kİtĀbÜ’l‐İdrĀk haŞİyelerİnİn ÖzgÜn sÖz varliĞi ve …

BartınÜniversitesiEdebiyatFakültesiDergisi

ISSN:2547‐9865Cilt:2,Sayı:1Haziran2017

BARTIN–TÜRKİYE

BartınUniversityJournalofFacultyofLetters

ISSN:2547‐9865Volume:2,Number:1

June2017BARTIN–TURKEY

103

KİTĀBÜ’L‐İDRĀKHAŞİYELERİNİNÖZGÜNSÖZVARLIĞIVEANADOLUTÜRKÇESİNDEKİKARŞILIKLARI*

MusaSALAN**

Özet

Tarihî Türkçenin Memlûk sahasında yazılmış yadigârları, Eski KıpçakçametinlerinkısıtlıoluşudolayısıylahepKıpçakçacephesindenelealınmıştır;ancakbusaha eserleri Kıpçak dil malzemesi taşıdığı kadar, yadsınamaz ölçüde Oğuz dilmalzemesi de içermektedir. Bu eserlerden biri de müstakil bir nüshası olmayıpKitābü’l‐idrāk li Lisani’l‐Etrāk adlı eserin derkenarına kaydedilmiş olan sözlüktür.Kitābü’l‐idrākhaşiyelerininbarındırdığısözvarlığınınyarıyayakınıMemlûksahasınındiğereserlerindegörülmemektedir.MemlûksahasıiçinfarklılıkarzedenbusözvarlığıgerekfonolojikyapılarıdolayısıylagerekseiçindetaşıdığıpekçokRumcaveErmenicealıntıdolayısıylaAnadoluTürkçesiileilişkiligözükmektedir.Buçalışmadasözkonusuözgün söz varlığı Anadolu Türkçesi ile üç katmanda (Eski Anadolu Türkçesi XIII‐XIX.yy.; Anadolu ağızları; standart Türkiye Türkçesi) karşılaştırılmış ve eşleşensözcükler listelenmiştir. Bu eşleşme ayrıcaMemlûk‐KıpçakçasınınOğuzcalaşmasınaışıktutmaktadır.

Anahtar Kelimeler: Kitābü’l‐idrāk haşiyeleri, Memlûk‐Kıpçak, Oğuzcalaşma,Rumcaalıntılar,Ermenicealıntılar.

ORIGINALVOCABULARYOFKITĀBAL‐IDRĀK’SMARGINGLOSSESANDITSEQUIVALENTINANATOLIANTURKISH

Abstract

SinceOldKipchakpossessesveryfewworks,TurkicworksofMamlukerahavealwaysbeenexaminedwithinthescopeofKipchaklanguage.Theseworks,however,alsoincludeindisputablylargeOghuzvocabularyasmuchasKipchakone.Oneoftheseworksisaglossary,whichhasnoownmanuscript,butiswrittendownonthemarginsof Kitāb al‐Idrāk li lisan al‐Atrāk. The margin glosses of Kitāb al‐Idrāk has such avocabulary that only half of it can be found in otherMamluk‐Kipchakworks. ThisoriginalpartofthemarginglossesseemstohavetodowithAnatolianTurkishwithrespect to theirphonological characteraswellascontainingmany loanwords fromGreekandArmenian.ThispapercomparestheoriginalpartofmarginglossesofKitābal‐IdrākwithAnatolianTurkishinthreesubstrata(OldAnatolianTurkishXIII‐XIX.cc.;

* Bumakale, 27‐29 Ekim 2011 tarihlerinde Trakya Üniversitesinde yapılan4.UluslararasıTürkiyeTürkçesiAğızlarıÇalıştayı’nda“El‐İdrâkHaşiyesiileAnadoluAğızlarınınSözVarlığıBakımındanKarşılaştırılması”başlığıilebildiriolaraksunulmuştur.

**Araş.Gör.Dr.,BartınÜniversitesi,EdebiyatFakültesi,TürkDiliveEdebiyatıBölümü.

Kitābü’l‐İdrākHaşiyelerininÖzgünSözVarlığıveAnadoluTürkçesindekiKarşılıkları–MusaSALAN

104

Anatolian Turkish dialects; standard Turkish) and lists the words matched. ThismatchingalsoshedslightonOghuzificationofMamluk‐Kipchaklanguage.

Keywords:Margin glosses of Kitāb al‐idrāk, Mamluk‐Kipchak, Oghuzification,Greekloanwords,Armenianloanwords.

1.GİRİŞ

Memlûk‐Kıpçak eserleri, gerek Türkçe sözlükçülük açısından gereksesınırlı sayıda esere haiz olan Eski Kıpçakça açısından büyük önem arzetmektedir. Bu önem, yerli ve yabancı araştırmacıların bu saha üzerineyaptığıçalışmalardandaanlaşılır.Yalnız,bunoktada‐müstakilbirnüshayasahip olmayışından olsa gerek‐ Kitābü’l‐idrāk li lisāni’l‐Etrāk adlı sözlük‐gramereserineneskinüshasınınderkenarınavesatıraralarınakaydedilensözcükler,KilisliRifatBilgedışında,pekdedikkatçekmemiştir.

Kitābü’l‐idrāk haşiyeleri, Arap filolog Ebû Hayyan tarafından 1312tarihindekalemealınmışKitābü’l‐idrāk liLisani’l‐Etrak adlı eserin1335’teistinsah edilen nüshasının satır aralarına ve sayfa kenarlarına işlenmişsözlük malzemesidir. Bu nüsha hâlen İstanbul’da Bayezid UmumiKütüphanesininVeliyüddinEfendibölümünde2896no’lukayıtlamuhafazaedilmektedir (Özyetgin 2001: 50). Kitābü’l‐idrāk’in diğer bir nüshası daAhmed El‐Şâfi’î tarafından 1402’de Lazkiye’de istinsah edilen ve halenİstanbul Üniversitesi Kütüphanesi, Arapça Yazmalar kısmında 3856numarada muhafaza edilmekte olan nüshadır (Ermers 1999: 24). Bunüshada, V nüshasındaki haşiyeler eserin kendisine dâhil edilmiştir(Özyetgin 2001: 51). Bu iki nüshadan da anlaşıldığı üzere Kitābü’l‐idrākhaşiyeleri1335–1402tariharalığındaVnüshasınaişlenmiştir.Ancakyazılışyeribelirsizolanhaşiyeler içinÖzyetgin, ikincinüshanınyazıldığımuhitteyazılmış olma ihtimaline değinir (Özyetgin 2001: 52). Ermers, haşiyemüellifininTürkleriçin“biz”,Türkçeiçinise“bizimdilimiz”(34v)dediğini,bunun yanında haşiyelerde Türk ve Türkî dışında sadece Türkmân veTürkmânî terimlerinin kullanıldığını ifade etmiştir (Ermers 1999: 42‐43).“Türk”ve“Türkî”kelimeleriodönemiçinbirazmuğlakifadelerolsadahaşiyemüellifininhiçbirşekilde“Kıpçak”kelimesikullanmamasıdikkatedeğerdir.Bu verilerden yola çıkarak haşiye müellifinin Oğuz dairesinden bir Türkolduğufikrineulaşılabilir.KilisliRifatdahaşiyelerinrikailenesiharasındabirTürkyazısıileyazıldığınıvekanaatinegörebirTürktarafındanyazıldığınısöylemiştir(İzbudak1989:4).


105

Haşiyeler üzerine yapılan tek çalışma, Veled İzbudak’ın haşiyelerdekisözlükmalzemesiniLatinharfleriyleneşrettiğiçalışmadır:El‐İdrakHaşiyesi,İstanbul, 1936. İzbudak, Kilisli Rifat Bilge’nin temize çektiği sözlükmalzemesiniçeşitliArapçasözlüklerikullanarakişlemiştir.

TarihîKıpçakçanındiğerTürkî lehçegruplarınıntarihîmirasıyanındaçokdahaazbirmevcudasahipolması,Kıpçakdairesi(Deşt‐iKıpçak,Mısır‐Suriye, Saray) içinde vücuda getirilen eserlerin de Kıpçakça açısındantitizlikle incelenmesini beraberinde getirmiştir. Ancak, Deşt‐i Kıpçak veSaraybölgelerinibirtarafabırakırsak,MemlûkDevletininsınırlarıiçerisinde(MısırveSuriye’de)yazılmışolaneserleriKıpçakçaaçısındanincelemeknekadargerekli iseOğuzcaaçısındanincelemekdeodenligereklidir;zirabueserlerdeyadsınamazölçüdeOğuzcadilmalzemesimevcutolupOğuzcanınkarakteristiközellikleribueserlerinhemenhementamamınayansımıştır.

Kitābü’l‐idrāk haşiyeleri de Oğuzca cephesinden (özellikle AnadoluOğuzcası)elealındığındailgiçekicibirmalzemeyibizesunmaktaveMemlûkKıpçakçasının Oğuzcalaşmasına dair de ipuçları vermektedir. Haşiyelerindikkatleri celbeden bir başka yönü ise yazıldığı saha için orijinal bir sözvarlığınasahipolmasıdır.Memlûksahasınıntoplusözvarlığıincelendiğinde‐bu noktada Recep Toparlı vd.’ni Kıpçak Türkçesi Sözlüğü (2003)çalışmalarındanötürüşükranileanmakgerekir‐sadecehaşiyelerdebulunanbirçoksözcüğünvarlığınatanıkolunmaktadır.1500civarındabirsözvarlığıolanhaşiyelerin yarısından fazlasıMemlûk sahası eserlerinde görülmeyensözcüklerden müteşekkildir.1 Sahaya göre farklılık gösteren bu malzemegerek Oğuzcanın fonolojik hususiyetlerinin eserde fazlasıyla kendisinigöstermesi(önsestetonlulaşma:/t/>/d/,/k/>/g/,/ḳ/>/ġ/)gerekseodönemde Anadolu’da konuşulan Rumca ve Ermeniceden alıntılarbarındırması yönüyle Eski Anadolu Türkçesi (ve Osmanlı Türkçesi ile),

1 İzbudak ön söz bölümünde Kilisli Rifat’ın Kitābü’l‐idrāk haşiyelerinden elde ettiği 1359lugattenbahseder.Ancakbusayısözcüksayısıdeğil,onlartarafındanbelirlenenmaddebaşıhâlindekiherbirsözcük,sözveyacümledir.Bununlabirliktekimizamanmüellifincümlesimadde başı iken kimi zaman sözcüğün anlamı eşliğinde sunulmuştur. İçlerinde fonetikfarklılıkileaynıolancablakiş~çalpakiş;cemregü~çemregü;dimük‐~dümük‐;evşen~yavşan;eygü~eyü;geyin~keyin;öğür~öngür;tekim~tikim;bağır‐~bakır‐~banır‐gibiçiftler(vebirüçlü)vedölen‐,kalkı‐,sendire‐fiillerigibiçokyakınanlamtaşıdığıhaldebirmaddehalinegetirebileceksözcüklerbutoplamsayıdandüşüldüğünde(‐12)vesözkonusu1359maddeniniçinde,özelisimdurumundakilerharicinde,sözöbeğiyadatümceoluşturanmaddelerdekidiğer156sözcükhesabakatıldığındaKitābü’l‐idrāk haşiyelerinin toplamdakendiiçindeözgün1503sözlükmaddesibarındırdığısöylenebilir.


106

AnadoluağızlarıvestandartTürkiyeTürkçesi ilekarşılaştırmakiçinönemarz eder. Ahmet Caferoğlu da bu malzemenin Kıpçak sahası ile ilgiliolmadığınıdilegetirmiştir(Caferoğlu2001:189).

1.Kapsam

YukarıdadabelirtildiğigibiKitābü’l‐idrākhaşiyelerinintoplamüniksözvarlığı yaklaşık 1500’dür. Bu söz varlığı, Recep Toparlı vd.’nin hazırladığıKıpçakTürkçesiSözlüğü (2003) veEminEminoğlu’nunbu sözlüktendahasonrayayınladığıyinebirMemlûk‐KıpçakeseriolanKitābü’l‐Ef’āl(2011)adlıçalışmadantaranmışve(±)691sözcüğünbusahadatanıklanmadığı tespitedilmiştir.Buözgünsözvarlığının,aşağıdalistelendiğigibi,362’siAnadoluTürkçesi ile eşleşmektedir. Yalnız şunu da belirtmek gerekir ki haşiyelerçerçevesinde İzbudak tarafından yayınlanan çalışmada kimi maddeler bircümle,kimimaddelertekbirsözcükkimimaddelerisebirsözöbeğidir.Sözöbekleri bu çalışma için tek bir sözlükbirimmiş gibi düşünülüp öyledeğerlendirilmiştir.Memlûk‐Kıpçaksahasındatanıklanmayansözcüklerdenkimilerideaslındatektektanıklanan,fakat–genelliklebirbitkiadıvs.olan‐birsözöbeğişeklindebulunmayanörneklerdir.Örneğin;ablakabnus‘alacaabanoz’(İH:5)vekaraabnus ‘karaabanoz’(İH:27)sözöbeklerininabnusöğesi(isimunsuru)Memlûk‐Kıpçaksahasındaabanūs‘kerestesisiyahvesertbirağaç(187b/6)’olarakİrşādü’l‐Mülūkve’s‐Selātinadlıeserdetanıklanır(bk.Toparlı1992:496);bununlabirliktebirağaçtürününikifarklıcinsininbuadlarısahadakieserlerdegörülmez.Bunlaraaşıdaşı,bakadurağı,çalpakiş,çüklübardak,duvaryantusu,göçekkuş,işekçiçeği,kadıntuzluğu,karayağı,katmezyuka,rüstemyāsı,tağatağı,tenizbutağ,tikkeurunu,tülekyılkı,yalımkaya,yazıgöğercin,yolerivd.gibiörneklerieklemekdemümkün.

Haşiyelerden elde edilen özgün söz varlığı Anadolu Türkçesi ile üçsahadakarşılaştırılmıştır:I)EskiAnadoluTürkçesiveOsmanlıTürkçesi,II)Anadolu ağızları ve III) Standart Türkçe. Birinci saha için birincil olarakTanıklarıylaTaramaSözlüğü(1965‐1977)veikincilolarakBaḫşayişLugati(Turan2001);ikincisahaiçinAnadoluAğzındaDerlemelerSözlüğüveüçüncüsahaiçindeTDKTürkçeSözlük(2005),ZanaatTerimleriSözlüğü(1976)veVeteriner Hekimleri Terimleri Sözlüğü (www.tdk.gov.tr sözlük veritabanından)gibikaynaklarkullanılmıştır.


107

1. 2.Yöntem

Yukarıda da zikredildiği üzere Veled İzbudak çalışmasında sözcüktemellibirmaddesisteminikullanmamış,dahadoğrusukimiyerdekullanmışkimyerdedemüellifinkısacümleleriniaynenmaddebaşıhâlinegetirmiştir.Dolayısıyla koyun yozladı ‘kısır kaldı’ (İH: 32) gibi bir maddede yozla‐sözcüğü;kapısövesi(İH:27)maddesindedesövesözcüğübirkarşılaştırmaverisi olarak alınmıştır. Bunun haricinde, herekli bağ (İH: 23) maddesikarşılaştırılırkenherekesas alınmıştır; zirabu sözcükRumca alıntı olarakAnadoluağızlarındayaygındır.

İzbudak, haşiye maddelerine anlam verirken kimi zaman sohbetüslubuna kaymış, kimi zaman Konya ağzından kendi bilgisi dâhilindekatkılarda bulunmuştur. Ancak bu veriler, aşağıdaki inceleme bölümündedaha bilimsel bir hâle dönüştürülmüştür; dolayısıyla İH’deki veriler iletarafımızdanyazılanlararasındakısmifarklılıklarbulunmaktadır.

İncelemebölümündekarşılaştırmaverisiolarakkullanılansözcüklerinanlamlarıdaraltılmış,sadeceparalelveyakınanlamlarayerverilmiştir.Aynıuygulamaalıntısözcüklerileilgilikaynaklardadayapılmıştır.

Standart Türkçe ile karşılaştırmada, “hlk.” etiketli yani “halk ağzında”olan sözcükler, hâlihazırda Anadolu ağızlarına yer verildiği için dışarıdatutulmuştur.

2. İNCELEME

1. afacan ‘(füce)yanianiölümdemektir,(dahî)kiençetinşeyler,büyükfelâketlerveemsalinedenir’(İH:5)afacan‘heyecan,telâş’(DSI:68)

2. anduz ‘eskiden ilacakullanılanbirot’ (İH:5) (<ETaŋduz (bk.Tietze2002:101)anduz‘köküilâçolarakkullanılanbirbitki,raziyane’(TTSI:149);anduz‘kırdayetişenbirçeşitotkinezleyekarşıkökütozhalinegetirilipburunaçekilir’(DSI:269‐270);andız ‘kırlardayetişenyabanibirotunkökü’(TS2005:98).

3. angı ‘aklı az, salak kimse’ (İH: 5) angu ‘ahmak, sersem, akılsız,dangalak,angıt’(DSI:262).

4. anıt‐ ‘birşeyiyapmağakalbindenhazırlanmak,niyetetmek,mücerretbirşeyihazırlamak’ (İH:5)anıt‐ ‘vurmayaniyetetmek,korkutmakkasdiylevuracakmışgibiyapmak’(DSI:271).


108

5. anulanul ‘ağırağır,yavaşyavaş’(İH:5)(<ETamul(bk.Tietze2002:109))aŋulaŋul,aŋılaŋıl ‘ağırağır,usulusul,yavaşyavaş,tedricen’(TTSI:173)anıl‘yavaş,ağır’(DSI:269),ımılımıl‘yavaşyavaş,ağırağır,hafifhafif’(DSVII:2474),umulumul‘ay.’(DSXI:4038).

6. arduç‘Ardıçağacı’(İH:5)(<ETartuç(bk.Tietze2002:118))arduç‘Ardıç’(DSI:307);ardıç‘Servigillerden,güzelkokuluyapraklarınıkışındadökmeyen,yuvarlakkarayemişleriilaçolarakkullanılanbirağaççık(Juniperus)’(TS2005:116).

7. argaç ‘dokunan bezin enliğine gerilen iplik’ (İH: 5) argaç, arkaç‘dokumacılıkta bezin enine atılan iplik, pûd’ (TTS I: 190); argaç‘dokumalarda çözgü üzerine enliliğine atılan ip; bir iplik topunun birçalıyasarılarakaldığıkavunbiçimi;kilimdokumatezgâhı’(DSI:309);argaç‘atkı’(TS2005:116).

8. arış ‘dokunacak bezin uzunluğuna gerilen iplik ardı’ (İH: 6) arış‘dokumalardatezgâhauzunlamasınagerileniplik’(TTSI:208);arış‘eskidokumacılarınkullandıklarıbirölçü’(DSI:323‐324).

9. arıtla‐ (pamuknı) ‘pamuğu arıtlamak, pamuğu ayıklamak’ (İH: 6)arıtla‐‘ayıklamak,temizlemek’(TTSI:211).

10. aşut ‘dağınaşılacakyolu,beli’(İH:6);aşut ‘aşılacakyer,bel,geçit’(TTSI:267);aşut‘aşılacakyer,geçit’(DSI:364).

11. avlagu‘avlu,havlu,ağaçla,tahtaile,taşlaçevrilmişbirazyervekoyunağılı’ (İH: 6) avlağu ‘çalıdan çit’ (TTS I: 283); avlağı ‘bahçelerinetrafına ağaç ve ince dallardan yapılan çit, engel; ağıl; ‘ahırdahayvanlarınyemyediğiyer’(DSI:387).

12. ayukulağı ‘birnevi incetüylükalınveenliyapraklıot’ (İH:6)ayukulağı ‘gelincik çiçeği, ayugülü, şakayık’ (TTS I: 341);ayıkulağı ‘Çuhaçiçeğininbirtürü(Primulaauricula)’(TS2005:158).

13. aznavur‘yaramazahlaklıadam’(İH:6)(<Erm.aznavor‘noble,brave’(Dankoff1995:16))aznavur‘azgın,kuvvetli,heybetli’(TTSI:357);aznavur‘asıkyüzlü,sinirli,sert,haşin,iriyarı’(DSI:443);aznavur‘iriyarı,kırıcı,sinirli,asıksuratlı,sertkimse’(TS2005:168).

14. bambo‘kamışınsağlambircinsidirki,ondankargıyaparlar’(İH:6‐7)(<Far.bambu2‘Bamboo(Bambusaarundinacea)’(Steingass1998:201))

2 Sözcüğün kökeninin Fransızca olduğu düşünülmektedir (bk. Tietze 2002: 200; Nişanyan2010:54).TDKSözlükdesözcüğü“Fr.”kısaltmasıileverir(bk.2005:195).AncakTietze’nin


109

bambu ‘Buğdaygillerden,sıcakülkelerdeyetişen,boyu25metrekadarolabilen, mobilya, merdiven, baston vb. birçok eşyanın yapımındakullanılanbir türkamış,Hintkamışı,hezaren(II) (Bambusavulgaris)’(TS2005:195).

15. banbalotu‘banbulotu’(İH:7)bambulotu‘sıcakveılımanbölgelerdeyetişenotsuveyaçalıtürübirbitki(Heliotropium)’(TS2005:196).Krş.banbulkurdu,bamılkurdu,panbulkurdu‘kuduzböceği’(TTSI:397).

16. bandık‐‘sonderecehırsveiştihagöstermek,deviştihasıizhareylemek’(İH:7)bandık‐‘çoksusamak,hararetlenmek,fazlaistekliolmak;çokacıkmak; imrenmek, ağzının suyu akmak; suyu, şarabı patlayıncayakadariçmek’(DSII:518).

17. bayır‘dağeteği’(İH:7)bayır‘kıraçtarla,kır’(DSII:580);bayır‘küçükyokuş’(TS2005:227).

18. bıcılgan‘vücuttasuluçatlaklar,mayasıl’(İH:7)bıcılgan‘hayvanlarınayaklarında hasıl olan yara, çatlak’ (TTS I: 536); bıcılgan ‘kadınlarınmeme uçlarında, çocukların ayaklarında, hayvanların ayakparmaklarıylabileklerindeter,pislik,çamurvs.sebeplerdenilerigelensuluyara’(DSII:656).

19. buy‐ ‘soğuktan donmak’ (İH: 8) buy‐ ‘insan ve hayvan soğuktandonmak’ (TTS I: 724); buy‐ ‘soğuktan donacak duruma gelmek, çoküşümek’(DSII:808).

20. cıgan ‘bahil, hasis’ (İH: 9) (< ET çıgañ (bk. EDPT: 408‐409)) cığan‘cimri,bahil,hasis’(TTSII:765).

21. cırlak‘Cırlayık,Toygarkuşu’(İH:8)cırlak‘Karga;Bozrenklibirçeşitküçükkuş’(DSII:931‐932).

22. cibre‘sirkeyapılabilenüzümçöpü’(İH:9)(<Rum.tsípura(Tietze2002:453‐454)) cibre ‘çürük, ezik meyve; meyve ve sebzelerin ezilmişhâlleri’ (DS III: 957); cibre ‘sıkılıp suyu alınan üzüm vb. meyvelerinposası’(TS2005:367).

23. cicik ‘nebatın yerden ilk görünen yeşilliği’(İH: 9) cücük ‘tomurcuk;soğanıntohumverenuzunsertyaprağı;filiz,çil;meyvevesebzelerinenküçüğü; yaprakaşısındadikkate alınanyer, göz’ (DS III: 1023);cücük

deşerhdüştüğüüzeresözcük,buradadaelealındığıüzere,XIV.yy.Memlûk‐Kıpçakeserindetanıklanmaktadır. Dolayısıyla sözcüğün Fransızcadan alıntı olması olasılık dışıdır. NihaikökenkonusundaiseTietzeMalezyadilleriniişareteder.


110

‘tomurcuk;soğan,marulvb.katmerlibitkilerineniçbölümü’(TS2005:376).

24. cinder‐‘doğruveyaeğriolupolmadığınıaraştırmak,birşeyinenikonu,etrafiyleaslınaermek’(İH:9)çintir‐‘gizliceöğrenmeğeçalışmak’(TTSII:924).

25. çağan‐ ‘rahat edemeyip kıvranmak, oraya buraya atmak, çalkanmak’(İH:9)çağna‐ ‘haykırmak, çığlıkkoparmak’ (TTS II: 792); çağna‐ I‘hayvanlaryerdekeyifleyuvarlanmak(DSIII:1037),II‘dolaşmak,sıkıntıgidermek’(DSXII:1037).

26. çalat (bol‐) ‘kıvrak, şen, zeki, uyanık (olmak)’ (İH: 9) (< Far. çālāk‘ingenious; vigilant; quick; clever‐handed; active, smart’ (Steingass1998: 386)) çelet ‘şımarık, hırçın, atılgan, haylaz (çocuk)’ (DS III:1122).

27. çamuş‘harın,ham;talimgörmemişsalmabeygir’(İH:10)(<Ar.şamūş(Tietze2002:404))çamuş‘haşarı,sertbaşlı(hayvan)’(TTSII:820);çamuş‘huysuzhayvan,katır‘ay.’(DSIII:1065).

28. çamuşluk ‘ham, harın beygirnin oynaması, hoplaması’ (İH: 10) çamışlık,camışlık‘haşarılık,huysuzluk’(TTSII:820).

29. çekük ‘kuş’ (İH: 10) çekük ‘tarla kuşu, turgay’ (TTS II: 852); çekik‘Serçebüyüklüğündetarlakuşu’(DSIII:1112).

30. çeler‐ ‘gözkırpmak,gözucuylabakmak’(İH:10)çeler‐ ‘(göz)açılıpparlamak’(TTSII:860);çeler‐‘gözleribirnoktayadikilerekölmek’(DSIII:1121).

31. çemre‐‘paylargibihızlıhızlıinsanınyüzünekızgınkızgınsöylemek’(İH:10)çemkir‐ ‘karşıgelmek,sertcevapvermek;yüzekarşı ilerigeri,bağıraçağırakonuşmak’(DSIII:1130);çemkir‐‘birinekarşıgelmek,sertcevapvermek;köpekkesikkesikhavlamak’(TS2005:413).

32. çenle‐ ‘köpek dayak yiyip ağlar gibi ürmek’ (İH: 10) çenile‐, çeŋle‐‘köpek acı acı bağırmak’ (TTS II: 856); çenile‐ ‘köpek can acısındanhavlamak,haykırmak;canıyananköpekinlergibisesçıkarmak’(DSIII:1138).

33. çeşte‘Uddenilençalgı’(İH:11)(<Far.şeştā(Tietze2002:432))çeşte‘uzunsaplıbüyükteknelibirçeşitmusikiâleti’(TTSII:870).

34. çeygel‘fitnekoparan,fesatçıkaran,kanlıkatil,kötü,reziladam’(İH:11)çeygel‘sert,kavgacı(kimse)’(DSIII:1155).


111

35. çığır‘daryol,sapanınaçtığıyol’(İH:11)çığır‘karlıyerlerdekürekleaçılan yol; taşlı yol, patika; iz’ (DS III: 1160‐1161); çığır ‘çığın karüzerindeaçtığıiz;patika’(TS2005:422).

36. çığıt‘ergenlerinyüzünde,bazenihtiyarlardapeydaolanciltlekeleri’(İH:11) çığıt ‘bazı kimselerin yüzlerinde bulunan nokta nokta esmerlekeler,çil’(TTSII:888);çığıt‘hamilekadınlarınyüzündegörülenkoyurenklileke’(DSIII:1162).

37. çımçık‘halis,sırf,mahz’(İH:11)çımçığ‘saf,halis’(TTSII:897);çımçık‘sade,arı,yalnız;tüm,tamamen,hep;tıpkı,aynı’(DSIII:1168‐1169).

38. çımkış‐ ‘zaif bir gözün bir şeyi dumanlı, karışık görmesi’ (İH: 11)çımkış‐, çımgış‐‘ürpermek’ (TTS II: 898); çımkış‐ ‘vücudun bir yeriağrımak,sızlamak’(DSIII:1177‐1178).

39. çıtırlan‐ ‘alt‐üst olmak, karmakarışık olmak’ (İH: 11) çıtırlan‐‘dolaşmak,karışmak’(DSIII:1195).

40. çirt‐ ‘inceincearamak,ufakparalarıseçmek,envaınıaramak;sarrafınparabozması’(İH:12)çirt‐‘birşeyiufakparçalarabölmek,doğramak,kesmek’(DSIII:1231).Krş.çint‐‘ay.’(DSIII:1231).

41. çobanaldagucı‘Çobanaldatandedikleriufakbirkuş’(İH:12)çobanaldatgucu, çoban aldavucu, çoban aldatkıcı, çoban aldatkucu, çobanaldayıcı‘Çobanaldatankuşu’(TTSII:929).

42. çoğ‘güneşsıcağı,ensıcakgündekarşıdagörünenışıklar’(İH:12)çok(II),çoğ(II)‘ışık,ziya,şua,lema’(TTSII:934).

43. çoğı,çoğu‘bağırma,çağırma,gürültü’(İH:12)çoğu‘ses,gürültü’(TTSII:932).

44. çokal ‘zırh altına giyilen ipekli hırka’ (İH: 12) çukal, çokal, çukar‘eskidensavaştaatlaragiydirilenzırhlıörtükibirçeşidinisavaşçılardagiyerlerdi’ (TTS II: 957); çokal ‘esk. savaşlarda giyilen zırh’ (TS 2005:446).

45. çoknaş‐‘yığılmak,izdihampeydaetmek’(İH:12)çoknaş‐ ‘çoğalmak,çoklaşmak’ (TTS II: 938); çoknaş‐ ‘toplanmak, birikmek, üşüşmek,kalabalıketmek’(DSIII:1261).

46. çöğdür‐‘(sidik)havayadoğrufırlatmak’(İH:13)çöğdür‐‘ileridoğrufışkırtmak’(TTSII:943);çöğdür‐‘fışkırtarak,kavisçizerekişemek;su,kangibi sıvı şeylerbasınçladışarı fışkırmak;dayanmanoktası ortada


112

olan bir manivelanın bir ucuna basarak kaldırmak; Başını havayakaldırmak’(DSIII:1277‐1278).

47. çökek‘cıvıkçamur’(İH:13)çökek‘çöküntü,çirk,tortu;batak,bataklık’(TTSII:944‐945);çökek‘bataklık,sukenarı,balçık;çukuryer;tortu’(DSIV:1218);çökek‘bataklık,sazlık’(TS2005:449).

48. çön‐‘ısınmak’(İH:13)çon‐‘(ısınmakiçin)çömelmek,oturmak’(TTSII:942);çon‐‘ateşteısınmak’(DSIII:1268).

49. dayrın‐ ‘ayağı kaymak’ (İH: 14) tayınmak, tayrınmak ‘kaymak,sürçmek’(TTSV:3778).

50. debe ‘kasığı yarık, torbasıdüşük, sarkık’ (İH:14) (<Far.daba(Tietze2002:505))debe(I) ‘fıtıklı,kasığıyarık’(TTSII:1033);debe ‘fıtıklıinsan’(DSIV:1391).

51. demek,temek‘damda,duvardapenceregibidelik’(İH:15)demekII‘ahırdangübreyidışarıyaatmakiçinkullanılanufakpencere,kapak’(DSIV:1416),temekI‘ahırlardagübreatmayayadasamanalmayayarayandelik,ahırpenceresi;camsız,tahtakapaklıpencere’(DSX:3874).

52. devin‐‘çalışmak,uğraşmak,dövünmek,didinmek’(İH:15,16)devin‐‘hareketetmek,uğraşmak’(TTSII:1124);devin‐‘kımıldamak,hareketetmek; çırpınmak, kıvranmak, tepinmek; çabalamak, uğraşmak,didinmek’ (DS IV:1443);devin‐ ‘vücuduoynatmakveyakıpırdatmak,kımıldanmak,hareketetmek’(TS2005:514).

53. diğre‐ (et) ‘(et) zehirlenmek’ (İH: 15) diğre‐ ‘meyve ve sebzesertleşmek,gevrekleşmek’(DSIV:1484).

54. diğril‐ ‘(tekerlekgibişeyler)dönmek,yuvarlanmak’(İH:16)devril‐‘devirmeişiyapılmak’(TS2005:516).

55. dinek‘boynuz’(İH:16)dinek‘boynuzlarıdikvesivriolanhayvan’(DSIV:1501).

56. dinel‐‘dikelmek,ayağakalkmak,büyükhuzurundaayaktadurmak’(İH:16) diŋel‐‘ayakta durmak, ayağa kalkmak’ (TTS II: 1161); dinel‐‘ayaktadurmak,ayağakalkmak,dikdurmak’(DSIV:1501);dikel‐ ‘dikdurumagelmek,dikleşmek;Ayaktadurmak’(TS2005:522).

57. dirnek‘cemaat’(İH:16)dirnek‘toplantı,toplantıyeri,cemiyet’(TTSII:1113);dernek‘toplantı,düğün’(DSIV:1433);dernek‘toplantı,düğün;belirli veortakbir amacı gerçekleştirmek için kurulan yasal topluluk,cemiyet:’(TS2005:507).


113

58. divşin‐ ‘çalışmak, uğraşmak, dövünmek, didinmek’ (İH: 16)devşin‐‘debelenmek,çırpınmak,kımıldamak’(DSIV:1445).

59. dolamaç‘dolambaç’(İH:16)dolamaç‘dolambaçlı,iğribüğrü,karışık’(TTSII:1201);dolamaç‘dönemeç,viraj’(DSIV:1543).

60. doru‘enyüksekyer,tepe,uç’(İH:16)doru,toru‘tepe,zirve’(TTSII:1201);doru‘tepe,enyüksekyer,uç’(DSIV:1564);doruk‘dağ,ağaçvb.yüksekşeylerintepesi,enyüksekyeri,zirve,şahika’(TS2005:561).

61. döğün ‘mahsus aletle veya şişle dağlamak’ (İH: 17) döğün ‘yakı,dağlamaklaaçılanyara’(TTSII:1226);döğün‘vücudunçeşitliyerlerineiğnevebarutileyapılandöğme’(DSIV:1572).

62. döngel‘yuvarlak,kozalakgibidönenşey’(İH:17)döngel‘saptaşımaarabalarında, urganları sıkıştırmaya yarayan, arabanın arkasındakidönerağaç’(ZTS:57).

63. dun‐ ‘islenmek, kirlenmek, kararmak, dunuklanmak’ (İH: 17) dun‐‘kederlenmek,düşünmek’(DSIV:1604).

64. durak otu ‘nebatattan’ (İH: 17) durak otu, turak otu ‘Dere otu,razyane’(TTSII:1259).

65. durfanda‘turfanda,ilkçıkanyemiş’(İH:17)turvanda‘birağacınveyabitkininverdiğiyılınilkmeyvesi,nevbar;erkençıkanyemiş’(BL2001:169).

66. durusu‘saf,berraksu’(İH:17)duru,turu‘saf,temiz,berrak;durgun,râkid’(TTSII:1269);duru‘suyuçok,sulu,koyuolmayan(ayran,şurup,çorbavb.yiyeceklerhakkında)’(DSIV:1606);duru‘bulanıklığıolmayan,temiz,berrak’(TS2005:578).

67. duvak ‘kadınların yüz peçesi’ (İH: 17)duvaḫ ‘gelin duvağı’ (DS IV:1614);duvak‘gelininbaşını,bazendeyüzünüörtendantelveyatüldenörtü’(TS2005:579).

68. duzla ‘tuzla;tuzgölü,madeni’(İH:18)duzlak,tuzlak ‘tuzhasılolanyerler, tuzla’ (TTS II: 1299); duzla ‘tuz çıkarılan yer; hayvanlara tuzverilenyer’(DSIV:1615),tuzla‘davarlarakırdatuzverilendüz,taşlıkvekayalık yerler’ (DS I0: 4003); tuzla ‘kıyılarda, tava denilen havuzlaradeniz veya göl suyu akıtıldıktan sonra kurutularak tuz çıkarılan yer,memleha;davarlarakırdatuzverilendüz, taşlıkvekayalıkyerler’(TS2005:2016).


114

69. dümük‐ ~ dimük‐ ‘zihni dalmak, hoş bir şeyle eğlenmek, gönüloyalamak, avunmak’(İH: 16) dümük‐ ‘bir işle meşgul olmak,oyalanmak’(TTSII:1312);dümük‐‘birişleilgilenmek’(DSIV:1630).

70. dünür‘damatlagelininailelerininbirbirlerinegöredurumu’(İH:18)düŋür ‘sıhrî akraba’ (TTS II: 1324); dünür, düŋür ‘kız görmeye gidenkimse, görücü; kız istemeye giden kimse, elçi’ (DS IV: 1632); dünür‘eşlerinbabaveanalarınınbirbirlerinegöredurumu’(TS2005:586)3.

71. dünürşü‘damatlagelininaileleri’(İH:18)dünürşü‘gelingörmekiçinoğlanevindenkızevinegidenkadın;kızistemeyegidenkimse,elçi’(DSIV:1633).

72. düşlen‐ ‘bir mahale yönelmek, teveccüh etmek’ (İH: 18) düşlen‐‘üzerine düşmek, fazlaca meşgul olmak’ (TTS II: 1347); düşlen‐‘dadanmak,alışmak’(DSIV:1639).

73. ebem kuşağı ‘eleğim sağma (alâimi sama)’ (İH: 18) ebemkuşağı‘Gökkuşağı’(DSV:1654);ebemkuşağı‘Gökkuşağı’(TS2005:598).

74. eğrek ‘deve yatağı, kuyu kenarında develerin çöktüğü yer, koyuneğlendiğiağıl’(İH:18)eğrek‘avlağı,sürühayvanlarınınistirahatettiğiyer’(TTSII:1402);eğrek‘hayvanlarıntoplandığıyer,hayvanlarıntopluolarakdurduklarısubaşı;küçükbaşhayvanlarıngeceyattıklarıyer,ağıl;hayvanların yazın öğle sıcağında toplanıp dinlendikleri yer’ (DS V:1682).

75. eleğimsağma ‘eleğimsağma(alâimisama)’ (İH:18) (<Ar.alā’imas‐samā(Räsänen1969:40))eleğimsağma‘kavs‐ıkuzah,alâim‐isema’(TTS II: 1426); eleğimsema ‘gökkuşağı’ (DS IV: 1652); eleğim sağma‘gökkuşağı’(TS2005:622).

76. elgin‘yabancı(fakir)’(İH:18)elgin‘garip,âciz,miskin,sefil’(TTSIII:1431);elgin‘yabancı,gurbetteyaşayan,garip’(TS2005:626).Krş.elgit‘kimsesiz,garip’(DSV:1714).

77. elik‐ ‘utanıpmahcup olmak’ (İH: 18) elik‐ ‘bunalmak, bîzar olmak;utanmak, sıkılmak,mahzun olmak; ihtiraz etmek, çekinmek’ (TTS III:1434); elik‐ ‘utanmak, çekinmek, sıkılmak; bir yere gitmekten, bir işyapmaktanüşenmek’(DSV:1717).

78. emzük‘emzik,sütemilenkap,birkabınemileceksivriucu’(İH:18)emzik ‘sigara ağızlığı; hayvanların memelerinin uçları’ (DS V: 1742),

3Ağsayfasında“halkağzında”etiketiiledir(19.11.16).


115

emzek‘küçükçocuklarasütverilmesineyarayanlastiktenyapılmışaraç,biberon’ (DSV:1742);emzik ‘süt çocuklarınıoyalamak içinağızlarınaverilenkauçukmeme;ibrik,çaydanlık,testivb.kapların,suyuazarazarakıtmaya yarayan içi delik uzantısı, ibik’ (TS 2005: 635). Krş. emziklibardak‘ibrik’(TTSIII:1465).

79. ent‐‘şaşmak,hayrankalmak(essient‐‘sezgisişaşmak’)’(İH:18)ensient‐‘aklıbaşındangitmek,şaşırmak,rengiatmak’(TTSIII:1475).Ayrıcakrş.endik‐‘şaşalamak,acemilikgöstermek,şaşırmak,mütehayyirolmak;tevahhüşetmek’(TTSIII:1466).

80. erişte‘inceincekesilmişyufka’(İH:19)(<Far.rişta‘slicesofpasteputinsoup,macaroni’ (TietzeveLazard1967:152))erişte ‘erişte’ (BL2001: 132); herişte ‘ev makarnası’ (DS VII: ); erişte ‘ince ince kesilipkurutulanhamur’(TS2005:645).

81. eser‐ ‘şişmek, kabarmak, kat‐kat olmak’ (İH: 19) eser‐ ‘beslenmek,gelişipgürbüzleşmek’(DSV:1780),eseripbeser‐4 ‘birçocuğubüyütüpyetiştirmek’(DSV:1780).

82. evdü‐‘yemişitoplamak’(İH:19)ivdi‐‘toplamak’(DSVII:2570).83. eyert‐ ‘iyice içini dışını karıştırıp aslına ermek, meseleyi olduğu gibi

anlamak’(İH:19)eyert‐‘toprağıderinceişlemek’(DSV:1820).

84. eyneştir‐‘birşeyigereğigibieyertiparaştırıpsoruşturmak’(İH:19)(?)enteştir‐‘araştırmak,incelemek’(DSV:1761).

85. (eyer)eyrimi‘hayvaneğerininsağrıüzerinegelenkeçedenolanuç’(İH:19)eyrim ‘hayvanınsırtınıvurmasındiyeeyerinaltınakonankeçe,eyer keçesi, teğelti’ (TTS III: 1594); eyrim ‘at eyerinin altına konulankeçe’(DSV:1827).

86. fak ‘tuzak’ (İH: 19) (< Ar. faḫḫ (Räsänen 1969: 143)) fak ‘kapan,tuzak,’(TTSIII:1601);fak‘esk.tuzak,kapan’(TS2005:677).

87. fiğ‘hayvanyemiolanekin’(İH:19)(<Rum.vik(Tietze2009:60))fik,fiğ ‘yabanböğrülcesi, akburçak’ (TS III: 1607); fik ‘yabanîmercimek;hayvan yemi’ (DS V: 1864); fiğ ‘Baklagillerden, hayvan yemi olarakyetiştirilenbirbitki(Viciasativa)’(TS2005:700).

88. furçu‘fırça’(İH:19)(<Rum.vúrtsa(Tietze2009:86))fırçı‘fırça’(DSV:1853);fırça ‘birşeyintozunu,kirinigidermekteveyabirşeyeboya,

4İzbudakesermekkelimesinde(odönemiçin)bununİstanbul’daeseripbesermekşeklinindeolduğunuifadeetmiştir(İH:19).


116

cila sürmekte kullanılan, bir araya getirilerek bağlanmış kıl vb.ndenyapılanaraç’(TS2005:695).

89. ganır‐ ‘bükmek, eğmek, kırar gibi yapmak’ (İH: 20) ~ kanır‐ ‘olancakuvvetlebükmek,kökündenyanadoğruçekmek,söküpçıkarmak’(İH:27) kaŋır‐ ‘ayırırcasına bükmek’ (TTS IV: 2232); gaŋır‐ ‘geriyebükmek;kırmak’(DSVI:1913),kanır‐ ‘biraraçlayadazorlayarakbirşeyiyerindenayırmak,kırmak,bükmek’(DSVIII:2624);kanır‐‘birşeyieğipzorlayarakyerindençıkarmakveyaçıkarmayaçalışmak’(TS2005:1061).

90. gavkaz ‘gavgaz,çalı’(İH:20)kavkaz ‘kurubitkisapı;çürümeğeyüztutmuşçamgövdesi’(DSVIII:2689).

91. gejere ‘çulhalarcamalumyumak’ (İH:20) (<Erm.kaçrar ‘instrumentwithwoodenarmsonwhichyarnisspun’(Dankoff1995:73))gecere‘iplikçilesitakılaniplikçıkrığı,elemye’(DSVI:1659).

92. gemrük ‘gedik dişli’ (İH: 20) kemrük ‘kemirilmiş’ (TTS IV: 2410);gemrük‘zayıf,çukurlaşmış’(DSVI:1987).

93. gensiz(getir‐) ‘mecburen,zaruriolarak(getirmek)’(İH:20)geŋsiz,geŋsüz,geŋsizin,gensüzin‘isteğiolmayarak,istemeyerek,isteristemez’(TTSIII:1647).

94. gerdeme ‘nebatî ilaç’(İH:20)(<Rum.kardamo ‘Kresse’(Tietze1955:223)) kerdime ‘Tere otu’ (TTS IV: 2440); gerdeme ‘sulak yerlerdeyetişenyenilir,yeşilrenklibirçeşitot,tere‘(DSVI:1996).

95. gerüz ‘abdesthanevebulaşık lağımı’ (İH:20) (<Far.kārīz(bk.Tietze2009: 136)) geriz ‘kireç, çimento ya da demirden yapılan su yolu,boru; insan dışkısı, pislik; kanalizasyon’ (DS VI: 2003); geriz/keriz‘lağım,keriz’(TS2005:754).

96. gev‐‘dişiileçiğnemek,ezmek,ağızdagevelemek’(İH:20)gev‐‘ağızdaçinemek,gevelemek,gevişgetirmek’(TTSIII:1667);gev‐‘ağızdakatıbirşeyçiğnemek,gevişgetirmek’(DSVI:2013).

97. geyik‘elbise’(İH:20)giyik‘yündendokunanaba’(DSVI:2086),keyik‘çoban abası; kadınların başlarına aldıkları bir çeşit yemeni’ (DS VIII:2778).

98. geyiş‐ ‘boynu gövdesi içine geçmek, girmek, ihtiyarlardaki gibikamburlaşmak’(İH:20)gaŋış‐‘insan,dengesinikaybederekbirtarafa


117

eğilmek’(DSVI:1914),kanış‐‘başıgeriyeçekipdimdikdurmak’(DSVI:2624).

99. geyrek ‘eyeği (kaburga) kemiğinin yumuşağı’ (İH: 20) geyrek‘yumuşakkemik,kıkırdak;eğekemiği’(TTSIII:1623);geyrek‘kaburgakemiğininaltkısmı’(DSVI:2016),keyrek‘kaburgakemiklerininalttanbirinci, ikinci çifti’ (DS VIII: 2779); geğrek ‘kaburganın alt yanındabulunanboşluklardanherbiri’(TS2005:740).

100. gezeğen‘dolaşan,tavafeden’(İH:20)gezeğen‘daimagezen’(TTSIII:1689);gezeğen‘çokgezen(kimse)’(DSVI:2019).

101. gicik‘kaşınma,gidişme’(İH:21)gicik‘kaşınma,kaşıntı,uyuzhastalığı’(TTS III: 1693); gicik ‘uyuz hastalığı’ (DS VI: 2071); gıcık ‘boğazdaduyulupaksırtan,öksürtenyakıcıkaşıntı’(TS2005:758).

102. girde‘tandırdapişeninceekmek’(İH:21)(<Far.girda‘akindofroundcake,butnotthin’(TietzeveLazard1967:143)kirde‘tandırekmeği,pide’ (TTS IV:2573);girde ‘sacdapişirilenyağlı inceekmek;gözleme’(DSVI:2182).

103. goğşat‐ ‘gevşetmek, gevşeklik vermek, kımıldamaya hal bırakmamak’(İH: 26) kağşat‐ ‘bir şeyin parçalarını gevşetip dökülecek halegetirmek’ (TTS IV: 2163); gağşat‐ ‘gevşetmek; yumuşatmak’ (DS VI:1894).

104. gömren‘Adasoğanı’(İH:21)gömren‘yabanılsoğan’(DSXII:4511).105. gömren‐‘gömürdenmek,iriirisesle,içindenhiddetleanlaşılmazbirsöz

söylemek;homurdanmak’(İH:21)gümren‐‘homurdanmak’(TTSIII:1859); gümren‐ ‘homurdanmak, kendi kendine konuşmak; hayvanhomurdanmakbağırmak’(DSVI:2223).

106. göremez‘sütçalınmışyoğurt,birnevipeynir’(İH:21)(<Far.ġūr‐māst(bk.Tietze2009:176)yadaġūre‐māst)göremez‘ekşimişsüdetazesikatılarakyapılanpeynirgibiyiyecek’(TTSIII:1774);göremez‘ekmekleyenen,tazesütle,ekşisütünyoğurtkıvamındakikarışımı’(DSVI:2159).

107. götürüsü‘hepsi,ammesi’(İH:21)götürü‘bütün,tamam,toptan,hep,büsbütün’(TTSIII:1793).

108. gözer‘genişdeliklibüyükkalbur’(İH:22)gözer‘irigözlükalbur’(TTSIII:1816);gözer‘buğday,toprakvb.şeylerelenenirigözlübüyükkalbur’(DSVI:2180)


118

109. gücemle‐‘icbarveısrareylemek,zorlayapmağamecburetmek’(İH:22)güce‐,gücemle‐‘zorlamak,icbaretmek;güçdurumadüşürmek,güçlükiçindebırakmak’(TTSIII:1838).

110. güceymen ‘başbağı,başörtüsü’(İH:22)(<(?)BMo.kacim ‘atörtüsü’(Tietze 2009: 114) krş. Mo. kecim (ḫejim) ‘caparison, saddle cloth’(Lessing1960:462))geçeymen,güceymen,gecimen,gicimen,gücimen‘kadınbaşörtüsü,gelinlerinbaşlarınagiydiklerisüslüörtü,taç’(TTSIII:1616).

111. güdük ‘kesik, kırık, ucu çomakgibi kalmış; küt, kuyruğukesikköpek,kuyruksuz tavuk’ (İH: 22) güdük ‘kuyruğu kesik hayvan’ (TTS III:1850); güdük ‘kuyruksuz, kuyruğu kesik hayvan; küt, ucu sivriliğinikaybetmişşey’(DSVI:2213‐2214).

112. gümele‘kelik,avcılarevi’(İH:22)(<güme<(?)Far.kūma‘astrawhutorshedforshelteringthosewhowatchthefields’(Eren1999:166))gümele ‘avcıların çalı çırpı veya taştan yaptıkları siper veya kulübe,evsin’(TTSIII:1742);gümele‘avcıkulübesi’(DSVI:2222).

113. gümlüç‘Tatarcık,gürpdüşen’(İH:22)gümlüç‘Yavsı,böcekyavrusu’(TTSIII:1858).

114. güpcük‘eğeryastığı’(İH:22)kepçük‘eyerinaltınakonulanminder’(BL2001:147);küpcük‘eğerinüzerinekonulanyastık’(DSVIII:3040),göpcük‘eskiçuvaldanyapılanminder’(DSVIII:2157).

115. gür‘sık;feyizli’(İH:22)gür‘kesif,sık,gümrah;kuvvetli,çok,bol’(TTSIII: 1879); gür ‘bol ve güçlü olarak çıkan veya fışkıran; bol, verimli,feyyaz’(TS2005:815).

116. hantaz‘iriyarı,dörtköşe,yakışıksızadam,yakışıksızolanherşey’(İH:22)hondaz‘kabasaba,biçimsiz(kimse)’(DSVII:2402).

117. hapazla‐‘avcunudoldurarakalmak’(İH:23)hapazla‐5I‘avuçlamak’(DSVII:2278);apazla‐‘avuçlamak’(TS2005:108).

118. harla‐‘harharyanmak’(İH:23)harla‐‘azyananateşyadakuruotgibi şeyler birden parlamak’ (DS VII: 2292); harla‐ ‘ateş içinkuvvetlenmek,harlıbirbiçimdeyanmak’(TS2005:850).

119. haşeri‘haşarı,terbiyesiz,ahlaksız,kötüadam;elindenherfenalıkgelenkimse’(İH:23) (<Ar.ḥaşarī(Nişanyan2010:230))haşarı ‘çok

5hapaz‘avuçdolusu;avuçiçi;ikiavuç;tokat’(DSVII:2278).


119

yaramaz,eleavucasığmayan(çocuk);huysuz,azgın(hayvan)’(TS2005:854).

120. hayat ‘haneninavlusu,etrafıçevrilmişmeydanlık’(İH:23)(<Ar.ḫāciṭ(Eren1999:175))hayat ‘avlı’ (TTS III:1905);hayat ‘avlu’ (DSVII:2314‐2315).

121. helke‘üstühalkalısaplıtenceregibibakırkap’(İH:23)(<Rum.ḫalkío‘Kupfergefäss,Kupferkessel’(Tietze1955:244))helke‘bakırtencere,bakraç’ (TTS III: 1910); helke ‘su, süt vb. şeyleri koymaya yarayan,çoğunluklabakırdanyapılan, bakraçtanbüyükbir çeşit kova’ (DSVII:2334).

122. hereklibağ ‘çubuklarıağaçlarabağlanıpçadırgibiyapılan’(İH:23)(<Rum. ḫaraki ‘Rebenpfahl’ (Tietze 1955: 244) + +lI) herek ‘üzümçubuklarınınaltlarınadikilendestek’(TTSIII:1912);herek‘asmadallanve fasulyelerin sarkmaması için destek olarak dikilen sırık’ (DS VII:2342); herek ‘asma, fasulye vb. sarılgan bitkilerin tutunması içinyanlarınadikilensırık,ispalya’(TS2005:878).

123. hırı ‘Eşekçiçeği,mantıçiçeği’(İH:23)(<Far.kurra ‘eşek’(Eren1999:238))hırı‘Hatmiçiçeği;eşek’(DSVII:2368).

124. ındal‐ ‘hastalığa,birfenalığatutulmak,duçarolmak’(İH:24)andal‐‘açlıktaniçigeçmek,içiezilmek’(DSI:257)

125. ınrık ‘zifirikaranlık’(İH:24) ınrık ‘sabahkaranlığı’(DSVII: 2479),ığrık‘tanvakti;akşam,üzeriolanalacakaranlık;karanlık,gece’(DSVII:2458).

126. ırgat‘amele,rençber,gündelikçi’(İH:24)(<Rum.ergatis‘Spill’(Tietze1955:219))ırgat‘tarımişçisi,rençper;yapıişçisi’(TS2005:913).

127. ısbatan ‘Gerdemedenilen,eskiden ilacakullanılanot’ (İH:24) (<Far.ispandān/sipandān(Eren1999:194;ayrıcabk.TietzeveLazard1967:146)ispetān‘suteresi’(BL2001:143);ıspatan‘yabanîtere’(DSVII:2493),isbatan‘birçeşitot’(DSVII:2554).

128. ıs‐ ‘ısırmak’ (İH: 24) ıs‐ ‘kısmak, sıkmak, kıvırmak, büzmek; ağzınısımsıkıtutmak’(DSVII:2492).

129. ızgar‘hasis,pinti,kötü’(İH:24)ızgar,ızkar‘cimri,hasis,bahil’(TTSIII:1993);ızgar‘cimri;kurnaz’(DSVII:2499).


120

130. ibük‘İbibik,çavuşkuşu’(İH:24)ibük‘Çavuşkuşu,hüthütkuşu’(TTSIII:1995);ibik‘Çavuşkuşu’(DSVII:2500),ibuk‘Baykuş’(DSVII:2503);ibibik‘Çavuşkuşu’(TS2005:924).

131. iğin‐ ‘ıklayarak gelen, ığıntılı şiddetli sancı’ (İH: 24) iğin‐ ‘ıkınmak’(TTS III: 2019); iğin‐ ‘ıkınmak’ (DSVII: 2510).Krş. ıkın‐ ‘herhangibirnedenlesoluğunuiçindetutarakkendinizorlamak’(TS2005:911).

132. ikeş‐ ‘(hayvan) harınlamak, ekeleşmek, hamlaşmak, şımarmak;dayanmak,bitişmek,eklenmek’(İH:24)iğeş‐‘zıtlaşmak,inatlaşmak,aksiliketmek’(DSVII:2509).

133. ilenç ‘inkisar, beddua etmek, aleyhinde söylemek’ (İH: 24) ilenç‘beddua;azarlama’(TTSIII:2038); ilenç ‘beddua’(DSVII:2519); ilenç‘beddua,kargış’(TS2005:953).

134. irde‐ ‘araştırmak,didiklemek, yoklamak’ (İH:25) irde‐ ‘araştırmak,teftiş etmek, tetkik etmek, tecessüs etmek’ (TTS III: 2087); irde‐‘araştırmak;hırpalamak,zedelemek’(DSVII:2547).

135. irik‐ II ‘(hayvan) korkup sağa sola hareket etmek’ (İH: 25) erik‐ I‘azmak,taşkınhareketleryapmak’(DSV:1769).

136. irik‐III‘(hayvan)yorgaolmak,kuvvetli,şen,dinçolmak’(İH:25)irik‐‘hastalıktansonratoplamak,iyileşmek’(DSVII:2549).

137. it burnu ‘yabani gül’ (İH: 26) itburnu ‘yabanî gül’ (TS III: 2126);itburnu‘yabanîgülvemeyvesi’(DSVII:2567);itburnu‘yabangülününmeyvesi’(TS2005:1002).

138. kabak ‘boynuzsuz;gözkapağı’(İH:26)kabakIII‘boynuzsuzkoyun’(TTSIV:2145)kabakI ‘gözkapağı’(TTSIV:2143);kabak ‘boynuzsuzhayvan;kısaboynuzluhayvan’(DSVIII:2578).

139. kabal ‘toptanücret’(İH:26)kabal ‘toptan,götürü,hepsibirden’(DSVIII:2579)‘götürü,toptanalışveriş’(DSXII:4527).

140. kakaç (et) ‘kurutma (et)’ (İH: 26)kakaç ‘pastırma, kurutulmuş et;kavurma;tuzlanarakkurutulanbalık’(DSVIII:2599‐2600).

141. kalkı‐I‘batıpçıkmak,çabalamak,oynamak’(İH:26),kalkı‐II‘hoplamak,zıplamak’ (İH: 26) kalkı‐ ‘sıçramak, hoplamak, kalkmak’ (TTS IV:2188);kalgı‐ ‘atlamak,sıçramak’(DSXII:4531), ‘öfkeylekalkmak’(DSVIII:2609).

142. kaltaban ‘pezevenk’(İH:27)(<Far.kaltabān ‘apimptohisownwife’(Steingass 1998: 1042) kaltaban ‘kof, korkak, tabansız kimse;


121

konuşmasını bilmeyen kimse’ (DS VIII: 2610); kaltaban ‘namussuz,Şarlatan,yalancı,hileci’(TS2005:1051).

143. kama‐ ‘yummak, yığmak, kapamak’ (İH: 27) kama‐ ‘kapatmak;kilitlemek’(DSVIII:2612).krş.kama‐‘çivilemek,perçinlemek,çakmak’(TTSIV:2193).

144. kaman‐(işten)‘(işten)müteheyyiçolmak’(İH:19)kaman‐‘şaşırmak;bunalmak,âcizkalmak’(DSVIII:2613).

145. kanrıl‐‘ağaçdalıgibişeyeğilmek’(İH:27)kanrıl‐‘birtarafaeğilmek’(TTSIV:2239);kanrıl‐‘arkayabükülerekkırılmak(ağaçiçin)’(DSVIII:2626).

146. kapan‘fak,tuzak’(İH:27)hapan‘tuzak’(DSVII:2277);kapan‘bazıhayvanları yakalamak için kullanılan, hayvanın ayağının değmesiyleişleyentuzak;düzen,hile’(TS2005:1067).

147. karamuk‘Gülçerdenilenkaracatohumkiekiniçindeçıkar’(İH:27)karamuk‘tarladabuğdayaralarındabiten,anasonabenzersöbücesiyahve acı bir tohum’ (TTS IV: 2268); karamık ‘saçma büyüklüğündemeyveleriolandikenlibirbitki,çalı’(DSVIII:2650).

148. karca‐ ‘karmakarışık olmak, birbirinden ayırt edilemez olmak,benzeşmek’ (İH: 27) karcaş‐ ‘karışmak, karmakarışık olmak,dolaşmak,bozulmak’(DSVIII:2655).

149. karıca‘kolunomuzdanaltyanı’(İH:27)karıca‘bazu’(TTSIV:2254);karaca ‘koldakikaskitlesi,pazı’ (DSVIII: );karaca ‘üstkol’ (TS2005:1075).

150. karsala‐‘kalkımak,löklökyürüyüpbinenkimseyidingildemek’(İH:27)karsala‐ ‘yakmak, kavurmak’ (TTS IV: 2320);karsala‐ ‘hırpalamak,örselemek;sıtma,hastayıtitretmek’(DSVIII:).

151. kaş‘herşeyinkenarı,ağzı’(İH:28)kaş‘eyerinvesemerinönündeveardındaolanyükseklikler;damınsaçağı’(TTSIV:2327‐2328);kaşII‘çatısaçağı’ (DSVIII: );kaş ‘kemerli ve çıkıntılı şey veya yer; eyerin ön vearkasındakiçıkıntılıbölüm’(TS2005:1100).

152. kavanoz‘kavanoz’(İH:28)(<Rum.kavanos‘Napf’(Tietze1955:221)kavanoz ‘plastik, cam vb. maddelerden yapılmış ağzı geniş, çeşitliboylardakap’(TS2005:1109).


122

153. kavşur‐‘kavışdırmak,dürmek,bükmek’(İH:28)kavşır‐‘birleştirmek,bir araya getirmek; iki eli birleştirerek tutmak, kucaklamak’ (DS VIII:2692).

154. kayağan‘ayakkayar,düz,mücellataş’(İH:28)kayağan‘yumuşaktaş’(TTSIV:2367);kayağan‘düztaş’(DSVIII:2695).

155. kaygana‘un,yumurtaileyağiçinedökülentatlı’(İH:28)(<Far.ḫaygina‘a friedegg’ (TietzeveLazard1967:145)kaygana ‘omlet’ (DSVIII:2696).

156. kayık‐ (geri) ‘giderken (geri) dönmek’ (İH: 20) kayık‐ ‘temayülgöstermek, kaymak; inhiraf etmek, sapmak, yüz çevirmek’ (TTS IV:2372).

157. kayıp‐ ‘ayağıkaymak,düşecekgibiolmak’ (İH:28)kayıp‐ ‘kaymak’(DSVIII:2700,DS‐XII:4539),‘dayanağınıyitirmek’(DSXII:4539).

158. kedi ‘Kedi’ (İH: 28) kedi ‘Kedigillerden, köpek dişleri iyi gelişmiş,kasları çevik ve kuvvetli evcil, küçük memeli hayvan, pisik (Felisdomesticus)’(TS2005:1126).

159. kekegülük‘kekemelik’(İH:28)kekegü‘kekeme’(BL2001:147).160. kekilde‐ ‘tavukyumurtlarkenkekildemek; vakvakdiye ses çıkarmak’

(İH:28)kakılda‐‘tavukyumurtlarkengıdaklamak’(DSVIII:2602).

161. keleb‘ip,iplikyumağı,keleb’(İH:28)(<Far.kalāba,kalāfa(Eren1999:228)kelep‘iplikçilesi’(DSVIII:2728),keleveIII‘ay.’(DSVIII:2731).

162. kelenü‘Tarlafaresi’(İH:29)geleni‘Tarlafaresi’(DSVI:1975).163. kelikII‘gümelegibiavcıkulübesi’(İH:29)(<Rum.kalivi‘Hütte’(Tietze

1955:222))kelik‘bağevi,kulübe’(DSVIII:2733),kelif‘ay.’(DSVIII:2733).

164. keman göre ‘içine çakıl koyup kuş vurulan iptidaî tüfek’ (İH: 29)kemān‐guruhe ‘eski çağlardagülleveateşlimaddeler fırlatmayayararmancınıktürevibirsilah’(BL2001:147).

165. kemirçek ‘kemik ucunda yumuşak kemik’ (İH: 29) kemirdek,kemirtlek, kemirtlik, kemürdek, kemürtlik, kemirtek ‘gudruf, kıkırdak’(TTS IV: 2407); kemirtek ‘kıkırdak’(DS VIII: 3035‐3036); kemircik‘burun,kulakvb.ndebulunanküçükkıkırdak’(TS2005:1133).

166. kemre ‘hayvan ayağı altında çiğnenmiş fışkı, mayıs’(İH: 29) (< Far.kamra‘Dung’(Eren1999:230)kemre‘gübre,tezek’(DSVIII:2740);kemre‘gübre;yaraağzındakikabuk’(TTSIV:2410).


123

167. keser‘ağaçkestiğimizalet’(İH:29)keser‘tahta,ağaçyontmayaveçiviçakmayayarayan,kısasaplı,biryanıkeskinağızlıçelikaraç’(TS2005:1143).

168. keşkek ‘bildiğimiz yemek’ (İH: 29) (< Far. kaşkak ‘barley or wheat,especially boiled whole with meat till it has become soft’ (Tietze veLazard1967:147‐148))keşkek‘dövülmüşbuğdayveetlepişirilenbirçeşit yemek, lâpa’ (DS VIII: ), ‘kaynamış buğday’ (DS XII: ), keşgek‘dövülmüşbuğday;yağveettenyapılanbirçeşityemek’(DSXII:).

169. keyin~geyin‘kadınınvehayvanlarınrahmi’(İH:29,20)geyin‘gevişgetirenhayvanlarındişilikorganı’(DSVI:2016).

170. kıcıkla‐ ‘gıdıklamak’ (İH: 29) kıcıkla‐ ‘gıdıklamak’ (TTS IV: 2468);kıcıkla‐‘gıdıklamak’(DSVIII:2807).

171. kındıra‘sazlıknevindenhalfaotu’(İH:30)kındıra‘saznevindenbirot, hasır otu’ (TTS IV: 2492); kındıra ‘sulu yerlerde biten ince uzunyapraklarınınkenarlarıkeskin,ucudikengibi,koyurenklibirçeşitçayırotu;birçeşitkamış;hasırotu;zurnayapmayayarayanbirçeşitkamış;sazdan yapılan sapan; kabuğu soyulup içi yenen bir çeşit yaban otu;eğreltiotu;ayrıkotugibiköküderinlerdeolmayanbirot;suluyerlerdeyetişen, keskin kokulu gövdesi bölmeli ve delikli, kurusundan düdükyapılanbirot’(DSVIII:2808)

172. kırklık‘ortasıraptedilmemişbirnevimakaski,koyuntüyükırkmakiçinkullanılır’(İH:30)kırklık‘davarkırkmamakası’(TTSIV:2508);kırklık‘davarkırkılanmakas’(DSVIII:2830).

173. kısarla‐‘kıstırmak,daracıkyeresıkıştırmak’(İH:30)kısarla‐‘muztarbırakmak,muftakırbırakmak,muhtaçetmek;kıstırmak’(TTSIV:2517);kısarla‐ ‘toplamak, bağlamak, kımıldamayacak duruma sokmak;yakalamak’(DSVIII:2840).

174. kıskı ‘bir şeyi kıstıracak, kapayacak şey’(İH: 30) kıskı ‘mengene,cendere;ikişeyarasınakıstırılanağaçtankama’(TTSIV:2518);kıskı‘saçtokası; çamaşır mandalı’ (DS VIII: 2840); kıskı ‘türlü maksatlarla ikişeyin arasına sokuşturulan, kıstırılan parça, kama, takoz’ (TS 2005:1167).

175. kızak ‘buzüstündekayılanalet’(İH:31)kızak ‘buğdaysapı,ekinveodunçekmekiçinağaçtanyapılmıştekerleksizbirçeşit taşıt’ (DSVIII:2860).


124

176. kızamuk ‘kan bozulup, vücut çıban dökmesi’ (İH: 31) kızamık‘genellikleküçükyaşlardagörülen,kuluçkadönemibirikihaftasüren,bulaşıcı,ateşli,ufakkızıllekelerdöktürenhastalık’(TS2005:1175).

177. kızdırma ‘humma’(İH:31)kızdırma ‘hastalıkateşi’(TTSIV:2537);kızdırma‘ateş,yüksekvücutısısı;sıtma’(DSVIII:2862).

178. kimerde‘bazan’(27/31)kimerde‘Bazan,arasıra’(TTSIV:2566).179. kirevet‘kürsü,genişkoltuk’(İH:31)(<Rum.krevvati‘Bettgestell,Bett’

(Tietze 1955: 228)) kirevet ‘asma çardağı, çardak’ (TTS IV: 2441);kirevet ‘tahta kanepe’ (DS VIII: ), kerevet ‘yatak yapılan yer, seki,tahtadanyapılmışoturacakyer’(DSVIII:),kirevit‘tahtakanepe’(DSVIII:2877);kerevet‘üzerineşilteserilerekyatmayaveyaoturmayayarayan,duvarabitişik,ayaklarıolan,tahtadansedir’(TS2005:1140).

180. kişgir‐‘tazıyıavateşviketmek,saldırmak’(İH:31)kişgir‐‘insanyadahayvanıkavgayakışkırtmak’(DSVIII:2886).

181. koçun‐ ‘rahatsız olup, içtinap etmek, çekinmek’ (İH: 31) kocun‐‘çekinmek, ihtiraz etmek,korkmak’ (TTS IV:2592);koçun‐ ‘sakınmak’(DSVIII: 2895);gocun‐ ‘bir şeydenalınmak; çekinmek,kaçınmak’ (TS2005:767).

182. koğ‘göze,yemeğedüşençöp,süprüntü’(İH:31)kıv‘çöp,toztoprak,çörçöp’(BL2001:148).

183. kolak‘koluçolak’(İH:31)kolak‘çolak’(DSVIII:2907).184. komut‐‘hoplatmak,teşviketmek’(İH:31)komut‐‘hareketegetirmek’

(DSVIII:2914).

185. konak ‘baştaki kepek’ (İH: 31) koŋak, koŋrak, kolak (II) ‘başta saçaralarındaolankepek’ (TTS IV:2627);konak ‘saçtakikepek’ (DSVIII:2915).

186. koşa‘ikikat’(İH:31)koşa‘çift,eş,ikiz’(TTSIV:2667);goşa‘çift,çifte’(DSVI:2107).

187. köfün(Ar.ḳuffa)‘köfün,küfe’(İH:32)köfün‘büyüksepet,küfe’(DSVIII:2949).

188. köknar ‘Çamfıstığı’(İH:32)(<Rum.kukunari ‘Piniennus’(Eren1999:256))küknar ‘Köknar ağacı’ (DSVIII: 3026);köknar ‘Çamgillerden,yüksekbölgelerdeyetişen, iğne yaprakları kısa, yassı olan, reçineli vekozalaklıbirormanağacı(Abies)’(TS2005:1229).


125

189. kösnü‐ ‘kadınçiftleşmeğe iştahlanmak’(İH:32)kösnü‐ ‘dişihayvanerkekistemek’(TTSIV:2701);kösnü‐ ‘at,eşekvb.hayvanlarçiftleşmeistemek’(DSVIII:2974).

190. kösnük‘pekiştahlıdişi’(İH:32)kösnük‘erkekisteyenkızgındişi’(TTSIV:2700);kösnük ‘kötükadın,isterikkadın;çiftleşmekisteyenat,eşekvb.hayvan’(DSVIII:2975).

191. kuğuz‘oyuk,çukur,koğuk’(İH:32)koğuz‘içiboş,kof’(TTSIV:2603);koğuz‘eksik,içerisisıkıştırılarakdoldurulmamış,gevşekbırakılmış;birkabındolmayayakındurumu’(DSVIII:2903).

192. kurulgan‘tırnakdibindeçıkarbirçıban’(İH:33)kurulgan‘tırnaklaetarasındaçıkanbirçıban’(DSVIII:3012).

193. kurum‘bacadahasılolanisbirikintisi’(İH:33)gurumI‘kurum,is’(DSVIII: 2201); kurum I ‘ocak bacalarında biriken veya çevrede savrulankalınis’(TS2005:1265).

194. kutu‘kutu’(İH:33)(<Rum.kuti‘kap,tas’(Nişanyan2010:357))gutu‘kutu’(DSVI:2203);kutu‘incetahta,mukavva,teneke,plastikvb.ndenyapılmış,genelliklekapaklıkap’(TS2005:1272).

195. külte‘baltasapı,düğdü’(İH:33)külte‘baltayadakeserinçiviçakılankalınyanı’(DSVIII:3031).

196. külünük‘kazma’(İH:33)(<Far.kulung(Räsänen1969:308))külünk‘taşçıkazması’(TTSIV:2769);külük‘taşçıçekici,balyoz’(DSVIII:3032);külünk‘taşları,kayalarıparçalamaktakullanılansivrikazma’(TS2005:1283).

197. künd‘alık,ebleh’(İH:33)künd‘ahmak,aptal’(TTSIV:2770).198. kürdük‐ ‘müteheyyiçolmak,didinmek,kıvranmak,çırpınmak’(İH:33)

kürdük‐ ‘dişi hayvan erkek istemek’ (TTS IV: 2775); kürdük‐ ‘kediçiftleşmekistemek,kızanagelmek’(DSVIII:3043).

199. kürü‐ ‘hayvanlarınpisliğinikürekletoplamak’(İH:34)kürü‐ ‘kürekgibibirşeyleatmak’(TTSIV:2777);kürü‐‘kar,çamur,toprakvb.şeyleriküreklesıyırarakatmak’(DSVIII:3048);küre‐‘kürekleatıptemizlemek,kürelemek,kürümek’(TS2005:1286).

200. küt‘ayağıgüdük,kesik,kırık,basamaz,topal’(İH:34)küt‘kötürüm,sakat’(DSVIII:3052).

201. loda‘noda,sürülmüşzahireyığını’(İH:34)loda‘taneliyadatanesizsaman yığını’ (DS IX: 3081‐3082), ‘üstü toprak ve otla örtülmüş koni


126

biçimindekisamanyığını’(DSIX:),noda‘üstütopraklaörtülmüşsamanyığını’(DSIX:3253).

202. lüle‘emzik’(İH:34)(<Far.lūla(Räsänen1969:319))lüle‘çaydanlıkvedemliğinağzı,ibriğinemziği’(DSIX:3094).

203. mala‘mala’(İH:34)(<Far.māla‘sıvamaaleti’(Nişanyan2010:383))mala‘harçalıpsürmeyeyarayan,çoğuüçgenbiçiminde,yassı,demirden,üsttentahtasaplısıvamaaracı’(TS2005:1335).

204. mantar‘mantar’(İH:34)(<Rum.amanitari‘essbarerPilz’(Tietze1955:209))mantar‘mantarlardan,içindezehirlileridebulunan,silindirbirgövdeveüsttarafışapkabiçimindeolanilkelbitkileringeneladı(Fungi)’(TS2005:1342).

205. marul ‘Marul’ (İH: 34) (< Rum. maruli ‘yeşil yaprakları taze olarakyenilen bir bitki (Lactuca sativa)’ (Eren 1999: 288)) marul‘Birleşikgillerden,genişveuzunolanyeşilyapraklarıtazeolarakyenilenbirbitki(Lactucasativa)’(TS2005:1348).

206. masra ‘masura, masra, iplik sarılan kamış’ (İH: 34) (< Ar.6 māsūra(Räsänen 1969: 329))masra ‘dokuma tezgâhında atkı ipliklerininsarıldığıağaçparçası’(DSIX:3131);masura‘koniveyasilindirbiçimindeolupüzerineşerit,iplikvb.sarılan,karton,tahta,plastikvb.ndenyapılanaraç’(TS2005:1352).

207. mavla‐‘kedimiyavlamak’(İH:34)mavla‐‘kedimiyavlamak’(TTSIV:2798);mavla‐ ‘çiftleşmek isteyenkedi bağırmak,miyavlamak’ (DS IX:3137);miyavla‐‘kedimiyavdiyesesçıkarmak’(TS2005:1403).

208. meçik ‘topuz’ (İH: 34)meçik,meçük ‘av âleti olarak kullanılan ucutopuzlu değnek; başı topuzlu çomak, davul tokmağı’ (TTS IV: 2800);meçik‘davultokmağı’(DSIX:),meçük‘ay.’(DSIX:),meküç‘ay.’(DSIX),meccik‘ay.’(DSIX:).

209. mekük‘mekik’(İH:34)(<Far.makuk(Räsänen1969:332))mekik‘elveyaotomatikdokumatezgâhlarındaatkıveyaargaçdenilenveenineolaniplikleri,uzunlamasınaolanarışlarınarasındangeçirmeyeyarayanmasuralıaraç;oyayapmaktakullanılan,kemik,ağaçveyaplastikten,ikiucu sivri, arasından iplik geçecek bir yarığı bulunan küçük araç’ (TS2005:1363).

6 TDK Türkçe Sözlük’te “Yun.” etiketi iledir (bk. 2005: 1352). Nişanyan Yun. masoúri‘makara’nınTürkçedenalıntıolduğunusöyler(2010:391).


127

210. meneviş ‘Birdağyemişi’(İH:34)(<Far.mināvaş ‘minegibi,camveyasırça gibi parlayan’ (Nişanyan 2010: 399)) meneviş, meneğiş‘Çitlenbik’(TTSIV:2803);meneviş‘Çitlembik,sakızağacı’(DSIX:3161);meneviş‘Terementiağacınıntohumu’(TS2005:1368).

211. mersin ‘Mersin’ (İH: 34) (<Rum.myrsini ‘Akdenizbölgesine özgübirbitki’ (Nişanyan2010:402)mersin ‘Mersingillerden,GüneyveBatıAnadolu dağlarında yetişen, yaprakları yaz kış yeşil kalan, gıda veparfümsanayisindehammaddeolarakkullanılan,meyvesimurtadıylabilinen, esansı çıkarılan, beyaz çiçekli, güzel kokulu bir ağaç, mersinağacı,sazak(Myrtuscommunis)’(TS2005:1376).

212. mısmıl ‘temiz’ (İH:35) (<Far.bismil ‘sacrificed, slaughtered’<Ar.bi‐‘smi’‐llah (Steingass1998:187; ayrıcabk. Eren1999:295))mısmıl‘temiz, pâk, tahir’ (TTS IV: 2807); mısmıl ‘temiz, derli toplu; etiyenilebilen,murdarolmayan(hayvaniçin)’(DSIX:3191).

213. mor ‘mor renk’ (İH: 35)mor ‘kırmızı ile mavinin karışmasındanoluşanrenk,menekşerengininkırmızıyaçalanı’(TS2005:1407).

214. muşultu ‘uyurken bazılarının yaptığı horultu’ (İH: 35) muşultu‘horultu’(DSIX:3225)mışıltı‘uyurkençıkartılanses’(DSIX:3192).

215. muza‘yusyuvarlak,ufaktefek’(İH:35)muza‘kısaboylu,cüce,bücür’(TTSIV:2821);muza‘çocuk;küçükeşek’(DSIX:3212).

216. namlı ‘okun temreni, tüfengin nişan yeri’ (İH: 35) (< Rum. lamni‘Messerklinge’(Tietze1955:230))namlı ‘sapsızbıçak,çakı,bıçağınmaden kısmı; üvendirenin ucundaki sivri demir’ (DS IX: 3238), lamlı‘tüfeğin namlusu’ (DS IX: 3062);namlu ‘tüfek, tabanca, top vb. ateşlisilahlarınucundabulunanborubiçimindekiparça;kasatura,kılıç,meç,bıçakvb.kesicisilahlarınuzunvekeskinbölümü’(TS2005:1455).

217. obrul‐‘toprak,tepevs.çökmek,oyulmak,çukrulmak,göçmek’(İH:35)obrul‐‘çökmek,oyulmak,çukurlaşmak;yerindenoynamak,sarsılmak’(TTS V: 2906);obrul‐‘yer çöküp koni biçiminde çukurlaşmak’ (DS IX:3261).

218. ofut‐‘azametle,başınıkaldırarakgeçmek’(İH:35)ofut‐‘başıhavadagezmek,çevreyealdırmadandavranmak’(DSIX:3266).

219. oyalan‐ ‘hoppalanmak, şımarmak’ (İH: 36) oylan‐ ‘boş yere vakitgeçirmek,oyalanmak’(DSIX:3301);oyalan‐‘oyalamaişinekonuolmak;boşunazamanharcamak;vakitgeçirmek;beklemek’(TS2005:1523).


128

220. öğendire ‘öküz sürülen ucu çivili ağaç’ (İH: 36) (< Rum. vukentrea‘Ochsenstachel’(Tietze1955:215)7)öğendire‘hayvanlarıdürtmektekullanılan ucu bizli değnek, üvendire’ (DS IX: 3315); üvendire ‘çiftekoşulanöküzleri yürütmek içinkullanılan,ucunanodul çakılmışuzundeğnek,gönder’(TS2005:2068).

221. öğür,öngür‘mağara’(İH:36)öğür‘keçileringeceyattıklarıyer’(DSIX:3321),üğürI‘depo,ambar’(DSXII:4792).

222. öğür‐ ‘kalın sesiyle ağlamak’ (İH: 36) öğür‐ ‘böğürmek, bağırmak,yüksek sesle haykırmak’ (TTS V: 3067);öğür‐ ‘böğürür gibi ağlamak;bağırıp çağırmak’ (DS IX: 3322); öğür‐ ‘kusarken veya kusacak gibiolurkenöğürtüsesiçıkarmak;böğürmek’(TS2005:1534).

223. örcele‐ ‘inat etmek, ısrar etmek’ (İH: 36) örcele‐ ‘inceden inceyesormak,kurcalamak’(DSIX:3343).

224. örceleş‐ ‘birmeseleüzerinde inatlaşmak,mübaheseetmek,münakaşaeylemek’(İH:36)örceleş‐‘kavgaedergibitartışmak’(DSIX:3343).

225. örenle‐ ‘oranlamak, hecelemek’ (İH: 37) oranla‐, oranna‐ ‘tahmin,takdir etmek, ölçüp biçmek’ (TTS V: 3007); oranla‐ ‘yaklaşık olaraksöylemek,değerbiçmek’(DSIX:3286).

StandartTürkiyeTürkçesindedemevcutolanoranla‐sonradandiriltilenbirsözcüktür(bk.Bayar2006:207‐208).

226. örsele‐ ‘hırpalamak, yıprandırmak’ (İH: 37)örsele‐ ‘üzmek’ (DS IX:3349),ürsele‐‘hırpalamak,örselemek’(DSI2:4795);örsele‐‘yıpratmak,eskitmek,hırpalamak,zedelemek’(TS2005:1549).

227. ötkünç‘hikâye,uzunmasal’(İH:37)ötkünç‘öykü’(DSIX:3311).228. ötrük ‘mide bozukluğu sırasında sancı ile birlikte defedilen sulu

kokuşmuş insan pisliği’(İH: 37) ötrük ‘İshal’ (TTS V: 3138); ötrük‘sürgün,ishal’(DSIX:3359).

229. ötür‐ ‘cıvık ve sancılı olarakpislemek’ (İH: 37)ötür‐ ‘ishal, sürgünolmak’(DSIX:3359).

7 Tuncer Gülensoy; Hasan Eren (1999: 429) ve Sevan Nişanyan’ın kelimenin kökeniniYunancayabağlayangörüşlerini,kelimeninAnadoluağızlarındakiçokçeşitlivaryantlarınınolmasıveTürkçeökre,öğrek,öğürgekelimelerineistinadenreddeder.bk.(Gülensoy2007:1002‐1003).


129

230. özdek‘ağacınbedeni,sâkı’(İH:37)özdek‘esas,gövde,temel,kök,öz;hülâsa,iç,öz’(TTSV:3159), ‘ağaçgövdesiveyakökü’(BL2001:158);özdek‘çekirdek’(DSIX:3369).

231. özüle‐ ‘arzulamak,birşeyiiçindenşiddetleistelemek’(İH:37)özle‐‘birkimseyiveyabirşeyigörmeyi,kavuşmayıistemek,göreceğigelmek’(TS2005:1558).

232. palazı‐ ‘yıpranmak, çürümek, eskimek’ (İH: 37) palazı‐ IV ‘giysiyırtılıpdökülmeyeyüztutmak;çokçalışmanedeniyleyorgundüşmek’(DSIX:3385).

233. pinti‘bitli,bîçare,eldenayaktandüşmüş’(İH:37)(<Erm.p’int’i‘dirty,filthy’ (Dankoff 1995: 148)) pinti ‘üstü başı pis, pasaklı; tembel,beceriksiz(kimse)’(DSIX:3456);pinti‘aşırıderecedecimri,hasis’(TS2005:1608).

234. sabalan‐ ‘çabalanmak,debelenmek, yılanbüklümbüklümolmak’ (İH:38) sebele‐ I ‘çabalamak, çırpınmak’ (DS I0: 3563), sebelen‐ ‘başdönmesindendolayısağasolasallanmak’(DSX:3563).

235. saf‘darbımesel’(İH:38)sav‘hikâye,kıssa;söz,lakırdı;haber’(TTSV:3332);sav‘söz,laf,dedikodu’(DSX:3551).

StandartTürkiyeTürkçesindedemevcutolansav sözcüğüdiriltmedir(bk.Bayar2006:245‐246).

236. salma ‘başıboş, kayıtsız’(İH:39) salma ‘başıboş, yularsız, serbest’(TTS V: 3275); salma ‘başıboş, serbest’ (DS I0: 3528); salma ‘başıboşgezen(hayvan)’(TS2005:1692).

237. samparı ‘zemheri’ (İH:39) (<Ar.zamharīr (Nişanyan2010:685))zahmarı ‘Şubat ayı’ (DS XII: 4829), zahmeri ‘Ocak ayı’ (DS XII: 4829),zemferi‘kışınensoğukgünleri’;zemheri‘karakış’(TS2005:2229).

238. samra‐‘samursumuretmek,homurdanmak,ağzıiçindenanlaşılmazsözsöylemek’(İH:39)samra‐ ‘sayıklargibianlaşılmazsözlersöylemek,homurdanmak’ (TTS V: 3292); samra‐ ‘uyku ya da hastalık nedeniylesöylenmek,sayıklamak’(DSI0:3532).

239. sanar ‘küfüv, denkdaş’(İH: 39) sınar~ sıŋar ‘eşdeğer, denk’ (DSX:3609).Krş.sınardaş‘akran,emsal’(TTSV:3431).

240. sanır‘dağınucu,burnu,çıkıntısı,sarpyeri,havadakiburçlar’(İH:39)senir‘tepe,doruk’(DSXII:4683).


130

241. say ‘kaypak, sırlak,mücellâ, düz, katmer katmer taşlıklı, kaymak taşı’(İH:40)say ‘düz,tabakabiçimindeince,yassıtaş’(DSX:3556);say‘cilâlı,parlak;dibiyeregömülükaygankaya’(TS2005:1713).

242. sayıkla‐ ‘uyuyan adamyahuthasta abuk sabuk söylemek’ (İH: 40)sayıkla‐‘uykudaveyabirhastalığınverdiğidalgınlıksırasındaanlamsız,tutarsızsözlersöylemek’(TS2005:1715).

243. saykalla‐ ‘cilâlamak’ (İH: 40) saykalla‐ ‘esk. saykal kullanarakparlatmak,cilalamak’(TS2005:1716).

244. sazan balığı ‘Sazan balığı’(İH: 40) sazan ‘Sazangillerden, Avrupa,Asya ve Amerika'nın tatlı sularında yaşayan, sırt yüzgeci uzun, etibeğenilenkılçıklıbirbalık(Cyprinuscarpio)’(TS2005:1717).

245. sekül ‘sekil, sekili at’ (İH: 40) sekil ‘atın ayaklarında olan beyazlık;ayağındasekisiolan,sekili;alnındabeyazlıkolan’(TTSV:3373);sekül‘at,eşekvesığırlarınayaklarındakiakleke;ayaklarındaaklekebulunanhayvan’(DSX:3570);sekil‘at,eşekvesığırlarınayaklarındabileğeveyadizekadarçıkanbeyazlık,seki’(TS2005:1723).

246. selekle‐‘gerinmek’(İH:40)selekle‐‘sendelemek,düşeyazmak’(DSX:3575).

247. selki ‘sölpük, gevşek adam’ (İH: 40) selki ‘sarkık, gevşek’ (DS XII:4681).

248. selpük‘zaif,sıska,hıra’(İH:40)sölpük‘derisiburuşuk,sarkık’(TTSV:3536);selpük‘gevşek’(DSX:3578),sölpük‘gevşek,pörsük,sarkık’(DSX:3677).

249. seme‘sersem,aptal,zekasız,saf’(İH:40)(<Ar.sama(Eren1999:361)) seme ‘şaşkın, sersemleşmiş, sersem, ahmak’ (TTS V: 3380); seme‘aptal, sersem, budala’ (DS X: 3578); seme ‘sersem, ahmak, alık’ (TS2005:1727).

250. semer ‘yükhayvanıpalanı’ (İH:40)(<Rum.samari ‘Lastsattel’ (Eren1999:361))semer‘at,eşek,katırvb.hayvanlarınsırtınayerleştirilen,üzerineyükbağlananveyabinilen,iskeletiağaçtanaraç;Hamallarınyüktaşırkenkullandığıderidensırtyastığı,arkalık’(TS2005:1728).

251. sendire‐‘sendelemek,ikitarafasarsılarakyürümek’(İH:40)sendire‐‘sendelemek, sarsılmak’ (TTS V: 3383); sendire‐ ‘düşecek gibi olmak,sallanmak, sendelemek’ (DS X: 3580); DS‐XII: ); sendele‐ ‘dengesibozularakdüşecekgibiolmak,adımlarınışaşırmak’(TS2005:1729).


131

252. semelen‐(matuh)‘(bunakihtiyar)unutkanolmak’(İH:34)semelen‐‘sersemlemek;anlamazlıktangelmek’(DSI0:3579).

253. senir‘hudut,rükün’(İH:40)(<sinor<Rum.sinoron‘uç,uçboyu,hudut’(Eren1999:364))seğir‘ikitarlaarasındakisınır’(DSI0:3565;DS‐XII:4678); sınır ‘iki komşu devletin topraklarını birbirinden ayıran çizgi,hudut;komşuil,ilçe,köyveyakişilerintopraklarınıbirbirindenayırançizgi’ (TS 2005: 1755). krş. sınurdaş ‘sınır sınıra, hem‐hudut’ (TTS V:3455),sınurko‐‘sınırlamakhuduttayinetmek’(TTSV:3455).

254. sılta‐ ‘salmak, bırakmak, terketmek’ (İH: 41) saltan‐ ‘bırakılmak,salıverilmek’(TTSV:3288).

255. sınra‐‘yapmakistememek,sarmamak,hırçınlanmak’(İH:41)zıŋar‐‘karşıgelmek,buyruğauymamak’ (DSXI:4371),zığar‐ ‘karşıgelmek,buyruğauymamak’(DSXI:4371).

256. sırasıra‘sırasıra,safsaf,dizidizi’(İH:18)sıra‘topluluktakikişilerinbellizamanlardasıraileverdikleriyemek,şölen’(DSXI:3614);sıra‘yanyana,artardaolanşeyveyakimselerintümü,dizi;belirlibirdüzeneveniteliğegöredizilmedurumu’(TS2005:1756).

257. sırçaparmak‘çıçalık,enküçükparmak’(İH:41)sırçabarmak,sırçaparmak‘serçeparmak,küçükparmak’(TTSV:3459).

258. sırıt‐ ‘dişlerini göstererek tebessümetmek’ (İH: 41) sırıt‐ ‘dişlerinigöstererek aptallık, şaşkınlık, kurnazlık veya alay belirtir biçimdegülmek, sırtarmak’ (TS2005:1758). krş. sırıdak, sırıdık, sırıtık ‘dişlek,sırıtmış’(TTSV:3460).

259. sırsır‘Cırcırböceği,Ağustosböceği’(İH:41)sırsır‘Ağustosböceği’(DSX:3618).

260. sıvı‐ ‘cıvımak, sertliği kalmak, cıvık, pörsük, işe yaramazhâle gelmek’(İH:41)sıvı‐II‘sulanmak,cıvımak’(DSI0:3623);cıvı‐‘cıvıkdurumagelmek’(TS2005:367).

261. sıvık‘cıvık’(İH:41)sıvık‘sulu,cıvık,akıcı’(TTSV:3462);sıvık‘cıvık,sulu, gevşek’ (DS X: 3623); cıvık ‘fazla suyla karıştığı için biçiminikoruyamayacakkadarsulanmış’(TS2005:366).

262. sibek‘buğdayıdeğirmentaşıiçinedökenhonigibişey,çocuksibeği’(İH:42) sibek I ‘küçükçocuklarınyataklarınıkirletmemeleri içinbeşiğetakılaraksidiğioturağagötürentahtaboru,kamış’(DSX:3628).


132

263. sibsi ‘kamış,düdük,ney’(İH:42)sipsi ‘düdük,boru’(TTSV:3488);sibsi‘ağaçdallarındanyapılandüdük’(DSX:3645).

264. simurg ‘simurg, zümrüd anga’ (İH: 42) simurg ‘Simurg kuşu, ankakuşu’(BL2001:163);simurg‘Anka’(TS2005:1770).

265. sini‘bakırdandeğirmigeniştepsiki,üstündeyemekyenilir’(İH:42)(<Far.sīnī‘bakırveyapirinçtenyapılmışbüyüktepsi’(Eren1999:369))sini ‘nişanda kız evine götürülen şeker tepsisi’ (DS XII: 4697); sini‘üzerinde yemek de yenilebilen yuvarlak, bakır veya pirinçten büyüktepsi’(TS2005:1773).

266. sivilci ‘sivilce’(İH: 42) sivilcü, sivilci ‘sivilce’ (TTS V: 3491); sivilci‘sivilce’(DSX:3648);sivilce‘içindeirinbulunanküçükderikabarcığı,enküçükçıban’(TS2005:1778).

267. siviş‐‘aralıktan,karaltıdan,siperdenkimseyesezdirmedenkaçmak’(İH:42)sıvış‐‘sıyrılıpçıkmak,çekilipgitmek’(TTSV:3464);siviş‐‘gizlicekaçmak, sıvışmak’ (DS I0: 3648); sıvış‐ ‘haber vermeden sessizcegidivermek,kaçmak’(TS2005:1762).

268. sivle‐(yılan) ‘(yılan)zivedekkaymak,yuvayaakmak’(İH:52)zivle‐‘atlamak,dalmak(suya);sıvışmak’(DSXI:4390),‘bellietmedensessizcekaçmak’(DSXII:4839).

269. sokakI‘sokak’(İH:42)(<Ar.zukāk(Eren1999:372))sokak(I)‘çarşı,panayıryeri’(TTSV:3499);sokak(Ar.)‘il,ilçevb.yerleşimbölgelerinde,ikiyanındaevlerolan,caddeyeoranladahadarveyakısaolabilenyol’(TS2005:1786).

270. sokakIII‘akrenkligeyik’(İH:42)(<Far.şūkā‘roe‐buck,deer’(Steingass1998:767))sukak‘beyazgeyik’(VHTS).

271. sokran‐ ‘ağız içinden anlaşılmaz söz söylemek’ (İH: 43) sokran‐‘söylenmek,homurdanmak,gönülsüzişgörmek’(DSX:3658);sokran‐‘homurdanmak,söylenmek’(TTSV:3502).

272. sonkulda‐‘inlemek,ıkılamak,sıkılamak’(İH:43)sınkılda‐‘sallanmak,sarsılmak’(DSX:3612).

273. sorut‐‘suratetmek,kafadikmek,çalımsatmak,ağızburupburunkıvırıpazamet göstermek’ (İH: 43) sorut‐ ‘somurtmak; kurularak başınıyukarı kaldırmak’ (TTS V: 3520); sorut‐ ‘somurtmak, suskun durmak’(DSX:3667),‘gururlanmak’(DSI2:4703).


133

274. soy‘birköktengelenevlat’(İH:43)soy‘biratadangelenkimselerintopluluğu,sülale’(TS2005:1797).

275. soyka ‘hil’at,padişahınbirkimseyi taltif içinkendi sırtındansoyunupbaşkasınagiydirdiğikaftangibi’(İH:43)soyka,soyha‘soyuntu,sırttançıkanelbise;elbise’(TTSV:3525);soyka‘ölününüstündençıkangiysi’(DSX:3669).

276. söve ‘kapı çerçevesi’ (İH: 43) söğe, (söve, söye) ‘kürsi ayağının kolyerinden yukarıda olan parçası; kapının üzerinde döndüğü, üst ve altçerçevelere geçirilenmihver’ (TTSV: 3532); söve ‘kapı vepencereninyerleştiğikasa,çerçeve’(DSX:3680);söve‘kapıvepencereninyerleştiğikasa,çerçeve’(TS2005:1801).

277. susak ‘su kabı, koğa’ (İH: 44) susak ‘tahta kova, su kabı,maşraba,çomça’(TTSV:3586);susak‘ağaçtanoyulmuşsukabı,ağaçmaşrapa’(DSX:3699).

278. süğlün‘süğlün’(İH:44)süğlüm‘birtarafıince,ötetarafışişkinolan,beyzî’(TTSV:3617),süğlün‘ince,uzunvedüzgünolan’(DSX:3706).

279. süksün ‘omuzbaşı,dal’ (İH:44)süksün ‘boyunkökü, ense’ (TTSV:3617);süksün‘ense’(DSX:3707).

280. sümeye (al‐) ‘ölçüsüz,hesapsız (almak)’ (İH:44) sümeye ‘boşyere,beyhude,körükörüne’(TTSV:3619)sümeye‘boşuna;körükörüne’(DSX:3711).

281. sümür‐‘büyükyudumlaralmak,höpürdeterekiçmek’(İH:44)sömür‐,sümür‐‘birşeybırakmamaküzereyemekveyaiçmek,iştihaileyemek’(TTSV:3536);sümür‐‘hepsinibirdenbitirmek,silipsüpürmek(yiyecekiçecek için)’ (DS X: ); sömür‐ ‘Yiyecek içeceğin hepsini birden yiyipbitirmek, silip süpürmek; dudaklarını yapıştırarak soluğu ile çekipiçmek’(TS2005:1800);

282. süvelt‐ ‘sivriltmek, dikmek, dorutmak’ (İH: 44) sövelt‐ ‘sivriltipuzatmak’(TTSV:3538);süvelt‐‘sivriltmek,yontmak’(DSX:3728).

283. süv‐ ‘kendine doğru sündürüp çekmek’ (İH: 44) süğ‐ ‘eğirmek,düzelterekuzatmak’(DSX:3706),süy‐VI‘kendirbükmek’(DSX:3729).

284. şakı‐‘kuşbillurivetizsesiyleötmek’(İH:44)şakı‐‘ötücükuşlarezgilisesçıkarmak,ötmek,şakramak,terennümetmek’(TS2005:1844).


134

285. şakla‐‘şaksesiçıkarmak,şakdemek;yemişiikiyeayırmak’(İH:44)şakla‐‘bölmek,parçalamak’(DSX:3737);şakla‐‘Şakdiyesesçıkarmak’(TS2005:1845).

286. şavk‘ışık’(İH:44)(<(?)Ar.şauḳ8‘longing,yearning;brilliant,gorgeous’(Wehr1976:494))şavk ‘ışık,parıltı,şûle’(TTSV:3651);şavk ‘ışık,aydınlık’(DSX:3753).

287. şınkırtı ‘şıngırtı, şıngırdama’ (İH: 45) şıngırtı ‘şıngırdama sonucuçıkansesinadı’(TS2005:1865).

288. şırlağan ‘Susam yağı’ (İH: 45) (< Far. şīr‐ravġan ‘Susam yağı’ (Eren1999:386))şırlağan‘Haşhaşyağı,susamyağı’(TSV:3665);şırlağan‘Susamyağı’(DSX:3773).

289. şikembe‘karın,işkembe’(İH:45)(<Far.işkanba~şikanba‘gevişgetirenhayvanlarınbirinciveenbüyükmidebölümü’(Eren1999:195‐196))işkembe ‘geviş getirenlerin ilk ve en büyük mide bölümü; kasaplıkhayvanlarda mideyi oluşturan bölümlerin bütünü, göden’ (TS 2005:997).

290. şinük ‘bir tartı cinsi’ (İH: 45) (< Rum. soiniki ‘Getreide‐ undHülsenfruchtmaß’(Eren1999:387))şinik‘7,5kilohacmiistiabisindehububatölçeği’(TTSV:3669);şinik‘tahılölçeği’(DSX:3780);şinik‘tahıliçinkullanılan,sekizkilolukölçek,bumiktardaolan’(TS2005:1869).

291. şoh ‘hoppa, yaramaz’ (İH: 45) (< Far. şoḫ ‘impudent, shameless’(Steingass1998:764))şuh‘neşeliveserbest(kadın)’(TS2005:1874).

292. şorultu‘birkabadökülensuyun,sütünsesi’(İH:45)şırıltı‘şırıldayansuyunçıkardığısesinadı’(TS2005:1865).

293. şölen ‘ziyafet’ (İH:45) (<Mo. silen ‘çorba’ (Eren1999:390)) şölen‘umumî ziyafet, büyük ziyafet’ (TTS V: 3682); şölen ‘ziyafet; belli biramaçladüzenleneneğlence;dintöreniniteliğindeyemektoplantısı’(TS2005:1873).

294. tangırda‐‘sertbirşey(tan)diyediğersertşeyevurularaksesçıkarmak;tın tın etmek’ (İH: 46) dangırda‐ ‘gürültü yapmak, gürültülü sesçıkarmak’(DSIV:1359);tangırda‐‘madenîşeylerkuruvegürültülüsesçıkarmak’(TS2005:1899).

8 Nişanyan’ın da belirttiği üzere (bk. 2010: 587) Arapça sözcük “ışık” anlamından ziyade“özlem,hasret”ve“muhteşem,güzel”gibianlamlarileeldekisözcükileolanilişkiyitartışmalıkılmaktadır.


135

295. tavhane ‘tabhane’ (İH: 46) (< Far. tābḫāna ‘a hot‐house; a winterhabitation;summerquarters’(TietzeveLazard1967:155)veya<Far.tābḫḫāna ‘a cook’s shop; a kitchen’ (Tietze ve Lazard 1967: 156)tavhana(?) ‘iç içeüçodalıevlerdeortadakitandırlıoda’(DSX:3846),tafana ‘içinde tandır bulunan mutfak; mutfak’ (DS X: 3798), tavana‘mutfak’(DSX:3806).

Buörnektetābhāna‘sera;sıcakbanyo’dangelişenbiçimleriletabḫḫāna‘mutfak; aşevi’dan gelişenler yakın anlamları dolayısıyla iç içe geçmişgibidir.

296. teleme ‘yumuşak’ (İH: 46)deleme, teleme ‘maya ile kestirilmiş süt’(TTS II: 1066); teleme ‘zayıf, cansız, gelişememiş’ (DS X: 3869),‘katılaşmamış,azkatı’(DSXII:4748);teleme‘telemepeyniri’(TS2005:1942).

297. tezkere‘tahtadandörtsaplıçamurvesaireşyataşınılankap,küfeenvaı’(İH:46)(<(?)Far.destgīr‘assistant,patron,protector’9(Steingass1998:524))tezkere‘yapılardaharçtaşımayayarayan,tahtadanyapılmış,ikikişinintaşıdığıbirçeşitaraç’(DSI0:3896).

298. tıknaz ‘etinedolgun,tıklımtıklım,etlikimse’(İH:47)dıknaz ‘toplu,orta boylu, sağlam yapılı, ağır kimse, tıknaz’ (DS IV: 1454); tıknaz‘şişmanca,toplu,kısavekalınyapılı,tıkız’(TS2005:1975).

299. tınaz‘sürülmüşbuğdaysapıyığını’(İH:47)(<Rum.tinos‘dövülmüşekinyığını’(Eren1999:406))tınas,tınaz ‘dövüldüktensonrasavrulmaküzere biriktirilmiş mahsul yığını’ (TTS V: 3799); tınas ‘harmandövüldükten sonra savrulmak için yapılan yığın’ (DS X: 3914); tınaz‘dövülereksavrulmayahazırlananekinyığını;yığın’(TS2005:1975).

300. tırkazla‐10 ‘mandallamak, kapatmak, sürgüyü sürmek’ (İH: 47) tırkazla‐‘kapıyıarkasındansürgülemek,dayaklamak,mandallamak’(DSI0:3922).

301. tırtıl‘küçükkurt’(İH:47)(<Erm.t’rt’ur‘caterpillar’(Dankoff1995:51)) tırtır ‘tırtıl’ (TTS V: 3803); tırtıl ‘yumurtadan çıkan kelebekkurtçuklarınınilkdurumu’(TS2005:1980);tırtır‘birçeşitağaçböceği’(DSX:3925).

9Farsça içindekibuanlamlar,Türkçedekianlamlaraçokyakınsayılmaz.Türkçedekianlamsonradankazanılmışbiryananlamolabilir.

10Erm.drgots‘barondoor’>tırkaz(Dankoff1995:42).


136

302. tigele‘mintan,acemgömleği’(İH:47)teğele‘eskidenulemanınelbiseüzerindengiydiklerikaftan’(TTSV:3787);tekele‘yelek’(DSX:3863).

303. tomal‐ ‘kızmemesiyumrulmak’ (İH:47)domal‐, tomal‐ ‘yusyumrukabarmak,tümsekhalegelmek’(TTSII:1210);tomal‐ ‘secdeedergibidurmak’ (DS X: 3954), ‘başı yere koyup kalçayı yukarı kaldırmak,domalmak’(DSXII:4767),domal‐‘kabarmak’(DSIV:1549).

304. tomruk‘yumruodun,kütük,kök’(İH:47)tomruk‘kütük,ağaçkütüğü’(TTSV:3819);domruk‘kerestelikkütük,tomruk’(DSIV:1553);tomruk‘ağacınkesilereksilindirbiçiminegetirilmişgövdesi’(TS2005:1989).

305. tomurcuk‘çiçekkoncası’(İH:47)domurcuk‘tomurcuk’(DSIV:1553).306. topalan ‘kolun bağırsağına arız olan hastalık ki, defi tabiiye ve yel

çıkmasınamânidir’(İH:47)topalan ‘hazımsızlıktanilerigelenmidevekarınağrısı’(DSX:3962)

307. topuz ‘harp çomağı, gürz’ (İH: 47) topuz ‘ucu yumru biçimindeyuvarlakdeğnekvb.şeyler;büyüktaşyadademirciçekici,balyoz’(DSX:3966).

308. tök‘ahlaksızmahalleçocuğu,habisadam’(İH:47)tökIV‘hatırgönüldinlemedenkonuşan,toksözlü,kaba(kimse)’(DSX:3978).

309. törpüle‐ ‘törpü ile sürtmek, düzeltmek’ (İH: 47) törpüle‐ ‘törpü iledüzeltmek’(TS2005:2001).

310. tulp(tulpgel‐)‘çok(çokgelmek)’(İH:48)dulp,tulp‘top,takım,yığın,küme’ (TTS II: 1248), tulup ‘atılmış, eğirilmeye hazırlanmış, topbiçimindeyünyadapamuk;eğrilecekdurumagetirilmiştiftiktopu’(DSX:3989).

311. tunuk (gece) ‘bulut veya sisle kaplı (gece)’ (İH: 48) dunuk, tunuk‘kederli;keder,kederlilik’(TTSII:1257);tunuk‘puslu,kapalıhava’(DSX:3993).

312. tülüngi ‘yabancı, kimsesiz, ne idiği belirsiz adi adam’ (İH: 48) (<Far.tulangī ‘sturdybeggar’(Steingass1998:322))tülüngü ‘fakir,dilenci’(TTS V: 3869); tülüngü ‘iyesiz, başıboş köpek; utanmaz, sıkılmaz,edepsiz, şirret (kadın için)’ (DS X: 4009); düzenci, vurguncu, kötüözellikleriolankimse’(DSXII:4777).

313. tüskür‐‘birşeyişiddetleitipilerifırlatmak,birşeyişiddetlehırpalayıpbazı yerlerini harice fırlatmak, çıkarmak’ (İH: 48) tüskür‐ ‘geri


137

çevirmek, püskürtmek, ric'ate mecbur etmek’ (TTS V: 3876); tüskür‐‘atmak’(DSI0:4015)

314. tüvlek‘olmamış,küçükkavun’(İH:49)düvlek‘hamkavun,kelek’(TTSII:1302);düvlek‘kavunvekarpuzunolmamışı,kelek’(DSIV:1527).

315. uçuk‘Sar’ahastalığı’(İH:49)uçuk‘Sar’a’(TTSVI:3897).316. uçurum‘dağlardakeskinkayalar,yarlar’(İH:49)uçurum‘deniz,göl,

ırmak vb. su kıyılarında veya karada dik yer, yar’ (TS 2005: 2028);uçurum ‘su değirmenlerinde, çarka çarpan suyun, içinde indiği eğimlikanal’(DSXI:4023).

317. uğur ‘zaman;gidenyolcununönü; tali, şeref,kıymet’ (İH:48)uğur‘zaman’(DSXI:4030),‘ön’(DSXI:4029).

318. uğut ‘keşkek, lapa’(İH:49)uğut ‘iriöğütülmüşun’(TTSVI:3930);uğut‘çimlenmişbuğdayınkaynatılmasıylayapılanbirçeşityemek,tatlı’(DSXI:4031).

319. us‐ ‘yanlış fikirde bulunmak, kendi gibi sanmak’ (İH: 49) yos‐, us‐‘kıyasetmek,benzetmek,benzetmeğeçalışmak,sanmak’(TTSVI:4674);us‐‘ummak;akıletmek;ölçmek,karşılaştırmak’(DSXI:2043).

320. uyuş‐ ‘bir uzuvdan can çekilip keçeleşmek’ (İH: 49) uyuş‐ ‘içinedamızlık karıştırılan yoğurt sütü ve pekmez gibi şeyler katılaşmak,koyulaşmak, kan pıhtılaşmak’ (TTS VI: 4043); uğuş‐ ‘keçeleşmek,sertleşmek’(DSXI:4030);uyuş‐‘soğuk,basınçvb.yüzündenvücudunbiryerinde,duyguvehareketgeçiciolarakazalmak’(TS2005:2046).

321. üdük‘sidikdeliği’(İH:49)üdük‘memeucu’(DSXI:4057).322. üğmeş‐ ‘etrafına toplanmak’ (İH: 49) üymeş‐ ‘karınca, zararlı kuş

toplanmak’(DSI1:4083).

323. ülefe ‘memurun, askerin aylığı, yıllığı, ücreti’ (İH: 50) (< Ar. culūfat(Nişanyan2010:644))ülefe‘para’(DSXII:4793);ulufe‘Osmanlılardakapıkuluaskerlerinevedevletkuruluşlarındakibazıgörevlilereüçaydabirverilenücret’(TS2005:2033).

324. viribi‐ ‘göndermek, ita etmek’ (İH: 50) verebi‐, viribi‐ ‘göndermek,irsâletmek’(TTSVI:4167).

325. yağrık ‘üstünde et kesilen çok kalın ve düz tahta’ (İH: 50) yağrık‘üzerindeetveodungibişeylerparçalanankütük’(TTSVI:4203);yağrık‘etkıymak,odunyarmakiçinaltakonulantahta,kütük’(DSI1:).


138

326. yalman‐‘ağızdakalanyemekartığınıyalamak,yalanmak,dililebakiyeyiyalayıp yutmak’ (İH: 50) yalman‐ ‘yalanmak, yalanıp yiyecek şeyaramak; bir şey istemek’ (TTS VI: 4528); yalman‐ ‘dili dudaktadolaştırmak, ağız şapırdatmak, susuzluk belirtileri göstermek’ (DS XI:4148).

327. yaltaklan‐ ‘temelluk etmek (?)’ (İH: 50) yaldaklan‐ ‘yaltaklanmak,tebasbus etmek, riyakârlık etmek’ (TTS VI: 4233); yaltaklan‐‘dalkavukluketmek’(DSI1:4150);yaltaklan‐‘birinehoşgörünmekiçinonursuzcadavranmak,dalkavukluketmek, tabasbusetmek’ (TS2005:2118).

328. yandak ‘diken’(İH:51)yanduk,yandık ‘devedikeni, yabanîenginar’(TTSVI:4280);yandak ‘dikenli,tezüreyenbirçeşityabanılbitki’(DSXII:4812).

329. yanku ‘dağa,hamamkubbesinesöylenensözünaksi’(İH:51)yankı,yanku‘aksisada’(TTSVI:4285);yanku‘yankı’(DSXI:4165);yankı‘sesinbiryereçarpıpgeridönmesiyleduyulanikincises,aksiseda,inikâs,akis,eko’(TS2005:2124).

330. yapıldak ‘çıplak; eğersiz, semersiz’ (İH: 51) yapıldak ‘çıplak,teçhizatsız’(TSVI:4296),yapıldak ‘yalınayak,yaya(yayansözcüğüylebirliktekullanılır)’(DSXI:4113).

331. yarı ‘yağ çömleğinin ağzına bağlanan deri’ (İH: 51) yarı I ‘yağçömleğininağzınagerilenderi’(DSXI:4183).

332. yarpuz‘Yabanpancarı’(İH:51)yarpuz‘bircinsnane’(TTSVI:4360);yarpuz ‘yabanıl pancar’ (DS XI: 4189); yarpuz ‘Ballıbabagillerden,çiçekleribirbirindenayrıhalkadurumunda,nanetüründen,kısasaplı,azveyaçoktüylü,güzelkokulubirbitki(Menthapulegium)’(TS2005:2140).

333. yassıağaç‘hamurtahtası’(İH:51)yassıağaç‘üstündehamuraçılan,yemekyenilen tahta’ (DSXI: 4193).Krş. yastığaç,yasdağaç,yasdığaç‘üzerindeyufkaaçılantahta,ekmektahtası’(TTSVI:4375).

334. yassıl‐‘yamyassıolmak’(İH:51)yasıl‐‘yayınkirişigevşetilmek’(TTSVI:4368);yassıl‐‘basılıpezilerekaçılmak;eğilmek’(DSXI:4195);yassıl‐‘yassıdurumagelmek,yassılaşmak’(TS2005:2142).

335. yatlı ‘kötüşey,kötüadam’(İH:51)yatlu,yatlı ‘kötü,şom,âdi, fena’(TTSVI:4390);yatlı‘yaramaz,kötü,aşağılık(kişi)’(DSXI:4202).


139

336. yavan ‘katıksız,yağsız’ (İH:51)yavan ‘tatsız (yiyecek için)’ (DSXI:4203);yavan‘yağıaz;katıksız’(TS2005:2148).

337. yavıncı‐ ‘içi ezilmek, açlık duymak’ (İH: 51) yavıncı‐ ‘çok acıkmak,midesiezilmek’(DSXI:4205).krş.yavunçol‐‘ezilipbüzülerek,yalvarıcıbir tavırla durumunu anlatmak’ (DS XI /, ), yavunç ‘kötülük, fenamuamele,zarar’(TTSVI:4416).

338. yavşan~evşen ‘birneviot;çalı’ (İH:19,51)yavşan ‘eskidenmidehastalıklarındailâçolarakkullanılmışolanacıbirot,veronika’(TTSVI:4407); yavşan ‘özel kokulu, acı, kaynatılıp suyu em olarak içilen bir;yakacakolarakkullanılanbirot;Süpürgeyapmayayarayanbirot’(DSXI:4207);yavşanotu‘Sıracagillerden,mavivebeyazrenkteçiçekleraçanbirbitki(Artemisia)’(TS2005:2149).

339. yayala‐ (kuş) ‘(kuş) yere yayılır gibi yere yakın uçmak’ (İH: 52)yayala‐I‘kazgibi,ikiyanasallanarakyürümek’(DSXI:4209).

340. yayınbalığı‘tatlısubalığı’(İH:52)yayın‘birçeşittatlısubalığı’(DSXI: 4211); yayın balığı ‘Yayın balığıgillerden, başı büyük, ağzı geniş,derisi pulsuz, vücudu uzun, lezzetli, iri bir tür tatlı su balığı (Silurusglanis)’(TS2005:2151)

341. yeğin ‘râcıh, galip, kavi’ (İH: 52) yeğin ‘üstün, faik, galip, kuvvetli,şiddetli,baskın’(TTSVI:4477);yeğin‘yiğit,çevik,güçlü,hızlı,çalışkan’(DSXI:4223).

342. yelpik‘ecinniyelidokunmuş;çarpılmış,sarsak’(İH:52)yelpik‘nefesdarlığı’ (TTSVI:4516);yelpik ‘nefesdarlığı çeken,öksürüklü (kimse);nefesdarlığı,bronşit’(DSXI:4239).

343. yelte‐‘teşviketmek,kandırmak’(İH:52)yelte‐‘teşvikvetergipetmek,tahriketmek,koşturmak,hareketegetirmek,kışkırtmak,tahrisetmek’(TTSVI:4516);yelte‐‘isteklendirmek,özendirmek;kışkırtmak’(DSXI:4236).

344. yeyil‐ ‘yepyenli, yenlicek, hoppa, neşeli olmak’(İH: 52) (?) yeynil‐‘hafiflemek’(TTSVI:4563);yeyil‐‘şımarmak,nazlanmak’(DSI1:4260).

345. yıl‐ ‘çarpılmak, büzülmek, kötüleşmek; süzülmek’ (İH: 52) (?) yıl‐‘çekilmek, uzaklaşmak’ (TTS VI: 4584); yıl‐ ‘dış etkilerle bozulmak,eğrilmek’(DSXI:4271).

346. yılış‐ ‘tebessümetmek’ (İH:52)yılış‐ ‘gülümsemek’ (DSXII:4821);yılış‐‘yapmacıkdavranışlarlahoşgörünmeyeçalışmak’(TS2005:2182)


140

347. yıpran‐ ‘eskimek, çürümek’ (İH: 53) yıpran‐ ‘zamanla veya çokkullanılma sonucu aşınmak, eskimek; makine veya makine parçalarıaşınıpbozulmak’(TS2005:2082).Krş.yıpran‐‘yırtınmak,bağırmak’(DSXI:4273),yıpra‐‘yıpranmak,eskimek’(DSXI:4273).

348. yırtmaç ‘eskikaftanlarıneteğindekimahsusyapılanyırtık,dikilmemişmahal’(İH: 53) yırtmaç ‘çoğunlukla etek, paça veya kol yeninde,dikilmemişuzuncaaçıklık’(TS2005:2183)

349. yikdey ‘gayet bol, kıvrak siyah kumaştan eteklik’ (İH: 53) yikte‘eteklik’(DSXI:4230).

350. yillen‐‘rahatlanmak’(İH:53)yellen‐‘havalanmak,havaileşmek’(TTSVI:4504);yillen‐‘aşırıbiristeğe,seviyekapılıphavalarauçmak’(DSXI:4277), yellen‐ ‘havalanmak’ (DS I1: 4819); yellen‐ ‘körük, yelpaze vb.araçların yaptığı yelin etkisinde kalmak. 2. kalın bağırsaktaki gazıçıkarmak,osurmak(TS2005:2161).

351. yimkir‐ ‘korkup birisine sokulmak’(İH: 53) yemkir‐ ‘hıçkırarakağlamak’(DSXI:4242).

352. yimük ‘çocukların başındaki yumuşak yer, bıngıldak’ (İH: 53) imik‘yeni doğmuş çocuğun tepesiyle alnı arasında kemiklerin kavuşacağıyerdekiaçıklık,bıngıldak’ (TTS III:2072); imük ‘kafatasınınüstkısmı,tepe’(DSVII:2536).

353. yincil‐‘sarsmak,yincelemek,incitmek,eziyetetmek’(İH:53)yancıl‐‘ezilip yapışmak, yassılmak, ezilip yassılmak’ (TTS VI: 4276); yencil‐‘ezilmek’(DSXI:4244).

354. yirin‐‘tazallümetmek,gamını,kederinisayıpdökmek’(İH:54)yerin‐‘kederlenmek, üzülmek, mahzun olmak, tasalanmak’ (TTS VI: 4542);yerin‐ ‘yakınmak’ (DS XI: 4252); yerin‐ ‘acınmak; pişman olmak (TS2005:2171).

355. yontkuşu ‘Yont kuşu’ (İH: 54) yunt kuşu ‘Kuyruk sallayan kuşu,peygamberkuşu’(TTSVI:4730).

356. yozla‐ (koyun) ‘(koyun) kısır kalmak’ (İH: 32) yozla‐ ‘koyunsürüsünde,kısırolanla,sağmalolanıayırmak’(DSXI:4303).

357. yören‐ ‘kenarında gezinmek, civarında olmak’ (İH: 54) yören‐‘dolaşmak, yaklaşmak, bir şeyin etrafında dolaşmak’ (TTS VI: 4698);yören‐‘kıpırdamak’(DSXI:4309).

358. yuv‐‘yuvarlamak’(İH:55)yuv‐‘dürmek’(TTSVI:4739).


141

359. yuvut‐ ‘gizlenmek’ (İH: 55) yuvıt‐ ‘setretmek, gizlemek’ (TTS VI:4739).

360. yümlü‘mübarek’(İH:55)yumlu‘uğurlu,meymenetli,mübarek’(TTSVI:4713).

361. zağar11 ‘birneviküçükköpek’(İH:54)zağar ‘küçükköpek’(DSXI:4341);zağar‘bircinsçobanköpeği’(TS2005:2219).

362. zarıncı‐‘göreceğigelmek,iççekmek,yanayakılayalvarmak’(İH:54)zarıncı‐‘zarizariağlayıpinlemek,feryadüfiganetmek,ağlayıpsızlamak,yana yakıla ağlamak’ (TTSVI: 4804); zarıncı‐ ‘acıdan inlemek, ah vahederekyaşamak’(DSXI:4349).

3. SONUÇ

Bu çalışmada,Kitābü’l‐idrākhaşiyelerinin özgün söz varlığı AnadoluTürkçesi ile karşılaştırılmış ve yarısından fazlasının karşılık bulduğugözlemlenmiştir. Karşılık bulmayan söz varlığı daAnadolu dışındakiOğuzdillerinde (Azerice, Türkmence, Kerkük Türkmencesi, İran’da konuşulanTürk diyalektleri) karşılık bulabilir. Bu, tabii başka bir çalışmanın konusuolacaktır.

Çalışmanın giriş bölümünde de bahsedildiği üzere Kitābü’l‐idrākhaşiyelerininsözvarlığındaOğuzfonolojisininizlerinigörmekmümkündür.En karakteristik özelliklerden olan söz başı tonsuz diş ünsüzü ve damakünsüzünün tonlulaştırılması, yani /t‐/ > /d‐/, /k/ > /g/ ve /ḳ/ > /ġ/ sesdeğişimleri bu sözcüklerde kendini gösterir. Özgün söz varlığında sözbaşında /d‐/ taşıyan örnekler şunlardır: dayrın‐, demek (ayrıca temek),devin‐, diğril‐, dinek, dinel‐, dirnek, divşin‐, dolamaç, doru, döğün, dun‐,durfanda, duru, duzla ve düşlen‐. Haşiyelerin toplam söz varlığında sözbaşında tonlu damak sesi taşıyan örneklerin sayısı çok daha fazladır.İzbudak’ınyayınında/k/>/g/sesdeğişiminigösterensözcüklerdebulunur;ancak yayında tıpkıbasım olmadığı ve Arapça kâf (ك) harfinin keşidesizolduğundaherikisesigöstermeihtimaliolduğuiçinbuörneklerdenziyade,/ķ/>/ġ/değişimidahasomutolarakgözlemlenebilir.Busesdeğişimindeörneksayısıazdır:ganır‐(ayrıcakanır‐)vegoğşat‐.Busesdeğişiklikleriilebirlikte,haşiyelerMemlûksahasınınbireseriolduğuiçinKıpçakçanınetkiside söz konusudur ve dolayısıyla Oğuzcanın bu temayülüne ters olan

11Eren,bukelimeninkaynağıkonusundaMacarcaveyaGüneySlavdilleriniişareteder(1999:465).


142

örnekleriiçermektedir.Sözbaşında/ķ‐/’ninkorunması:kabak,kakaç,kalkı‐,kama‐,karamuk,karca‐,karsala‐,kaş,kavşur‐,kayık‐,kayıp‐,kolak,konakvd.Söz başında /t‐/’nin korunması: tomal, tomruk, tomurcuk, topuz, törpüle‐,tunuk,tüskür‐vetüvlek.

Karşılaştırmaya tabi tutulan sözcüklerden bambul otu, fırça, kedi veyayın balığı’nın Standart Türkiye Türkçesindeki karşılıklarının ilk tarihîörnekleriolmasıbakımındandikkatedeğerdir.12Değerlendirilen362sözcükarasında alıntı sözcüklerin sayısı şu şekildedir: Farsça (26), Rumca (22),Arapça(11),Ermenice(4)13.

Bukarşılaştırma,ayrıcahaşiyemüellifinin,haşiyelerineredeyazdığınadairbirkanıtsunamasadaonunhangibölgeyemensupolduğukonusunaışıktutabilir. Şöyle ki, haşiyeler Memlûk‐Kıpçak sahası eserleriylekıyaslandığındabirAnadolusahasıeserininsahipolabileceğiölçüdeAnadoludillerinden (Rumca, Ermenice) alıntılar ihtiva etmektedir. Bu durum da,haşiyeyazarınınAnadolu’danMemlûkDevletibölgesinegitmişveelinegeçenKitābü’l‐İdrāk li‐lisani’l‐Etrāk nüshasına Anadolu Oğuzcası örnekleriniişlemiş olma ihtimalini güçlendirir. Erzurumlu Darîr’in de Anadolu’dankalkıpMısır’agittiğini,buradasultanaintisapedipOğuzTürkçesi ileedebîeserler vücuda getirdiğini biliyoruz (Korkmaz 2005: I, 435‐442). BundanhareketlehaşiyemüellifininAnadolulubirTürkolduğuçıkarımınıyapmakhiçdeyanlışolmayacaktır.

KISALTMALAR

12StandartTürkçedekisözcüklerinilktanıklandığıeserlerNişanyan’ınçalışmasındabelirtilmektedir(bk.2010).13 Ayrıca,tırkazla‐sözcüğününtabanıdaErmenicebirsözcüktür.

Ar. Arapça esk. Eskimiş

ay. Aynı ET EskiTürkçe

bk. Bakınız krş. Karşılaştırınız

BMo. BatıMoğolca Mo. MoğolcaFar. Farsça Rum. RumcaErm. Ermenice


143

KAYNAKÇA

BAYAR, Nevnihal (2006). Açıklamalı Yeni Kelimeler Sözlüğü. Ankara:AkçağYayınları.

BL = TURAN, Fikret (2001). Eski Oğuzca Satırarası Tematik SözlükBaḫşayiş Lugati,Dilbilimsel İncelemesi,Metin, Sözlük,Tıpkıbasım. İstanbul:BilimselAkademikYayınlar.

CAFEROĞLU,Ahmet(2001).TürkDiliTarihiI‐II.İstanbul:AlfaYayınları.

DANKOFF,Robert(1995).ArmenianLoanwordsinTurkish.Wiesbaden:HarrassowitzVerlag.

DS = Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü I‐XII (1963‐1982).Ankara:TDKYayınları.

EDPT=CLAUSON,S.G.(1972).AnEtymological Dictionary of Pre‐Thirteenth‐CenturyTurkish.Oxford:ClarendonPress.

EMİNOĞLU,Emin(2011).AbbâsibniHamzaes‐Sabrânî‐Kitâbü'l‐Ef'âl‐KıpçakçaSatırArasıSözlük‐.Ankara:AkçağYay.

EREN,Hasan(1999).TürkçeninEtimolojikSözlüğü.İstanbul.

ERMERS, Robert (1999). Arabic Grammars of Turkic, The ArabicLinguisticModelAppliedtoForeignLanguages&TranslationofAbûHayyânal‐‘Andalusî’sKitâbal‐‘Idrâkli‐Lisânal‐Atrâk.Leiden‐Boston‐Köln.

GÜLENSOY, Tuncer (2007). Türkiye Türkçesindeki Türkçe SözcüklerinKökenBilgisiSözlüğü ‐EtimolojikSözlükDenemesiI(A‐N),II(O‐Z). Ankara:TDKYayınları.

İH=İZBUDAK,Veled(1989).El‐İdrakHaşiyesi.Ankara:TDKYayınları.

KORKMAZ, Zeynep (2005). Türk Dili Üzerine Araştırmalar‐I. Ankara:TDKYayınları.

LESSING,Ferdinand(1960).Mongolian‐EnglishDictionary.BerkeleyandLosAngeles:UniversityofCaliforniaPress.

NİŞANYAN,Sevan(2010).SözlerinSoyağacıÇağdaşTürkçeninEtimolojikSözlüğü.İstanbul:EverestYayınları.

ÖZYETGİN,A.Melek(2001).EbūHayyānKitābu’l‐İdrākliLisāni’l‐Etrāk–Fiil:Tarihî‐KarşılaştırmalıBirGramerveSözlükDenemesi.Ankara:KÖKSAV.

RÄSÄNEN, Martti (1969). Versuch Eines EtymologischenWörterbuchsDerTürksprachen.Helsinki.


144

STEINGASS, F. (1998). A Comprehensive Persian‐English Dictionary.Beyrut:LibrairieduLibanPublishers.

TIETZE, Andreas (1955). “Griechische Lehnwörter im anatolischenTürkisch”.Oriens,V.8,No.2,ss.204‐257.

TIETZE, Andreas (2002).Tarihi ve EtimolojikTürkiyeTürkçesi LugatıCilt:1A/E.İstanbul:SimurgYayınları.

TIETZE, Andreas (2009).Tarihi ve EtimolojikTürkiyeTürkçesi Lugatıİkinci Cilt F‐J. Viyana: Verlag der Österreichischen Akademie derWissenschaften.

TIETZE, Andreas; LAZARD, Gilbert (1967). “Persian Loanwords inAnatolianTurkish”,OriensV.20,ss.125‐168.

TOPARLI, Recep (1992). İrşâdü'l‐Mülûk Ve's‐Selâtîn. Ankara: TDKYayınları.

TOPARLI, Recep; VURAL, Hanifi; KARAATLI, Recep (2003). KıpçakTürkçesiSözlüğü.Ankara:TDKYayınları.

TS=TürkçeSözlük(2009).Ankara:TDKYayınları.

TTS=TanıklarıylaTaramaSözlüğü(1965‐1977).Ankara:TDKYayınları.

WEHR, Hans (1998). A Dictionary ofModernWritten Arabic, (ed. J.MiltonCowan).NewYork:SpokenLanguageServices,Inc.

ZTS=ZanaatTerimleriSözlüğü(1976).Ankara:TDKYay.

GenelAğKaynakları

VHTS = Veteriner Hekimleri Terimleri Sözlüğü(http://www.tdk.gov.tr/index.php?option=com_bts&arama=kelime&guid=TDK.GTS.58768a1c017fc7.84408835,11.01.2017)

kİtĀbÜ’l‐İdrĀk haŞİyelerİnİn ÖzgÜn sÖz varliĞi ve …

Documents