kumar careeracademy, incomtex, ahmedabad...

KUMAR CAREERACADEMY, INCOMTEX, AHMEDABAD� 2013

http://praffulgadhavi.blogspot.in/ (M.9974970212) 1

ઓડસી ૃ ય

ઓડસી એ ભારતના આઠ શા ીય ૃ ય કારો માનંો એક ૃ ય છે. વૂ ભારતીય

રા ય ઓર સા ( ઓડસા) એ આ ૃ ય ુ ંઉદગમ થાન છે. આપણને મળેલા

રુાતા વીક રુાવાને આધાર આ ૃ ય એ ભારતની સૌથી ુની ૃ ય શૈ લ

છે. ભારતીય ૃ ય ઉપરનો પૌરાણીક થં નાટ શા આને "ઓ ા-મગધી" તર ક

સબંોધે છે. ઓર સા મા ં વુને ર ન ક આવેલ ધવલ ગ ર પર કરવામા ંઆવેલ

પહલી સદ ની ભ ત કોરતણી આ ૃ ય ાચીન હોવાનો રુાવે આપે છે. ટશ

રાજમા ંઆ ૃ યને કચડ નાખવામા ંઆ ુ ંહ ુ.ં યાર ૧૯૪૭ પછ આ ૃ યને ફર

થી નુઃ વીત કરા ુ ં છે.

બી ભારતીય શા ીય ૃ ય કરતા ંઆ ૃ યને અલગ પાડતી ુ ય બાબત છે આ

ૃ યમા ં"િ ભગંી"ર તે અપા ુ ંમહ વ છે. િ ભગંી એ લે ક ણ ુકડા (ભાગેંલ).

આ િ ભગંી એટલે ક મા ુ ં, ઘાતી અને પે ુની એક બી થીઅલગ ર તે વતં

હલન-ચલન,અને છૌકા તર ક ઓળખાતી ચ ુ કોણા ૃિત છે..

ળૂ અને ઈિતહાસ

ઓડસી ૃ યની સૌ થમ આ ૃિત ઉદયગર મા ં મચં રુ ની ફુામાથંી મળ

આવેલ છે. ને રા ખરવેલા ના સમયગાળામા ંકોતરવામા ંઆવી હતી. મા ંબે

રાણીની વ ચે બેઠલા રા પોતે આ ૃ ય જોઈ ર ા છે . અ ય મ હલા વા -

વાદકો સાથે નતક ૃ ય કર છે. આમ, ઓડસી એક બનસં દાિયક ૃ ય હ ુ.ં

પછ થી તે ઓડસાના મં દરની સં ૃિત સાથે ભળ ગ ુ ંહ ુ.ં રુ ના જ ગનાથ

મં દરથી શ ુ કર ને ઓડસાના દરક મં દરો વક

શૈવમં દર, વૈ ણવ મં દરઅને શા ત મં દરમા ં દિશત કરા ુ ંહ ુ.ં એક િશલા

લેખમા ંએમ પણ વણન મળ આ ુ ંછે ક દવસાસી ક ુ બૌ મઠથી બુ

ભાવીત હતા.ં યાએ તેઓ પોતાની માતા અને દાદ સાથે ૃ ય કરતા ંહતા ં.

આમ ઓડસી ૃ યની શ ુઆત દરબાર ૃ ય તર ક થઈ છે. યારબાદ તે ુ ય

ન ધમ અને બૌ મઠ સ હત સવ ધાિમક થળોએ દિશત કરા ુ ંહ ુ.ં શ ુઆતમા ં

ઓડસી ૃ ય 'મહાર' ારા ભગવાન ને સ કરવા કરા ુ ં ઓ પોતા ુ ંસમ



વન નુી સેવામા ંસમિપત કરતા ંહતા.ં આ પણ ભારતીય મં દરની િશ પ

કળામા ંમળ આવતા િશ પોની સાથે આ ૃ ય ઘ ુ ંસા ય ધરાવે છે.

મં દર ઇિતહાસ

ઓર સાના વુને ર ન ક આવેલી ન ફુાઓ બી શતા દ ટલી રુાણી

છે યા ંરા ખારવેલાનો રાજ મહલ પણ હતો. િવ ાનો કહ છે ક રુાતા વીક ર તે

ઓડસી ભારત ુ ં ાચીન ૃ ય છે. આ િસવાય કોણાકના યૂ મં દર તેમજ

વુને રના ે ર મં દરમામ પણ આ ૃ યના નતક અને સગંીકારોના િશ પ

મળ આવે છે.

ઓડસામા ંખોદ કઢાયેલ છ ી થી નવમી શતા દ ની બૌ ફુાઓની દ વાલો

ઉપર પણ અ કુ િશ પ મળ આ યા છે. ની ુ ાઓ ઓડસી ૃ યને મળતી આવે

છે. હ રા રુના તાિં ક મં દરમા ંપણ અ કુ યો ગનીઓ ુ ામા ંદશાવાઈ છે તે

હાલના ઓડસી ૃ યની ુ ાઓને મળતી જ આવે છે. ઓર સા યાર હ ુ ભગવાન

િશવની ૂ ુ ં ુ ય ક બ ુ ં યારથી ઓડસી ૃ યને ાધા ય મળવા ુ ંશ ુ થ ુ ં

છે, એ દખીતી બાબત છે કારણ ક ભગવાન િશવ વય ં ૃ યના દવ છે.ભગવાન

િશવ નટરાજ છે, ૃ યના વૈ ીક રા છે. વુને રના શૈવ મં દરો ઓડસી ુ ામા ં

અનેક િશ પો એ બતાવે છે. જ ગનાથ મં દર અને કોણાક મં દર વા વૈ ણવ

મં દરની દ વાલો પર પણ િશ પો ઓડસી ૃ ય ુ ામા ંજોવા મળે છે બાબત

બતાવે છે ક શૈવ પરંપરાથી વૈ ણવ પરંપરામા ંપણ આ ૃ યને ધા યતા મળતી

રહ હતી.

તાડપ રુાવા

ભરત ઋિષ ારા બી સદ મા ંર ચત થં “નાટ શા ” ચાર કારની િૃ

વણવે છે:૧. અવ ત, ૨.દ નાટ ,૩. પાચંાલી અને ઓદા મગધી અને૪. યોજનો.

અ કુ િવ ાનો ઓદા મગધીનો યોગ એ વતમાન ઓડસી ૃ યના સદંભમા ંથયેલો

માને છે. મહ ર મહાપા ા ાર ર ચત “અભનય ચં કા” નામના થંમા ંપગ અને

હાથની િવિવધ હલન ચલન , ઉભા રહવાની ુ ા અને ૃ યની િવિવધ મા હતી



વણવી છે. નાટ શા મા ંવણવેલ મા હતી પણ તેમા ંઆપેલી છે.

િશ પ કાશ નામની પાં ુ લપીમા ંઉડ યા થાપ ય િવષે મા હતી મળે છે. તેમા ં

થાપ ય સાથે િશ પ કળા અને ઓડસી ૃ યની ુ ાઓ ુ ંપણ વણન છે. આ થંમા ં

સાલભંજકા ક આલસ ક યાઓ અને અ ય ી િશ પના શરર લાવ યની કોતરણી

િવ તાર વૂક સમ વવામા ંઆવી છે.

એક અક પનીય ોત, ન પાં ુ લપી, ખાસ કર ને ક પ ૂ અને ક કાચાય કથાઓ

પણ ઓડસી ૃ યનો હલકો ઉ લેખ કર છે , જોક તેમની રચના જુરાતમા ંથઈ

હોવા ુ ંમનાય છે. દવસસપંદા ક પ ૂ (૧૫૦૭, મનગર)મા ંપણ સપંદા,

િ ભગંી અને છૌકા નો ઉ લેખ મળ આવે છે. અ કુ ઈિતહાસ કારો માને છે ક રુ મા ં

જુરાત ને માથંી નતકોનો સ હુ લાવવામા ંઆ યો હતો.

મોગલ અને ટશ કાળ

ભારતમા ંમોગલ શાસન કાળ દર યાન , મહાર ઓ ને મં દર માથંી ખસેડ ને રાજ

પ રવાર અને રાજ દરબારના મનોરંજન માટ ખસેડવામા ંઆ યા ંહતા ં. આગળ

જતા આ ૃ યાગંનાઓ રા ની રખેલ વી થતીમા ંરહ પડ ગઈ હતી . મા

જ ગ ાથ મં દરની ૃ યાગંનાઓને જ માનથી જોવાતી હતી. ટશ શાસન

દર યાન લદાયેલ મં દર ૃ ય પરના િતબધંને કારણે ભારતીય શા ીય ૃ યની

પડતી થઈ. ૃ યાગંનાઓની માટ આવક ુ ંઅ ય સાધન ન રહતા તેઓએ દહ

યવસાયનો આસરો લીધો હતો.

પરંપરા અને કળાકાર

ઓડસી પરંપરા ુ ય વે ણ ઘરાનામા ંચાલી આવી છે;

૧.મહાર ,૨. નતક અને ૩.ગોતી આુ. મહાર ઓ ઓડસી મં દર ક યા ક

દવદાસીઓ હતી. (મહા+નાર પાછળથી મહાર બનેલ હો ુ ંજોઈએ, અથવા મહાર

એ ખાસ ક યાઓ હતી ક ને રુ ના જગ ાથ મં દર માટ પસદં કરાતી. )

શ ુઆતમા ંમહાર ઓ ુ ત મને મં અને લોક પર જ પોતા ુ ં ૃ ય અને અભનય

ક ીત કરતી હતી . પાછળથી તેઓએ જયદવનાગીતગોિવદ ઉપર પણ ૃ ય અને



અભનય આરંભ કય . ભીતર ગૌણી મહાર ઓને મ દરના દરના ભાગમા ં ૃ ય

ની ટ અપાતી યાર બાહર ગૌણી મહાર મં દરમા ંજ પણ બાહર ાસાદમા ંજ

ૃ ય કરતી. તેમને ગભ હૃમા ં વેશ વ ત હતો.

છ ી સદ ધુીમા ંગોતી આુ પરંપરા ઉદય પામી. આ પરંપરાનો ઉદય થવા ુએક

કારણ એમ બતાવવામા ંઆવે છે વૈ ણવ સં દાય મ હલા નતકની ર આપતો ન

હતો. ગોતી આુ એ વુાન છોકરાઓ હતા ં મને મહાર ઓ ૃ યની તા લમ

આપતી. આ સમય દર યાન ઓડયા કિવઓએ રાધા અને ૃ ણન ેસમિપત અનેક

કા યો ર યા.ં ગોતી આુઓ આ રચનાઓ ઉપર ૃ ય કરતા.ં ગોતી આુઓ મં દરની

ચાર દ વાલથી બહાર પણ લા યા.ં

નતક ારાઆ ૃ ય કાર રાજ દરબારમા ંકરાતો હતો, યા ં ટશ રાજ પહલા ંઆ

ૃ યનો ઘણો િવકાસ થયો.આ સમય દર યાન દવદાસીઓનો ુ ુપયોગ પર ઘણા

હારો થયા ંહતા.ંતેમજ મં દરોમાથંી આ ૃ ય નામશેષ થ ુ ંચા ય ંઅને રાજ-

દરબારમા ંપણ ુનવાણી બની ગયો હતો. મા ગોતી આુ પરંપરા સ વ રહ

હતી, આ પરંપરા ના નુિનમાણ માટ પણ રુાતા વીક અને સં ૃિતશા ની મદદ

લઈ અસલ પરંપરા ળવી રાખવાના ય નો થયા છે.

મહાર પરંપરા

િશવ મં દરોમા ં નુી સેવામા ંમ હલાઓ સેવા આપતી હતી અને તે જ પરંપરા

રુ ના જગ ાથના મં દરમા ંપણ શ થઈ હતી.આ મ હલાઓ “મહાર ” અથવા”

દવદાસી” તર ક ઓળખાતી અને તેમને ભગવાન જગ ાથની પ ની તર ક

સમ તી હતી. તેમની ૃ ય કળામાથી ઓડસી ૃ ય પરંપરા શ ુ થઈ હતી. મહાર

પરંપરા ના સૌથી ુના માણ તર ક કસર ુળના છે લા રા ઉ ોત કસર ની

યાદમા ંલખાયેલ િશલા લેખમા ંમળ આવેલ છે. દસમી સદ મા ંરા ની માતાએ

મં દરની નતક ઓને ે રના ભગવાન િશવને અપણ કર હતી. રા ચોડા

ગગંદવએ અગયારમી સદ મા ંભગવાન જગ ાથ મં દરની સેવામા ંિનમ કૂ કર

હતી. ાચીન ઓડસી ૃ ય પરંપરાને સદ ઓ ધુી વીત રાખવા ુ ં ેય આ



“મહાર ઓ” ને ફાળે ય છે. મા ંવજનના અસમાન વગ કરણ, ઠોસ કદમ, તરલ

ધડ આદ ટકનીક નો ઉપયોગ કર ને તેમણે આ ૃ ય શૈ લને અ ય ૃ ય થી

િવભી વ પ આ ુ ંહ ુ.ં તાિં ક શા મા ંજ ુર એવી કા કુતા તેમજ

આ યા મીકતાનો મેળ આ મહાર ૃ યમા ંઆપણને જોવા મળે છે. ચલત મહાર

ૃ યાગંનાઓ આ જુબ છેદા મોની મહાર , ડોમી મહાર , ુ ગંર મહાર , પ ી ુ ુ

પકંજ ચરણ દાસ, ર ના રોય.

ગોતીપા પરંપરા

ઓડયા ભાષામા ંએકલો છોકરો મતલબ ક ગોતી આુ એવો અથ થાય છે .

ગોતી આુ ૃ ય મા છોકરાઓ ારા જ કરાય છે છોકરાઓ નાર ની વેશ ષૂા

કર ને આ ૃ ય કર છે. ઇ.સ. ૧૪૯૭ થી ઇ.સ ૧૫૪૦ની વ ચે તાપ ુ દવ ના

સમય દર યાન યાર મહાર પરંપરા નામશેષ થઈ હતી યાર આ પરંપરા િવકાસ

પામી હતી. તાપ ુ દવ ઓ ી ચૈત યના અ યુાયી હતા તેમણે જ આ

છોકરાઓની ૃ ય પરંપરા લાવી કારણ ક તેમના વૈ ણવ સં દાયમા ં ીઓના

ૃ ય પર િતબધં હતો. એટલે જ માનવા મા ંઆવે છે ક આ પરંપરાની શ ુઆત

ચૈત ય નુી ઓડસા યા ા પછ થઈ હોય શક ..

પારંપા રક ઓડસી ૃ યમા ંનીચેની બાબતોનો સમાવેશ થાય છે: ૃ યના

શ દો અને ૃ ય મ

મગંળાચરણ

મગંળાચરણ એક બન યવસાયી દશન હોય છે. જગ થ ભગવાનને જલી

આ યા ંબાદ અ કુ દવ અને દવીઓના સ માનમા ંએક લોક બોલવમા ંઆવે છે,

લોક તેનો અથ ૃ ય અભનય કર ને બતાવાય છે. ' િૂમ ણામ' એ પણ

મગંળા ચરણનો જ એક ભાગ છે , મા ંઆ ૃ વી પર પગ ઠપકાર ને ૃ ય કરવા

બ લ ૃ વીની મા યાચવામા ંઆવે છે. આ સાથે મગંળાચરણમા ંિ ખડં ણામ



કરવામા ંઆવે છે. તેમા ંમાથા પર હાથ જોડ નુે, ખુ સામે હાથ જોડ ુ ુને

તેમજ છાતી સમ હાથ જોડ ને દશક ગણને વદંન અથવા તો નમ કાર કરવામા ં

આવે છે.

બ ૃ ય

ૃ યના દવ િશવ-શકંર ને અપણ કરા ુઆ ૃ ય િશવશકંરના બ ુક ભૈરવ વ ુપને

અિપત કરાય છે. આ ૃ ય ઓડસી ુ ં ળુસ વ લાવે છે. મં દર િશ પ કળા તથા

ઓડસી વ ચેનો સબંધં, ઓડસાના મં દરોની દવાલ પર કોતરાયેલ આ ૃ ય

કરતા િશ પની ુ ાઓ પરથી પ ટ દખાઇ આવે છે. અ હ આ ુ ાઓ િવિવધ

તાલની ુ ાઓ છે મને એકબી સાથે એક જ હરોળમા ંપરોવી બતાવાય છે.

પ લવી

પ લવેનો અથ થાય છે "ખીલ ુ"ંઆ એક િવ ુ ૃ ય કાર છે મા ંઆવત રાગને

ખના િવ તૃ હલન ચલન, શા રર ક ભં દમા અને પગના જ ટલ ચાલથી

દશાવાય છે.. પ લવી ૃ ય ખ, ડોક, ધડા અને પગના ધીમા, લાલી ય ણૂ તેમજ

શા દ ક ચલનથી શ ુ થાય છે. આગળ વધતા સગંીત અને તાલ ઝડપી બને છે

તેમજ છેવટ અ યતં તેજ તાલ સાથે આ ૃ ય ુ ું થાય છે. અ હ મ મ નતક

અવકાશમા ંિવિવધ ૃિતઓ રચી સગંીતના અથા સુાર િવિવધ તરોના તથા

અ પુાતોના છે તેમ તેમ ૃ ય અને સગંીત બનંે એક જ ટલ સમા બધંાય છે.

અભનય

આ ૃ ય અભ ય ત ૃ ય છે મા ંહાથની ુ ા (એટલે ક હાથથી સભંાષણની

ભારતીય શા ીય ૃ યની ભાષા), ચહરાના ભાવ, તેમજ શા રર ક હલન ચલન

ારા કોઈ વાતા કહવામા ંઆવે છે. મોટા ભાગના ઓડસી અભનય ઓડયા ગીતો,

સં ૃત અ ટપદ ઓ , સં ૃત ોત મ ક દશાવતાર ્તથા અધનાર તોત ્પર

કરવામા ંઆવે છે. મોટા ભાગે અભનયો રાધા ૃ ણ ના વન પર આધા રત હોય છે.

સતં જયદવ ારા રચાયેલ કા ય "ગીત ગોિવદ" આ ૃ યનો જ એક ભાગ હોય

છે.આ ૃ યના શ ુઆતનો ભાગ ઓડસાના ભગવાન જગ ાથને અિપત હો ્હોય

છે મને ભગવાન િવ નુો અવતાર માનવામા ં છે.

ૃ ય ના ટકા



આ કાર અભનય કરતા લાબંો હોય છે તેમજ એક કરતા વ ુનતકો ારા તુ

કરાય છે. મા ંક ચુરણ મહાપા ારા ઘણી ૃ ય ના ટકા રચાઈ છે વી ક

દુામા દા ર ભજંન, મથામણી ધાન, બા યલીલા, ુ ુસહંાર, ૃ ણ દુામા, ,

ુ યતં શ ુંતલાઉ કલ મૌદા મણ, ય સેની, મેઘ ૂત, ુમાર સભંવ, સપન નાયક.

મહદાશંે આ ૃ ય હ ુ રુાણ કથા પર જ અધા રત હોય છે તાપંણ અવાચીન

કાળમા ંનવા િવષયો લઈને પણ નવીન યોગો કરવામા આ યા ંછે. મક ખાસ

નવી સકં પનાઓ છે ગગંા ય નુા, પચંક યા, ીથા કમલમ, ૃ ુઅને ં છે.

મો

મો નો અથ થાય છે "આ મીક ુ ત" .આ ૃ યના પઠન ુ ં િતમ ચરણ હોય

છે.આ ૃ ય પિવ ૃ યની સાધના ારા આ મીક ઉ િત બતાવે છે. આ ૃ ય એવી

ચરમ સીમાએ પહ ચે છે ક ને અને કણ માટ એક પરમાનદં હોય છે. અ હ ઓમ

ના વની સાથે આ ૃ ય અવકાશ ક ૂ ય મા ંિવ લન થઈ ય છે મ ક કોઈ

આ માને મો ની ા ત થઈ હોય તેવી ર તે.

શિમલા બ વાસ ,

આલાપ ભારતીય શા ીય સગંીતનો આ એક શ ુઆતી વર છે ને તાલ

વગર ગવાય છે.

ધ ચાર સગંીત વની (મદલા તબલા અને દંૃગ) પાયેલ ભાગ

અસં ુ ત

વની

મરદલા ને એક હાથે થાપતા ઉ પ થતો વની.

આવતન(નો) તાલ ુ ંએક ણૂ ચ .

બાની

(વાણી)

દંૃગનીના અવાજનો સમાતંર શા દ ક ઉ ચારણ. ૃ ય દશન

વખતે ુ ુ ારા બાની ઉ ચારાય છે.

ભાગો

તાલમા,ં તાલને િવિવધ ખડંમા ંવહચાયેલ હોય છે. તેવા ભગો ક

યા ંતાલી ક ખાલી પડ છે દા.ત., આદતાલ (ઓડસી) એ ચાર

ભાગમા ંવહચાયેલ હોય છે.તેને કહ છે ક આદતલ ના ચાર ભાગો

હોય છે. આ ઓડસી ૃ યના સગંીતનો એક માપન છે.



ભજન ભ ત ણૂ ગીત.

ચો દો આ તાલના ભાગો કવીર તે વહચાયેલ હોય છે દા.ત., આદતાલ

(ઓડસી), ચાર ટ પાના ચાર ભાગ હોય છે તો આદતાલનો

ચો દો ૪ * ૪* ૪* ૪ થાય

દવદાસી ળૂના મં દર નતક ઓ મને દવોની દાસી કહવાતી.

ગીત ગોિવદ રાધા ૃ ણના વનને દશાવતી સતં જયદવની યાત રચના.

ગોટ

નાનકડા લાકડાના ઠ સાઓ મદલાના પડદામા ંતાણ ઉ પ

કરવા વપરાય છે. આને ર સીઓની વ ચે ફસાવવામા ંઆવે છે

ને સરકાવી તાણ ઉ પ થાય છે

ગોતી આુ

વુા છોકરાઓ મને ઓડસી ૃ ય કળામા ંિશ ણ અપાય છે.

ગોતી આુઓને મં દર છોડ જઈને જનતા સમ ૃ ય દશન

કરવાની ટ હતી. હાલમા ંિવ માન ઓડસી શૈ લ (અને મં દર

િશ પ પર પણ) ગોતી આુ પરંપરાનો ડો ભાવ છે.

ખો દો ઉ ુ ો યાર બાની અને ઉ ુ ો મેળવીને એક ઢ યોગ બનાવાય છે

તેને ખો દો ઉ ુ ો કહ છે દા.ત ક તીટાકાટાકા ગાદ ગણ.

માનો

આ તમા ં ૃ યનો િતમ ભાગ છે મા ં ૃ યની સમા ત

ચૂવવા વારંવાર કરવામા ંઆવે છે. મોટ ભાગે ણ વખત. આ

અઓડસી નામ છે. ઓડસાના લોકો માનો ક િતહાઈ તર ક પણ

ઓળખે છે પણ તેમનો અથ તેજ થાય છે.

મહાર ક

દવદાસી

આ ળેૂ મં દરની ૃ યાગંનાઓ હતી, આ થા અ યાર બધં થઈ

ગઈ છે. આ ઓડસીના ૃ યના ળૂ સરં કો હતા ને પાછળ થી

વુા છોકરાઓ (ગોતી આુ)ને શીખવાડાઈ. આ પરા ધુારાઈ

છે અને હવે તેને ળવવા ય ન કરાય છે

ઓડ સી સગંીત



ઓડસી એ ૃ યઓ ડસી સગંીત પર કરવમા ંઆવે છે. ઓડસી ૃ ય એ ચાર

સગંીત કાર ુ ંિમલન છે. મ ક

૧. વુપદ( પુદ), વુપદ એ થમ પં તઓ હોય છે અને ને વારંવાર

ગાવામા ંઆવે છે

૨. ચ પદ કિવ યૂ બલદવ રથ, યાત ઓડયા કિવ એ ક હલ

કિવતાઓ ચ પદ ઉ મ ન નૂાઓ છે. ચ પદ શ દોનો

ઉપયોગ શ દા ુ ાસ અને યા ુ ાસ વો હોય છે.

૩.ચ કલા . સગંીતમા ંકળાના ઉપયોગને ચ કલા કહ છે.

,૪. પચંાલ. આ બધા ુ ંિમ ણ થઈ બનેલ સગંીત એટલે ઓડસી

સગંીત. છદં એ ઓડસી સગંીતનો હાદ છે. છદં ુ ંિનમાણ

ભાવ, કાળ , અને વરને યાનમા ંરાખીને કરાય છે. રિસયા

છ દ ળૂની ઓડસી ભાત બતાવે છે.

,

અ હયા ંઓડયા ભાષાના બધા ં૩૪ અ રોને દરક વા ની શ ુઆતમા

વપરાય છે. પાડ એ ઓડસી સગંીતની એક િવષેશ રોચક રચના છે અને મા ં

શ દોને બમણી ઝડપે (તાલે) ગવાય છે.તેમજ ઓડસી સગંીત િવિવધ તાલમા ં

ગવાય છે: મક નવતાલ (નવ તાળ ), દશતાલ(દસ તાળ ) અથવા એગર તાલ

(અગયાર તાળ ). હ ુ તાની અને કણાટક સગંીત કરતા ઓડસી સગંીત ુ ુ ં હોય

છે. ક યાણ, નટ, ી ગોવડા, બરદ , પચંમ,ધન ી, કણટ, ભૈરવી અને શોકબદર એ

ઓડસીના ુ ય રાગો છે. ઓડસી સગંીતને રાગાગં (રાગ ગ) ભાબાગં (ભાવ

ગ) અને નાટ ાગં વુપદંગ ( વુ પદ ગ) તેમજ યાર બાદ ચં ,ુ છદં,

છૌતીસા, પ લબી, ભજન જનના અને ગીત ગોવ દનામા યમથી ગવાય છે. આ

બાબત ને ઓડસીની વૂ નાટ ાવલોકન પણ કહ છે. આ સાથે ઓડસી ૃ ય ુ ં

પોતા ુ ં યાકરણ હોય છે. ને ખાસ રાગ ારાજ ર ૂ કરાય છે. ુ ં ખાસ અથ ઘટન

હોય છે. શા દ ક હોય છે તેમેજ તેને વર ુ ંઅલકંરણ હોય છે. ગાયનની ઝડપ



નતો બ ુતેજ હોય ક નતો બ ુધીમી હોય છે.

વેશ ષૂા અને આ ષૂણ

આ ઓડસી ૃ યના આ ષૂણો છાદં ની તારના કામથી બનેલા નાના ભાગોના

બનેલા હોય છે. ને ઓડસીમા ંતારકાશી( ે , ચ = ફ લી ી Filigree) કહ છે.

આ કળા તો લગભગ ૫૦૦ વષ ટલી રુણી છે તથા આને તટવત ઓર સાના

થાનીક કાર ગરો ારા કરાય છે. આ આ ષૂણો ઓડસી નતકની વેશ ષૂાનો

મહ વ ણૂ ભાગ હોય છે. તેમના નામ છે ટ કા (ટ કો), અ લકા (માથા ુ ંઆ ષુણ

ના પર ટ કા લટક છે.ખાસ કણ પટલો કાનને એક અનોખી ર તે ઢાકં છે.

મોટભાગે તે મોરપ છ આકાર હોય છે તેમજ ની નીચે મક ઓ ( મખા ક મર)

હોય છે. બે ર , ૂંકો હાર ગળાની ન ક હોય છે તથા લાબંો ર લોકટ સાથે લટક

છે. બગંડ ના બે જોડા મા ંએક બાયં પર તેમજ બીજો હાથમા ંપહરાય છે. એક

ચાદં ના ુકડાને િવિવધ કારના આ ષૂણોમા ં પાતંર તે કરવા માટ િવિવધ

કારના ઘણા કાર ગરોનો હાથ હોય છે.

િશર ાણ અથવા ગુટ

અ હ ઓડસી નતક ારા પ રધાન કરા ુ ં ગુટ ઓર સાના વૂ કનાર આવેલ

યા ા ધામ મા રુ મા ંજ બનાવવામા ંઆવે છે. ને સોલા નામના બ ુમાથંી

બનાવવમા ંઆવે છે.તેમજ આ કાર ગર ને સોલાકામ કહ છે. મા ંબ ુની ડાળ પર

િવિવધ કારના કાપ આપવામા ંઆવે છે. યાર પછ તેની મ યમા ંએક દોર

બાધંવામા ંઆવે છે. યાર પણ આ દોર ની ગાઠંને વ ુખચવામા ંઆવે યાર એક

સરસ મ ુ ં લ ખીલી ઉઠ છે. મક ચપંો, ચમેલી ક ૃ ણના તીરના લો

અથવા તો કદંબ ની નીચે રાધા ૃ ણની રાહ જોતી ઉભી રહતી હતી.

આ ગુટ બે ભાગમા ંબનલે હોય છે. લોથી શણગારલ પાછળના ભાગ ને ઘોબા

કહ છે.અને આ ભાગ નતકના બોળા પર બેસાડવામા ંઆવે છે.આ ભાગમા ંશહ

કમળ હોય છે માથા પરના િશર ચ ક ઊ ચ ની ઉપર રહ છે.તેમજ આ

પાછળના ભાગમાથંી લાબંો ુકડો બહાર પડ છે તેને થીયા કહવા મા ંઆવે છે.



તેને ભગવાન જગ ાથ મં દરના કળશ ક ી ૃ ણની વાસંળ ુ ં તીક મનાય છે.

યાર ઓડસી નતક ારા પહરવા મા ંઆવતી સાડ ઓ મોટભાગે કસર , લાલ,

લીલા અથવા તો જ ં ડુ રંગના તેજ વી ક ભડક લા રંગોની હોય છે. આ સાડ ઓ

પર ઓડસાની પારંપા રક ભાત અથવા તો ચમકતા પ ો હોય છે.અને આ ૃ યમા ં

અ ય ભારતીય શા ીય ૃ યથી િવપર ત સાડ ને એક ુદા જ કાર શર ર ઉપર

લપેટવામા ંઆવે છે. યાર અ ય કોઈપણ સાડ કરતા ઓડસીમા ંસબંળ રુ સાડ

વ ુવાપરવામા ંઆવે છે.તેમજ અ ય શણગારમા ં લાલ ચાદંલો હોય છે ની

આ ુબા ુ ચદંનથી બનેલે ભાત હોય છે.તથા પહોળ કનાર સાથે લાગેલ કાજલ

ખોને મોહક બનાવે છે.

ઓડસી ૃ ય સાર મા યમમા ં

ભારતમા ં

૧.દાિમની નામના ફ મમા ંિમના ી શેષા ીએ કસર સં યાસી રંગના વ ો પ રધાન

કર ને ઓડસી ૃ ય આધાર ત ૃ ય ક ુહ ુ ં તેમના ુ ુ ક ચુરણ મહાપા ા

ારા દ દિશત હ ુ(ં કદાચ મ રુભજં છઓ ૃ યમા ંિશવ તાં વ ૃ ય વખતે

કરાતી વેશ ષૂા ારા ે રત હ ુ)ં

૨. કામ ૂ મા ંમીરા નાયરની ફ મમા ંરખાને વુા િવ ાથ ને ૃ ય શીખવતા

ીખડં કા ુ ામા ંઅને દરા વમાને મદલાની સગંતમા ં ૃ ય શીખતા બતાવાઈ

હતી.

૩. રાની ખુજ એ આઈફા ફ લ એવોડ ્ મા ંઓડસીની વેશ ષૂામા ંએક ૃ ય

તુ ક ુહ ુ ને મહાન ઓડસી કલાકારોએ ઓડસી તૃ તેમજ ઓડસી

વેશ ષૂા ુ ંઅપમાન ગણા ુ ંહ ુ.ં

૩. હ દ ફ મ લૂ લૈૂયાના તમા ંઓડસી ૃ ય બતાવા ુ ંછે ને િવ ા બાલાન

તથા મલયાલમ કલાકાર િવનીત ારા તુ કરા ુ ંહ ુ.ં

૪. તીમા ગૌર બેદ ના વન આધા રત એક ચાયનીઝા ફ મમા ંિશ પા શે ીએ

ઓડસીના અ કુ પાઠ લીધા હતા.ં



ભારત બહાર( તરરા ય ે ે)

૧.માયકલ સનની ૂંક ફ મ “ લેક એ ડ યાઈટ”મા ંઓડસી ૃ યનો એક

નાનકડો ભાગ બતાવાયો હતો.

૨. ઇ.સ.૧૯૯૮ની એમ ટ વી રુ કાર કાય મમા ંમેડોનાએ ઓડસી ૃ યાગંનાઓ

સાથે ડા સ કય હતો. મા ં .ુએસ. મા ંરહતી ઓડસી ૃ યાગંનાઓ પટનાયક

બહનો ને આ ૃ ય દ દશનની જવાબદાર સ પાઈ હતી.

ક થક. ક થક શ દ સં ૃતના કથા શ દ પરથી ઉતર આ યો છે. નો અથ થાય છે વાતા.

કથક નો અથ થાય છે વાતા કહનાર ક કરનાર અથવા વાતાને સબંિંધત. કથા કહ

સો કથક એવી કહવત ઘણા િશ કો પોતાના િવ ાથ ઓને કહ છે, પણ તેનો અથ

એમ પણ થાય છે, ' મા ંકથા કહવાય છે, તે છે કથક'..કથક એ આઠ ભારતીય

શા ીય ૃ ય શૈ લઓમાં ુ ં એક ૃ ય છે. આ િશ લ ુ ્ઉ મ ઉ ર-ભારતના હાલના

પા ક તાન હઠળના ે ોમા ંથ ુ ંહ ુ.ં આ ૃ યના ળૂ ાચીન કાળના ઉ ર

ભારતની કથક અથવા કથા કહનારા વણ રાઓની ટોળ ધુી ય છે. આ

વણઝારાઓ ગામડાઓના ચોકમા ં, મ દરોના ાગંણમા ંપોતાની કલા દિશત

કરતા ંઅને તેઓ ખાસ કર ને પૌરાણીક કથાઓ, ધાિમક કથાઓ તેમજ બોધ

કથાઓને પોતાની ુ ાઓ તથા ભાવ ભંગમા ારા તુ કરતા ંહતા.ં આ ૃ ય એક

ઉ ૃ ટ નાટક હ ુ ં મા ંવા ો તથા ગાયન સાથે કલા મક ુ ાઓ કથાઓને વતં

કર દતી હતી. આજની િવ યમાન કથક શૈ લમા ંમં દર તેમજ યાકાડંની તથા

ભ ત ચળવળની અસર જોવા મળે છે. સોળમીમી સદ ની આસપાસ આ ૃ ય

શૈ લએ પિશયન ૃ ય તેમજ મ ય એિશયાના અ કુ ચાલ પણ અપના યા મને

તે કાળના મોગલ દરબારો ારા લવાયા હતા.

આજકાલ કથક ૃ યના ુ ય વે ણ ઘરાના છે યાથંી મોટા ભાગના નતકો

પોતાની ઓળખ મેળવે છે અને ૃ ય શીખે છે: ૧.જય રુ, ૨.લખનૌ અને ૩.બનારસ

ઘરાના ( ઓ કચવાહ રજ તૂ રજવાડા , અવધના નવાબ તથા વારાણસીના

નવાબના દરબારમા ંઆ ય મેળવી િવક યા ંહતા.ં). આ િસવાય રાયગઢ ઘરાના



પણ ચલત બ યો છે. તેમજ રાયગઢ દરક ઘરાનાની િવિશ ટતાઓ ધરાવે છે.

તેમની અ કુ િવિશ ટ ૃ ય રચનાને કારણે આ ઘરાના યાત બ યો છે.

કથકલી કથકલી ૃ ય એ એક અ યતં લા લ ય ણૂ ભારતીય શા ીય ૃ ય-ના ટકાનો કાર

છે. કથકલી ૃ ય તેના નતકોના આકષક ૃગંાર, િવ તૃ વેશ ષૂા, ૂ મ હાવભાવ

તેમજ સગંીત સાથે તાલ મેળ મેળવતી ખાસ યા યાિયત શાર રક ુ ાઓ માટ

િસ છે. કથકલી ૃ યની શ ુઆત સ રમી સદ દરિમયાન આજના કરળ ે મા ં

થયો હતો. તે પછ ના કાળમા ંનવા દખાવ, વ ુ ૂ મ હાવભાવ તેમજ તૂન

િવષયો, નવા સગંીત અને વ ુચો સ તાલ આદ સાથે િવકસતો ર ો હતો..

કથકલી ૃ ય ની શ ુઆત ાચીન કાળની રામન મ તથા ૃ ણન મ નામના

પરંપા રક ૃ ય ના ટકામાથંી થઈ છે. આ મનો અથ છે પા ભજવ ુ.ં ૂંકમા,ં

કથકલી ૃ ય એ બે ધાન હ ુ દવ રામ અને ૃ ણના વનની કથાને ૃ ય

ના ટકામા ં દિશત કરતી કળા છે.

મો ાકારઓ એ ૃ ણા મનો રૂક છે, ના ળૂ ળુ યા કોળ કોડના ઝામોર રા

ધુી ય છે.

કથકલી ૃ યના િવકાસનો થમ ચરણ એવા રામના મને બાદ કર એ, તો

કથકલી ુ ંપાર ુ ંએ વે નાડ કહ શકાય તેમ છે.

અહ વે ુથ રુણ, મો યા ુથ રુણ (આ કો ાયમ મલબાર મા ંછે.)તથા અ ય

ઘણા ંસમિપત કલાકારો વા ક ચા ુપનીકર એ આજના કહવાતા કથકલીનો પાયો

ૂ ો હતો. અને તેમના ય નો મોટભાગે યાકાડં,શા ીય ઝીણવટ તથા

પૌરાણીક લેખમા ંલખેલ િવિધના અ કૂ દશન પર ક ીત હતા.ંઆ ૃ યમા ંકો ાય ુ

થ રુણે ચાર મહાન રચનાઓ કર છે: ક મ રાવધ ,્ બકવધ ,્ િનવાથકવચ

કલાકયવધ ્તથા ક યાણૌગધંીકમ. આ પછ કથકલીમા ંસૌથી મોટો બદલાવ

મા એક ય તના ય નો ારા આ યો હતો. મ ુ ંનામ હ ુ ંકપા લગદ નારાયણ

ના ુ ી(૧૭૩૯–૧૭૮૯). ઓ ઉ ર ય કરળના હતા,ં પરં ુવે ુકલાર મા ં

િવિવધ કળામા ં ાથિમક ાન મેળવી ને ાવણકોર ચા યા ંગયા ંહતા.ં રાજધાનીમા ં



તેમજ અ ય અનેક ક ોમા ંતેમને એવા ઘણા ંલોકો મળ આ યા ંક ઓ આ કળામા ં

પ રવતન ઈ છતા હતા.ં

કથકલી ૃ ય અને ૃ ણન મ, ુડ અ મ (કરળમા ં ચલત શા ીય સં ૃત ૃ ય

કળા)તથા અ ટાપદ આ મ (બારમી સદ મા ં ચલતગીતગોિવદ તર ક ઓળખાતી

સગંીત નાટ કા) વ ચે ઘ ુ ંસા ય જોવા મળે છે. આ િસવાય કથકલી ૃ ય અ ય

પારંપા રક તેમજ ધાિમક કળાઓ

મક ડુ યે , િથયા , થે યમ તથા પડંયાની સ હત અ ય લોક ૃ યો મક

પોરા નાઆટકમ નો પણ થોડો શ આ ૃ ય ધરાવે છે. આ સાથે સરં ણ કળા

(માશલ આટ) કલર પ યા નો પણ કથકલી ૃ ય ની શર ર ભગંીમા પર અસર પડ

છે. મલયાલમ િમિ ત સં ૃત અથાત મની વલમમા ંસા હ ય લખેલ હોવાથી

સામા ય મલયાલી લોકો પણ આને સમ શક છે.

અવાચીન સમય મા ં,

કથકલી ૃ ય ના આ િુનક કરણ, ફલાવવા તેમજ ચલત બનાવવા માટ નવી

દ હ મા ંઇ.સ. ૧૯૮૦મા ંકથકલી તરા ય ક થપા ુ ંછે. આ ક મા

પૌરાણીક કથા જ ન હ પ ્ ં ુ અ ય ઐિતહાિસક િવષયો, રુોપીયન તેમજ

શે સપીયરના નાટકો પર પણ નવા નાટકોની રચના કર છે. વતમાનમા ંતેમણે

શેકસપીયર ના ઓથેલો અને ીક રોમન રુાણ કથા સાઈક એ ડ પુીડ ની પણ

રચના કર હતી.

કથકલી ૃ ય પાચં કળાઓ ુ ંિમલન મનાય છે

૧.ભાવ (નાટ મ, અહ ચહરાની ભાવ ભંગમા ારા અભ યિત પર જોર અપાય

છે.)૨. ૃ ય ( ૃ ્તેમા ં ૃ ય સાથે શર ર , હાથ પગ આદના હલન ચલન પર જોર

અપાય છે)૩. ુ ા ( ૃ યમ આમા ંહાથની ુ ાઓ ારા યા ય ત કરાય છે )૪

ગાન/ મોઢથી ગવા ુ ંગીત ૫. સગંીત વા ોનો યોગ વા મ. આ સીવાય પણ

ગીતના શ દો પણ એક ગ છે . ને સા હ ય ્કહ છે,અને તે ગીત સગંીતનો એક

ભાગ છે કમક તેને તૃમ , ૃ યમ અને નાટ મનો સહાયક મા મનાય છે.

આ પારંપા રક ર તે કથકલી ૃ યની ૧૦૧ ૃ ય ના ટકા હતી, યાર અ યાર તેની



ી ભાગની કથાઓ જ દિશત થાય છે. તેમાની લગભગ દરક ના ટકા તો આખી

રાત લાબંી ચાલે તેટલી લાબંી હોતી હતી.પરં ુઆજ કાલના સમય મા ં ૂંકા સં કરણ

લોકિ ય છે .આથી કોઈ ન ટકા ણ ક ચાર કલાક જ ચાલે છે. ઘણા રંગમચં

દશનમા ંઆખી કથા ન દિશત કરતા ંવાતાનો અ કુ ભાગ જ બતાવાય છે.આ

કથકલી ૃ ય ને ણૂ ર તે માણવા તે વતાનીએ ણકાર પહલેથી મેળવી લેવાથી

વ ુસાર ર તે સમ ણી શકાય છે.

સૌથી વધાર ચલત કથાઓ છે ક યાણસૌગધંીકામ (ભીમ ુપાચંાલી માટ લ

લાવવા), નળચ ર ્(નળ ચ ર ), ુ ય ધન વધ ્( ુ ય ધનનો વધ), ક ચક વધ ્

(ભીમ અને ૌપદ ની એક કથા), ક રાત ્(અ ુન અને િશવ ુ ં ુ ), કણ શ થ ્

(મહાભારતનેએ કથા), નીળલ ુ ુતેમજ ભ કાળ િવજય .્ અ ય કથાઓ મક

ુ ચેલ ૃ મ,સા તાગોપાલમ,બા લિવજય ,્ દ ાયગ ,્ ુગમીની વય વર ,્

કાલકયવધ ,્ બકવધમ, તુનામો મ, ભુ ાહરણ ,્ બા લવધ ,્ ુકમાગંદ

ચ ર ,્ વાવણો ભવમ,નરકા રુવ અ્ ,્ઉ રા વયવંર ,્ હ રશચં ચ ર ,્ કચ-

દ યાની અને કામસ વધ ્ ુ ય છે.

આ કળાને વ ુ ચલત બનાવવા હાલમા ંઅ ય સં ૃિત તથા રુાણ કથામાથંી પણ

વાતા લઈ તેના પર ૃ ય ગોઠવાયા છે. દા.ત. બાઈબલમાથંેએ મેર મેડલીન,

હોમરની ઈલયાદ, િવ લયમ શે સપીયરની કગ લીયર તેમજ ુ લયસ સીઝર

અને ગોથે ની ફો ટ.

કથલક ના ૃ યના ગીતોમા ંવપરાતી ભાષા ને મણ વલમ તર ક ઓળખાય છે.

આ ૃ ય મોટ ભાગે ૂ મ થી ભાર એવા કણાટક સગંીત પર કરાય છે, તે િસવાળ

સરળ સગંીત પર પણ કથકલી કરાય છે . ને સોપાનમ કહ છે. આ શૈ લ ળૂના

મં દરમા ંથતા ૃ ય પરથી ઉતર આવી છે એમ મનાય છે.

પારંપા રક ર તે તો કથકલી દશન આખી રાત ચાલે છે તેમજ પરોઢ ણૂ થાય

છે.આજ કાલ તો મા ૩ કલાક ક તેથી પણ ૂંકા સમય ના માટ દશન જોવા મળે

છે. કથકલી ૃ ય ાય: એક મોટા દ પ ને કાલીિવલ ુ કહ છે તેની સામે દિશત

કરાય છે. (લાક - ૃ ય, િવલ ુ - દ વો). મા ં ના રયેલ તેલ વપરાય છે. ાચીન



સમયમા ંરા ના મહલો, મં દરો અથવા તો જમીનદારો વગેરની સામે યાર આ

ૃ ય ચાલ ુ ં યાર કાશ નો એક મા ોત આ દ વો જ હતો. આ ૃ ય ના ટકા

ગીત તથા વા સાથે શ થાય છે. તાલ વા ોમા ંચે ડા, માદલમ તેમજ ારક

એડકાનો સમાવેશ થાય છે.આ સાથે જ ુ ગાયક (પો ાની) તથા ઉપગાયકો

(સ ગીડ ) એક ચે ગીલા નામની ધા નુી ચ ત લાકડાની દાડં ની મદદથી વગાડ

છે,મં રા વગાડ છે.આ કલાના નાયક અથવા નતક ારય કોઈ પણ બોલતા

નથી. તેઓને કહ ુ ંહોય તે પોતાના ૃ ય, હાથની ુ ાઓ તથા ભાવ ારા ય ત

કર છે (એક બે પા ને છોડ ને.)

કથકલી નતક એ કલર પયા ના (એક ુ રમત) અ યાસ ારા અ યતં એકા તા,

કૌશ ય તથા શા રર ક મતા કળવે છે. કથકલીના ૃ ય માટ જ ુર છે. અને આ

કળવણી ૮-૧૦ વષ ચાલે છે. કથકલીમા ંવાતાને હાથની ુ ાઓ તેમજ ચહરાના

ભાવ ારા સ વ કરાય છે. ચહરાના ભાવ નાટ શા પરથી ઉતર આ યા છે. આ

િસવાય કથકલી નતક માટ નતક ખની ક ક ના હલન ચલનની ખાસ તા લમ

પણ લે છે.

ળૂ ર તે તો ચોવીસ ુ ાઓ છે. જો બનંે હાથે સમાન ુ ા કરાય તો તેને સમાન

ુ ા કહ છે. પણ બે હાથે બે ુદ ુ ા દશાવી ને િમ ુ ા રચાય છે. આ વાતા

કહવાની ઈશારાની એક ભાષા છે.

કથકલી ૃ ય ના ભાવ ુ ય વે નવરસ પર આધા રત છે. છે ૃગંાર ,્ હા ય ,્

ભયાનક ,્ ક ુણ ,્ રૌ ,્વીર ,્બીભ ત ,્ અદ તુ ,્ શાતં ,્

કથકલી મા ં ી પા

કથકલી ૃ ય ની સૌથી વ ુરોચક વાત તેનો આકષક ૃગંાર શા (એટલે ક મેક

અપ). અ હ ૃગંારને મોટ ભાગે પાચં ભાગમા ંવગ ૃત કર શકાય

છે. પ ચા, કાથી, કર ,થાડ અને મી ુ ુ. આ કારને એક બી થી ુદા પાડતી

ુ ય વ ુછે ચહરા પર લગાવાતા રંગો છે. પ ચા (લીલો રંગ) આ રંગનો યોગ

ઉમદા નર ચા ર મના સા વક તેમજ રાજસી ણુોનો િમ ણ હો ્તેવા પા ોને

દશાવવા માટ થાય છે. તમો ણુ ધરાવતા રાજસી પા ો (દા.ત. રાવણ) ના પા ોને



દશાવવા લીલા રંગ સાથે ચહરા પર લાલ રંગ ના પ ાઓ દશાવાય છે. સં ણૂ ર તે

તામિસક પા ો (દા.ત. દાનવો)નો મેકપ લાલ રંગનો જ હોયછે. તેમજ તેમની દાઢ

પણ લાલ હોય છે. તેમને વુના તાડ (લાલ દાઢ ) કહવાય છે. િશકાર અથવા

ક ઠયારા ની ક ાના અસં ૃત તામિસક પા ો ાય:કાળા રંગે દશાવાય છે. અને

તેમને કર /ક ુથા તાડ (કાળ દાઢ )કહ છે. ીઓ તેમજ સા ઓુના પા ોને

ચળકતા પીળા વણના રંગ થી રંગાય છે. આ િસવાય પાચં ુ ય કારના ુગંાર

િસવાય અ ય ધુા રત આ િૃ પણ હોય છે. મક વે લા તાડ (સફદ દાઢ )

હ મુાનને દશાવવા માટ તથા પળ ુ ને શકંર ભગવાન અને બળભ ને

દશાવવા માટ છે..

કથકલીના સં દાયો (શૈ લઓ); સં દાય તર ક ઓળખાતી કથકલીની શૈ લઓ છે.

મા ંઆ ૃ યમી ૃ ય ૃિત, ુ ાઓ ુ ં થાન તથા ૃ ય ક વાતાને અપા ુ ં મહ વ

ને આધાર ુદ પડ છે.

કથકલીના ુ ય ણ શૈ લઓ છે:

૧.વે ા ુસં દાય ૨્.ક લાડ કોડન સં દાય ્ ૩.કપા લગ ુ સં દાય ્ હાલના

સમયમા ંઉ ર ય તેમજ દ ણી એવા બે જ કાર રહ ગયા છે.

કરાલા નાટનમ એ એક ૃ ય છે અને કથકલી પરથી ઉતર આ યો છે .તેમજ

ની રચના ુ ુ ગોપીનાથે વીસમીમી સદ મા ંકર હતી. ઘણી મલયાલમ ફ મો

મા ંપણ કથકલી નો યોગ કરાયેલો જોવા મળે છે.

૧.ભારતીય લેખીકા અ ુ ધતી રોય ના ુ તક ધ ગોડ ઓફ મોલ થે સમા ંકથકલી

ઉપર એક આ ુ ંવણન છે.

૨.અનીતા નારની નવલકથઅ મી ્તો કથકલી પર જ ચાલે છે.

કરળના કાસરગા ુ લામા ંતથા તટવત કણાટકમા ંકથકલીનો એક અ ય કાર

ચલત છે. ને ય ગાન કહ છે. જોક ય ગાન વેશ ષૂા તેમજ મેક અપમા ં

કથકલીને મળતો આવે છે. તે એક ર તે અલગ તર આવે છે ક અને તેમા ંડાયલોગ

પણ હોય છે.



ુચી ડુ

ુ ચ ડુ ૃ ય એ દશ ુ ંએક શા ીય ૃ ય છે. સમ દ ણ ભારતમા ં

ચલત છે. દશમા ંઆવેલ ૃ ણા જ લામા ં ુ ચ ડુ નામે એક ગામ પણ છે,

યા ંરહતા ા ણો ારા આ કળા િવકસીત થઈ આથી આ કળા ુ ચ ડુ ૃ ય

કહવાઈ. ૃ યની શ ુઆત મોટ ભાગે એક રંગમચંની અ કુ િવધી થી થાય છે, બાદ

મા ંદરક કલાકાર રંગમચં ઉપર આવી તે નાટકના પા ને સુગંત એવા નાનકડા

ગીત સગંીત તેમજ ૃ યની રચના મા ંપોતાનો પ રચય આપે છે ને દા ુ કહવાય

છે. યાર પછ ના ટકાની શ ુઆત થાય છે. ૃ ય મોટભાગે ગીત સાથે કરાય છે

તેમજ તે કણાટક સગંીતમા ંમઢાયેલ હોય છે. સગંીત ૃદંગ ,્ વાયોલીન, વાસંળ

તથા તં રૂાથી અપાય છે. નતકના આ ષૂણો એક હલકા વજનના લાકડા ૂ ુ ુ

માથંી બનેલા હોય છે.

યાિમની ર સગંીત નાટક અકાદમી દ હ મા ં ુ ચ ડુ

ૃ ય કરતા કલાકર છે. ૃ યની ચાલ એકદમ ચળકતી, ચપળ , વ ળુાકાર અને ઝડપી

પગલે થતી હોય છે. કણાટક સગંીત સાથે કરા ુ ં ૃ ય ભારતનાટ મ સાથે ઘ ુ ંસા ય પણ

ધરાવે છે. એકાક દશમા ં ુ ચ ડુ મા ં' િત વર '્ તથા 'િત લના'નો સમાવેશ થાય છે

યાર ૃ ય મા ંઘની રચનઓ છે મા નતક ભગવાન મા ંિવ લન થઈ જવાની ઈ છા

ય ત કર છે, અથવા તો આ મા ુ ંપરમા મા સાથે િમલન.

ભરતનાટ મ તેમજ ુ ચ ડુ ૃ યમા ં ૃ ય શૈ લના

ફરફાર ઉપરાતં અ કુ કારના ૃ યો એવા છે મા ુ ચ ડુ મા ંજ કરવામા ંઆવે

છે. મા ં હાસ કર ને તરંગમ તર ક ઓળખાતો ૃ યનો એક કાર ની દર

નતક કાસંાના ાસંની કનાર પર ઉભો રહ ૃ ય કર છે. ઘણી વખત નતક માથે ુ ંડ

તર ક ઓળખા ુપાણી ભર ુ ંપા ઉપરાતં હાથમા ંદ વા લઈને ાસં પર ૃ ય કર

છે. ૃ યના તે નતક દ વા ઓલવી દ છે તેમજ તે પા ના પાણી વડ હાથ ધોય છે.

ભરત નાટ મ તથા ુ ચ ડુ ના વ ોમા ંપણ બૂ ભ તા જોવા મળે છે.ભરત-

નાટ મના વ ોમા ંઅલગ-અલગ લબંાઈના ણ પાખં હોય છે સાડ ના ફલાતા

પાલવ વા જ લાગે છે. ુ િછ ડુ ૃ યના વ ોમા ંભરત નાટ મના વ ોની સૈથી

લાબંી પાખં ટલો એક જ પાખં હોય છે.



ુ િછ ડુ ૃ યમા ં૨૦મો કરણ ૃ ય ાય: કરવામા ંઆવે છે. અને છ પદભેદ

િસવાય ુ ચ ડુ બતક અ કુ અ ુ ુ ુઅથવા અડ ુની પારંપા રક શૈ લ પણ વાપર

છે મ ક છૌક ,્ ક રન ુ, ુ પી આ ુ ,ુ ઓ તા ુ ,ુ રા ુ ,ુ પ ાના ુ. ભરતનાટ મ અથવા તો ભારતનાટ મ એ તાિમળના ુ ે મા ંઉ મ પામેલ એક

શા ીય ૃ ય શૈ લ છે. ભારતનાટ મ સાથે મોટ ભાગે શા ીય સગંીત જ સલં ન હોય

છે. આ ૃ યને તેની ેરણા ાચીન ચદંબરમ ભગવાન ના મં દરના િશ પો ઉપરથી

મળે છે.

નામની ઉ પિત:

ભરત નાટ મ એ શ દ ભાવ , રાગ, તાલ અને નાટ (શા ીય સગંીત ના ટકા)

પરથી ઉઅતર આ યો છે. આ , તે સૌથી યાત અને સૌથી વ ુ તુ થતી

ૃ ય શૈ લ છે અને સમ િવ મા ંઘણા નતકો તેને કર છે.[૬][૭] એનસાય લોપેડ યા

ટાનીકા એ ભરત નાટ મને ભારતના ૃ ય ુ ંસં ૃત વણન કહ છે. [૨]

પારંપા રક ળુર તે:

ાચીન સમયમા ંઆ નાટ ને મં દરોમા ંદવદાસીઓ ારા "દાસી મ" તર ક

તુ કરા ુ ંહ .ુ ુના હ ુ મં દરો પર કોતરલા િશ પો ભરતનાટ મની ુ ાઓ

આ પણ દિશત કર છે. એમ પણ મનાય છે ક આ ૃ ય એ વગનીઅ સરાઓ

ારા વગમા ંકરાતા દવી ૃ ય ુ ં ૃ વીય સં કરણ જ છે. હ ુ મં દર પરંપરામા ં

મં દરના દવને એક રાજસી મહમાન ની ર તે જોવાય છે તથા તેમના આનદં મોદ

તેમજ આરામ માટ દવોને ૧૬ કારની સેવાઓ અપણ કરાય છે. તેમાનંી જ એક

સેવા એટલે સગંીત અને ૃ ય. આ અથ જુબ ાચીન સમયમા ંરા ઓની મ જ

મં દરો પણ િશ ત નતકો અને સગંીતકારોને રખાતા તા.

કળ ગુમા,ં મોટા ભાગની દરક ભારતીય પારંપા રક કળા ુ ંક બ ુ મા “ભ ત”

રહ તેમજ તેની અસર હઠળ ભરતનાટ મ તથા કણાટક સગંીત બનંે નો િવકાસ



ભ તના િવષય ની આસપાસ જ થયો છે. એમ કહવાય છે ક ભારતનાટ મ એ

સગંીત ુ ં તૂ વ પ છે, તથા એક ઉ સવ છે, ભ ત દશાવવા ુ ંએક મા યમ પણ

છે. સગંીત તેમજ ૃ ય એક અિવભાગનીય વ પો છે; સગંીત ્(સગંીત) વડ જ

ૃ યની ની સકંપના થઈ શક છે.

ભરતનાટ મના ણ ુ ય ગો છે:

1. ૃ (તાલ બ ૃ યની ચાલ), 2.નાટ (નાટક ક કથાનો ગ),

અને 3. ૃ ય ( ૃ અને નાટ નો સગંમ).

તાિમલ ે મા ંખાસ કર ને તો તાં રુ (તાજંોર) હમંેશા િશ ણ તેમજ સં ૃિત ુ ંક

ર ુ ંછે.અને મરાઠ રા સરાબો (૧૭૯૮-૧૮૨૪)ના દરબારના યાત ચ ુ ક

ચ ૈ યા, પોનૈ યા, િસવાનદંમ તેમજ વડ વે એુ સગંીત તથા ભરતનાટ મને વ ુ

સ ૃ બના યા.ંઉપરાતં ભતનાટ મ શા ને નુ ુ થાન કર તેને તેના આજના

આ નુીક વ પમા ંલઈ આ યા.ં મા ંતેમણે અપા ર ,ુ િત- વરમ, વણ ,્

સદાન ,્ પદ ,્ અને િત લના વા વ પો ઉમેયા છે. આ ચાર ભાઇઓના

વારસદારો તાં રુના નં વાનર ક ૃ ય િશ કોના ળૂ ૂથના જ સ યો હતા. ળૂ

એમણે એક પથં થા યો.તથા તેમા ંમોટાભાગના લોકો શૈવ અ ા ણ હતા.ં અને

એમ પણ મનાય છે ક ભરતનાટ મ એ ળૂ તો ાચીન મં દર ૃ ય કાથીર ુ ં

ધુાર ત વ પ છે.

ભરતનાટ મ ને અ ન ૃ ય ગણવામા ંઆવે છે. માનવ શર રના

ઠૂ આ યા મીક ત વ દ ત અ ન ુ ં પ જ છે. આ ૃ યની પાચં ુ ય

કારોમાનંી એક છે મા૧ં. ઓડ સી (પાણી ુ ંત વ),૨. મોહ નીઅ મ(હવા

ત વ),૩. ુચી ડુ ( ૃ વી ત વ) અને ૪. કથકલી (આકાશ ત વ) જોવા મળે છે. એક

માણ તૂ ભરતનાટ મ નતકની ચાલ તથા ભાવ ભંગમા ડોલતી વાળા સમાન

હોય છે. યાર અ કુ ઢ ુ ત ઘરાના િસવાય અવાચીન ભરતનાટ મ એ

ભા યેજ નાટ યોગ (' ૃ ય યોગ ' તર ક ચલત) છે, એક પિવ આ યા મીક

પરંપરા,તર ક અ યાસ કર છે. ળૂ ર તે તો ભરતનાટ મ એ એક નતક ૃ ય હોય

છે, ના બે આયામ હોય છે,૧. લ ય, મા ં ી સહજ લા લ ય ણૂ રખાઓ અને



ચાલ હોય છે, તથા ૨.તાડંવ આનદં તાડંવ ્(તિમલ) (િશવ ુ ં ૃ ય) છે, મરદાના

આયામ, છે અને ચીનના યીન અને યાગં ની સમાન હોય છે. એમ મનાય છે ક

ભરતનાટ મ એ શા ત િવ ના અ ત વને ભૌિતક શર રના ૃગંાર કર ને

ઉજવવાની ાચીન િવચરધારાના તીક ૃ ય છે.

મણ રુ

ૃ ય

મણ રુ ૃ ય એ તો ભારતીય શા ીય ૃ યમાં ુ ંએક ુ ય ૃ ય છે. આ ૃ ય ુ ં

મ થાન ઈશાન ભારતના રા ય મણ રુમા ંથયો હતો. રા ય બમા ને અડ છે.

ચાર બા ુ પહાડ ઓથી ઘેરાયેલ મણ રુ રા ય ભારત ુ ય િૂમ તથા વૂ

ભારતના સગંમ થળ પર આવેલ છે. આ ે એ પોતાની એક આગવી સં ૃિત

િવકસાવી છે. આ મણ રુ ૃ ય એ આ સં ૃિતનો એક આગવો ભાગ છે. આ ૃ ય

રાધા અને ૃ ણની રાસલીલા ની આસપાસ જ ૂથંાયેલા હોય છે. આ ૃ ય મંજરા ક

કરતાલ અને પગં ક મણ રુ દંૃગશાં કતન ના સગંીત સાથે કરવામા ંઆવે છે.

અહ મણ રુ નતકો અ ય ૃ ય શૈ લની તાલ વા સાથે તાલ મેળવતા પગે

ુધં ુ બાધંતા નથી. યાર મણ રુ ૃ યમા ંઅ ય ૃ યોની મ નતકના પગ ને

ાર પણ જમીન પર ઠોકવામા ંનથી આવતા ંનથી. શર ર ુ ંહલન ચલન અને

હાવભાવ એકદમ ૃ ુ અને લા લ ય ણૂ હોય છે..

ાચીન કાળ

એક તા પ મા ં આ ૃ યમા ંઢોલ તેમજ મં રાને લઈ આવવાનો ેય રા યુી

તો પોક (બી સદ ઇ.સ. વૂ)ને આપે છે. આજના મણ રુ ૃ ય ુ ં વ પ તેને

૧૫મી સદ પહલામા ંમળે ુહશે તે શ જ નથી કમક ૧૫મી સદ ની આસપાસ

ૃ ણ ભ ત ચલત બની હતી. તેમજ આજ ુ ં ૃ ય વ પ મોટ ભાગે ૃ ણ ભ ત

પર આધા રત છે. મહારા ચ ગ-થાગં ખો બા ભા યચં (1759 – 1798 ઇ.સ.) એ

આ ૃ યને લીપી બ કર હતી, રાસલીલાના પાચંમાથંી ણની રચના કર

હતી, મહા રાસ, વસતં રાસ અને ુ ંજ રાસ, ને ઈ ફાલના ી ી ગોિવ દ

મં દરમા ંતેમના શાશન કાળમા ં દિશત કરાતી હતી. આ િસવાય તેમણે અચૌબા

બાગંી પારગની પણ રચના કર હતી. તેમણે ુમીલ તર ક ઓળખાતા એક િવ તૃ



પહરવેશની પણ રચના કર હતી. ગોિવદ સગંીત લીલા િવલાસ,એ એક મહ વ ણૂ

શા છે આ ૃ યની ળૂ તૂ વાતો ને વણવે છે તેનો ેય પણ તેને જ ય છે.

મહારા ગભંીર િસહ તાડંવ કારના બે પરગની રચના કર હતી,૧. "ગો ટા

ભાગંી પેરાગં" અને ૨.ગો ટા ૃદંાવન પારગ". મહારા ચં ક ત િસહ(ઇ.સ. 1849

– 1886 ), ઓ એક ા ૃિતક દંૃગ વાદક હતા,ંઅને તેમણે ૬૪ પગં ચોલમની

રચના કર હતી થા બે "લા ય " કારની પારગ, ૃદંાવન ભાગંી પારગ અને ૃબંા

ભાગંી પારગ. િન ય રાસની રચના ુ ં ેય પણ તેમને જ ય તેમ છે.

...........................................

અવાચીન કાળમા ં

મણ રુ ૃ યના નતકો

રિવ નાથ ટાગોરના ય નોથી આ ૃ ય બહારની ુ િનયામા ંવ ુ ચલત

બ યો.૧૯૧૯મા ંિસલહટ (આ યારના બાં લાદશમા)ંમા ંઆ ૃ યનો ગો ઠ લીલા

કાર જોઈને તેઓ એટલા ભાિવત થયા ક તેમણે ુ ુ ુ મ ં

િસહને શાિંતનીકતનમા ંબોલા યા.ં૧૯૨૬મા ં ુ ુ નભ ુમાર રાસ લીલા શીખવવા

અહ જોડાયા. અ ય ણીતા ુ ુઓ હ છે સેના રક િસહ રાજ ુમાર, િનલે ર

ખુજ અને અતો બા િસહઓને પણ આ ૃ ય શીખવવા યા ંબોલાવેલા હતા. તેમણે

ટાગોરને ઘણા ં ૃ ય બેસાડવામા ંસહાયતા કર હતી. [૩].

ુ ુ નભ ુમાર ૧૯૨૮મા ંઅમદાવાદ ગયા ં યા ંતેમણે મણ રુ ૃ ય શીખવાડ ુ.ં

ુ ુ બપીન િસહ આને ુબંઈમા ં ચલત બના યો. તેમના િસ પામેલા

િવ ાથ ઓમા ંહતા ંઝવેર બહનો, નયના, વુણા, દશના ઝવેર અને રંજના.[૪]

ના ુક , શ દશ: અને લાવ ય સભર ચાલ એ પારંપા રક મણ રુ ૃ યના લ ણો

છે. આ ૃ યમા ંવ ળુાકાર ચાલ રાખી તેમા ંકોઈ પણ કારની ચકા , ઝટકા વી

ચાલ , ક અણીયાળ ક સીધી રખાની ચાલને ૂર રખાય છે. આને પ રણામે મણ રુ



ૃ ય એક વ ુપડતીએ ઉઠક બેઠક િવનાનો સરળ સપાટ અને િનમળ ૃ ય લાગે છે.

પગની હલન ચલનને સં ૂ ્શર રના હલન ચલન સાથે ક જોવમા ંઆવે છે. પગના

હલન ચલન કરતી વખતે નતક પોતના પગનો આગળનો ભાગ પહલા જમીન પર

કૂ હ અને એડ નો ભાગ પછ . ૂટંણ અને પગના સાધંાનો ઉપ ગ અ કારતક

ર તે ચકાના શોષણ માટ કરાય છે. નતકના પગ તાલના ટ પા પર ન હ પણ

તેનાથી અ કુ પળ પહલા જ ચકવા મા ંક કૂવામા ંઆવે છે આમ તે તાલને

અસરકારક ર તે દશાવે છે.

મણ રુ ૃ ય સાથે સગંીત માટ એક તાલવા પગં, એક ગાયક,

નાનકડ મં રા એક તારવા પેના અને એક વા વુા વાસંળ હોય છે. તાલ વા

હમંેશા રુષ કલાકાર વગાડ છે. પગં કલાકારને થમ પગં વગાડતા શીખવાડ ને

તેમને ૃ ય ની તા લમ અપાય છે. આવા ૃ ય મા ંનતક પગં વહગાડ છે તેને પગં

ચોલમ કહ છે. મણ રુ ૃ યમા ંગવાતા ગીત મોટ

ભાગે જયદવ, િવ ાપિત,ચડં દાસ, ગોિવદદાસ ક ાનદાસ ારા ર ચત ાચીન

કિવતાઓ હોય છે સં ૃત, મૈિથલી, જ ક અ ય ભાષામા ંહોઈ શક છે.

મો હનીય મ

મો હનીઅ મ એ કરળ રા યમા ંિવકસીત એક પારંપા રક દ ણ ભારતીય ૃ ય

છે. ભારતના આઠ પારંપા રક શા ીય ૃ યો માનંો આ એક ૃ ય કાર છે. આ

ૃ ય એ બૂ લા લ ય ણૂ ૃ ય છે તેમજ તેને ીઓ ાર જ એકલ ૃ ય તર ક

તુ કરાય છે. મો હનીય મ એ સં ા "મો હની" શ દ પરથી આવેલ છે નો

અથ થાય છે “ એવી ી લોકોને મં ુ ધ કર છે”. તથા “ય મ” ક “અ મ”

નો અથ થાય છે :”શર ર ુ ંમનમોહક અને લા લ ય ણૂ હલન ચલન”.

"મો હનીય મ" આ નામનો મતલબ થાય છે ક "મો હની ુ ં ૃ ય".

િવ ુભગવાને મો હની ુ ં પ ધારણ કરવાની બે કથાઓ ચલત છે. મા ંએક

કથામા ંસાગર મથંન બાદ અ રુો ારા થનાર અ તૃપાનને રોકવા માટ

ભગવાન િવ ુએ મો હની પ ધારણ ક ુહ ુ.ં યાર બી કથા અ સુાર

ભગવન િશવને ભ મા રૂથીએ બચાવવા માટ ભગવાન િવ એુ મો હની પ



ધારણ ક ુહ ુ.ં મો હનીય મ એ નામ કદાચ ભગવાન િવ ુના મો હની પ

પાછળ પડ ુ ંહોઇ શક છે, ૃ યની ુ ય સકં પના નુી ેમ અને ભ ત છે.

તેથી આ ૃ ય િુતના નાયક હમશા િવ ુઅથવા ૃ ણ જ હોય છે. ાચીન

સમયમા ંઆ ૃ યને દવદાસીઓ ારા મં દરોમા ં તુ કરા ુહતો. છતાપંણ

આ ૃ ય પર ુ ુ અને કોડ ય મનો ભાવ જોવા મળે છે. મો હનીય મ એ ૃ ય

અને કિવતામા ં ૂથંાયેલ એક નાટક હોય છે.

આ ૃ ય ઉપર દ ણ ભાતની બે ૃ ય શૈ લ ભરતનાટ મ અને કથક લી ની

અસર પણ જોવા મળે છે. આ ૃયની સકં પના રા વાિત િત ુનલના

દરબારમા ંતાં રુના ૃ ય ચ ુ કોણમા ંના એક એવા વડ વે ુ ારા તૈયાર

કરવામા ંઆવી હતી. પહોળ કમરને લાવીને ઉ વ શર રની આ ુબા ુની તરફ

હળ ુ ંચલનએ જ આ ૃ યની િવશેષતા છે. કરળની િવશેષતા એવા પામ

(ના રયેળ) ના ૃ ને અને કરલની નદ ઓના વહણના તીક સમી હોય છે.

તેમજ આમા ં ુલ ૪૦ િવિવધ ળૂ ચાલ હોય છે ને 'અટ કુલ' કહ છે.

આ ૃ યનો પહરવેશ સોનેર ડ કનાર વાળ સફદ સાડ પે હોય છેઅને

તેને”કસા ”ુ કહ છે. આ ૃ ય ાચીન સા હ યીક રચના હ ત લ ણ દ પીકાને

અ સુર છે મા ંહાથની ુ ાઓ ઉપર િવ તુ િવ લેષણ છે. ૃ યના સગંીતમા ં

િવિવધ લય હોય છે ને “ચો ”ુ કહ છે. આ સગંીત ુ ંગાયન મણી વલમ

ભાષામા ંહોય ચે મલયાલમ અને સં ૃતના િમ ણથી બને છે.

સ ીયા ( સ ીયા

ૃ ય)

ભારતના આઠ ુ ય શા ીય ૃ યમાનંી એક ૃ ય શૈ લ છે.ભારત મા ંઅ ય

શા ીય ૃ યોમા ંચડતી પડતી અને નુજ વનના દોર આ યા ંપણ સ ીયા ૃ ય

તેના જનક, આસામના વૈ ણવ સતં ીમતં સકંરદવાના સમયથી ( ૧૫મી સદ

મા)ં જ એક વતં કળા રહ છે. સકંરદવાએ સ ીયા ૃ યની રચના ને ક ય

નાટ તર ક ઓળખાતા આસામી એક-અભનય નાટકના રૂક તર ક કર છે. આ

કળાને ાય: સ તર ક ઓળખાતા આસામી મઠમા ં દિશત કરાતી હતી. આ

પરંપરા સ મા ંિવકસી અને લી ફાલી છે, માટ આ ૃ યને પણ સ ીયા ૃ ય તાર ક



ઓળખવામા ંઆ ુ.ં આ પણ સ ીયા ૃ ય સ ની બધં દ વાલોમાથંી બહાર

નીકળ બ ુમોટા ફલક પર િુત પા ુ ંહોય છે, પણ હ ુ તેને ધાિમક િવધી અને

એ યાઓમા ંક માટ તે ૫૦૦ વષ પહલા ંબનાવવામા ંઆ ુ ંતે જ ર તે તેનો

ઉપયોગ થાય છે. સ ીયા ૃ ય ુ ંહાદ મોટભાગે રુાણ કથાઓ મા ંજ હોય છે.

રુાણ કથાઓ તેમજ તેમા ંરહલ ાન લોકોને સરળ, મનોરંજક, તા કા લક તથા

રોચક શૈ લમા ંસમ વવા ુ ંઆ એક ઉ મ મા યમ હ ુ.ં પારંપ રક ર તે

સ ીયા ૃ ય મા ભોકોત (ભો ત ક ભ ત - ુ ુષ સા ઓુ) ારા જ મઠમા ંઅ કુ

ખાસ ઉ સવોએ ર ૂ કરા ુ ંહ ુ.ંવતમાન સ ીયા ૃ ય મચં પર સ િસવાયના ી

અને ુ ુષ કલાકારો ારા પણ ર ૂ કરવામા ંઆવે છે તેમજ તેમા ંપૌરા ણક કથાઓ

િસવાયના અ ય િવષયો પણ આવર લેવાય છે. સ ીયા ૃ યની ઘણી શૈ લઓ છે:

અ સરા ૃ ય, ચાલી ૃ ય, દશાવતાર ૃ ય, મ ચોક ૃ ય, ન ુઆ ૃ ય, રાસ ૃ ય,

બેહર ૃ ય, રાજઘર યા ચાલી ૃ ય, ગોસાઈ બેશ, ગોપી બેશ, ઝ રુા, ના ુ

ભાગંી, બાર બેશ, અને ૂ ધારા તેમાનંી અ કુ છે. સ ીયા ૃ ય

પણ, નાટ શા , અભનય દપણ, અને સગંીત ર નાકરની મ િન પણ થં તેમજ

નાટ કલા વા ંશા ીય ૃ યના ંઆવ યક િસ ાતંો ધરાવે છે. વી ર તે િવિશ ટ

નાટ શાળા (માગ), તેમજ ૃ ( ુ ૃ ય), ૃ ય (ભાવ ૃ ય) અને નાટ

(અભનય)ના ંિવિવધ પાસાઓ સ ીયા ૃ યના ંઅભ ગો છે. શા ીય ૃ ય

સ ીયા ૃ યને બોરગીત તર ક ઓળખાતી સગંીત રચના પર ભજવવામા ંઆવે છે.

માનંી અ કુ રચનાઓ તો સકંરદવાએ પણ કર હતી. આ રચનાઓ રાગ પર

આધા રત હોય છે. આ ૃ યમા ંવપરાતા વા ો છે ખોલ (ઢોલ), તાલ (મં રા) તેમજ

વાસંળ છે. અ ય વા ો વા ક વાયોલીન તેમજ હારમોિનયમ હાલમા ંઉમેરાયા છે.

તેમના વ ો મોટ ભાગે પટ ક આસામ પટ તર ક ઓળખાતા રશમમાથંી જ બનેલા ં

હોય છે, અને ના પર કલા મક ૂથંણ હોય છે. વાભાિવક ર તે જ આ ૃ યના

આ ષૂણો પણ પારંપ રક આસામી ઢબના હોય છે.

ઓગણીસમી સદ ના ઉ રાધમા ંસ ીયા ૃ ય આસામના સ ોની ચાર

દ વાલોમાથંી નીકળ ને બહાર આ ુ ંછે. તે મઠમાથંી નીકળ ને મહાનગરોમા ંઆ ુ ં

છે. સ ો ારા કઠોર િશ ત તેમજ સયંમ ુ ંપાલન કરવામા ંઆવ ુ ંહ ુ,ં ને કારણે



૧૯મી સદ ના ં વૂાધ દર યાન આ ૃ યને ઉ ચ ધાિમક યાકાડં તર ક મા મઠના

ુ ુષ નતકો ારા જ ભજવવામા ંઆવ ુ ંહ ુ.ં પારંપ રક ુ ઢગતતા, અ કુ િસ ાતંો

યે ુ ંસખત વળગણ તથા અકાદમીક સશંોધન ન થવાને કારણે આ ૃ ય એક

શા ીય ૃ ય તર ક બૂ મોડ મોડ લોકોની નજરમા ંઆ ુ ંછે.અને તેને બૂ મોડ

મોડ શા ીય ૃ ય તર ક મા યતા મળ છે . ૧૫મી નવે બર ૨૦૦૦ના રોજ સગંીત

નાટક અકાદમીએ આ ૃ યને ભારતના આઠમા ંશા ીય ૃ ય તર ક મા યતા આપી

છે.

ભારતીય શા ીય ૃ ય તર ક મા યતા ન મળવા અને કોઈ જ સં થાનો આધાર ન

હોવા છતા ંપણ આ ૃ યએ સદ ઓ ધુી પોતાની આગવી શૈ લ, પરંપરા તેમજ

ૂ મતાઓ ળવી રાખી છે. સ ીય ૃ યની તેમની મઠ પરંપરાને વળગી રહવાનો

એક ફાયદો એ થયો ક તે ુ ં ળૂ ત વ, િવિશ ટ શૈ લ અકબધં ર ા ંછે. વતમાનમાઆં

ૃ ય શૈ લએ આસામના સ ોના ંપાવક સગંમાથંી નીકળ ને િવ ના ંલૌ કક રંગમચં

તરફનો વાસ આરં યો છે યાર તેની લા ણકતાઓ ુ ં ુ યાકંન કરવાનો સમય

પાક ર ો છે.

સગંીતના સાધકો

આદ ય રામ

યાસ (1819 –

1880)

મા નવ વષની વયે આદ ય રામના ંહલકદાર કંઠ અને મ રુ અવાજની યાતી

સાભંળ ને ુનાગઢના નવાબે તેમને લખનૌ ના ઉ તાદ ન મુીયા ંપાસે શા ીય સગંીત

તાલીમ લેવા મોક યા ંતાલીમ લઇને િનપણ બનેલા આદ યરામ ને રાજય ગાયક

તર ક િનમવામા ંઆ યા હતા.સગંીતકાર તર ક આદ યરામ ની યાતી ભારતની

સગંીતની ુ િનયામા ં ણુે ણુે યાપી ગઇ હતી.

પડં ત ઓમકાર

નાથ ઠાકોર

(1897 – 1967)

જ મે,કમ તથા આચારિવચાર જુરાતી પડં ત ઓમકારનાથે,ભારતીય સગંીત

સાધના અને િસ ધી વારા રા અને રા ય ય કત તર ક અનો ુ થાન ા ત

થ ુછે.તેમને પડં ત િવ ુદ બગરં પ ુ કર ને િન ા મા ંસગંીતની આકર સાધના કર

હતી. ઇ.સ 1953 મા ં ડુાપે ટ ખાતે મળેલી ‘િવ શાતંી પર ષદ મા’ં મા તેમણે ભારત



ુ િતનીધી વ કર ને ભારતીય સં ૃતી ુિવજય વજ ફરકા યો હતો.ભજન અને ભાવ

ગીતોની તેમની ર ુઆત અ વુ હતી તેમણે સગંીત િવષયક િવ તા ણુ થંો પણ

લ યા છે.

મહારાણા

જયવતંસ હ

(1904 – 1981)

જુરાતમા ં રાજવી ુળોમા ં સાણદં નરશ જયવતં સ હ ુ નામ સગંીત ેમી અને

સગંીત શા ના ાતા તર ક મોખર છે.ભ કત અને સગંીત તેમની સં કાર વારસમા ં

ા ત થયા હતા.તેમના દાદા જલતરંગવાદક હતા.અને તેમના ં િપતા સગંીત તેમજ

તબલા વાદક રસ ધરાવતા ં તેમને સગંીત, કંઠય સગંીત,સીતાર, વીણા અને િવચી

િવણા ુ ંિશ ણ લી ુહ .ુસાણદંબા નુા ંઆ સગંીત ેમને કારણે ભારતભરના યાતનામ

સગંીતકારો તેમની પાસે આવતા.

અિવનાશ યાસ

(1912 – 1984)

શ દ અને રુની સરવાણી વહાવનાર તથા ગીત ગરબાને જુરાતમા ંઘરે ઘેર ુજંતા

કરનાર અિવનાશ યાસનો જ મ અમદાવાદ મા ંથયો હતો.તેમના ગીતની પહલી રકડ

ઇ.સ. 1940 મા ંતૈયાર થઇ હતી.એમના શ દ અને બદં શની બૂી એમની રચનાની

સરળતામા ંહતી, તેમના ગીતો લોકહયે જડાઇ જતા ંહતા.તેમણે આશર 12000 ગીત

લ યા છે અને એટલા જ ગીતોને બંદશ આપી છે.તેમણે 175 જુરાતી ફ મો સહ ત

250 ફ મોમા ંસગંીત આ ુછે.ઇ.સ. 1970 મા ંભારત સરકાર તેમને પ મ ીનો ઇલકાબ

આ યો હતો.

િન ુમઝ દુાર

(જ મ : 1915)

તેઓ બાળપણમા ં ઉ તાદ ફયાઝખા ં તેમજ ઉ તાદ ઇમામલીખાન પાસે સગંીત

શી યા હતા. ુબંઇમા ં તેઓ રવી સગંીત અને બસંર વાદન શી યા.તેમણે ઇ.સ

1937મા ં વારણસી જઇને ઉ ર હ ુ તાની લોકસગંીત, ુમર અને દાદરા શૈલીના

સગંીતની આરાધના કર , ઇ.સ.1954 મા ં તેઓ વર ક નર કૌ દુ મનથી સાથે

લ ન િંથથી જોડાયા.એમણે હ દ ફ મ ‘ગોપીનાથ’ સ હત અનેક ફ મોમા ં સગંીત

દ દશક તર ક કામ ક ુ છે. િન ુમઝ દુારની ગીત બદં શોમા ંકા ય અને સગંીતના

ડા રસની અભ ય કત થાય છે.

દલીપ ધોળ કયા (1921‐2011)

યાતનામ સગંીતકાર ધોળ કયાની જ મ ુનાગઢમા ં થયો હતો.તેઓ સરકાર

નોકર છોડ ફ મ ે મા ંજોડાયા. જુરાતી અને હ દ મળ ુલ ૩૫ ફ મોમા ં તેમણે

સગંીત િનદશક તર ક કામ ક ુછે. મા ં‘કં ુ’, ‘મેના ુ ર ’ અને ‘ડા ુરાણી ગગંા’ ુ ય

છે.



ે ુ દવેટ યા

(જ મ : 1924)

ઇ.સ. 1942 થી તેમણે નાટકો અને ગરબારના કાય મમા ંસગંીત િનદશક તર ક કામ

ક ુહ ુ.ં ઇ.સ 1954 થી આકાશવાણી ઉપરથી સગંીત પકો અને તેમણે રચેલા ં વરાકંનો

જુરાતના સગંીતરિસકોને સાભંળવા મ યા હતા.ંતેમણે અનેક નાટકોને સગંીત થી

સ ્ યા ં હતા ં અને ‘કોથીનો દ કરો’ ફ મમા ં કણિ ય સગંીત આ ુ હ .ુ જુરાત

સરકાર તેમને અનેક રુ કારો અને સગંીતના એવોડથી નવા યા છે.

ુ ુષોતમ

ઉપા યાય (જ મ

: 1934)

પોતાના કંઠની ઘેર મ રુતાને લીધે ુ ુષોતમ ઉપા યાયે જુરાતમા ંઆગ ુ થાન

ા ત ક ુછે.તેમનામા ંગાયક તથા વરકાર તર કની વાભાિવક િતભા હતી, તક

મળતા પીષાઇ,અ ભુવે ુ ટ અને જુરાતી ગીત મહફ લો ુ ંઘર ુ ંબની,તેમણે

જુરાત, ભારત અને િવદશોમા ંઅનેક કાય મો આપીને લોકિ યતા હાસંલ કર છે

ગૌરાગં યાસ

(જ મ : 1940

છે લા ણ દાયકાથી સગંીત ે ે ૂ યવાન સેવા આપનાર ગૌરાગં યાસને

સગંીતના સં કાર િપતા અવીનાશ યાસ અને માતા વ બુહન પાસેથી ળુ થુીમાથંી જ

મ યા છે. ’લાખી લાણી’ તેમની સગંીત િનદશીત થમ ફ મ હતી. જુરાત સરકાર

તેમને ણ ફ મો માટ ે ઠ સગંીત િનદશકનો એવોડ આ યો હતો.

આિસત દસાઇ

(જ મ : 1951)

) માતા મ રુ બહન અને િપતા ુ ંજર બહાર દસાઇ પાસેથી ગળ થુીમા ં જ

સગંીતનો વારસો મેળવના આિસત દસાઇએ તે વારસાને દ પાવીને તરા ય

સીમાડા સર કયા છે. ભારતમા ં તમામ રડ યો અને ટ વી થાનો પરથી તેમના

કાય મો િનયિમતપણે ર ુ થાય છે. 25 જુરાતી ફ મોમા ં તેમણે પા ગીતો ગાયા

છે.’સોનબાઇની ુદંડ ’ (1976) ગાયેલા ગીતો માટ તેમને જુરાત સરકાર તરફ થી

ે ઠપા ગાયકનો એવોડ મ યો હતો.સર રચાડ એટનબરોની ફ મ ’ગાધંી’ મા ં

’ર પુિત રાઘવ’ ભજન આિસતે ગા ુ ં હ .ુઇ.સ. 1982 મા ં એિશયાડ સગેં તેમણે

આપેલી સેવાઓ બદલ રા પિતએ તેમને ‘એિશયાડ યોિત ચં ક’ આ યો હતો,

પ મ ી એવોડ સમક છે.

પરશ ભ (1950

– 1983)

પરશ ભ એક ઉ મ ગાયક વરકાર અને અભનેતા હતા.એક દશકાની કાયશીલ

જ દગીમા ં તેમણે 25 – 30 વષ ુ કામ કર નાં ,ુએવો તેમનો ઉ સાહ હતો. ગુમ

સગંીતની ુ નીયામા ંએ છવાઇ ગયા હતા.એ જયા ં જતા યા બધે પોતાની મોહ ની

પાથર દતા.તેમણે અસં ય ગીતો ગાયા, વર રચનાઓ કર ,અનેક િશબીરો અને સં કાર

કાય મોમા ંભાગ લીધો.તેમણે વર બધં કરલા ગીતોની એક ા ય કસેટ પગટ થઇ છે.



ુ લાભાય કાગ

(1904 – 1977)

) લોકસાહ યના ં ઘૂવતા મહરામણ સમા ુલા કાગ મહાન કિવ,કથાકાર અને લોક

ગાયક હતા.લોકસા હ યના ં ે ે તેઓ એક ગુ ુસ ન કર ગયા.તેઓ ‘કાગ બા ’ુ

લોક િ ય હતા. કિવ કાગના કંઠ થી વહતી લોકસા હ યની ગગંાધારામા ંનીમજન કર ુ

એ એક લહાવો હતો. સતં કુતાનદંની ૃપા થી એમના મા ંકિવતા ની સરવાણી ટ

અને એમા ંથી અલૌક ક કિવતાનો દ રયો ુઘંવતો હતો.એમની વાણી ‘કાગવાણી’ આઠ

ભાગમા ંઅ ર દવા પામી છે.કાગબા મુા ં કંઠ, કહણી અને કિવતા ુ ભુગં સમ વયે

થયો હતો.ભારત સરકાર પ મ ીના ંખતાબ થી એમ ુબ મુાન ક ુહ .ુ

હ ુ ગઢવી

(1929 – 1965)

) ક ું બલ ડાયર ને દરબાર ગઢમા ં ની વ ચે લાવવા ુ ંયશ વી કાય કરનાર

ગઢવી દ યગાયક હતા.ઝવેરચદં મેઘાણી એ સં હ ત કરલા ંલોક સા હ યને પોતાની

અધ તુ ગાયક વારા ઘર ઘર ધુી,લોક હયા ધુી પહ ચડવા ુ ેય હ ુગઢવીને

ફાળે ય છે.તેઓ લોકગીતો, ુ હા, છદં, વગેર ને પોતાની હલકદાર શૈલીમા ંર ુ કર ને

લોકો ને રસ તરબોળ કર કુતા હતા.

ુગંમ સગંીતના

અ ય સાધકો :

રસીકલાલ ભોજક; ભાયલાલ બારોટ; રાસબહાર દસાઇ; જનાદન રાવળ; નૈનશ ની;

સૌમીલ નુશી; યામલ નુશી; સજંય ઓઝા; હષ દા રાવળ; િવભા દસાઇ; ધુાબહન

દવેટ યા; મ ુ દુન શા ી; રુશ ની; બસંર ભ ; શશીકાતં; સરોજ ુદંાણી; ુ ુ ંદ

યાસ;રા શાહ; ક મુાન પારઘી; રુ ુલા પર ખ; માલતી લાગં; બીપીન ચા ;ુ

જગદ પ િવરાણી; ુ પા છાયા; િવ ુ યાસ; િપનાક ન મહતા; ા છાયા; કૌ દુ નુશી;

સીમા િ વેદ ; જયેશ નાયક; પાિથવ ગોહ લ; સચીન લીમયે; આશીતા લીમયે;

લોક સગંીતના અ ય સાધકો : દાસી વણ; હોથી મુરા;અભરામ ભગત; ઇસમાયઇ

વાલેરા; રિવ; ભાણ; મોરાર; રોહ દાસ; પીપા ભાગત; ીકમ; ેમ સાહબ; િપગળ

િસભાઇ; શકંર દાન ; મેઘાનદં ગઢવી; મે ુભા મેઘાનણોદ;િપગળ સ હ મેઘાનદં;

રતી ુમાર યાસ; મ ુ દુન યાસ; લાખા ગઢવી; બ ભુાઇ ગઢવી; દવાળ બહન ભીલ;

કરસન પઠ યાર; નાન િમ ી; અ પુમ યાસ



લોક ૃ ય

ગરબો ગરબો શ દ ‘ગભદ પ’ ઉપરથી બ યો છે. જુરાતમા ંશ ત ૂ ચલત થઇ યારથી

ગરબો લોકિ ય છે. ગરબામા ંમાટલીમા ંિછ ો રાખીને દ વો ગોઠવવામા ંઆવે છે. આ

ગરબાને માથા ઉપર લઇને નવરા ીમા ં ીઓ આ શ કત બકા, બ ચુરા વગેરના ગરબા

ગાય છે.

રાસ હ લીસક અને લા ય ૃ યમાથંી તેનો જ મ થયો છે. વૈ ણવ સં દાયની અસર વધતા ંરાસ

લોકિ ય બ યો છે

હાલી ૃ ય હાલી ૃ ય રુત જ લાના ૂબળા આદવાસીઓ ુ ં ૃ ય છે. એક પ ષ અને એક

ી ગોળાકારમા ં ગોઠવાઇને, ક મર ઉપર હાથ રાખીને નાચે છે.સાથે ઢોલ અને થાળ

વગાડતા ંહોછ છે.

ભીલ ૃ ય પચંમહાલના ંભીલ ૃ યો પૈક ુ ધ ૃ ય િવશેષ ણી ુછે. ુ ધ ુ ંકારણ ેમસગં હોય

છે.આ ૃ ય ુ ુષો કર છે.ઉ માદમા ંઆવી જઇને તેઓ ચચયાર ઓ પાડ છે. અને જોરથી

દૂકા માર છે.આ ૃ ય કરતી વખતે તેઓ તીરકામઠા,ં ભાલા ંવગેર સાથે રાખે છે અને

પગમા ં ઘૂરા બાધેં છે. સાથે મં રા ૂગંીવા અને ઢોલ પણ વાગતા ંહોય છે. ભ ચ

જ લામા ંિશયાળામા ંથ ુ ંઆ ૃ ય ‘આગવા’ તર ક ઓળખાય છે. ઓખામડંળના વાઘેરો

અને પોરબદંરના મેર તલવાર સાથે દૂકા મારતા ંઆ ૃ ય કર છે.

દાડં યા રાસ દાં ડયા રાસમા ંભાગ લેનારના હાથમા ંબે દાં ડયા હોય છે. આ દાં ડયા સાથે તે તાલબ ધ

ર તે ગોળાકારમા ંફર છે.અને સામસામા બેસીને અથવા ફરતા ફરતા પર પર દાં ડયા

અથડાવે છે. આ રાસ સાથે ઢોલ, તબલા,ં મં રા વગેર પણ વાગતા ંહોય છે.

ગોફ ૂથંણ : રંગીન કાપડની પ ી, રાશ ક દોર ને એક કડ મા ંબાધંીને ુ છો બનાવાય છે. એક

હાથમા ંદોર નો છેડો અને બી હાથમા ંદાં ડયો પકડ ને ૃ ય કરવામા ંઆવે છે. આ ૃ યમા ં

દોર ની ૂથંણી અને હલનચલન ુ ય છે. આ ૃ યમા ં ુ ુષો ભાગ લે છે.

ટ પણી

ૃ ય :

આ ૃ ય ધા ુ ં ભરવા માટ નૂાને પીસતી વખતે થાય છે. ચોરવાડ અને

વેરાવળની ખારવણ બહનો ટ પણી વડ ટ પવાની યા સાથે તાલબ ધ ૃ ય કર છે.

પઢોરા ુ ં નળકાઠંાના પઢારો મં રા ંલઇને ગોળાકારમા ં ૃ ય કરતા હોય છે.પગ પહોળા રાખીને



ૃ ય હલેસા ંમારતા હોય છે ક અડધા બેસીને, અડધા ઇૂને ૃ યની િવિવધ ુ ાઓ કરતા હોય

છે. આ ૃ ય સાથે એકતારો, તબલા,ં બગલ ુ ંઅને મોટા ંમં રા વગાડવામા ંઆવે છે.

માડંવી અને

ગ ૃ ય :

ઉ ર જુરાતમા ંનવરાિ મા ંસો , મહરવાડા, પાલ વગેર કૂ ને આ ૃ ય કર

છે. એક બહન ગવરાવે છે અને બી બહનો માથે માડંવી કૂ હાથમા ંતાળ આપી ૃ ય

કર છે.

માલ ૃ ય : મહસાણા જ લાના ંઠાકોરો હોળ તથા મેળાના સગંોએ હાથમા ં માલ રાખી ૃ ય કરતા

હોય છે. ઘોડા ક અ ય પ ુ ુ ંમહો ું પહર ને પણ આ ૃ ય કરાય છે.

હમથી ક

હ ચ ૃ ય :

સીમતં, લ ન ક જનોઇના સગેં રાદંલ માતાને તેડવામા ંઆવે છે, રાદંલ માતા

ફરતી બહનો રાદંલમાની િુત કરતા ંહમચી ૂદં છે ક હચ લે છે.

રાસડા રાસડામા ંલોકસગંીત ુ ય હોય છે. આ ણ તાલી રાસનો એક કાર છે. કોળ

અને ભરવાડ કોમોમા ં ી- ુ ષો સાથે રાસડા લે છે. રાસડામા ંઉપયોગમા ંલેવાતા ંવા ોમા ં

મોરલી, પાવા, શરણાઇ, કરતાલ, ઝાઝં, ઘૂરા, મં રા, ઢોલ, ઢોલક, ડફ અને ખજંર ુ ય

છે.

કોળ ૃ ય કોઇ સૌરા ની રંગીલી કોમ છે. તેઓ મ યમ કદના હોય છે. તેમના ંશર ર પાતળા ં

અને ચેતનવતંા ંહોય છે. તરણેતરનો મેળો કોળ ઓનો જ મેળો છે. કોઇ ી ણ તાલીના

રાસમા ંચગે છે. મીઠ હલક, મીઠા કંઠ અને મોકળા મને ગાતી તેમજ વા નુા હલોળાની

મ મતી કોળ ીને જોવી એ એક લહાવો છે.

મેર ૃ ય મેર િત ુ ંલડાયક ખમીર અને આકષક બા બુળ આ ૃ યમા ંઆગ ુ ં વ પ ધારણ કર છે.

ઢોલ અને શરણાઇ એમના ં રુાતનને બરદાવતા ંહોય છે. મેર લોકોમા ંપગની ગિત

તાલબ ધ હોવા છતા ંતરલતા ઓછ હોય છે. ારક તેઓ એક થી દોઢ મીટર ટલા ચા

ઊછળે છે અને વીરરસ તથા રો રસની સ ન ગભંીર છટા ઉભી કર છે.

સીદ ઓ ુ ં

ધમાલ ૃ ય :

ફરાબાદ પાસે જ ં સુર ગામમા ંસીદ લોકોની ણસો વષ ૂની વસાહત છે. તેઓ ળૂ

આ કાના અહ આવીને વસેલા સુલમાનો છે. હાથમા ંમશીરાને (ના ળયેરની આખી

કાચલીમા ંકોડ ઓ ભર ને) તાલબ ધ ખખડાવે છે.મોરિપ છ ુ ં ડં, નાના ઢોલકા ંએમના ં

સાધન છે. સીદ ઓનો ખુી ગીતો ગાતો અને ગવરાવતો ય, ટક માર ય અને બધાને

માથે મોરિપ છનો ડો ફરવતો ય છે.

મેરાયો : આ બનાસકાઠંાના વાવ તા કુાના ઠાકોરો ુ ંલોક ૃ ય છે. સરખડ અથવા ઝંાવી



નામના ઘાસમાથંી તોરણ વા મખા ં ૂથંીને ’મેરાયો’ બનાવવામા ં આવે છે. મેરાયો

મુાવતી આ ટોળ મેળાના ં થળે પહોચે છે. પછ ુ લી તલવારોથી પટાબા ખેલતા બે

મો ટયારો ં ુ માટ એકબી ને પડકાર છે. આ શય જોનારને દય થભંી જ ુ ંહોય એમ

લાગે છે. યા ંએકાએક બનેં લડવૈયા સામસામે એકબી ને ભેટ પડ છે. આ વખતે ’ ુડ લા’

(શોયગાન) ગવાય છે.

ડાગંી ૃ ય : ડાગં જ લાના ંઆદવાસીઓ ુ ંડાગંી ૃ ય ‘ચાળો’ તર ક ઓળખાય છે. ‘માળ નો ચાળો’,

‘ઠાકયા ચાળો’ વગેર. ડાગંી ૃ યના 27 તના તાલ છે. તેઓ ચકલી, મોર, કાચબા વગેર

વા ં ાણીઓ અને પખંીઓની નકલ ૃ ય વ પે કર છે. થાપી, ઢોલક, મં રા ક પાવર

નામના ંવા જ ોમાથંી રૂ વહતા થતા ંજ ી- ુ ષો નાચવા માડં છે.

લોકનાટક

: ભવાઈ

ભાવઈ જુરાતના પારંપ રક નાટ કારોમા ંએક કાર છે. ભવાઈની શ આત િસ રુના

ઔદ ય સહ ા ણ ુળમા ં જ મેલા કિવ-કથાકાર અસાઇત ઠાકર કર હતી. ચૌદમી

સદ મા ં જુરાતના દશોમા ં ચલત નાટ કારોમાથંી ેરણા મેળવી અસાઇતે એક નવા

નાટ કાર - ભવાઇ ુ ંસ ન ક ુહ ુ.ં ભાવઈ ુ ંવા ચક ગેય પ મા ંતેમજ પણ હોય છે.

અસાઈત આશર 360 ભવાઈ વેશ લ યાની લોકવાયકા છે.તેમા ’રામદવનો વેશ’

ૂનામા ં ુનો હોય એમ લાગે છે. તેમણે સામા જક ુ રવાજો ઉપર હાર કરતા વેશો પણ

આ યા છે. ’કજોડાનો વેશ’ નાનકડા વર અને વુાન પ નીના વનનો ચતાર આપે છે.

તેમા ંરંગલો એ બેની વ ચેના સવંાદોને જોડતો, ઠસાવતો અને કટા કરતો હોય છે.

મોટા ભાગના વેશોમા ંબેથી ણ પા ો એકસાથે ચાયર(શેર ક ુ લી જ યા)મા ં

આવે છે : નાયક, નાિયકા, અને મ કરો, મ કરો ુ દા ુદા વેશમા ં ુદા ં ુ દા ંનામે ઓળખાય

છે. ‘કાન-ગોપી’ ના વેશમા ં ખુા , ‘ઝડંા લણ’ મા ંઅડવો અને ‘જસમા-ઓડણ’ મા ંરંગલો

વગેર.

ભવાઇના ં કટલાક વેશોમા ં િુ લમ શાસનની અસર દખાય છે.’ઝડંા લણ’ મા ં

તરવાટવાળ તે વા ણયણના ંલ ન એક ૃ સાથે થાય છે, તે ઝાના વુાન િુ લમ

બૂાના ં ેમમા ંપડ છે. આ ઉપરાતં ‘િમયાબીબી’, ‘મણયાર’, ‘ ૂઠાણ’, અને ‘છેલબટાઉ’

વા વેશોમા ંપણ િુ લમોની અસર છે.

નાના ં હ ુ રજવાડાનંા ઠાકોરો િવશેના વેશોમા ં ‘રા દઘણ, ‘વીકો િસસોદ યા’,

‘રામદવ’, ‘મણીબા સતી’ વગેર ુ ય છે. ધાિમક વેશોમા ં ‘કાન-ગોપી’, ‘કાળકા’, ‘પતાઇ

રાવળ’ ’ગણપિત’ વગેર ુ ય છે. કંસારો, સરણયો, અડવો, વાળંદ, વગેર કોમોની

ખાિસયતો ધધંો, બોલી, ર ત રવાજો અને સામા જક ૂષણો ઉઘાડા પાડતા વેશો ‘કજોડાનો



વેશ’, ‘બાવાનો વેશ’ વગેર છે. મોટા રાજવીને લગતા વેશોમા ં‘સઘરા સગં’ અને ’જસમા-

ઓડણ’ ણીતા છે.

િસનેમા, ટ વી, ર ડયો વા ંસાધનો ન હતા ંતે ગુમા ંિવ ભ ન વેશો ારા લોકોને

ાન, િશ ણ અને મનોરંજન રૂા ંપાડવામા ંઆવતા.ં આ ભવૈયાઓનો સામા જક દર જો

ચો હતો. તેઓ યાર ગામમા ં વેશતા ં યાર લોકો ઢોલ-નગારા ંસાથે તેમ ;ુ સામૈ ુ ં

કરતા. ગામની બધી કોમો તેમા ંસકંળાયેલી રહતી. આમ, ભવાઈ લોક વનના તાણા-વાણા

સાથે વણાઈ ગઈ હતી અને પોતાની અનોખી છાપ સાથે ુ તપણે િવહરતી હતી.

શા કારોએ ભવાઈને ’ભાવ ધાન નાટકો’ ક ા ંછે.

લલતકલા ભારતીય ભાતીગળ વનમા ંલલતકળાઓ ુ ંઅને ું થાન છે. લલતકળાઓમા ં ૃ ય, ચ , સા હ ય,

નાટક, અભનય, થાપ ય, સગંીત વગેરનો સમાવેશ થાય છે.

ાચીન કાળમા,ં ાગ ઐિતહાિસક કાળમા ંઅને ઐિતહાિસક સમયમા ંરાજયા યે આ બધી કલાઓ

િવકસેલી છે. અજતંા- ઈલોરાનીબૌ ફુાઓ, િશિ પથાપ યની અનેક ઈમારતો, ઈ જ તના િપરાિમડથી

માડં ને પ થરની વાવમા ં અનેક કથાઓ કંડારાયેલી છે. ાચીન થાપ યકલાના અવશેષ લગભગ

ુ િનયાના દરક દશોમા ં મળે છે. બે બલોન સં ૃત, ીક સં ૃિત, મોહ-જો- દડો અને િસ નુી હડ પા

સં ૃિતના તાદશ અવશેષ બતાવે છે. ક લલતકલા સાથે મ ુ યને કટલો વતં સબંધં છે.

હ ુ ધમશા ો માણેની કથાઓમા,ં ઈ ના દરબારમા,ં વગમા ં ગાધંવ, અ સરાઓ, ગણ,

દવદાસીઓ વગેર પા ો આ બધી લલતકલાના કલાકારો આવી કલાઓને વન યવહારમા ં

ઉતારતાઆં યા છે.આમ, લલતકલાઓનો ઈિતહાસ માનવ ત ટલો ૂનો છે.

આ બધી લલતકલાઓ રાજયા યે િવકસી છે. અને પોષાઈ છે. આજની લોકશાહ સરકારો

કલાકારોને ઈનામ, પા રતોિષક, ઈલકાબો, અવૉ ્ઝ, મેડ સ વગેર આપીને લલતકલાઓને ઉતેજન આપે

છે.

લલતકલાઓ પૈક કટલીક કલાઓના કસબી, કલાકારોનો અહ ઉ લેખ કર એ . ભાષામા ંલખાયેલ

ાચીન સા હ ય વારસો સ ૃ છે.

(1) નાટયકલા

નાટયકલામા ંઅનેક કલાઓ સમાયેલી છે.ભરત િુનએ નાટયશા પર મહા થં ર યો છે. ભારતમા ં

અનેક નટસ ાટ થઇ ગયા.

(2) વા અને વા કાર



1. ગટાર : પં ડત જ ષૂણ કાબરા, િવ મોહન ભ , કશવ તળગાવંકર, ી ૃ ણ નલન

2. તબલા ં : ઉ તાદ અ લારખા,ં ફયાઝખા,ં ઝાક ર ુસેન, અહમદખા,ં સામતા સાદ, ખુિવદર િસહ

નામધાર , અહમદ ન િથકરવા, કશન મહારાજ

3. તં રૂો : કમલ ચ વત

4. બસંર : પ નાલાલ ઘોષ, હ ર સાદ ચૌરિસયા, ર નુાથ શેઠ, રા સ ના, કાશ સકસનેા, દવે

કુતે ર

5. વાયો લન : િવ ુગોિવદ જોગ, બાલ રુલી , ીમતી એન.રાજન, ગોિવદ વામી િપ લૈ, આર.પી.

શા ી, િશિશર ચૌધર , સ યદવ પવાર, લાલ ડુ જયશાસ

6. શહનાઇ : બસિમ લા ખાન, જગ નાથ, ભોલાનાથ સ ન, શૈલેષ ભાગવત, અનતંલાલ, હ રિસહ,

7. સરોદ : અમઝદ અલીખાન, અલી અકબરખા,ં અલાઉ નખા,ં જનારાયણ, ચદંનરાય, અશોક ુમાર રાય

8. સં રુ : પં ડત િશવ ુમાર શમા, ભજન સોપાર , ત ુણ ભ ાચાય,

9. સારંગી : સાબીરખાન, રામનારાયણ, અ ુણા કાળે, અ ુણા ઘોષ, રમ નખાન, વુ ઘોષ, સતંોષ િમ ા

10. િસતાર : પં ડત રિવશકંર, િન ખલ બેનર , ુ ા દ ય ખુર , રઇશખાન, િવલાયતખાન, દવ ત

ચૌધર , મં ુ મહતા, કાિતક ુમાર, શિશ મોહન ભ , ુ ત ુસેન, જયા િવ ાસ, મણલાલ નાગ,

િનશાતખાન

11. મૅડાલીન : .ુ ીિનવાસ

12. કલે રયોનેટ : એમ.વી. સોલા રુકર

13. વીણા : એસ. બાલચં ન, રમેશ ેમ, હા વ પ િસહ, ક.ક. ભગવતાર, અસદઅલી

14. હારમોિનયમ : અ પા ુલગાવંકર, રિવ , મહ દૂ ધાલ રુ , વાસતંી માપસેકર

15. દંૃગ : પાલધાર ર ,ુ કર , આર. મણ

(3) કંઠ સગંીતના શા ીઓ

વ. પં ડત ઓમકારનાથ ઠા ુર, વ. ફયાઝખાન, વ, પં ડત િવ ુપ ુ કર, વ.પં ડત ભાખડં, ી

ભીમસેન જોશી, હ રાબાઇ બરોડકર, કસરબાઇ કળકર, ગં ભુાઇ હગંલ, બડ લુામ અલીખાન, િસ ે ર

દવી ( ુમર ), ુમાર ગધંવ, કશોર આમોલકર, પં ડત જશરાજ, અમી ન ડામર, વ. એમ. એસ.

ુ લુ મી, બાલ રુલી (કણાટક કંઠ ), હ રઓમ શરણ, જગમોહન, િુથકા રૉય, બેગમ અ તર,

શમશાદ બેગમ, તલત મહ દુ, લતા મગેંશકર, પકંજ મિ લક, મ નાડ, આશા ભ સલે, અ પુ જલોટા, પકંજ

ઉધાસ, પ.ં નારાયણ મો. ખર, મહમંદ રફ , કુશ કશોર ુમાર, એસ. પી. બાલ ુ ય ,્ હ રહરન.

(4) ૃ યકાર (1) ભારતનાટ ્ : ઉદયશકંર, ટ .બાલા સર વતી, ણૃા લની સારાભાઇ, ઇ ાણી રહમાન, કમણી દવી



વૈ યતંીમાલા, હમામા લની, રામગોપાલ, યાિમની ૃ ણ િૂત, સોનલ માનિસહ

(2) ક થક : બીર ુ મહારાજ, ગોપી ૃ ણ, િસતારાદવી, કૌ ુ દની લા ખયા, દમયતંી જોશી, સોનલ માનસ હ,

બદાદ ન મહારાજ, કાજલ શમા, રોશન ુમાર , વદંના સેન, અ છન મહારાજ

(3) મણ રુ : બપીનસ હ, ઝવેર બહનો, અ દુાન શમા, યૂ ખુી દવી

(4) કથકલી : ગોપીનાથ, આનદં િશવરામ, ુ ુ ુ ંજ ુ પ, ચં ુ પણકર, ુ ુ શકંરન ના ુ ીપાદ, યો મ

શકંરન, ટ ટ રામ ુ ી નૈયર, કસી પ નીકર

(5) તાડંવ : ઉદયશકંર

(6) મો હની અ મ : ભારતી િશવા , તકંમણ, શાતંારાવ

(7) ઓડસી : િતમાદવી, સોનલ માનિસહ, પકંજ ચરણદાસ, ક ચુરણ મહાપા , માધવી દુગલ

(5) મહ વના ં ાદિશક ૃ યો 1. અસમ બ ુ, ઓજપલી, કયા નટ,

ક લગોપાલ, મહારાસ, નટ ૂ , નાગ ૃ ય,

બ આ, ખલ ચાગલંી

13. રાજ થાન : ખયાલ, મૂર, ઘાપાલા, ,

કઠ તૂળ પિનહાર , ગોપીકા, લીલા, ઢોલામા ુ ,

ૃ ણ

2. દશ : વીથી ભગવતમ, ચૂી ડૂ , ુ મી,

મ રૂ

14. તિમલના ુ : કોલટમ, ભરતનાટયમ, કો ાયમ,

ુ ભી, કારાગમ, વસતં

3.બહાર : ત જતીન, ફા ણુ, રૂબી, િવદિશયા,

માધા, કમા

15. ઉ ર દશ : નૌટંક , લા, દવેલી, રાસલીલા

4. જુરાત : દાં ડયા, ગરબા, ભવાઈ, રાસલીલા,

ગણપિત ભજન

16. પિ મ બગંાળ : ા, ક તન,

ગમભીરા,રામવેશ, કાઠ

5. હ રયાણા : સાગં, ધોડ નાચ 17. નાગાલૅ ડ : લ , રૂા લમ, ુમીનાગા,

રગમા, ચોગ, ખૈવા

6. હમાચલ દશ : ધુી, ુઝંારા, ડાગંી, છપેલી,

છારબા

18. મણ રુ : નટરાસ, યાગંટા, સકં તન,

વસતંરાસ, મહારાસ, ુગંચોલોન,મણ રુ

7. જ ુઅને ક મીર : હકત, રોફ, ચાકર ,

ભારવાગીત

19. ઝારખડં : મુ ુ ડયા, જ ૂર, સર લૂ, બૈમા,

િવદાયત, ક િતનીયા, પવ રયા, સમાચકવા

8. કરલ : મો હની આ મ, ઓતમ લુાલ, કથકલી,

ુ પ મઘ સાર , ભ કિવ

20. ઓર સા : સચંાદ, ડડાનટા, પૈકા, સવાર ,

ઓડ સી

9. કણાકટ :ચ ગાન, વીરગારસે, ુ તા, કોડયાસ,

કગા

21. ઉ રાખડં : કજર , કરન



10. મહારા : તમાશા, લેઝીમ, મૌની, બોહદા 22. છતીસગઢ : શૈલા, ભગો રયા

11. મ ય દશ : મચા, નવરાની, ટપાડ , ડાગલા,

પાલી, છે રયા

23. મેઘાલય : બગંલા

12. પં બ : ભાગંડા, ક કલી, ઘમાન 24. િમઝોરમ : પ િુપલા, ચેરોકન

25. લ ીપ : પ રચાકાલી

2. સાં ૃિતક અકાદમીઓ

1. સા હ ય અકાદમી : ભારતીય ભાષાઓમા ં સવકાલીન સા હ ય ણુવતા ધરાવતા ં ુ તકો ુ ં તેમજ

અધતન સા હ યના િવકાસ અને ઇિતહાસ ગેના ુ તકો ુ ં કાશન કર છે. ભારતની દરક ોદિશક ભાષાને

ઉ મ ૃિતઓને દર વષ એવોડ અપાય છે. અને અ ય ભાષાઓમા ંતેનો અ વુાદ પણ કરાય છે.

2. સગંીત- ૃ ય-નાટ -અકાદમી : ૃ યકલા, નાટયકલા ને અને સગંીતકલાના િવકાસ ારા સાં ૃિતક એકતા

કળવવાનો ઉ ેશ છે. ભારતના ુ દા ુ દા િવભાગોમા ં ચલત કલાના વ પમા ંસશંોધન કર તેને ફ માકંંન

કર છે. અને તેનો ચાર કર છે. થી આપણો કલા વારસો સચવાય રહ છે. કલાિન ણાતોનો િતવષ

પા રતોિષકો ારા સ માને છે. તી વષ ફ મ અને નાટય મહો સવ યો ય છે.

3. લલીત કલા અકાદમી : ચ , શી પ, અને થાપ યનો અ યાસ, સશંોધન અને િવકાસ ગે આ સં થા

તી વષ રા ય કલા દશન યો છે. ચ દશન ારા ભારતીય ચ ો ને પરદશમા ંર ુ કરવામા ંઆવે

છે. ા ચન ચ ોની ળવણી કર છે. કલા ના ચાર ગે સા હ ય ગટ કર છે. તી વષ આટ

ગેલેર ઓમા ં દશન યો ે ઠ ૃિતઓને ચં કો તેમજ એવોડ અપાય છે.

આુર

1 નાગાલૅ ડ દન, તૂન વષ દન

10 િવ હા ય દન

11 લાલબહા ુ ર શા ી

12 વુા દન, િવવેકાનદં જ મ દન

14 મકકરસં ાિંત દન

15 થલ સેના દન

21 મેઘાલય, મણ રુ, િ રુા દન

23 ભુાષચં બોઝનો જ મ દન

26 નસ ાક દન

30 શ હદ દન, મહા મા ગાધંી ુ યિતિથ,

રા ય ુ ઠરોગ િનવારણ દન,



િવ ક ટમ દન

કલા :

* ભારતમા ં ે મા ંસૌ થમ ુ તક બકં મચં ચેટજ એ ઈ.સ.1870 મા ંલ ુ ં હ ુ.ં ુ તક ;ુ નામ

‘રાજમોહ સ વાઈફ’ હ ુ.ં

* ભારતમા ંસૌથી મોટ નવલકથા મલયાલમમા ં ’િવલાિસની’ એમ.ક.મેનને લખી હતી. આ નવલકથામા ં

3959 પાના ંહતા ંઅને તે લખવામા ં10 વષ લા યા હતા.ં

* ે મા ં સૌથી મોટ નવલકથા િવ મ સેઠ ારા ‘અ ટૂબલ બોય’ છે. આ નવલકથામા ં 1394

પાના ંછે.

* સૌથી વધાર નવલકથાઓ અને વાતાઓ લખનાર ભારતીય મરાઠ ભાષાના લેખક બા રુાવ

અનાલકર હતા. એમણે 1200 નવલકથાઓ અને અસં ય વાતાઓ લખી હતી.

* ુ િનયામા ંસૌથી વ ુ ુ તકો (650) ઓશો રજનીશે લ યા ં હતા. એમના ં ુ તકોનો 32 ભાષાઓમા ં

અ વુાદ થયો છે.

* રસોઇ કલા પર સૌથી વ ુપ તકો (100 થી વ )ુ અ ુણા ર જિસધાણીએ લ યા ંછે.

* ાણ નામના કા ુની ટ કા ુન પર આધા રત લગભગ 300 િુ તકાઓ રચી છે. એમની સૌથી લોકિ ય

રચના ‘ચાચા ચૌધર ’ છે.

* કુર ાઈઝ તનાર થમ ભારતીય અ ઘંતી રોયને ગણી શકાય, કારણક સલમાન ર દ અને

નાયપોલ ( કુર તનાર) બ ને બનભારતીય રહવાસીઓ છે.

* અ તાફ રા ની ‘ મુ તો ઠહર પરદશી.....ની 40 લાખથી વ ુકસે સ વેચાઇ છે, ગેર ફ મી ગીતોની

ેણીમા ં રકોડ છે. આ પહલા ંઆલીશા ચનોયની ‘મેડ ઈન ઈિ ડયા’ ની 24 લાખ કસે સનો રકોડ

હતો.

* પં ડત રિવશકંર,ઝ કર ુસેન, િવક ુ િવનાયકરમ અને પં ડત િવ મોહન ભ ેમી અવૉડ તનારા

ભારતીય સગંીતકારો છે.

* ભારતની થમ મહ લા ેસ ફોટો ાફર હોમાઈ યારવાલાનો થમ ફોટો ાફ ’બૉ બે. ોિનકલ’મા ં

ઈ.સ. 1936 મા ં છપાયો હતો. િવ િસ ’ટાઈમ’ અને ’લાઈફ’ સામિયકોએ એમના ધણા ફોટા

છા યા હતા.

* રા રિવ વમાએ બનાવે ુ ં ચ ’બેગ સ બાથ’ પરમાન દ પટલે ઇ.સ. 1997 મા ં32 લાખ િપયામા ં

હરા મા ંલી ુ ંહ ુ ંએમ. એફ. ુસેન ુ ંચ ’બગલોર રિસજ’ 13 લાખમા ંવેચા ુ ંહ ુ.ં

* 12 મી સદ મા ં િનિમત લૉડ વકટશને સમિપત થયે ુ ં દશમા ંઆવે ુ ં િત પિત ુ ંમં દર સોથી

સ ૃ મં દર છે. એની વાિષક આવક 2 અબજ િપયા છે.ફ દરરોજ 40,000 દશનાથીઓ યા ંઆવે છે.

* ‘બહાઈ’ એકમા એવો ધમ છે મા ંએક પણ ધાિમક િવિધ નથી.



* ઔરંગઝેબે બનાવેલી મોતી મિ જદ સગેંમરમરની બનેલી એકમા મિ જદ છે.

* ભારતમા ંસૌથી મો ુ ં ચચ પણ (ગોવા) મા ંઅ◌ાવે ુ ં’સી કથે લ’ છે.

* કોચીના િત માલા દવ વમ મં દરનો કાસંાનો ઘટં એિશયામા ંબી નબંરનો મોટો ઘટં છે. 110 વષ

ૂનો આ ઘટં 1.83 મીટર ચો અને 3 ટન વજન ધરાવે છે.

* ઓર સામા ંમહાનદ ના કનાર મૂા ગામમા ં17મી સદ મા ંબધંાયે ુ ં10.67 મીટર ુ ં િશવમં દર 47

ના ણુે નમે ુ ંછે.

* બગા ૂ ુમા ં િશવ ની 19.81મીટર ચી િૂત ;ુ ઉદધાટન ઇ.સ. 1995 ની િશવરા ીનારોજ કરવામા ં

આ ુ ંહ ુ ંિશવ નીઆ સૌથી ચી િૂત છે.

* ગણેશની સૌથી ચી િૂત કોઈ બ રૂમા ં ુ લયા ુલમના એક મં દરમા ંઆવેલી છે.

* ઋષભદવ ( થમ ન તીથકર)ની સૌથી ચી િૂત ભરવાની (મ ય દશ)મા ંછે.

* ગૌતમ ુ ની સૌથી ચી િૂત ુસેનસાગર સરોવર (હદરાબાદ)ની વચચે આવેલી છે.

* 24 કલાક ુ લી રહતી આટ ગૅલેર ‘ ત:કરણ’ દ લીમા ંઈ.સ. 1998 મા ં થપાઈ હતી.

* અમદાવાદમા ંઆવેલા ‘વાસણ ુ ઝયમ’ મા ં2000 કારના ંપરંપરાગત વાસણો છે.

* ભારતમા ંસૌથી વ ુસકસ કંપનીઓ ુ ં ળૂ વતન કરલ છે.

* િમસવ ડનો તાજ મેળવી કૂલી ભારતીય ુદંર ઓ : ર ટા ફ રયા (ઈ.સ. 1966), ઐ યા રાય (ઇ.સ.

1994), ડાયના હડન (ઈ.સ. 1997), કુતા ખુી (ઇ.સ. 1999), િ યકંા ચોપરા (ઇ.સ. 2000).

* િમસ િુનવસનો તાજ મેળવી કૂલી ભારતીય ુદંર ઓ : િુ મતા સેન (ઇ.સ. 1994), લારા દ ા

(ઇ.સ. 2000).

િસનેમા-નાટક :

* દાદા સાહબ ફાળકની ફ મ ’લકંા દહન’ થમ પુર હટ ફ મ હતી. આ ફ મ 23 અઠવા ડયા ચાલી

હતી અને કાઈ ટર પર ભેગી થયેલી રકમ ટગાડ ઓમા ંભર ને મોકલવામા ંઆવતી હતી.

* એ. સ કૂ ’લકંા દહન’ મા ં થમ વાર ડબલ રોલ (રામ અને સીતા બ નેના રોલ) ભજ યો હતો.

* બાળ કલાકાર તર ક થમ વાર ડબલ રોલ ની િુસગે ફ મ ’દો કલયા’ં મા ંકય હતો.

* વુણ જયતંી મનાવનાર થમ ફ મ ’સતં કુારામ’ (મરાઠ ) હતી.

* ભારતીય ફ મોમા ં થમ ે ગીત-માય હટ ઈઝ બી ટગ... ’ ૂલી’(ઈ.સ. 1974) ફ મમા ંહ ુ.ં

* િવ મા ંસૌથી વ ુ ફ મ િનમાણ (110 ફ મ) કરનાર તે ુ ુ ફ મોના િનમાતા ડૉ. ડ .રામાનાય ુ છે.

તા.9 – 2 – 2007 ધુી)

* ભારતની બોકસ ઓફસની દિ ટએ સૌથી સફળ ફ મ : હમ આપક હ કૌન

* ભારતમા ંસૌથી વ ુસ તાહ ચાલેલી ફ મ : દલવાલે ુ હિનયા લે યગે.

* પરદશમા ંસૌથી સફળ ભારતીય ફ મ : આગં કુ ( દ દશક : સ ય ત ર)



* સૌથી િન ફળ ભારતીય ફ મ : મેડમ X (રખા અને મોહસીનખાનની આ ફ મ ફકત એક જ દવસ

ચાલી હતી.

* સૌથી વ ુ ફ મોમા ં ુ ય રોલ ભજવનાર : ેમ નાઝીર 600 ફ મોમા ં(વ ડ રકૉડ)

* જગદ શ રા પોલીસ ઇ પેકટર તર ક 144 ફ મોમા ંઅભનય કય છે. (વ ડ રકૉડ)

* સૌથી વ ુસમય ધુી ફ મોમા ંઅભનય કરનાર : લલતા પવાર (70 વષ ધુી)

* ટનમા ં‘ટોપ-ટન’ મા ંઆવનાર એકમા ભારતીય ફ મ : દલ સે

* ‘બે ટ એક સ’ અવૉડ તનાર હ રો : િનમલ પાડં (અમોલ પાલેકરની ફ મ ’દાયરા’ માટ)

* થમ ઓ કાર અવૉડ તનાર ભારતીય : જુરાતી અદાકાર ાણ ખુલાલ નાયક.

* સૌથી વ ુવખત ભજવાયે ુ ંએક અદાકારવા ં નાટક : બ બનખાન ૃત ઉ ૂ મ ક નાટક

‘અ ક ક પં ’ (9000 થી, 27 ભાષાઓમા)ં

1. ા ચન જગતનો સાં ૃિતક વારસો તાવના : અિત ા ચન સમયમા ંસૌ થમ માનવસં ૃિતનો િવકાસ મોટ નદ ઓના કનાર થયેલો

જોવા મળે છે. (1) આ કામા ં નાઈલ નદ ના કનાર િમસર(ઇ જ ત)ની સં ૃિત, (2) અિશયામા ં

મેસોપોટિમયા(ઇરાક)મા ં ુ ટ ઝ અને ટાઇ સ નદ ઓના કનાર િવકસેલી મેુ રયન, બે બલોિનયન,

એિસ રયન અને ખાિ ડયન સં ૃિત, (3) ભારતમા ં િસ ુનદ ના કનાર િવકસેલી હડ પીય સં ૃિત, (4)

ચીનમા ંયાગં સેકયાગં અને હવાગંહો નદ નઓના કનાર િવકસેલી ચીની સં ૃિત,

(1) િમસરની સં ૃિત

િમસરની સં ૃિતને માનસં ૃિતના િવકાસ મમા ં થમ થાન આપવામા ંઆ ુ ંછે.

સમય : ઈ.સ. વૂ 4500 થી ઈ.સ. વૂ 1100

િવશેષતા : િમસરના રા ઓ ‘ફરો’ નામથી ઓળખાતા. લોકોનો ુ ય ખોરાક અનાજ, કઠોળ, શાકભા ,

માસં તથા માછલા ં હતા.ં સમાજમા ં ીઓ ુ ં થાન ઘ ુ ં ુ હ ુ.ં કાર ગરો પેિપરસ નામના ૃ ની

છાલમાથંી કાગળ, દરોડા ંઅને ચટાઈ બનાવતા.ં ‘રા’ ( યૂ), ચં , નાઈલ, નદ , એિસ રસ (ફળ પુતાનો

દવ) અને ઇિસસ (પિવ દવી) તેમના ુ ય દવદવી હતા. લેખનકળાની શ આત સૌ થમ તેમણે કર

હતી. ધમ ુ ુઓ ારા થયેલા લખાણને ‘ હરોિ લ ફક’ (પિવ લખાણ)ની લિપ કહતા. થાપ યોમા ં

િપરાિમડો, િવરાટ મં દરો, ક િત તભંો અને િ ફંકસની ભ ય િતભાઓ ુ ય છે. િમસરના િપરામીડો િવ ની

સાત અ યબીઓમા ંગણાય છે. િપરામીડના ગૂભમા ં ‘મમી’ ( તૃદહ)ને મસાલા ભર રાખાવામા ંઆવતો

હતો. તેમણે પચંાગંની રચના કર હતી. િમસરના વૈદો પથર , શીતળા, પ ઘાત, પાં ુરોગ અને પેટના

ુ ખાવા વા રોગોથી પ રચત હતા.

(2) મેસોપોટિમયામા ંપાગંરોલી સં ૃિત



સમય : ઈ.સ. 3000થી ઈ.સ. વૂ 700

િવશેષતા : ચા ટકરા ઉપર બનાવેલા ંમંદરો ‘ઝી રુાત’ (ઇ રનો ટકરો) કહવાતા ંહતા.ં લોકોના ુ ય

ખોરાક ઘઉ, જવ, ૂધ, અને માછલા ંહતો. એ લીલ (વા દુવ) અને એ ક ન (વ ુણ દવ) અને તેમના ુ ય

દવો હતા. ચીકણી માટ ની તકતીઓ પરની તેમની લિપ ’ક િુનફોમ’ તર ક ણીતી હતી. િનનેવા ( મેુર ુ ં

ુ તકાલય)માથંી 30,000 માટ ની તકતીઓ મળ છે. બે બલોનના સ ાટ ુ રુાબીએ કાયાદઓનો સં હ

ગટ કય હતો. એિસ રયન લડાયક હતી. ખાિ ડયન સં ૃિતમા ં‘ને કુદનેઝર’ નામનો તાપી સ ાટ

થયો, ણે ‘ લતા બગીચા’ બના યા હતા.

(3) હડ પીય સં ૃિત

સમય : ઈ.સ. વૂ 3250 થી ઈ.સ. વૂ 1700

િવશેષતા : યવિ થત અને આયો જત નગરચના. ગૂમ ગટર યોજના, હર નાન હૃો અને હર

મકાનો આ સં ૃિતની ખાસ િવશેષતા હતી. લોકો ખોરાકમા ંઘઉ, જવ, બાજર , ચોખા, ૂઘ, માસં, માછલી,

ખ ૂર અને દાડમનો ઉપયોગ કરતા હતા. ીઓ અને ુ ુષોના અલકંારો સો ુ,ં ચાદં , કાં ,ુ ક મતી પ થરો

અને હાથીદાતંમાથંી બનાવવામા ંઆવતા હતા.

(4) ચીનની સં ૃિત

સમય : ઈ.સ. વૂ 3000 થી ઈ.સ. વૂ 225

િવશેષતા : ચીન વશંના ચી-હવાગં-ટ નામના સ ાટ ચીનની યાત દ વાલ બધંાવી હતી. તેમનો

ુ ય યવસાય ખેતી હતી. લાઓ સે તથા કૉ ફ િુશયસ નામના બે મહા માઓએ નીિતનો માગ બતા યો.

ચીનની લપી ચ લિપ હતી. આ લિપમા ં40,000 ટલી સં ાઓ હતી. ચીનના લોકો એ કાગળ, ટના

વાળની પ છ , ુ ણકલા, કાચ, કોલસો, બં ૂકનો દા ગોળો, લોહ ુબંક હોકાયં , ચનાઈ માટ ના વાસણો,

ચા વગેરની ભેટ િવ ને આપી છે.

2. ા ચન સં ૃિતઓ

1. ઈરાન : કિ બિસસનો ુ દરાયસ પહલો ઈરાનનો મહાન સ ાટ હતો. દરાયસે રાજધાની સુાથી

સાડ સ ધુી પહ ચતો રાજમાગ બના યો હતો. પિસપો લસના ભ ય મહલો ઈરાનની અજોડ કલાના તીક

હતા. ાચીન ઈરાનનો ુ ય ધમ જરથો તી (પારસી) હતો. ઈરાની સ ાટોએ અષો જર ુ ટનો ઉપદશ તથા

ધમ વીકાયા હતો.

2. ીસ : ીક લોકો ળૂ આય િતના હતા. ઈ.સ. વૂની સાતમી સદ મા ં ીસના ં નગરરાજયોમા ં

સામતંશાહ શાસનની થાપના થઈ. એથે સ, પાટા, કો ર થ, થે સ વગેર ુ ય નગરરાજયો હતા.ં

એથે સની લોકશાહ ના સવા ચ નેતા પે ર કલસનો ગુ એથે સનો વુણ ગુ કહવાય છે. પાટામા ંલ કર

ઢબની લોકશાહ હતી. એથે સે િવ ને ઉ મ સા હ ય ૃિતઓની અને ીસની સં ૃ િતએ સો ટસ, લેટો તથા



એ ર ટોટલ વા મહાન ત વચતકોની ભેટ આપી છે.

3. રોમ : ઈ.સ. વૂ 753મા ંરોમની થાપના થઈ. એ ુકનના શાસન દરિમયાન રોમ સ ૃ બ ુ ંહ ુ.ં ઈ.સ.

વૂ પહલી સદ મા ંરોમમા ં ુ લયસ પરથી પડ ુ ંછે. રોમન સા જયમા ંજ પુીટર ુ નો દવ મનાતો હતો,

‘િમનરવા’ ધરતીની દવી તથા ‘િવનસ’ ેમની દવી હતી.

4. અમે રકા : કોલબંસે અમે રકા ખડંની શોધ કર એ વૂ આ ખડંના ળૂ રહ શોની એઝટક, કા અને માયા

સં ૃિતઓ અિ તવમા ં હતી. પેનના લોકોએ અમે રકા ખડંમા ંવસાહતો થાપતી વખતે આ સં ૃિતઓનો

િવનાશ કય . આ સં ૃિતઓના અવશેષો ારા િપરાિમડ, સપા ૃિત, તભં, ગ ુડ શીષ, યૂની િતમા વગેર

િશ પ ૃિતઓ મળ છે.

5. બાયઝ ટાઈન સા ાજય : બાયઝ ટાઈન સા ાજયના ત પછ એ સા જયના વૂ બા ુનો દશ

એટલે બાયઝ ટાઈન સા ાજય. કૉ ટિ ટનોપલ અન સા ાજયની રાજધાની હતી. અન શહર રુોપ અને

એિશયાની સં ૃિતઓ ુ ંસગંમ થળ હ ુ.ં રુોપમાથંી એિશયાની તરફનો જમીન માગ અહ થી પસાર થતી

હોવાથી આ શહર વેપાર ુ ંક હ ુ.ં ઈ.સ. 1453મા ં કુ એ કૉ ટિ ટનોપલ ઉપર િવજય મેળવતા ંઅહ ના

િવ ાનો થળાતંર કર ઇટલીમા ગયા. ઇટલી ‘નવ િૃત શાળા’ બ ુ.ં

6. આરબ સા ાજય : એિશયા ખઠંમા ંઆવેલો પક પ ’અરબ તાન’ કહવાતો. ઈ લામના ઉદય પહલા

અરબ તાન આિથક અને સામા જક દિ ટએ અ યતં પછાત હતો. ઇ લામ ધમના વતક મહમંદ પયગબંરનો

જ મ ઇ.સ. 570 મા ંઅરબ તાનના મ ા શહરમા ંથયો હતો. આરબો અને કબીલા (ટોળ ઓ) મા ંવહચાયેલા

હતા. તેઓ હસા અને વેરઝેરમા ં ુબેલા હતા. આરબોને ધકાર અને અનાચારમા થી ઉગારવા પયગબંર

સાહબે અ લા (ઈ ર) એક જ છે એવો સદંશ અને ઉપદશ આ યો. ુરાને શર ફમા ંસં હત છે. મ ાના

ઢ ુ ત આરબોરના ાસથી કંટાળ પયબંર સાહબ ઈ.સ. 622મા ંમ ા છોડ મદ ના ગયા. ઇિતહાસમા ંઆ

સગં ‘ હજરત’ તર ક ઓળખાય છે.

આરબ સા ાજયનો સાં ૃિતનો વારસો :

1. અધવ ળુાકાર કમાન, ુ મટ, િમનાર, ુદંર, નકશીકામ અને ળ કામ એ આરબોની થાપ યકલાની

િવિશ ટતા હતી. કાડ વા, ઇ તં લુ, દમા કસ અને બગદાદના ભ ય મહલી, મિ જદો અને બગીચાઓ

એમની ગિતના સા ી છે.

2. િશ ણના સાર માટ કાડ વા, કરો, બગદાદ વગેર શહરોમા ં િવ ાપીઠો અને અનેક શહરોમા ંશાળાઓ

અને મહાશાળાઓની થાપના કરવામા ંઆવી હતી.

3. અરબી ભાષા ુ ંઉ ૃ ટ વાકયમ આ સમય દરિમયાન િનમાણ પા ુ.ં ‘કિશદા’ અને ’ હકાયત’ આરબ

સા હ ય ુ ં દાન છે. જગ િસ ‘અરબયા નાઇટસ’ ની વાતાઓ ુ ંસકંલન કરવામા ંઆ ુ ંહ ુ.ં

4. યાત સગંીત ો



સગંીત દશ સગંીત દશ

1. ડુવીગ વાન બીથોવન ઓિ યા 10. હ ટર િવ લાલોવસ ા ઝલ

2. મોઝાટ ઓિ યા 11. ફટસ વાલર અમે રકા

3.પે વ ક પોલૅ ડ 12. ગી ુ ધીવડ ઇટલી

4. એ ટોન વા વેબન ઓિ યા 13. જોસેફ હાઇડન ઓિ યા

4. માઇકલ એ લો ઇટલી 14. આ બટ શેિવ ઝર જમની

5. ાવી સી ઇ વેર અમે રકા 15. ફડર ક ચોપીન પોલૅ ડ

7. એડવડ ેગ નૉવ 16. પીટર ઇલી રચ ટકવ ક રિશયા

8. બીન મહતા અમેર કા 17. ટ વી વ ડર અમે રકા

9. ય દુ મે હુ ન અમે રકા

1. તરરા ય અવૉડ

1. નોબેલ પા રતોિષક : ડાયનેમાઈટના શોધક ડૉ. આ ડ નોબેલ િ વ ડશ વૈ ાિનક હતા. તેમને તેમની

વૈ ાિનક શોધો ારા ઘ ુ ંધન ા ત થ ુ ંહ ુ.ં

જ ર કરતા ંવધારાની સપંિ નો સ ુપયોગ કરવા માટ તેમણે એક વિસયતના ુ ં (Will) બના ુ.ં આ

વિસયતનામા જુબ તેમની િમલકતના યાજમાથંી સા હ ય, વૈદક, ભૌિતક, િવ ાન, અથશા ,

રસાયણિવ ાન અને શાિંતના ે ોમા ં ન ધપા યોગદાન આપનારને દર વષ એક-એક કરોડના ં છ

પારિતતોિષકો અપાય છે. ઈ.સ. ૧1901 થી આ પા રતોિષકો િનયમીત અપાય છે.

2. ુ લ ઝર : પ કાર વ, સગંીત, નાટય, સા હ ય વા ં ે ોમા ંન ધપા યોગદાન આપનારને અમે રકન

કાશક ુ લ ઝર તરફથી 2,50,000 ડૉલરના ંઇનામો અપાય છે.

3. મે સેસે અવૉડ : ફલપી ઝ દશ તરફથી એિશયા ખડંના નાગ રકોને (1) પ કાર વ અને સા હ ય (2)

હર સેવા (3) સરકાર સેવા (4) સામા જક સેવા (5) તરા ય સદભાવ વા ં ે ોમા ં ન ધપા

યોગદાન આપનારને 30,000 ડૉલરના ંઇનામો અપાય છે.

4. નેહ ુ : જવાહરલાલ નહ ુની યાદમા ંિવ શાિંત માટ ય ન કરનારને અપાય છે.

5. ટ પલટોન : ધાિમક િવચારના ે ે ન ધપા દાન કરનારને અપાય છે.

6. ઓ કાર : ફ મ ે ન કલાકારો અને કસબીઓને અપાય છે.

7. ગાલબટ : અવકાશી સશંોધન માટ હ ી ગાલબટ તરફથી અપાય છે.

8. ક લગ : બી ુ પટનાયક તરફથી નેુ કો ારા િવ ાનને લોકિ ય બનાવનારને અપાય છે.

9. ુ લયેટ ક રૂ : ‘વ ડ પીસ કાઉિ સલ’ તરફથી શાિંત માટ અપાય છે.

10. દાગ હમરિશ ડ : િવ શાિંતના ે ે ગણનાપા દાન કરનારને અપાય છે.



11. કૉમનવે થ રાઈટર અવૉડ : વષના ઉ મ સા હ ય સ ન માટ અપાય છે.

12. મહા મા ગાધંી શાિંત રુ કાર : માનવસેવાના ે ે ન ધપા સેવા દાન કરનારને અપાય છે.

13. નેુ કો શાિંત ાઈઝ : િવ શાિંતના સિંન ઠ ય નો કરનારને અપાય છે.

14. િનશાન-એ- ઈિ તયાઝ : પા ક તાનનો સવ ચ નાગર ક રુ કાર.

15. કુર ાઈઝ : સા હ ય ે ે ઉ મ સ ન કરનારને અપાય છે.

16. પોલર સગંીત રુ કાર : સગંીત ે િવિશ ટ દાન કરનારને અપાય છે.

17. વ ડ ટ સમૅન અવૉડ : માનવતાના ે ે ઉ મ દાન કરનારને અપાય છે.

2. રા ય અવૉડ

1. રા વ ગાધંી મેમો રયલ લુભ અવૉડ : માનવતાના ે ે િવિશ ટ દાન કરનારને અપાય છે.

2. ડૉ.. િવ મ સારાભાઈ અવૉડ : (હ ર આ મ ે રત) અવકાશી સશંોધન ે ે મહ વ ુ ં યોગદાન

આપનારને અપાય છે.

3. ભારત સ માન : વતં તાની વુણજયિંત િનિમતે ભારત સરકાર હર કરલ નવો રુ કાર, િવ તર

ભારતને નામના અપાવનારને આપવામા ંઆવે છે. ઉપરા પિત પસદંગી સિમિતના અ ય છે.

4. રવી રુ કાર : િ રુા સરકાર ારા ે ઠ સા હ યકારને અપાય છે.

5. પ પા રુ કાર : કણાકટ સરકાર ારા ક નડ સા હ યના ે ઠ સા હ યકારને અપાય છે.

6. લતા મગેંરશકર રુ કાર : સગંીતના ે ેમા ંઉ લેખનીય યોગદાતન કરનારને મહારા સરકાર તરફથી

અપાય છે.

7. .ડ . બરલા અવૉડ : વૈ ાિનક સશંોધન ે ે યોગદાન આપનારને અપાય છે.

8. યાસ સ માન : ક.ક. બરલા ફાઉ ડશન ારા સા હ યના ે ે યોગદાન આપનારને અપાય છે.

9. શકંર રુ કાર : ક. ક. બીરલા ફાઉ ડશન ારા હ દ સા હ યના ે ે યોગદાન આપનારને અપાય છે.

10. ચમેલીદવી રુ કાર : પ કાર વ ે ે ે ે યોગદાન આપનારને અપાય છે.

11. સર વતી સ માન : ક.ક. બરલા ફાઉ ડશન ારા સા હ યના ે ે યોગદાન આપનારને અપાય છે.

12. તાનસેન સ માન : મ ય દશ સરકાર ારા સગંીતના ે ે યોગદાન આપનારને અપાય છે.

13. વાચ પિત રુ કાર : બે.બે. બરલા ફાઉ ડશન ારા સં ૃત સા હ યના ે ે યોગદાન આપનારને

અપાય છે.

14. નમદચં ક : રુતની નમદ સા હ ય સભા, જુરાતી સા હ યના ે મા ં ઉ મ દાન કરનાર

સાર વતો ુ ંનમદચં ક એનાયત કર છે.

15. ેમાનદંચં ક : વડોદરાની ેમાનદં સા હ ય સભા, દર બે વષ જુરાતી સા હ યના ે ઠ સ કની

પસદંગી કર ેમાનદંચં ક એનાયત કર છે.



16. રણ જતરામ વુણચં ક : જુરાતી સા હ ય પ રષદ અને જુરાત સા હ ઠય સભાના આ થાપક

રણ જતરામ વાવાભાઈ મહતાના નામ પરથી રણ તરામ વુણચં ક જુરાતી ભાષા સા હ ય,ઇિતહાસ,

કલા અને સં ૃિતના િવષયમા ં ે ઠ દાન કરવા બદલ તેના સ કને અપાય છે. જુરાતી સા હ યની સેવા

માટ અપાતો આ સૌથી િત ઠાભય અવૉડ છે.

17. સા હ ય અકદામી અવૉડ : દ લી િ થત સા હ યા અકાદમી ે ઠ ભારતીય સા હ ય સ કો ુ ં િતવષ

અવૉડ ારા સ માન કર છે.

kumar careeracademy, incomtex, ahmedabad...

Documents