14.15 Tukidydes, Wojna peloponeska, wyd. 3, prze., przedm. i przypisami opatrzy K. Kumaniecki,

Warszawa 1988, s. 107114.

Rozdzia I18

mylicieli. Platon nie uznaje jakichkolwiek praw jednostki. W filozofii Arystotelesa

nie znajdzie si pojcia wolnoci czy wyzwolenia, ani postulatu prawa do wolnoci

osobistej, ani miejsca dla indywidualnej wolnoci wyboru, brak jest rwnie sza-cunku dla niezalenoci. Jednake, jak dowodzi Leo Strauss16, w filozofii Arystote-lesa mona doszuka si istotnych zarodkw kategorii liberalnych.

Etyka Arystotelesa zawiera pewne koncepcje naturalnych praw czowieka, kt-re bez wtpienia s prawami nowoczesnego liberalizmu. Zwaszcza w wielu frag-mentach Etyki nikomachejskiej odnale mona ide naturalnych praw czowieka17.

Midzy wspczesnymi teoriami prawa natury a koncepcj reprezentowan przez

Arystotelesa, jak twierdzi Strauss, wystpuje jednak istotna rnica. Wspczesne

teorie uznaj prawo do wolnoci osobistej, podczas gdy staroytne prawo naturalne

niewtpliwie oparte byo na powinnociach obywatelskich. U Arystotelesa dostrze-ga Strauss niemal funkcjonalistyczn koncepcj prawa jako zasug wynikajcych z rnych funkcji penionych przez jednostki w polis18.

Wraz z Arystotelesem koczy si protoliberalny okres myli greckiej. Pewne

elementy myli liberalnej, ktre przez pewien czas funkcjonoway rwnie w prak-tyce, mona jednak odnale w staroytnym Rzymie. Wrd prekursorw liberali-zmu wymieni naley Liwiusza, Tacyta, czy w kocu Cycerona, ktrego Friedrich

A. von Hayek nazywa najwikszym autorytetem nowoczesnego liberalizmu19.

Mniejszy, cho rwnie dostrzegalny, wkad w rozwj myli liberalnej wnieli sto-icy, w tym choby cesarz Marek Aureliusz.

Istotne gwarancje dla wolnoci jednostki znajduj si ju w rzymskim prawie

XII tablic20. W Rzymie rozwino si rwnie prawo cywilne, miejscami silnie indy-widualistyczne. Jedno z pierwszych praw publicznych stanowi, i adne przywileje

albo kodeksy nie powinny by wprowadzane na korzy osb prywatnych, z krzywd

16 Zdaniem Leo Straussa idee prawa naturalnego znane byy ju staroytnym. Zob. L. Strauss, Prawo naturalne w wietle historii, prze. T. Grski, Warszawa 1969.

17 J. Gray, Liberalizm, s. 16.18 Z funkcji tych wynikay bardzo nierwne prawa, nigdy jednak nie byo to prawo do wolnoci

osobistej, ktre Arystoteles konsekwentnie odrzuca.19 To od Cycerona, jak twierdzi Friedrich A. von Hayek, pochodzi koncepcja oglnych zasad,

ktrym podporzdkowane jest prawodawstwo. Zob. J. Gray, Liberalizm, s. 17.20 Tame.


dla innych; sprzeczne by [to byo] z powszechnym prawem wszystkich obywateli, z ktrego jednostki niezalenie od stanu maj prawo robi uytek21. Osignicia in-dywidualistycznego porzdku prawnego staroytnego Rzymu nie da si przeceni.

Podczas gdy w Grecji i Rzymie nauka i literatura rozwijay si swobodnie, a etyka i polityka stanowiy przedmiot racjonalnych docieka, to wraz z nadejciem

chrzecijastwa naturalna tendencja do rozwoju zostaa niejako powstrzymana.

Przyjcie chrzecijastwa przez Cesarstwo Rzymski w pewnym sensie oznaczao

upadek staroytnych wartoci tolerancji religijnej, szacunku dla nauki i intelektu.

Jednake chrzecijastwo, zwaszcza wczesne, miao rwnie swj istotny wkad

w rozwj liberalnej idei wolnoci. W porwnaniu z religiami Rzymian i ydw,

byo bez wtpienia religi indywidualistyczn, w ktrej nacisk postawiony zosta na

zbawienie jednostki. Naley jednak podkreli, e zarwno indywidualizm wcze-snochrzecijaski, jak i indywidualizm stoikw czy epikurejczykw, nie mia wpy-wu na praktyk polityczn. By raczej apolityczny ni protoliberalny22. Z czasem

chrzecijastwo, goszce doktrynaln wiar w rwno wszystkich ludzi, stao si

religi uniwersaln, a zatem moliw do pogodzenia z wieloma rnymi porzdka-mi politycznymi.

Gwny wkad okresu redniowiecza w rozwj myli liberalnej dotyczy nie

sfery teorii, ile raczej praktycznej tradycji decentralistycznej wadzy i bezstronnego

prawa, ktre upady w kontynentalnej Europie wraz z powstaniem nowoytnych

monarchii absolutnych23.

Liberalizm we wczesnym okresie nowoytnym

Epoka XVI-wiecznego renesansowego humanizmu oraz XVII-wiecznego abso-lutyzmu stanowi niezwykle istotny fundament w odkrywaniu ladw antycypacji my-li liberalnej. We wczesnym okresie nowoytnym mona ponadto dostrzec niezwykle

wyranie zalenoci istniejce pomidzy poszczeglnymi tezami a sytuacj spoeczn,

w ktrej si one narodziy i byy goszone. Na przykadzie Hobbesa i Spinozy, ale

21 Tame.22 Tame, s. 18.23 Tame, s. 24.

Rozdzia I20

i wielu innych mylicieli nurtu liberalnego, mona stwierdzi, e na wyonienie si

ruchu liberalnego miay wpyw rnorodne czynniki. Na teori spoeczestwa oby-watelskiego pod ograniczonymi rzdami, przedstawion przez Lockea, niewtpliwie

w ogromnym stopniu wpyny angielskie dowiadczenia polityczne24.

Liberalizm narodzi si w Anglii i tam rozwin si najwczeniej. W lad za

Angli poday Stany Zjednoczone. Kraje kontynentu europejskiego szy z reguy

za przykadem Wielkiej Brytanii, lecz z opnieniem kilkudziesiciu lat. Liberalna

myl krajw anglosaskich wyprzedzaa wic faktycznie pozostae regiony wiata25.

Jako pierwsza myl liberaln z Anglii przeja Francja, jednak liberalizm francuski

mia od pocztku mniej dogodne warunki do rozwoju ni w przypadku Anglii26.

Myl liberalna we Francji powstaa i rozwijaa si na tle praktyk feudalnych i insty-tucji absolutystycznych. Std, zwaszcza we wczesnej fazie, francuski ruch liberalny

by wyranie anglofilski, nie tylko chtnie odwoywano si do dowiadcze angiel-skich, ale rwnie czerpano z angielskiego modelu rozwoju.

Grunt dla rozwoju myli liberalnej przygotowaa z jednej strony nowoytna

szkoa prawa natury, do ktrej czoowych przedstawicieli zaliczamy Johannesa Al-thusiusa, Huiga de Groota zwanego Grocjuszem i Samuela Pufendorfa, z drugiej

za filozofia prekursorw liberalizmu: Thomasa Hobbesa i Barucha de Spinozy.

Co wicej, wczesny liberalizm by nader wiern kontynuacj kierunku zapoczt-kowanego przez Arystotelesa. To nurt myli, ktry wartoci, cnoty ludzkie oraz

obywatelskie wie z minimum wyksztacenia i majtku, ktry dojrzao obywa-telsk uzalenia od posiadania wolnego czasu od pracy fizycznej, zarobkowej,

a przeznaczonego na ksztacenie umysu, ducha oraz wyrabianie w sobie wszel-kich cnt27. We wczesnej literaturze, gdy mwiono o wolnociach czowieka to nie

wszyscy na rwni uwaani byli za ludzi. Std liberalizm pierwszego okresu czsto

bywa okrelany mianem liberalizmu arystokratycznego28.

24 Jak dowodzi Alan Macfarlane spoeczestwo angielskie na wiele wiekw przed wojn domow byo indywidualistyczne zarwno w tradycji prawnej, w swym stosunku do wasnoci prywatnej, jak i w yciu rodzinnym i kulturze obyczajowej. Zob. J. Gray, Liberalizm, s. 25.

25 B. Sobolewska, M. Sobolewski, Myl polityczna XIX i XX wieku. Liberalizm, Warszawa 1978, s. 20.26 J. Gray, Liberalizm, s. 30.27 B. Sobolewska, M. Sobolewski, Myl polityczna XIX i XX wieku, s. 18.28 Tame.


Ju w myli Machiavellego dostrzec mona elementy kategorii liberalnych, jak

chociaby sekularyzacj polityki czy socjologiczny indywidualizm, jednak pierwszy

systematyczny wykad wspczesnej myli indywidualistycznej stanowi dorobek

Thomasa Hobbesa. Filozof ten by nie tylko wyrazicielem bezkompromisowego

indywidualizmu, ale rwnie autorem nowej i radykalnie przeciwstawnej klasycz-nym ujciom prawnonaturalnym koncepcji aspoecznego stanu natury oraz kon-traktualist29. W stanie natury podkrela Hobbes kwesti wolnoci, jak ciesz si

wszyscy ludzie. Hobbes odrzuci sownik znacze etycznych i politycznych odzie-dziczony z tradycji arystotelesowskiej i chrzecijaskiej30. Dla tego angielskiego fi-lozofa wolno jednostki stanowia warto negatywn, oznaczaa bowiem brak

jakichkolwiek ogranicze w zaspokajaniu pragnie.

Hobbes, podobnie zreszt jak Machiavelli, w swoich koncepcjach politycznych

skania si niewtpliwie ku rozwizaniom, ktre we wspczesnej terminologii

nazwano by raczej autorytarnymi ni liberalnymi. Obaj myliciele byli antropolo-gicznymi pesymistami, aden z nich nie podziela take typowo liberalnego melio-ryzmu31, tj. wiary w nieustanne doskonalenie spraw ludzkich w harmonii wolnoci i rozumu. Mimo to odegrali oni istotn rol w procesie ksztatowania si liberali-zmu. Zwaszcza Hobbes, czsto niedoceniany, okae si filozofem niezwykle po-uczajcym, a jego filozofia wan i inspirujc wspczenie.

Benedykt Spinoza, drugi z nowoytnikw, w centrum swej myli politycznej

umieci wolno, traktujc j jako konieczny skadnik i jednoczenie niezbdny

warunek kadego dobrego ycia. U Spinozy, w przeciwiestwie do Hobbesa, wol-no jednostki nie jest jednak wartoci negatywn, lecz najwyszym celem kadej

jednostki. Spinoza by apologet wolnoci mylenia, wypowiedzi i stowarzyszania

si, przekonanym o wyszoci demokracji nad innymi formami rzdu. Podobnie

jak jego dwaj wielcy poprzednicy, by jednak Spinoza pesymist antropologicznym.

29 J. Bartyzel, W gszczu liberalizmw, s. 14.30 J. Gray, Liberalizm, s. 22.31 Melioryzm (ac. melior lepszy) to stanowisko filozoficzne przeciwstawiajce si zarwno

optymizmowi, jak i pesymizmowi w okreleniu natury wiata. Gosi, e wiat nie jest ani dobry, ani zy, lecz moe sta si lepszy dziki ludzkiemu dziaaniu. Encyklopedia PWN, http://encyklopedia.pwn.pl/haslo.php?id=3939506, dostp: 5.10.2011.

Rozdzia I22

Twierdzi, e ludzie rozumni i wolni od namitnoci bd zawsze rzadkoci32. Spi-noza podobnie zreszt jak Hobbes przypisywa kadej jednostce jako cech

nadrzdn instynkt samozachowawczy. Twierdzi jednak, e ludzie utrzymuj si

przy yciu nie tylko po to, aby unikn mierci, ale rwnie by potwierdzi swoj

indywidualno w wiecie.

Koniec XVII wieku przynis pierwsz pen, usystematyzowan liberaln

doktryn polityczn autorstwa Johna Lockea33. Dziki dzieom Lockea wykry-stalizoway si gwne elementy myli liberalnej, tworzc spjn tradycj intelek-tualn34. Wwczas angielski liberalizm otwarcie wystpowa przeciwko monarchii

absolutnej, domagajc si wadzy parlamentarnej pod rzdami prawa, kadc nacisk

przede wszystkim na wolno zrzeszania si i ochron wasnoci prywatnej.

W Dwch traktatach o rzdzie przedstawi Locke wizj nowego porzdku spoecz-no-politycznego, w ktrym to jedynym celem dziaania rzdu ma by ochrona ycia,

wolnoci i wasnoci jednostek. Brytyjska Partia Wigw wanie Lockeowi zawdzi-cza dostarczenie ideologicznego uzasadnienia dla dokonanej przez siebie Glorious Re-volution, czyli antyabsolutystycznej i antylegitymistycznej rewolucji chwalebnej z 1688 roku. Jednake ani Locke, ani realizujcy jego idee wigowie, stanowczo opowiadajcy

si przeciwko wszelkiemu absolutyzmowi, nie byli bynajmniej zwolennikami dopusz-czenia do reprezentacji politycznej wszystkich czonkw spoeczestwa. Wrcz prze-ciwnie, byli wiadomymi i konsekwentnymi antydemokratami35. Filozofia Lockea jest

przy tym silnie osadzona w kontekcie chrzecijaskiego teizmu36. Zadaniem spo-eczestwa obywatelskiego, jak argumentuje Locke, jest uoy sobie ycie zgodnie z boskim planem. Teoria Lockea utrzymana jest w tonie optymistycznym, a widzenie

czowieka znacznie mniej pesymistyczne ni u Hobbesa.

32 J. Bartyzel, W gszczu liberalizmw, s. 15.33 Podstawowe idee liberalizmu politycznego sformuowane przez Lockea to: indywidualistyczny

atomizm w koncepcji spoeczestwa, uznanie za rdo i legitymizacj wadzy dwustopniowej umowy spoecznej, postulat ograniczonej roli rzdu, zasada rozproszenia pierwiastka wadczego i podziau wadz. Zob. J. Bartyzel, W gszczu liberalizmw, s. 63.

34 J. Gray, Liberalizm, s. 24.35 J. Bartyzel, W gszczu liberalizmw, s. 63.36 Liberalne prawo wasnoci rwnie jest legitymizowane w kontekcie chrzecijaskiego teizmu

bdzie to charakterystyczne dla angielskiego liberalizmu jeszcze przez trzy stulecia po opublikowaniu prac politycznych Lockea. Zob. J. Gray, Liberalizm, s. 26.


Najwikszym wkadem jaki wnis Locke do historii myli liberalnej jest ta cz jego teorii, ktra zwizana jest z upowszechnieniem wasnoci prywat-nej w spoeczestwie obywatelskim. U Lockea znajdujemy to, czego brakowao u wczeniejszych pisarzy indywidualistycznych, jak choby u Hobbesa i Spinozy,

a mianowicie problem relacji midzy prawem do osobistej wasnoci a wolnoci

indywidualn. Locke wyranie wskazuje, e wolno osobista implikuje wasno

prywatn silnie chronion przepisami prawa. Zdaniem Lockea wolno nie istnieje

bez dobrych praw dotyczcych wasnoci prywatnej.

W ruchu spoecznym przeciw absolutyzmowi w XVII-wiecznej Anglii odna-le mona wiele specyficznych elementw, ktre miay pewien wpyw na pniej-sz ewolucj angielskiego liberalizmu. Jednym z nich jest mit dawnego porzdku

ustrojowego praw i tradycji wolnej Anglii sprzed podboju normaskiego przy-woywany przez wielu antyrojalistw i stronnikw parlamentu37. Innym wanym

skadnikiem XVII-wiecznego liberalizmu angielskiego jest zwizek midzy dok-tryn prawa naturalnego i radykaln protestanck interpretacj Pisma witego38.

Zwizek jaki wytworzy si midzy politycznym liberalizmem i religi protestanck

przetrwa a do XX wieku39. Std te wynika wyrana rnica midzy rozwojem li-beralizmu w Anglii i we Francji. We Francji i innych krajach katolickich, jak choby

Wochy i Hiszpania, liberalizm by zawsze bardziej wolnomylicielski i antyklery-kalny ni w Anglii.

Liberalizm i owiecenie

Historia liberalizmu na kontynencie europejskim i rozwj owiecenia w drugiej

poowie XVIII wieku powinny by traktowane jako aspekty tego samego nurtu

myli i praktyki. W sferze umysowej bowiem wiek owiecenia by ju nie tylko

epok narodzin i ofensywy liberalizmu, lecz i jego triumfu. Istota owieceniowego

37 Tame, s. 27.38 Tame, s. 28.39 Nie ulega wtpliwoci, e liberalizm znacznie mocniej zakorzenia si w krajach protestanc-

kich. Nawet dzi, w czasach ekumenizmu, jest postrzegany jako rzekomy wytwr protestanckiej nie-subordynacji.

Rozdzia I24

projektu ufundowana bya na abstrakcyjnym zaoeniu, e wszyscy ludzie s ze

swojej natury jednakowo wolni i rwni40. Takie byo gwne przesanie ameryka-skiej Deklaracji Niepodlegoci41 oraz francuskiej Deklaracji Praw Czowieka i Obywatela.

W epoce tej wypracowane zostay wszystkie gwne nurty nazwane pniej li-beralizmem klasycznym i to w kadej dziedzinie: filozofii i etyce, ekonomii po-litycznej, teorii spoeczestwa, pastwa, prawa i wadzy, kultury i obyczajowoci.

Rewolucje amerykaska i francuska wprowadziy myl polityczn liberalizmu do

politycznej i konstytucyjnej praktyki obu kontynentw42.

W XVIII wieku liberalizm zacz zyskiwa now jako i szerszy zakres, sta-jc si oglnoeuropejskim systemem buntu przeciwko tradycyjnemu porzdkowi

i rygorystycznym prawom, zarwno pastwowym, jak i kocielnym43. czyo si

to z odkryciem znaczenia wolnoci w yciu osobistym i publicznym44. Owiecenie

przynioso walk przeciw politycznej wadzy religii, niewymierzon jednake wy-cznie w chrzecijastwo jako takie. Popularno zdobyway idee liberalne, ktre

z czasem stay si cywilizacj panujc, nieomal spontanicznie przyjmowan jako

obowizujca przez tzw. warstwy owiecone. W tym okresie liberalizm reprezento-wa postpowe, a nawet czsto rewolucyjne ruchy polityczne, a ideay ktre gosi

40 Z. Rau, Zapomniana wolno. W poszukiwaniu historycznych podstaw liberalizmu, prze. M. Przychodze, Warszawa 2008, s. 19.

41 W drugim paragrafie teje odnale mona pogld na istot rzdu: to do obrony tych praw ustanowiono rzdy pomidzy ludmi, ktre opieraj sprawiedliwe wadze na zgodzie rzdzonych; tak wic kiedykolwiek jaka forma rzdu dy bdzie do zniszczenia tych celw, istnieje prawo ludzi do tego, by zmieni lub obali j i ustanowi nowy rzd. Patrz: B. Hindess, Filozofie wadzy. Od Hobbesa do Foucaulta, prze. D. Leszczyski, L. Rasiski, WarszawaWrocaw 1999, s. 70.

42 Z. Rau, Liberalizm, s. 12.43 Nie mona nie wspomnie w tym miejscu o niewtpliwie wstydliwym momencie rzekomo

majcej ludowe poparcie rewolucji we Francji. Z inspiracji mieszkacw Wandei, gboko przywizanych do religii katolickiej, w 1793 roku wybucho typowo chopskie powstanie w obronie krla, wiary i Kocioa, a zatem przeciwko rewolucji i jej wadzom. Wedug historykw w efekcie podjtej akcji pacyfikacyjnej w Wandei zgino do 500 tys. osb, kady Wandejczyk postrzegany by jako wrg rewolucji, a sama kraina po stumieniu walk skazana zostaa na zagad. Na temat rzezi ludnoci Wandei, okrelanej rwnie jako pierwsze ludobjstwo w Europie, ukazaa si ksika autorstwa francuskiego historyka Reynalda Sechera, przetumaczona rwnie na jzyk polski. R. Secher, Ludobjstwo francusko-francuskie. Wandea departament zemsty, prze. M. Miszalski, Warszawa 2003.

44 Wolno, jak twierdzi Isaiah Berlin, nie jest stanem natury przypisanym czowiekowi dziki jego czowieczestwu. Jest natomiast owocem politycznej ewolucji, ktrej szczeglny moment przypad na owiecenie.


stay si ideaami caej ludzkoci dcej do zasadniczych zmian. Liberalizm jest

w tym rozumieniu filozofi polemiczn, ktra rozwijaa si wszdzie tam, gdzie

toczya si walka buruazji przeciwko krpujcym j siom politycznym czy du-chowym. To filozofia opozycji, ktra rozwijaa silniej krytyk zastanego ustroju ni

wizj ustroju przyszego45.

Ju w tej epoce daje si dostrzec wyrany dualizm liberalizmu, dualizm ktry

waciwie od pocztku wpisany by w tradycj myli liberalnej46. Pierwszy z nurtw,

rozkwitajcy przede wszystkim w oysku owiecenia szkockiego i angielskiego,

ma charakter wiatopogldowo teistyczny, filozoficznie empirystyczny i spoecznie

umiarkowany. Dwch wybitnych mylicieli tego nurtu wyda rwnie liberalizm

we Francji: Monteskiusza i Constanta. Drugi nurt zajadle antyreligijny, racjonali-styczny i radykalny, wiodcy wprost ku spoecznej i politycznej rewolucji, manife-stujcy si gwnie w owieceniu francuskim.

Wiek XVIII wzbogaci zatem liberalizm o dorobek myli politycznej owiece-nia przede wszystkim w jego francuskiej i szkockiej postaci, jak rwnie ameryka-skiej47. W pismach filozofw szkockiego owiecenia znale mona wyczerpujcy

wykad zasad i zaoe liberalizmu. Szkoccy filozofowie starali si oprze swe po-gldy nie tylko na historycznych uoglnieniach, ale na wszechstronnym uwzgld-nieniu rozwoju spoecznego oraz teorii struktur spoecznych i ekonomicznych48.

Amerykaski wkad w klasyczny liberalizm jest rwnie nie mniej zrnicowany

ni francuski czy angielski. Nie ulega wtpliwoci, e twrcy amerykaskiej konsty-tucji byli liberaami49, std te obecne s w niej zapisy o prawie do ycia, wolnoci

i deniu do szczcia. Tym co rni pisma federalistw od ducha francuskiego

owiecenia, a co niewtpliwie zblia ich do przedstawicieli szkockiego owiecenia,

jest przekonanie o ludzkiej niedoskonaoci50.

45 B. Sobolewska, M. Sobolewski, Myl polityczna XIX i XX wieku, s. 16.46 J. Bartyzel, W gszczu liberalizmw, s. 18.47 Francuska i amerykaska myl liberalna stanowia niewtpliwie reakcj na kryzys porzdku

politycznego.48 J. Gray, Liberalizm, s. 38.49 B. Sobolewska, M. Sobolewski, Myl polityczna XIX i XX wieku, s. 17.50 Por. Eseje polityczne federalistw, wyb., wstp i opr. F. Quinn, prze. B. Czarska, KrakwWarszawa

1999, s. 1348.

Rozdzia I26

Monteskiusz, reprezentant francuskiego owiecenia, w ksice O duchu praw ostro wystpi przeciwko wszelkim formom despotyzmu i tyranii, broni natomiast

konstytucyjnej formy wadzy pod rzdami prawa51. Gruntownej krytyce podda

porzdek panujcy w Francji przed rewolucj. Wzorcem do naladowania by dla

tego filozofa ustrj pastwowy Anglii. W dziele przedstawi naturalistyczn me-tod bada ycia politycznego i spoecznego, ktra podkrela wpyw naturalnych

uwarunkowa geograficznych, klimatycznych i innych na spoeczne zachowania

i instytucje. Monteskiusz twierdzi, e o jakoci pastwa stanowi gwarantowanie

przez niego wolnoci obywateli. Sprzyja temu, zdaniem filozofa, ograniczenie wa-dzy, a zwaszcza jej podzia. Monteskiusz zasyn jako autor nowszej, i de facto czytelniejszej od Lockea, teorii podziau wadz na ustawodawcz, wykonawcz i sdownicz, oraz nowej, zastpujcej arystotelesowsk, klasyfikacji ustrojw52.

Podstawowym impulsem do rozwoju klasycznego liberalizmu we Fran-cji byy wydarzenia Wielkiej Rewolucji Francuskiej, a zasadniczy przed-miot krytyki stanowia myl polityczna Jeana-Jacquesa Rousseau53, stano-wica bezporedni inspiracj dla jakobiskiej fazy rewolucji 1789 roku. W filozofii Rousseau mona odnale jednak pewne elementy czce go z li-beralizmem. Przede wszystkim bdzie to antropologiczny indywidualizm w punkcie wyjcia, czyli hipotetyczny stan natury. Przedspoeczny stan natury

okrela filozof jako idealny dla egzystencji czowieka, a czowieka jako dobrego

dzikusa. Rousseau uzna wolno za fakt naturalny, czowiek rodzi si wedug

filozofa wolny i dobry, a to spoeczestwo, kultura, cywilizacja niszcz prawdziw

natur ludzk. Ponadto dla Rousseau jedynym rdem prawowitoci wadzy jest

umowa spoeczna, ktra stanowi o zupenym poddaniu si kadej jednostki spoe-czestwu na zasadach cakowicie rwnej sytuacji.

U szkockiego filozofa Davida Humea, w przeciwiestwie do mylicieli francu-skiego owiecenia, obrona porzdku liberalnego wypywa z faktu niedoskonaoci

51 J. Gray, Liberalizm, s. 31.52 J. Bartyzel, W gszczu liberalizmw, s. 64.53 Krytycy Rousseau wskazuj, e jego teoria funduje nie demokracj liberaln, lecz demokracj

totalitarn. Zob. Z. Rau, Liberalizm, s. 32.


natury ludzkiej54. W Traktacie o naturze ludzkiej pisze on o niedostatkach natury ludz-kiej, ograniczeniach intelektualnych i cigym niedoborze rodkw sucych do

zaspokajania potrzeb ludzkich jako o gwnych przyczynach powstania podstawo-wych zasad prawnych. Humea, podobnie jak Locke, uwaa, e caa wartociowa

wiedza czowieka pochodzi z dowiadczenia, a nie z rozumowego dochodzenia do

prawdy. Dlatego te wszystkie czysto spekulacyjne rozwaania prawie zawsze pro-wadz na manowce. W myli Humea znale mona ponadto najsilniejsz obron

liberalnego systemu ograniczonej wadzy. Hume pisze, e obowizek posusze-stwa wobec wadz ma za swoj jedyn podstaw korzy, jak przynosi spoecze-stwu dziki temu, i utrzymuje wrd ludzi pokj i ad55.

W centrum zainteresowa myli liberalnej od pocztku stay zagadnienia go-spodarcze56. Kompletn teori klasycznego liberalizmu ekonomicznego zbudowali

jednak dopiero przedstawiciele owiecenia szkockiego57. Ogromny wpyw wywar

opis i obrona systemu zasad liberalnych przedstawione w ksice Badania nad natur

i przyczynami bogactwa narodw Adama Smitha. Spoeczestwo ludzkie zdaniem Smi-tha rozwija si przez cig wyranych stadiw, epok czy systemw, uwieczonych

ekonomicznym systemem wolnego rynku58. Smith przyznaje, jak czyni to wszy-scy klasycy liberalizmu, e zmiany w systemie ekonomicznym dokonuj si wraz

ze zmianami w strukturze politycznej, a wic e system wolnoci ekonomicznej

znajduje swj naturalny odpowiednik w porzdku konstytucyjnym, w ktrym za-gwarantowane s woloci obywatelskie i polityczne. Szkocki filozof dostrzega,

e rozrnienie midzy ekonomiczn i polityczn stron ycia spoecznego ni-

54 J. Gray, Liberalizm, s. 38.55 F. Copleston, Historia filozofii, t. 5: Od Hobbesa do Humea, prze. Jarosaw Pasek, Joanna Pasek,

Pawe Jzefowicz, Warszawa 2005, s. 298.56 Znan zasad klasycznego liberalizmu ekonomicznego jest laissez faire laissez passer, tzn. zasa-

da goszca swobod gospodarowania jednostek i woln konkurencj bez ingerencji pastwa. Po-stulat czystego leseferyzmu nie by nigdy tak wity i nienaruszalny w obozie liberaw. Zwaszcza we wczesnym okresie liberalizmu i w pierwszej poowie XIX wieku notuje si wiele przypadkw dopuszczenia przez liberaw pastwowej interwencji w dziedzinie gospodarczej, w postaci ce ochronnych, ktrych wprost domagali si liberaowie francuscy, czujc si zagroeni konkurencj ze strony silniejszego przemysu brytyjskiego. Zob. B. Sobolewska, M. Sobolewski, Myl polityczna XIX i XX wieku..., s. 13.

57 J. Bartyzel, W gszczu liberalizmw, s. 105.58 J. Gray, Liberalizm, s. 38.

Rozdzia I28

gdy nie bdzie wolne od pewnej sztucznoci i arbitralnoci, poniewa zachodz

midzy nimi cige wzajemne powizania. Smith jest otwarcie indywidualistycz-ny. W jego koncepcji systemu wolnoci naturalnej wolno kadego czowieka

musi by jednake moliwa do pogodzenia z tak sam wolnoci wszystkich

pozostaych59.

Osiemnastowieczni filozofowie ywili rwnie przesadn wiar w ludzki ro-zum i postp60. Najsilniej wyraa j Jean Condorcet. Ten francuski filozof w pracy

Szkic obrazu postpu ducha ludzkiego poprzez dzieje wyoy meliorystyczn koncepcj

liberalizmu w najczystszej i najbardziej bezkompromisowej formie: wiara w ludzk

zdolno do osignicia doskonaoci. Condorcet twierdzi, e ani w naturze, ani w

ludzkiej kondycji, nie ma niczego, co uniemoliwioby osignicie takiego stadium

rozwoju spoecznego, w ktrym wszelkie naturalne zo i odwieczne ludzkie szale-stwa wojna, tyrania i nietolerancja zostan przezwycione. ycie ludzkie moe

zatem podlega doskonaleniu w nieskoczono, bez adnych ogranicze. Postp

jest wedug filozofa nie tylko nadziej, lecz wrcz przeznaczeniem61. Condorcet

propagowa osignicia Stanw Zjednoczonych w dziedzinie praw obywatelskich i domaga si wprowadzenia ich we Francji. Zajmowa si rwnie kwesti rw-nouprawnienia kobiet, walczc o przyznanie im czynnego prawa wyborczego, oraz

sytuacj murzyskich niewolnikw.

Po zmierzchu owiecenia liberalizm zacz podlega wpywom kolejnego pr-du kulturowego, ogarniajcego Europ, tj. romantyzmu62. Romantyzm zintensy-fikowa w liberalizmie dwa na pozr sprzeczne, a jednak dopeniajce si pier-wiastki: indywidualizm oraz kult ludu, wnoszc zarazem dwa nowe, przytumione w owieceniu: irracjonalizm i nieortodoksyjn, najczciej panteistyczn religij-no63. Wskutek narodzin nurtu romantycznego podwaony zosta lub przynaj-

59 Tame, s. 39.60 Por. na ten temat: Z. Kuderowicz, Filozofia dziejw. Rozwj problemw i stanowisk, Warszawa 1973.61 Interpretacja historii, jako przejawu dziaania prawa postpu, zostaa poddana miadcej

krytyce przez potnego przeciwnika owiecenia Jeana-Jacquesa Rousseau. Zasadno takiej interpretacji podwayy przede wszystkim dowiadczenia rewolucji francuskiej. Zob. J. Gray, Liberalizm.

62 J. Bartyzel, W gszczu liberalizmw, s. 75.63 Tame, s. 76.


mniej uleg zachwianiu najmocniejszy filar europejskiego racjonalizmu: przekona-nie, e cnota jest wiedz64. Ruch romantyczny stanowi arliwy protest przeciwko

wszelkiego rodzaju uniwersalnoci. Ukazane zostay ograniczenia i luki dostrzegalne

w dziedzictwie owieceniowym, a jednoczenie nowe perspektywy dla mylenia i od-czuwania, ktre dotychczas wykraczay poza horyzont wyobrani Europejczykw.

Schyek XVIII wieku przynis zdaniem Isaiaha Berlina rewolucj roman-tyczn. Rewolucja ta, jak twierdzi Berlin, stanowi najgbsz i najtrwalsz ze wszyst-kich zmian, jakie nastpiy w yciu Zachodu to jeden z trzech wielkich punktw

zwrotnych w historii zachodniej myli politycznej. Rewolucja romantyczna przy-niosa radykaln zmian caej struktury pojciowej: nowe idee, sowa, powizania.

Stare problemy nie otrzymay jednak wcale nowych rozwiza zostay po prostu

cakowicie uniewanione, zarzucone65.

W wyniku rewolucji romantycznej podcite zostao przekonanie, e wartoci

odpowiedzi na pytania dotyczce ludzkich wyborw i czynw w ogle mog zo-sta odkryte. Upowszechnio si przekonanie, e wartoci si tworzy, a nie zastaje.

Pod wpywem mylenia romantykw zaczto kwestionowa dominujc wwczas

wiar, i dobre ycie jest takie samo dla caego rodzaju ludzkiego66. Jak twierdzi

John Gray doszo do zastpienia idei cywilizacji ide kultury, czyli tak, ktra

gosi, e formy ycia, w ktrych ludzie mog si urzeczywistnia, s z natury r-norodne.

W efekcie pojawienia si ruchu romantycznego, jak dowodzi Berlin, stalimy si

dziedzicami dwch tradycji: owieceniowej i romantycznej. Akceptujemy oba wia-topogldy i w zalenoci od sytuacji, mamy skonno opiera si raz na jednej,

raz na drugiej nodze67. Zmiany w myleniu, jakie dokonay si wskutek rewolucji

romantycznej, miay wielki wpyw na tradycj liberaln w XX wieku.

64 I. Berlin, Zmys rzeczywistoci. Studia z historii idei, red. H. Hardy, prze. M. Filipczuk, Pozna 2002, s. 224. Zob. take w: I. Berlin, Korzenie romantyzmu. Wykady mellonowskie w zakresie sztuk piknych wygoszone w Narodowej Galerii Sztuki w Waszyngtonie, red. H. Hardy, prze. A. Bartkowicz, Pozna 2004.

65 I. Berlin, Zmys rzeczywistoci, s. 216.66 J. Gray, Dwie twarze liberalizmu, prze. P. Rymarczyk, Warszawa 2001, s. 50.67 I. Berlin, Zmys rzeczywistoci, s. 225.

Rozdzia I30

Wiek XIX triumf liberalizmu

Wiek XIX powszechnie uchodzi za er liberalizmu, to okres jego rozkwitu oraz

triumfalnego pochodu na zachodzie Europy68. Okres od wojen napoleoskich do

wybuchu pierwszej wojny wiatowej by wiekiem niemal niezakconego liberalne-go rozwoju i osigni. Nastpi najwikszy i najbardziej cigy wzrost dobrobytu

w historii ludzkoci, ulegy poprawie podstawowe standardy ycia69. Nawet tyranie

tego czasu miay szczeglny charakter, ze wzgldu na ich sabo i tolerowany

przez nie stopie wolnoci indywidualnej.

Stabilno porzdku liberalnego dostrzec mona zwaszcza w XIX-wiecznej

Anglii, ktrej dorobek w tej dziedzinie moe by traktowany jako przykad hi-storycznego zbioru pogldw na temat caej cywilizacji liberalnej. W dziedzinie

praktyki politycznej Anglia odniosa znaczce dla ruchu liberalnego zwycistwo. Co najmniej przez pierwsz cz XIX stulecia, a moe nawet do pierwszej wojny

wiatowej, praktyka polityczna w Anglii niewtpliwie zdominowana bya przez po-gldy liberalne70. Jak twierdzi Alan John Percivale Taylor: do sierpnia 1914 roku

rozsdny, przestrzegajcy prawa Anglik mg przej przez ycie i prawie nie za-uway istnienia pastwa poza urzdem pocztowym i policjantem. Mg y, gdzie

chcia i jak chcia. Nie mia urzdowego numeru ani karty identyfikacyjnej ()71.

Na og w caej Europie rwnie panowa porzdek liberalny: nie istniaa kontrola

paszportowa (za wyjtkiem Turcji i Rosji), zapewniona bya wolno migracji i inne

podstawowe wolnoci systemu indywidualistycznego72.

W sferze idei klasyczny liberalizm przez wikszo XIX stulecia w Anglii znaj-dowa si w odwrocie. Klasyczny wariant liberalizmu ustpowa w tym okresie no-wemu liberalizmowi rewizjonistycznemu. Pierwsze pkniecie midzy liberalizmem

68 Proces ten uleg opnieniu w Europie rodkowo-Wschodniej, gdzie a do pierwszej wojny wiatowej utrzymay si monarchie.

69 J. Gray, Liberalizm, s. 48.70 Dowodem na to jak silny by ruch i opinia liberalna w Anglii tamtych czasw s chociaby:

ustawa o emancypacji katolikw, ustawa o reformie, zniesienie praw zboowych oraz wiele aktw mniejszej rangi. J. Gray, Liberalizm, s. 41.

71 Tame, s. 40.72 Tame, s. 49.


angielskim a liberalizmem klasycznym nastpio za spraw twrcy utylitaryzmu

Jeremyego Benthama. Wspln cech wszystkich jego prac bya krytyka zastanych

idei i instytucji prawnych, jak rwnie politycznych73. Bentham by zdecydowanym

zwolennikiem leseferyzmu w polityce ekonomicznej i nieinterwencjonizmu w spra-wach zagranicznych. W swej obronie reform prawnych sta zwykle po stronie wol-noci indywidualnej. Zdaniem Benthama to wanie zasada uytecznoci powinna

suy jako praktyczna wskazwka dla ustawodawcw. Utylitarysta Bentham do-maga si od prawodawcw wyzwolenia z kajdan autorytetu i tradycji, zniesienia

monarchii oraz wprowadzenia jednoizbowego parlamentu i powszechnego prawa

wyborczego take dla kobiet74. Stanowisko Benthama stao si natchnieniem dla

jego ucznia Jamesa Milla, ktry w ksice On Government przeprowadzi wskora-cjonalistyczn obron demokracji.

Benjamin Constant w swej pracy O wolnoci staroytnych w porwnaniu z wolno-ci wspczesnych dokona sawnego rozrnienia pomidzy wolnoci staroytnych a wolnoci nowoytnych. Jak zauway Constant, postrzeganie wolnoci przez sta-roytnych rni si zasadniczo od wspczesnego jej wyobraenia75. Staroytni pod

pojciem wolnoci rozumieli kolektywne, bezporednie sprawowanie wadzy. Wol-no staroytnych76, ktr prbowa oywi Rousseau, jest wic jedynie prawem

do uczestniczenia w zbiorowym podejmowaniu decyzji77. Suwerenna w sprawach

publicznych jednostka, jak twierdzi Constant, jest u staroytnych niewolnikiem we

wszystkich relacjach prywatnych. To swoisty paradoks, e udzia w rzdzeniu, kt-rym tak bardzo chlubili si wczeni mieszkacy Aten, w konsekwencji obraca si

przeciw nim, odbierajc im prawdziw wolno. Sami Ateczycy stwarzali sobie

nakazy, ktre totalnie kontroloway ich prywatne poczynania.

Constant wskazuje, e wspczenie jest odwrotnie. Jednostka cakowicie nie-zalena w yciu prywatnym, nawet w najbardziej wolnym pastwie jest suwerenna

73 Z. Rau, Liberalizm, s. 22.74 J. Bartyzel, W gszczu liberalizmw, s. 70.75 B. Constant, O wolnoci, w: Historia idei politycznych, t. 2, s. 245 i n.76 Wolno staroytnych polega zdaniem Constanta na zbiorowym, ale bezporednim korzystaniu

z wielu przywilejw wadzy, radzeniu nad dobrem publicznym, nad wojn i pokojem, uchwalaniu praw, wydawaniu wyrokw, badaniu wydatkw itd. Zob. J. Gray, Liberalizm, s. 34.

77 Tame.

Rozdzia I32

jedynie z pozoru. Co wicej, jej suwerenno jest zwykle ograniczona i zawieszo-na78. Wspczesna wolno jest dla Constanta synonimem niezalenoci: wolno

jest prawem kadego czowieka do podlegania przepisom prawa, prawem do tego,

aby nie by aresztowanym, sdzonym, umierconym czy te w aden inny spo-sb przeladowanym z powodu kaprysu jednej lub wielu jednostek79. Wolno w rozumieniu nowoytnych polega midzy innymi na prawie do gromadzenia

si (), bd po prostu na spdzaniu swoich dni i godzin w sposb bliski swo-im inklinacjom i kaprysom. Constant dowodzi, e wszelkie prby wprowadzenia w czasach nowoytnych etosu klasycznego republikanizmu, zainspirowanego sta-roytnymi ujciami, stanowi anachronizm, ktry w praktyce politycznej prowadzi

do pozbawienia jednostki wolnoci poprzez zupene podporzdkowanie caoci jej

ycia pastwu.

W Historii ludzkiego postpu szuka Constant metod doskonalenia spoecze-stwa i jednostek. Jego zdaniem postp hamowany jest przez polityczny absolutyzm i przez wol nieowieconej demokracji. Wolno obywatelska nie stwarza zdaniem

Constanta warunkw doskonalenia czowieka, daje natomiast wikszoci zbyt wie-le wadzy nad reszt spoeczestwa. Spoeczestwo uwolnione od feudalnych wizi

atwo bowiem ulega nastrojom populistycznym i staje si nieokrzesanym tyranem.

Ochrona przed arbitralnoci jednostek nieprzygotowanych do sprawowania wa-dzy wydawaa si Constantowi nie mniej wana ni ochrona przed despotyzmem.

Wedug filozofa rewolucja francuska rozwiaa nadzieje na demokracj i zwikszya

liberalne lki przed wszechwadz ludu80.

Podstaw systemu politycznego powinna by, jak twierdzi Constant, wolno

gwarantujca niezaleno od wszelkiej wadzy absolutnej zarwno autokracji,

jak i demokracji. W myli filozofa bez wtpienia daje si dostrzec dwuznaczno

liberalna wobec faktu rewolucji francuskiej. Z jednej strony stoi on bezwzgldnie

78 Tame, s. 35.79 Tame, s. 34.80 Pod wpywem Benjamina Constanta powstaa grupa znana jako doktrynerzy, ktra

w latach trzydziestych i czterdziestych XIX wieku rozwijaa program gwarantyzmu. Gwarantyzm by reakcj mylicieli liberalnych na dowiadczenia rewolucji francuskiej, jak rwnie oryginaln prb przetworzenia angielskiej praktyki konstytucyjnej w doktryn wolnoci spoecznej i politycznej. Zob. J. Gray, Liberalizm, s. 33.


po stronie rewolucji przeciw staremu porzdkowi, z drugiej natomiast jest niezwy-kle przenikliwym i surowym krytykiem ducha czy stylu polityki rewolucyjnej, a nastpnie polityki Pierwszego Cesarstwa81.

Zgodnie z zaoeniami klasycznego liberalizmu wolno jednostki i powszech-na demokracja mog ale wcale nie musz by ze sob zwizane. Do historii

myli politycznej podobne zastrzeenie wobec powszechnej demokracji wnis

Alexis de Tocqueville w ksice pt. O demokracji w Ameryce. Z jednej strony dzieo

to stanowi elegi pogrzebow dla arystokratycznej wolnoci i porzdku, do ktrej,

jak doskonale zdaje sobie spraw Tocqueville, powrt jest niemoliwy82. Z drugiej

natomiast jest pen melancholii prb adaptacji do nieuchronnie nadchodzcej

demokratycznej rwnoci tyranii demokratycznej, w ktrej ludzie wybieraj

swego pana, po czym znowu popadaj w niewol83. Tocqueville mniej ni Con-stant obawia si niebezpieczestw demokracji totalitarnej, bardziej natomiast nie-pokoi si zagroeniem dla indywidualizmu ze strony rzdw masowej demokracji

tyranii wikszoci, ktrej ryzyko niosa demokracja. Niewtpliwie jednak to Con-stant i Tocqueville nadali postrewolucyjnemu francuskiemu liberalizmowi charakte-rystyczny posmak nieprzejednanego indywidualizmu i zdecydowanego pesymizmu

co do przyszoci wolnoci84.

Filozofia polityczna syna Jamesa Milla, Johna Stuarta Milla, uchodzi za

zwieczenie dorobku klasycznego liberalizmu85. Zdaniem Johna Graya Mill du

cz ycia powici prbom pogodzenia owieceniowego projektu uniwersal-nej cywilizacji z postromantycznymi przeczuciami, i projekt ten zagraa wolno-ci i rnorodnoci86. Opowiadajc si za instytucjami liberalnymi jako rodkami

dochodzenia do prawdy, Mill spodziewa si racjonalnego konsensu w kwestii

najlepszego sposobu ycia. Filozof ten twierdzi, e ludzie mog y dobrze na

szereg rnych sposobw, mona go wic okreli jako protoplast pluralizmu

wartoci.

81 P. Manent, Intelektualna historia liberalizmu, prze. M. Miszalski, Krakw 1994, s. 124.82 Z. Rau, Liberalizm..., s. 56.83 J. Bartyzel, W gszczu liberalizmw..., s. 91.84 J. Gray, Liberalizm, s. 35.85 Doktryny polityczne XIX i XX wieku..., s. 40. 86 J. Gray, Dwie twarze liberalizmu, s. 51.

Rozdzia I34

Zdaniem Leonarda T. Hobhousea John Stuart Mill jest zwornikiem czcym

przedzia midzy starym i nowym liberalizmem87. Cho Mill nigdy nie odrzuci

cakowicie przekona klasycznego liberalizmu, to jego stosunek do zwizkw za-wodowych, do nacjonalizmu i do eksperymentw socjalistycznych, stanowi decy-dujcy wyom w intelektualnej budowli tradycji liberalnej88. Dokona skutecznego

zerwania cigoci w rozwoju myli liberalnej, zapocztkowanego przez Benthama

i Jamesa Milla. Stworzy system filozoficzny, ktry legitymizowa tendencje inter-wencjonistyczne i etatystyczne, rosnce w si co najmniej od lat pidziesitych w Anglii. Mill uznawa konieczno dziaalnoci ze strony pastwa, domaga si

m.in. pastwowego systemu owiaty89.

Mill przyznaje kademu za Hobbesem najszerzej pojt wolno, dajc si

pogodzi z analogiczn wolnoci innych. Wedug Milla, aby wolno moga by

realizowana powinna by dostpna i zagwarantowana wszystkim, musi zatem pod-lega ograniczeniom. Jednostka, jak dowodzi Mill, powinna mie prawo powiedzie

i zrobi wszystko pod warunkiem, i nie wyrzdza szkody innym: jedynym celem

usprawiedliwiajcym ograniczenie przez ludzko, indywidualnie lub zbiorowo,

swobody dziaania jakiegokolwiek czowieka jest samoobrona90. Zdaniem Milla

czowiek z wyran indywidualnoci wykazuje pomysowo, wiele eksperymen-tuje i szuka nowych rozwiza w kadej dziedzinie ycia91. adna idea normatywna

nie powinna wic ogranicza jednostek przedsibiorczych i pomysowych, dopki

nie ami one prawa i nie powoduj jawnych szkd, odczuwanych przez reszt

spoecznoci. Powszechna wolno prezentowana przez Milla wydaje si rwnie

najlepszym teoretycznym rozwizaniem w programie maksymalizacji spoecznej

uytecznoci.

John Stuart Mill w ksice O rzdzie reprezentatywnym dowodzi, e rzdy sprawo-wane w ustroju liberalnym przez demokratycznie wybranych reprezentantw gwa-rantuj z jednej strony najlepsze wykorzystanie energii i talentu jednostek, a z drugiej

87 Tene, Liberalizm, s. 45.88 Tame.89 B. Sobolewska, M. Sobolewski, Myl polityczna XIX i XX wieku, s. 14.90 J. Gray, Dwie twarze liberalizmu, s. 139.91 Doktryny polityczne XIX i XX wieku, s. 45.


swobodny rozwj wszystkich mniejszoci, ktrym nie bdzie zagraa sprawujca

rzdy wikszo92. Wady projektu Milla byy po czci, zdaniem Johna Graya, powo-dem renesansu koncepcji umowy spoecznej w uzasadnianiu zasad liberalnych93.

W pracach wybitnego angielskiego socjologa Herberta Spencera znale

mona najpeniejsze i najbardziej systematyczne zastosowanie klasycznoliberalnej

zasady rwnej wolnoci do rnych dziedzin prawa i ustawodawstwa94. W swoich

pracach broni on rygorystycznej wersji liberalnego leseferyzmu. Spencer jest bez-kompromisowym indywidualist, zwolennikiem maksymalnej wolnoci jednostek i minimalnego zakresu wadzy pastwa, przeciwnikiem wszelkich hierarchii i przy-wilejw95. Dla Spencera liberalizm jest ustrojem, ktry zawsze staje po stronie jed-nostki i przeciw pastwu, jeli dojdzie midzy nimi do konfliktu. Tak jak u innych

gatunkw, rwnie midzy ludmi obowizuje zasada walki o byt. Przetrwa maj

najsilniejsi, gdy to jest najkorzystniejsze dla gatunku. Pastwo liberalne ma zatem

broni uprawnie jednostek najbardziej przedsibiorczych i bezwzgldnych.

Tradycja klasycznego liberalizmu, poza Johnem Stuartem Millem, Spencerem

oraz kilkoma pomniejszymi postaciami, nie moe si poszczyci w kocu XIX wie-ku znaczcymi mylicielami96. Tak naprawd antyliberalne elementy zaczy prze-nika do tradycji liberalnej ju od poowy lat czterdziestych w pracach J.S. Milla. W latach siedemdziesitych i osiemdziesitych powstay w Niemczech i Stanach

Zjednoczonych ruchy antyliberalne, ktre z powodzeniem narzuciy w yciu ekono-micznym rodki protekcjonistyczne i interwencjonistyczne97. Liberalizm podlega

stopniowej demokratyzacji i egalitaryzacji, a to wywoywao z kolei istotne zmiany

w rodowisku politycznym. Konieczno walki o gosy wyborcw w rodzcych

si demokracjach XIX wieku w gwnej mierze przyczynia si do zakoczenia si

ery liberalnej. W ostatnich dekadach wystpoway oznaki narastajcego antylibe-ralizmu. Na przeomie XIX i XX wieku narodzi si tzw. liberalizm socjalny, jako

rezultat krytyki zaoe klasycznego liberalizmu politycznego i ekonomicznego.

92 B. Sobolewska, M. Sobolewski, Myl polityczna XIX i XX wieku, s. 335.93 J. Gray, Liberalizm, s. 71.94 Tame, s. 45.95 Z. Rau, Liberalizm, s. 89.96 J. Gray, Liberalizm, s. 45.97 Tame, s. 47.

Rozdzia I36

Odrodzenie klasycznego liberalizmu

Wiek XX to epoka jednoczenie gbokiego kryzysu i spektakularnego triumfu

liberalizmu98. Pierwsza wojna wiatowa zniszczya cay wiat liberalny, doszcztnie

rozbia liberalny porzdek. Wybuch wojny szczeglnie dotkliwie odbi si na do-wiadczeniach angielskich. Wszystko to [wolno obywateli angielskich] zmienio

si pod wpywem Wielkiej Wojny. Wikszo ludzi staa si po raz pierwszy aktyw-nymi obywatelami (). Wolno poruszania si zostaa ograniczona (). Ograni-czono swobod drukowania pogldw (). Nawet czas na zegarach zosta zmie-niony () jak susznie uchwyci to A.J.P. Taylor99. Od pocztku lat dwudzie-stych XX wieku liberalizm znalaz si w defensywie i powszechne staa si opinia

o zmierzchu pastwa liberalnego, cho paradoksalnie po 1918 roku w obrbie

cywilizacji zachodniej istniay niemal wycznie pastwa demokratyczno-liberalne,

a nawet ilo ich powanie wzrosa wskutek rozpadu wielonarodowych monarchii.

Mimo to w okresie midzywojennym liberalizm postrzegany by najczciej jako

system, ktry nie jest w stanie rozwiza adnego problemu wspczesnoci100.

Zwycistwo liberalizmu okazao si jednak w pewnym sensie pyrrusowe, w zwizku z naporem modszych i jeszcze bardziej agresywnych konkurentw z lewej strony: socjalistw, a rycho jego totalitarnych odng komunizmu oraz

faszyzmu i nazizmu. Ponadto druga wojna wiatowa przyczynia si do zwikszenia

zakresu i intensywnoci aktywnoci pastwa.

Jerzy Szacki dostrzega w XX wieku dwie tendencje, w stron ktrych zwraca

si liberalizm101. Pierwsza z nich, prowadzca do rozbudowy welfare state, oznacza-a zblienie liberalizmu do socjaldemokracji, druga nieprzejednan wrogo do

wszystkiego, co cho troch przypomina socjalizm. W cigu ostatniego stulecia

myl liberalna poruszaa si midzy tymi dwoma biegunami, zbliajc si w po-szczeglnych momentach i krajach raczej do jednego ni do drugiego102. To dwa

98 Z. Rau, Liberalizm, s. 107.99 J. Gray, Liberalizm, s. 50.100 Z. Rau, Liberalizm, s. 107.101 J. Szacki, Liberalizm po komunizmie, Warszawa 2000, s. 50.102 Tame.


rne i pod wieloma wzgldami przeciwstawne sobie liberalizmy, oba solidnie za-korzenione w liberalnej tradycji.

W latach drugiej wojny wiatowej i bezporednio po jej zakoczeniu powany

wkad w ycie intelektualne wnieli myliciele, ktrzy wierni byli liberalizmowi kla-sycznemu, nie za zmodernizowanemu czy rewizjonistycznemu. Klasyczny libera-lizm zosta niewtpliwie powanie zraniony, ale jak si wkrtce okazao nie zabity.

Odrodzi si w nurcie moralnego sprzeciwu wobec totalitaryzmu.

Szczeglnie istotna z punktu widzenia odrodzenia klasycznego liberalizmu w okresie powojennym jest praca Friedricha Augusta von Hayeka Droga do znie-wolenia. Hayek doszukiwa si korzeni nazizmu w myli i praktyce socjalizmu. Przy-szo cywilizacji Zachodu wymagaaby zdaniem Hayeka odrzucenia ideaw so-cjalizmu i obrania porzuconej drogi klasycznego liberalizmu, czyli ograniczonej

wadzy pod rzdami prawa. Odrzuca on wszelkie prby kontroli lub planowania

spoeczestwa, uznajc, e zarwno cele indywidualne, jak i procesy spoeczne,

s zbyt rnorodne i zoone, eby mogy by w ten sposb formowane103. Tezy

Hayeka, wyszydzane w wiecie anglojzycznym, odegray bardzo istotn rol w Niemczech, wzmacniajc nurt myli neoliberalnej104.

Konstytucja wolnoci, opublikowana przez Hayeka w 1960 roku, to wybitne stu-dium dotyczce wolnoci. Dzieo filozofa zawiera wnikliw rekonstrukcj gw-nych idei szkoy austriackiej w ekonomii politycznej105. Hayek skonstruowa teori

ekonomiczn, ktra zachowujc podstawowe tezy ekonomistw klasycznych, ko-rygowaa jednoczenie ich najbardziej szkodliwe bdy106.

Praca austriackiego filozofa Karla Poppera Spoeczestwo otwarte i jego wrogowie przyniosa kolejn deklaracj moralnych podstaw liberalizmu. Odpowiedzialn

za kataklizm totalitaryzmu uczyni on szczegln kategori politycznego myle-nia, jak jest historyzm107. Popper dowodzi, e tradycja intelektualna Zachodu bya

103 Z. Rau, Zapomniana wolno, s. 34.104 Zniesione zostay mechanizmy kontrolne w gospodarce, co zaowocowao powojennym

cudem gospodarczym. Zob. J. Gray, Liberalizm, s. 52.105 Tame, s. 55.106 Powrt do klasycznej teorii ekonomii w poowie lat siedemdziesitych XX wieku znalaz

wyraz w przyznaniu Hayekowi i Friedmanowi Nagrody Nobla. Zob. J. Gray, Liberalizm, s. 56.107 Z. Rau, Liberalizm, s. 115.

Rozdzia I38

w znacznej mierze niechtna cywilizacji liberalnej. Jego zdaniem podstaw rozwo-ju wiedzy ludzkiej moe by jedynie krytycyzm i falsyfikacja teorii lub hipotez108, a nie jak dotychczas autorytarne podejcie do teorii wiedzy. W yciu politycz-nym wskazywa Popper na konieczno przeprowadzania czstkowych reform in-stytucji, a nie cakowitego przeobraenia ycia spoecznego.

Wzorcow deklaracj liberalnego wiatopogldu przedstawi w 1958 roku Isa-iah Berlin. W ksice Dwie koncepcje wolnoci uzasadnia znaczenie wolnoci konflik-tem wartoci w yciu czowieka109. Wedug Berlina ludzkie dowiadczenie dostarcza

dowodw na istnienie pluralizmu wartoci, czyli nieuniknionej i koniecznej rno-rodnoci konkurujcych ze sob wartoci, dla ktrych nie ma adnego wsplnego

kryterium osdu. Berlin podkrela dwie odmiany indywidualizmu i sposobw de-finiowania wolnoci indywidualnej spotykane w ramach tradycji liberalnej110. Wol-no pozytywna, czyli wolno do prowadzenia jednego przepisanego sposobu

ycia, oraz wolno negatywna, czyli wolno od. Wedug Berlina wolno ne-gatywna odpowiada na pytanie jak daleko siga obszar, w ktrego granicach pod-miot osoba bd grupa osb ma lub powinien mie cakowit swobod bycia i dziaania wedle wasnej woli, bez wtrcania si innych osb, podczas gdy wol-no pozytywna na pytanie: co lub kto jest rdem wadzy albo ingerencji, ktra

moe przesdzi, e kto ma zrobi raczej to ni tamto, by taki, a nie inny. Ne-gatywne pojcie wolnoci dotyczy zatem sfery kontroli, natomiast pozytywne jest

zwizane z jej rdem111. Mwic inaczej negatywne pojecie opisuje sfer nieinge-rencji, pozytywne za wskazuje fakt samorzdnoci.

Te dwie koncepcje, jak wskazuje Berlin, rozwijay si historycznie w roz-bienych kierunkach (), a wreszcie znalazy si w bezporednim ze sob kon-flikcie112. Filozof wierzy, e esencja liberalizmu wyraa si w negatywnym ujciu

wolnoci. Wie on negatywne pojcie wolnoci ze spoeczestwem neutralnym

i pluralistycznym, podczas gdy pojcie pozytywnej ma wedug niego zwizek ze

108 J. Gray, Liberalizm, s. 52.109 Tame, s. 53.110 Z. Rau, Liberalizm, s. 118.111 Z. Rau, Zapomniana wolno, s. 46.112 I. Berlin, Cztery eseje o wolnoci, prze. D. Grinberg, D. Lachowska, J. oziski, Pozna 2000, s. 192.


spoeczestwem racjonalistycznym i monistycznym. Demaskujc zudno i nie-bezpieczestwo tkwice w zaoeniach koncepcji wolnoci pozytywnej, opowiada

si Berlin z wielkim zaangaowaniem za jedyn prawdziw wolnoci, wolnoci

formaln, czyli wolnoci od113.

W myli Berlina bardzo silnie uwypuklona zostaje jedna z cech konstytutyw-nych liberalizmu indywidualizm, czowiek postrzegany jest jako racjonalne in-dywiduum stojce przed spoeczestwem. Berlin dokonuje fundamentalnego dla

liberalizmu rozrnienie sfer ycia: sfery prywatnoci i sfery obywatelskiej. Jedy-nym realnym bytem nie jest spoeczestwo, jak chcieliby to widzie konserwatyci, ale wanie potrzeby jednostek.

Berlin wysuwa tez, e wolno jednostki moe, cho nie musi, pozostawa

w konflikcie z ustrojem demokratycznym. Zdaniem filozofa nie istnieje logiczny

zwizek, ktry czyby demokracj z wolnoci negatywn. Mona natomiast wy-obrazi sobie rzdy autorytarne, ktre przyzwalayby na tak wolno. Moliwe

jest to midzy innymi dlatego, jak twierdzi Berlin, i gdy mwimy o wolnoci od

wany staje si obszar kontroli, a nie jej rdo, zatem czowiek moe si cieszy

wiksz negatywn wolnoci pod rzdami niefrasobliwego lub nieskutecznego de-spoty ni w rygorystycznej, lecz nietolerancyjnej egalitarnej demokracji.

Wczesne lata siedemdziesite byy wiadkiem spektakularnego odrodzenia

klasycznych idei liberalnych w filozofii politycznej. Autorem rozprawy Teoria spra-wiedliwoci, napisanej w wielkiej tradycji kontraktualistycznej Hobbesa, Lockea i Rousseau, jest John Rawls114. Przyznaje on wolnoci pierwszestwo przed wszyst-kimi innymi wartociami. Wedug filozofa sprawiedliwo wymaga, aby kada oso-ba cieszya si jak najwiksz wolnoci moliw do pogodzenia z takimi samymi

wolnociami innych. Koncepcja kontraktualizmu demonstrowana w rny sposb w pracach Rawlsa akcentuje moraln rnorodno czasw wspczesnych jako

fakt podstawowy i stara si skonstruowa takie zasady sprawiedliwoci, ktre umo-

113 Wszyscy klasyczni liberaowie byli wyrazicielami negatywnej koncepcji wolnoci. Wspczeni liberaowie rwnie odrzucaj wersj pozytywnej wolnoci. Wolno pozytywna jawi si zwolennikom negatywnego pojcia jako zwodnicza maska brutalnej tyranii. Zob. I. Berlin, Dwie koncepcje wolnoci, s. 128.

114 Doktryny polityczne XIX i XX wieku, s. 92.

Rozdzia I40

liwi pokojow koegzystencj konkurencyjnym tradycjom moralnym115. Kontrak-tualizm Rawlsa jest autentycznie indywidualistyczny.

Robert Nozick, przedstawiciel umiarkowanej doktryny libertariaskiej i krytyk

teorii sprawiedliwoci Rawlsa, przedstawi najbardziej przekonywujc obron kon-cepcji tzw. pastwa minimum116. Dziki temu idee klasycznego liberalizmu zostay

ponownie usankcjonowane w krgach filozoficznych. Praca Nozicka przywrcia

tradycji liberalnej utopijne wizje odrzucane przez prawie wszystkich liberaw jako

nieprzychylne pluralizmowi, ktry jest niewtpliwie jednym z filarw liberalizmu.

Ponadto Nozick dobitnie podkrela zwizek midzy obron wolnoci ekonomicz-nej, a wartociami reprezentowanymi przez wolnoci typu nieekonomicznego, jak

na przykad wolno wypowiedzi czy prawo do wasnego stylu ycia117.

Pod koniec XX wieku liberalizm zosta odkryty w Europie Wschodniej, w kra-jach ktre nie maj adnej tradycji liberalnej, w ktrych liberalizm pozbawiony jest

rwnie niezbdnej infrastruktury118. Wartoci liberalne () skodyfikowane w pi-smach Johna Stuarta Milla i Alexisa de Tocquevillea, a take w pismach Hayeka

jak stwierdzi Adam Michnik przeywaj prawdziwy renesans119. Czynnikiem

sprzyjajcym postpowi liberalizmu w Europie Wschodniej jest przede wszystkim

fakt, pod wieloma wzgldami niewtpliwy, jego rzeczywistego odrodzenia na Za-chodzie.

Liberalizm to jedna z najwaniejszych ideologii, jakie znajduj dzisiaj nowe za-stosowania i przeywaj drug modo. Moralnym uzasadnieniem liberalizmu

jest niewtpliwie zasada tolerancji. Nie jest ona jednak przez wszystkich postrze-gana jednoznacznie. W rozumienie tolerancji wpisana jest raczej pewna dwoisto,

istniejca od zawsze, ale szczeglnie widoczna w filozofii wybitnych filozofw:

Thomasa Hobbesa i Johna Lockea.

115 J. Gray, Liberalizm, s. 73.116 Z. Rau, Liberalizm, s. 179.117 J. Gray, Liberalizm, s. 55.118 J. Szacki, s. 19.119 Tame, s. 6.

ROZDZIA II

THOmASA HOBBESA WOJNA KADEgO Z KADym, CZyLI OD WOLNOCI

DO PODLEgOCI

Antropologia Thomasa Hobbesa

Koncepcja natury ludzkiej, jak Thomas Hobbes przedstawia w swoich dzie-ach, jest jednoznaczna i nie moe by okrelona innym mianem ni jako pesy-mizm antropologiczny. Korzeni takiego postrzegania kondycji czowieka w wiecie

doszukiwa si mona w obserwacji wspczesnych filozofowi czasw. W swoim

dugim, bo ponad dziewidziesicioletnim yciu, Thomas Hobbes by naocz-nym wiadkiem, a niekiedy take aktywnym uczestnikiem doniosych przeobrae

spoeczno-politycznych, naukowych i filozoficznych. Czasy, w ktrych przyszo

mu y nie naleay do spokojnych, charakteryzoway si raczej nieustann walk o dominacj, sukces czy zysk. Dwa istotne wydarzenia zbiegy si z pocztkiem i kocem ycia Hobbesa120. Urodzi si w roku klski niezwycionej dotd armady

hiszpaskiej121, kiedy to Anglia, bronica swych wybrzey, zadaa jej druzgoccy

cios. Z kolei rok 1679, czyli rok mierci filozofa, wiza si z podjciem ostatniej

i jednoczenie skutecznej walki angielskiego mieszczastwa z absolutystycznymi

roszczeniami wadzy krlewskiej. Na tle tych wydarze ksztatoway si dojrza-e pogldy Hobbesa. Niewtpliwie byy to czasy ludzi twardych, bezwzgldnych, czy te czsto wrcz amoralnych122, a przecie pozostajcych w stanie pastwo-wym. Filozof zastanawia si zatem, jaki moe by czowiek, nad ktrym nie znaj-

120 W. Wudel, Filozofia strachu i nadziei. Teoria spoeczna Tomasza Hobbesa, Warszawa 1971, s. 10.121 Nieudana wyprawa hiszpaskiej Wielkiej Armady na Angli zakoczya si klsk w 1588

roku; Hobbes urodzi si w kwietniu tego roku. Za: D. Baumgold, Hobbes, w: Myliciele polityczni. Od Sokratesa do wspczesnoci, red. D. Boucher, P. Kelly, prze. A. Dbrowska, T. Sieczkowski, Krakw 2008, s. 217.

122 W. Wudel, Filozofia strachu i nadziei, s. 60.

Rozdzia II42

duje si adna prawomocna wadza pastwowa, pozostajcy w stanie, w ktrym nie

obowizuj adne prawa ani ustalone reguy wspycia? Odpowied Hobbesa jest

stanowcza: gdy ustalone wczeniej reguy przestaj obowizywa czowiek moe

by tylko gorszy123.

W swojej antropologii Hobbes jest konsekwentnym antyarystotelikiem. Sta-nowczo odrzuca przekonanie o czowieku jako istocie z natury politycznej czy spo-ecznej. Mwi co zgoa przeciwnego: czowiek nie tylko jest zwierzciem apoli-tycznym124, jest rwnie pozbawiony instynktu spoecznego. Jednostka nie znajdu-je adnej przyjemnoci w yciu gromadnym, raczej doznaje licznych przykroci125.

Hobbes pokazuje dobitnie co tak naprawd czowiek myli o swoich blinich: gdy

tak podruje uzbrojony; i co myli o mieszkacach miasta, gdy zaryglowuje drzwi;

i o swoich dzieciach i sugach, gdy zamyka swe skrzynie126.

Czowiek hobbesowski jest zy moralnie, zepsuty, z natury egoistyczny, bez

wzgldu na to czy poddany jest czy te nie istnieniu okrelonych regu moralnych.

Co wicej natura ludzka jest w zasadzie niezmienna. Jak bowiem wskazuje praktyka

wystarczy, by na jaki czas ustao dziaanie przemocy pastwowej czy te prawo-mocnego przymusu, by zaarta walka midzy jednostkami natychmiast si odno-wia. Hobbes twierdzi, e z natury ludzie raczej si kc bd walcz ze sob

ni obdarzaj mioci lub pomoc. Obraz kondycji czowieka zblia Hobbesa do

najbardziej pesymistycznych moralistw chrzecijaskich, postrzegajcych cay ro-dzaj ludzki jako skaony grzechem pierworodnym. Wedug Hobbesa rzeczywista

natura ludzka ujawniaby si powszechnie, gdyby pky wizy spoeczne lub gdy-by nigdy ich nie uformowano, tzn. gdyby nie byo spoeczestwa rozumianego

jako zorganizowane ciao polityczne127. ycie byoby wwczas wycigiem polega-jcym wycznie na cigym przeciganiu nastpnego, ktrego ma si przed sob:

wycigiem, w ktrym nie mona by osign adnego celu, adnej innej girlandy,

123 Tame, s. 61.124 L. Strauss, Prawo naturalne, s. 157.125 T. Hobbes, Lewiatan, czyli materia, forma i wadza pastwa kocielnego i wieckiego, prze. C. Znamie-

rowski, Warszawa 2005, s. 206.126 Tame, s. 208.127 Chocia, co trzeba wyranie podkreli, istnienie ciaa politycznego bynajmniej nie wyklucza

tendencji do konkurencyjnego wycigu.

Thomasa Hobbesa wojna kadego z kadym... 43

jak tylko znalezienie si na czele128. Wycigiem, w ktrym zboczenie z trasy ozna-czaoby po prostu mier.

Hobbesowskim czowiekiem kieruje zasada maksymalnej realizacji interesu

jednostkowego, bdca nie tyle regu etyczn, ile raczej naturalnym mechanizmem

ludzkiego postpowania. Punkt wyjcia dla caej teorii politycznej Hobbesa stanowi

zatem analiza naturalnego, niczym nieograniczonego zachowania jednostek. Zda-niem Hobbesa przedmiotem kadego aktu woli u kadego czowieka jest jakie

dobro wasne129, a fakt, i rozmylnie co czyni jest rwnowany wyraeniu,

e to co jest dla mnie dobre. Dobro jest zatem identyczne z tym, co przy-jemne. Wszelkie celowo podejmowane przez jednostk dziaania ukierunkowane

s wic na zaspokojenie jej pragnie. Hobbesowski czowiek jest z natury istot

niecierpliw i nigdy niezaspokojon, ktra dc do spenienia jednego pragnienia

przyspiesza tylko powstanie nowych pragnie. Przedmiotem ludzkiego podania

nie jest bowiem tylko by doznawa zadowolenia raz i na jedn chwil, jest nim to, by zapewni sobie zaspokojenie przyszych poda na zawsze. Przechodzenie po-dania od jednego przedmiotu do innego, podczas gdy osignicie pierwszego jest

tylko drog do pniejszego130, oznacza stan zwany przez ludzi szczliwoci. Po-mimo e jak pisze Hobbes najwyszego dobra czyli, jak to si mwi, najwy-szej szczliwoci i ostatecznego celu w yciu teraniejszym znale nie mona, to i tak najwikszym dobrem jest dy moliwie bez przeszkd do coraz dalszych

celw131. Ludzka istota zatem nie tylko aktywnie dy do wasnych celw, lecz

take nigdy w deniu tym nie ustaje, gdy jak twierdzi Hobbes: nie mie adnych

pragnie jest tym samym, co by martwym132. Czowiek, u

krawczyk. hobbes

Documents