kur'an-i kerim'deki esma-i hÜsna ve...

KUR'AN-I KERIM'DEKi ESMA-i HÜSNA VE GRUPLARI

Doç. Dr. Sıtkı Gülle1

ÖZET Bu makalede, Kur'an-ı Kerim'de değişik kalıplarda yalın veya tamlama konumunda yer

aldığı halde mevcut Esmd-i Hiisnil listelerinde görülemeyen bazı isim sıfatiarın tespit edilmesine,

yeni bir liste oluşturularak muhtevaları doğrultusunda gruplandırılmasına çalışıldı. Allah'ın

zatında tek olduğu gibi sıfat ve fiilierinde de benzersiz olduğuna vurgu yapıldı. zatının varlıklarla

mukayesesİ nasıl mümkün değilse isim-sıfatlarının içerdiği marraların da insanların fiilieri gibi

algılanmasının doğru olmadığı yansıtıldı. Allah'ın bazı isimlerini "isim sıfat" şeklinde ifade

etmenin gerekçesi gösterildi. Esnıfı-i Hüsnd'nın tcvkifiliği konusuna değinildL Bu hususta temel

ilkenin "en gfizel isim" olması gerektiği belirtildi. "Allah" lafzıyla irtibatlı tiil ve mastarlardan

isim-sıfat türetilip tUretilemeyeceği meselesi analiz edildi. En güzel isınin tespit edilmesi şartıyla

Yüce Allah'la ilgili mastar ve fiillerden isim-sıfat türetilebileceği kanaatine varıldı.

Anahtar Kelime/er: Esma-i Hüsna, Tefsir, Kıraat.

ABSTRACT ASMA-I HUSNA AND ITS GROUPSIN QURAN

In this article, it is tıied to deteımine some noun-adjectives which were not seen in the

present lists of Asma-i Husna in spite of passing in The Quran in the different forms. It is also

tried to group a new list according to thcir contents. It is stressed unique of God in his "zat" and

also in his noun-adjectives. It is showed that as his "zat'" s comparison with beings is impossible,

perceiving of his noun-adjectives meanings like human acts. The reason of expressian of his some

nouns asa nQun-adjective is shown. The subject of Asma-i Husna's being "tavqifi" is analyzed. It

is expressed that main princip1e on this subject is "the most beautiful noun". It is analyzed that

cana noun-adjective drive from "verbs" and "infinitives" connected with Allah' s word (lafz). My

opinion on this subject is that from intinitives and verbs rclated to Allah can drive noun

adjectives.

Key Words: Asma-i liıısna, Tafsir (Interpretaion), Qiraat (Reciting).

İstanbul Üniversitesi İ lahiyat Fakültesi, Tefsir/Kıraat Anabilim Dalı Öğretim Üyesi.

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Sayı: 16, Yıl: 2007

122 Doç. Dr. Sıtkı GÜLLE

GİRİŞ

Allah Teaiii'nın zatı, akıl ve idrilk sınırlarının ötesindedir, zihinlerde belirebilecek her tanım ve nitelemenin dışındadır. O'nun, eşsiz, benzersiz2 bir tek varlık olduğunun insanların anlayabilecekleri bir açıklıkta ortaya konulması, varlığının nitelikleriyle tanıtılıp zihinlere yerleştirilmesi için Kur'an-ı Kerim'de farklı üslup ve kalıplarda değişik isim-sıfatlar kullanılmış, Hz. Muhammed -sallallahü aleyhi ve sellem- de bu doğrultuda beyanlarda bulunmuş, O'na bunlarla yakarmıştır. Bunun için ~ ;_,h:,t.ı ~~ .ı:;,;,)>ı ~:, "En güzel isimler Allah'ındır, öyle ise onlarla O'na yakarın .. " 3 mealindeki ayet pasajıyla "Allah 'ın yüzden bir eksiğiyle 99 ismi vardır, Herhangi bir kişi bunları

ezberlemeye görsün kesin cennete girer4"

5; "Allah'zn 99 ismi vardır. Bunları

ezb~rleyen cennete girer .. "6; "Allah 'ın yüzden bir eksiğiyle 99 ismi vardır,

bunları sayan cennete girer"7; "Allah'ın 99 ismi vardır" Bunları sayan cennete

girer. "9; "Allah'ın (Allah) isminden başka yüz ismi vardır ki bunlarla

kendisine yakaranın duasını kabul eder" 10 • .. gibi hadislerden hareketle erken

dönemlerden itibaren el-Esmiiü' 1-Hüsnii çeşitli açılardan incelenmiş, hakkında

2

3

4

6

7

9

lO

eş-Şfiri\42111.

el-A'rôf 7/180. bk. burada 26 nolu dipnot. bk. el-Buhar! (Ebu Abdilialı Muhammed b. İsmllll, ö.256/870), el-Cdmiu's-Sahih, (yayma hazırlayanlar. Muhibbudd!n el-Hat!b-Muhammed Fuiid Abdulbak!), Kahire, 1400/1980., e1-MektebetU's-Se1efiyye, Kitabu'd-Daavat, c. ll, 174. Ayrıca bkz. Askaliin! (ŞihiibUddin

EbU'!- Fadl İbnU'l-Hacer, ö. (852/1448), Fethü'l-Bari' bi- Şerhi'l-Buhari, Mısır, 1378/1959, MatbaatU'l-Halebi, c. XIII, 471. bk. Ebu'l-Huseyn MUslim b. el-Haccac el-Kuşeyri en-Neysabüri, (ö.2611875), Sahfhu Müslim, (neşre hazırlayan, Muhammed Fuad Abdulbaki), Beyrut 1412/1991; İhyau'tTurasi'l-Arab!, Kitabu'z-Zikr, c. IV, 2062, nr. 5. bk. a. g. e., s. IV, 2063, nr. 6. Bu riv3.yette "yüzden bir eksiğiyle" istisnası olmadığı ve "ezberleyen" yerine "sayan" kaydı yer aldığı için özellikle aktanlmıştır. EbO. İsfi. Muhammed b. İsa b. Sevre et-Tirmizi, (ö.279/892), Cdnıiu't-Tirmiıf,, Beyrut tsz; c. V, 531. Tirmizi'nin bu rivayetinde yüzden bir eksiğiyle (~AIJ ~l..'J! =illfi mieten vfihideten) istisnası olmadığı gibi ( ~ ıYı = hafizahfi/ bunlan ezberleyen) lafzı yerinde (~l ıYı = men ahsfthWbımları sayan) kaydı yer alır. Bu rivllycti de bu nedenle aktardık. Ce1ii!Uddin Abdurrahman b. Eb! Bekr es-SuyQt!, (ö. 911/1505), el- Canıiu's-sağfr fi ehô.dtsi'l-beşfri'n-nez.fr, Mısır, tsz., Matbatu'l-Haleb1, c. I, 96. Ayrıca bkz. EbU Abdiilah Muhammed b. Yezid el-Kazvini İbn Mace, (ö.275/888), Siinenii İbn Mô.ce (Thk. Muhammed Fuiid Abdulbiik!), tsz, Daru İhyai't-Turasi'l-Arabiyy, c. Il, 1269-1270.

İstanbul Vniversitesi İlahiyar Fakültesi Dergisi Sayı: 16, Ytl: 2007

i-:

r

KUR'AN-I KERiM'DEKi ESMfi.-İ HÜSNA VE GRUPLARI 123

eserler kaleme alınıp tamtılmaya çalışılmıştır. Bu isinılerin Allah'ı, insan anlayışına yaklaştırdığı, insanın iç dünyasında büyük etkileri bulunduğu,

ma'nevl kazanımlar sağladığı 1 \" .. .insan idrakine sığmayan Yüce yaratıcı ile duyu ve akıl dünyasında yaşayan insan arasında bir bağ durumunda . .''12 olduğu, O'nun isimleriyle tanınması gerektiği belirtilmiş "Allah nedir, nasıldır?" gibi sorular tasvip edilmemiş, "0, şudur, şöyledir" şeklinde verilebilecek her cevabın teşbth (benzetıne) veya tecsfm (fizikselleştirme) sonucunu doğuracağına dikkat çekilmiş13 ve O'nu ranıtına bağlamında çok büyük önem taşıyan sıfat ve fiilieri üzerinde düşünmenin lüzumuna vurgu yapılımştır14•

Biz de bu çalışmalara bir katkıda bulunmak amacıyla Esrna-i Hüsna konusunu ele aldık. Önce adı geçen kavramı açıkladık. İkinci başlıkta Kur'an ve hadislerde Allah'a nispet edilen fiil ve mastarlardan isim türetiliptüretilemeyeceğini, üçüncü başlıkta da kur' an' da geçen Allah' a ait isim ve sıfatlar ile bunların gruplandırılmasını işledik

I- Esrna-i Hüsna Kavramı

Kur' an-ı Kerim' de isim tanılaması konumunda geçen '~ı .c,;. )rı = el

Esmaü'l-Hüsna' tabiri, Allah Teaiii'nın isim ve isim-sıfatları için kullanılan özel bir kavramdır. Tamlamadaki ·.ı......l =esma' lafzı, dilimizdeki ad 15yani işaret ettiği varlığı hatırlatma anlamındaki 'l""l = ism' kelimesinin çoğuludur isimler demektir. Fiziksel nitelik taşımayan olguları niteleyen16 '~ =hüsna' kelimesi

11 el-Konevl ( Sadredd!n, ö. 673/1274), Şerhu Esnıiiillahi'l-Hüsna ( Esmft-i Hüsnft Şerhi, tre. Ekrem Demirli), İstanbul, 2002; İz Yayıncılık, s. 10; Kfttip Çelebi (Hacı Halife Mustafa b Abdullah, Ö. 106811658), Keşfu'z-zwıı1n, (nşr. Şerafeddin Yaltkaya-Rifat Bilge), İstanbul 1941-1943; c. ı, 86, 650, 651.

-12 Yıldırım Suat (Prof. Dr.), Kur'an'da Ulıllıiyyet,, İst. 1987, Kayıhan Yayınları, s. 16. 13 Molla Aliyyü'l- Kftri', (ö. 101411606), Şerhu Kitftbi'l-Fıkhi'l-Ekber, Beyrut, 140411984,

Dftru'l-Kütubi'l-İlmiyye, s. 310. 14

- Krş. için bk. Ebi\ Bekr Muhyiddin Muhanuned b. Ali (İbnü'l-Arabf, ö. 638111240), İnşaü'dDeviiir, Süleymaniye Ktp., HlUet Ef. nr. 809, vrk, 160b

15 Asım Efendi, Kiınıus Tercümesi (Okyanus), İstanbul, 1305/1887, Matbaa-i Osma.niye, c. III, 841.

16 bk. el-Isfahftnf (Ebu'l-Klisim el-Hüseyn b. Muhammed er-Rağıb, ö, 502/II08), Miifrediit, s. 119.

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 16, Yıl: 2007


de üstünlük kipi olarak kullanılan ism-i tajdfl kahbındaki '<Y=i = ahsen' sözcüğünün "en güzel" anianunda dişi! şeklidirı7

Bir isim-sıfatın çeşitli anlamları vardır. Bu anlamlar yer aldığı ayetin siyiik ve sibakına göre değerlendirilir. Zira, isim-sıfatlar, ayetlerde bir takım olaylar ve konular gündeme getirildİkten sonra bunlarla doğrudan veya dolaylı ilintileri yansıtılarak kullanılır. Sözgelimi aslında mastar olan fakat mübalağa için ism-i fiiil anlamında kullanılan Rabb (Y.J) isim-sıfatı, yönetmek, aşama aşama bir şeyi mükemmel seviyesine ulaştırmak manasma geldiği gibi bir şeye sahip olmak manasma da gelir. Bunun için Fatiha suresindeki Rabb (Y.J)'den sonra Melik (cill.) sıfatı getirildiğindenı 8 Rabb (Y.J)'in yöneten anlamında; Mutaffifin suresinin ().ı.JWI yjJ U.t.lli t}!. ~J;ı "İnsanların, iilenıle in Rabbi için divan duracağı günde" mealindeki altıncı ayetinde de Malik ( cillt..) manasında yorumlannuştırı9.

Bu makalede Kur'an-ı Kerim'de Allah'ın ismi ve isim sıfatı olarak geçen ve bazıları mevcut Esmii-i Hiisnii listelerinde görülemeyen2° Fe'liin (u':>.J,),fiiil (JW), fdil (Jel!), jefl (Jı.!), feil (J..i), feal (J_,..i), Fıı'liin (rj':>.J,), feiilii (.)W), Jelilen (ulW), müf'il (J.l.), miifteil (Jüi.) gibi değişik kalıplarda yalın halde veya tamlama konumundaki isim ve isim sıfatlar tespitine bunların bağlamları dikkate alınarak değerlendirıneler yapılmaya, muhtevaları bağlamında

gruplandırılarak yerlerinin gösterilmesine, yeni bir liste oluşturulmasına

çalışıldı. Kur'an'da geçmediği halde hadis kaynaklarıyla bir takım tefsir ve

ı7

18

l9

20

el-Mu'cemu'l-Vestt, (İbrahim Mustafa ve diğerleri), Tahran, tsz. cl-MektebetU'I-İlmiyye, c. I, 174; Mesela İbn Manzür (Cemi\lüddln Muhammed b. Mükrim, ö.711/1311 Lisilnıı'l-Arab, Beyrut, tsz, Dftru Sader), el-lıüsntı (~l)'nın el-ehsen (ı)ı-ıı.:>."il) kelimesinin dişili olduğunu söyler ve ilgili ftyeti de örnek verir, c. XIII, 1 16; ayrıca bk. el-Aiüsl (Şihlibüddln Mahmud, ö. 1270/1854), Rılhu'l-Medni fi Tejsfri'l-Ktır'dni'l-Azim ve's-Seb'i'l-Mesdnt, Kahire, tsz, etTıbliatu'l-Munlriyye, c. IX, 120. Bu yorumda, " ..illL. = miilik" lafzındaki "mirn"i çekmeden elifsiz olarak " ~ = melik" şeklinde okuyanların kırfiatı esas alınmıştır. bk. İbn Aşfir, et-Tahrtr, (Muhammed Tahir), Tefstru't-Talırtr ve't-Tenvtr, Tunus, tsz, Dfuu Suhnün, c. I, 166. Öıneğin Kur'an-ı Kerim'de geçtiği halde hadis kaynaklarında sunulan Esmil-i Hüsnil listelerinde yer alnıayan " Jc.4- = edi!; ~ = nıutimm; ~\ = ebkfi" gibi bağlaını açısından sıfat gibi değerlendirilenler de listeye alındı.

İstanbul Üniversitesi İlalıiyat Fakültesi Dergisi Sayı: 16, YıL: 2007

KUR'lıN-I KERiM'DEKi ESMiı-i HÜSNf. VE GRUPLARI 125

tasavvufi eserlerde Allah'a isnad edilen isim ve sıfatlar ise inceleme dışı

tutuldu. Oluşturulan listede, süre ve ayet tertibi gözetildi, ilkönce geçen başa, daha sonra gelen onun yanına yazıldı.

İlgili eserler incelendiğinde Allah'a nispet edilen bazı kavramların yerine göre sırf isim2 ı, yerine göre de sırf sı fat olarak kullanıldıkları görülür22

• Mesela, Rahman, Rab Alim, Hakfm gibi Allah'ı niteleyen bu kavramlar tek bir zatı yaclsıtmaları açısından özel isim, çeşitli manaları içermeleri bakımından da birer sıfattırlar23 • "İsim-sıfatları" tabiri bu nedenle özellikle tercih edilmiştir. ödıeğin, Besınele'de Rahman sadece sıfat iken24 elli beşinci süre'nin ilk ay~tinde isim konumundadır. Yine. 0JJ:ı.J ..;..,;. yj "Musa ve Harun'un Rabbine" (el-A'raf, 7/122) mealindeki ayette "Rab" lafzı isim iken Fatiha'nın ilk layetinde bir sıfattır25 •

i

Kur' an-ı Kerim' de geçen bazı isim-sıfatların aktarılan Esmfi-i Hüsnfi listelerinde yer almadığının26 veya Kur' an' da bulunmayan bazı isiınierin hadislerde geçtiğinin tespit edilmesi, ilgili rivayetlerin sılılıatı konusunda farklı görüşlerin ileri sürülmesine, aktanlan rivayetlerin kuşku27 ile karşılanmasına

21 Biz Hayy (.,r), Alim(~), Halim (r:ıh) gibi sıfat kalıbında bulunanların isim; diğerlerinin ise sıfat (bk. Beyhakl, Ebu Bekr Ahmed b. El-HUseyn b. Ali, ö. 458/1066, Kitdbü'l-Esmd ve'sSıftit, tsz, Beyrut, tsz, D§ru'l-Kütübi'l-İlıniyyc, s. 110.). olarak-değerlendirilmesi görüşüne katılınıyoruz.

22 krş için bk. İbn Hazm, el-Fasl, (Ebu Muhammed Ali b. Hazm el-Endelüsi ez-Zahiri, ö.456/1064), Kit!Jbu'l-Faslfi'l-Milel ve'l-Ehvil ve'n-Nihal, 1321/1903; c. I, 150.

23 bk. Yaıımbaş. Emine, Kıır'an-ı Kerim'de Esrnd-i Hüsnd ve Mesajları, (Yüksek Lisans tezi, 2000, MÜSBE Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Kelam Bilim Dalı Tez danışmanı: Prof. Dr. Bekir Topaloğlu), s. 14.

24 İbn Arabi'nin buradaki "er-Rahman" ı isim kabul etmesine (bk. İbnü'l-Arabi (Ebü Bekr b. Muhammed, ö.543/1148, Ahk!Jmıı'l-Kıır'dn, c. I, 57) katılrmyoruz.

25 Konunun ilk müelliflerinden olan Beyhaki de: "Allah'ın isim ve sıfatları vardır, isimleri sıfatları; sıfatları da vasıfları dır. İsimlerinin ispatı sıfatlarının ispatıdır" der (el-Esnıfı, s. 1 10).

26 On beş civarında hadis kaynağının hepsinde isim-sıfat listeleıi yer almaz. Bu listeler farklılıklarla Tirmizi (Daavaı, 82) ve İbn Mi\ce (Dua, 10) nin eserleriyle diğer hadis kaynaklanna yapılmış şerhlerde yer alırlar. Üstüne üstlük, Tirmizi'de bulunan 25 isim İbn Mi\ce'de; ondaki 100 isimden 26'sı da Tirmizi'de mevcut olmadığı gibi her iki eserde de Kur'an'da geçmeyen bazı sıfatlar vardır. (bk. Topaloğlu, Esm&-i Hüsnfı, DİA, XI, 407). ·

27 Bu kuşkunun temel sebeplerinden biri, cennete girmek için öngörülen şartlarının Kur'an'da farklı olduğunun belirtilmesidir. Bk. Askalanl (Şihabüddln Ebli'l- Fadl İbnU'l-Hacer,

İstanbul Üniversitesi İlahiyaı Fakültesi Dergisi, Sayı: 16, Yıl: 2007


sebep olur ve işaret edilen listelerin sonraki raviler tarafından eklendiği iddia edilir'". Bunun sonucunda hadislerde dile getirilen 99 sayısının sınırlama ifade etmeyeceği yargısına varılarak yeni liste oluşturma çalışmaları başlatılmıştır. Kaynaklar, II (VIII.) yüzyıldan başlanılarak doğrudan Kur'an'dan Esmfi-i hiisnfi listelerinin çıkarıldığını gösterdiği gibi29 Kur' an ve sünnet kaynaklı karma listelerin oluşturulduğunu da göstermektedir. Ebu Abdullah el-Halimi'nin (ölm. 403/1012) el-Minhfic'ı, bu konunun işlendiği ilk eserlerden biridir. Hatta Muhaddis Beyhaki (ö. 458/1066), Kitfibii'l-Esmfi ve's-Sıfat, adlı çalışmasında bu eserden büyük çapta yararlanıp alıntılar yapmıştır30 Zaman iledeyip konuyla ilgili araştırmalar yaygınlaştıkça çalışmaların niteliklerinde de değişiklikler

görülür. Bu değişik çalışmalardan biri de daha önce kaleme alınmış birkaç eserin mukayesesini yapmak, bunların hangisinde hangi ismin yer alıp

hangisinde almadığını tespit etmektir. Bunun en güzel örneklerinden biri Tilmisani'3 ınin, Beyhaki (ö. 458/1066) ile Gazil.li (ö.555/1 ll 1 ) ve İbn Berrecan' 32ın Esmfi-i Hiisnii konusundaki çalışmalarını esas alarak hazırladığı Şerhu Esmfii'l-Hiisna33 adlı kitabıdır. Yaptığınuz incelemede Gazali ve İbn Berrecan'ın eserlerinde geçen ve Kur'an'da yer alan isimlerden on dokuzunun Bey haki' de34

; Beyhaki ile İbn Berrecan' da yazılanlard,an yirmi yedisinin Gaza!i'de35

; Beyhaki ile Gazali'de yer alan sıfatiardan on altısının da36 İbn

28

29

30

31

32

33

34

35

ö.852/1448, Fethü'l- Bari' bi Şerhi'l-Buhdri, Mısır, 1378/1959. Matbaatü'l-Halebl, c. XIII, 487. Bk. Askalfuıl, Feth, c. XI, 218-219, Mesela hicri 215 (m.830) yılında ölen, Ebü Zeyd el-Ensil.ri' nin tespit ettiği doksan dokuzluk bir listeyi sUreleriyle verdiği belgelenmiştir. Örnekler için bk. s. 21, 23, 27, 36, 40, 45, 49, 59, 67, 77, 109, 121. Afifüddln Süeyman b. Ali b. Abdullah et-Tilmisanı (ö. 690/1291). Ebu'I-Hakem b. Berrecfin el-Endelüsi, kırfi.at, tefsir, hadis ve kelam iliimi (ö. 530/ll36'dan sonra). Süleymaniye Ktp., Laleli, 1556, vrk. 2a. Bu sıfatlar şunlardır: Muhıt (vrk, Sb), Naslr (vrk, 16a), el-Mübteli (vrk, 18a), şedldü'l-azap (vr, 22a), Mukıt (42a), Fiitır (vrk, 44b), Kadir (vrk, 45b), Ffilik (vrk, 46b), elimü'l-abz (vrk, 51b), viiris (vrk, 57b), Gaffiir (vrk, 59b), Mevlii (vrk, 61a), Nur (vr, 62a)), mübln (vr, 52a), Fettab (vr, 64a), zi't-tavl (64b), rafi' (64b), zi'l-Mearic (vr 67a), şedldü'I-ıkiib (vık, 67b). Gazall'nin eserinde yer almayan sıfatlar: Rab (vrk, 3b), Muhlt (vrk, Sb), zu'l-fadl, (vrk, 13a), el-MUbteli (vrk, 18a), el-Kafi (vr, 2la), şedldü'l-azap (vr, 22a), el-Kaı1b (vrk, 23b), seriu'l-hisiib (vrk, 24b), Nilsır (37a), Muklt (42a), Şiikir (vrk, 44a), Fatır (vrk, 44b), Kilbir (vrk, 45a), Kadir (vrk, 45b), Falik (vrk, 46b), elimü'l-abz (vrk, 51b), fei\1 (vrk, 52a), Hi\fız (52b), Kefil (vrk, 56a), Mevli\ (vrk, 61a), Nur (vr, 62a)), mübln (vr, 52a), Gi\fır (vr, 64a) Bu

İstanbul Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi Sayı: 16, Yıl: 2007

KUR'AN-E KERIM'DEKİ ESMA-i HÜSNA VE GRUPLARI 127

Berredin'ın eserinde geçmediğini gördük. Bu çalışmalar diğer İslam ülkelerinde olduğu gibi37 ülkemizde de sürdürülmekte, konu hem halka yönelik38 olarak hem de akademik. bazda işlenmekte39, üzerinde yüksek lisans40 ve doktora41

tezleri yapılmaktadır.

Ortaya çıl<arılan yeni listelerle birlikte ilıııl mulıitlerde de çeşitli kelam[ tartışmalar baş göstermiştir42• Zatında tek olan Allah'ın, sıfat ve fiilierinde de tek olduğu, denginin bulunmadığı43, zatından söz edildiğinde yaratıklarla mukayesesİnin doğru olmadığı gibi isim-sıfatlarının vurguladığı manalarının da yaratılmışların fiilieriyle karşılaştırılmasının doğru olmayacağı44, naslarda aktarılan isim-sıfatların mecaz! anlam taşıdığı45 ileri sürülmüştür. Sırf övgü içere~. kuşku ve ortaklık izlenimi vermeyen isim-sıfatların Allah'a verilip

36

37

38

39

40

41

42

43

44

45

sıfatlar da şunlardır: Zi't-tavl (64b), rafl' (64b), zi'I-Mearic (vr 67a), şedidil'l-ıkab (vrk, 67b). Zu'l-fadl, (vrk, 13a), Nasir (vrk, 16a), Malikil'I-Mülk (vrk, 33a), Nasır (37a), Şakir (vrk, 44a), feill (vrk, 52a), Hafız (52b), Kahhar (vrk, 54a), Müteill (vrk, 54b), Muktedir (vrk, 56b), varis (vrk, 57b), Gaffar (vrk, 59b), Fettah (vr, 64a), Gafir (vr, 64a), Razzak (vr 64b). ei-Küli (Muhammed Abdullah, Divdnu Esmdillalıi'l-Husna, 1990/1410, Daru't-Turas), önsözUnde: "Genellikle şfiirler Esma-i Hüsn/1 'nın tamamını veya bir bölümünü bir tek kasidede anlatınışlardir. Sanının ilk kez ben, her bir ismini müstakil bir kasidede zikrettim (s.13) der ve son isim es-Sabur (s.419) olmak üzere yüz ismi.şiire dökerek anlatır, başka bir tahlil yapmaz. Kullandığı kelimeler için kaynak olarak Lisanii'l-Arab, Muhtiiru's-sıhdh, Esiisü'l-Belilğa, Tdcü'l-arı1s gibi lugatlardan istifil.de eder (s, 17, 19, 21, 25, 37165). ei-Konevl a.g.e. TopaJoğlu Bekir (Prof. Dr), Esmd-i Hüsnd, DİA, XI, 413; Yurdagür (Prof. Dr. Metin), Ayet ve Hadislerde Esrnd-i Hüsnd (Allah' m isimleri), İstanbul, 2006, Marifet Yayınları, 4.baskı. Yarımbaş. Emine, a. g. e. Gönü Zübeyde, Esmii-i Hüsnli'da Sevgi (Yüksek Lisans Tezi, 2003, MÜSBE Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı Kelam Bilim Dalı, Tez danışmanı: Doç. Dr. Adil Bebek). Biçer Ramazan, Doktora Tezi. EbU Bekir İbnu'l-Arabi ve el-Emedu'l-Aksd adlı eseri: (Esmil.-i Hüsna ve Sıfatullah balıisierinin edisyon kritik, tahkik, tahlil ve değerlendirilmesi), MÜSBE Temel İslam Bilimleri Anabilim dalı, Tez Danışmanı, Prof. Dr. Metin YURDAGÜR, 1999. Bk. Miltüridi (Ebü MansOr Muhammed b. Muhammed b. Mabmüd, ö. 333/944), Kitabu'tTevlıid (Thk. Dr. Fethullab Huleyt), el-Mektebetu'I-İslamiyye, İstanbul, 1979, s. 93-96; İbn Hazm, Fas{, 1, cüz 2, s. 126; Yurdagür Metin a. g. e., s. 19-24; Çelebi İlyas (Prof. Dr.), lsimMüsemma, DİA, c. XXII, 548-550. Şebristani, el-Mi/el ve'n-Nilıal (thk Alıdulaziz Muhammed ei-Vekil), Kahire, 1384/1968, Müessesetu'l-Halebi, c.l, cUz, 2, s. 42 Krş. bk. İbn Aşür, et-Talırir, c. I, 29. bk İbn Hazm, Fas/, 1, cüz 2, s. 126

istanbul Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 16, Yıl: 2007

128 Doç. Dr. Sıtkı GÜ LLE

verilemeyeceği, Allah'ı birden fazla isimle anmanın veya sıfatlarla nitelemenin tevhit inancıyla bağdaşıp -bağdaşmayacağı gündeme taşınmıştır.

II - Kur' an ve Hadislerde Allah İçin Kullanılan Fiil ve Mastarlardan O'na İsim-Sıfat Türetilmesi

Konumuzia ilgisi dolayısıyla burada kelamf tartışmalardan sadece birisine, Kur'an-ı Kerim ve sahih hadislerde Allah'a nisbet edilerek kullanılan, ancak sıfat şekilleri geçmeyen fiil ve mastarlardan Allah' a ait yeni isiınlerin

türetilip-türetilemeyeceği meselesine değineceğiz. İlgili çoğu eserde Allah' a isim verilmesinde ölçünün tevkifilik yani vahye dayalı olması, Kur' an veya hadiste geçmesi gerektiğine dikkat · çekilir46

. Bu hususta aşırı titizlik gösterenlerden biri İbn Hazm'dır. Allah kitabında kendisini hangi ad ve vasıfla anmışsa bunun dışına çıkılamayacağını, Allah'a 99 isimden fazla bir isim verilemeyeceğini47, 99 sayısının çokluktan kinaye olamayacağını belirten İbn Hazm48 Allah'a isim verme hususunda el-Bakillani (ö. 404/1013) ile İbn Furek'e (ö. 406/1015) ağır eleştiriler yöneltir49

. Ancak bu alanın otoritelerinden sayılan Beyhakl, hadislerde sınırlama olmadığını50 söylediği gibi Gaziili de tevkifiliğin isimlerde aranıp51 sıfatiarda gerekmeyeceğini52 ifade etmiş, ancak

46

47

48

49

50

5I

bk. Razi, (Fahrudd!n Muhammed b. Ömer er-Rilzl, eş-Şafiiyy, ö. 60611209; tashilı, Muhammed Bedruddin), Leviimiu'l-Beyyindt, Mısır, 1323/1905, Matbaa-i Şerefiye, s.36; elAmidi (Dr. Ahmed b. Atıyye b. Ali), el-Beyhaki ve Mevkifııhıt mine'l-ilôJıiyyilt, Medine, 1402/1982, İhyau't-Turilsi'I-İslamiyy, ikinci baskı, s.l24; Askalanl, Fet/ı, c. XIII, 481; İbn Ebi Ya'la (Kadı Ebu'l·Hüseyn Muhammed), Tabakutıı"l-Handbile, Beyrut, tsz, Dilru'IMa'rife, II, 265; el-AIQsl, a.g. e., IX, 12. İbn Hazma.g.e., c. I (cüz-1), 139. bk. İbn Hazm, a.g.e., c. I (cüz-1), 165. bk. İbn Hazm, a.g.e., c. I (cüz-1), !50, 151. bk. Beyhakl, el-Esma s, 6; ei-Amidl, Mevkifü'l-Beylıakf, s. 127. Bu vesile ile şunu belirtelim ki biz yabancı bir dilde "Allah/İlah" anlamında kullanılan kelimeleri türetilmiş yeni bir isim değil, bunların/veya diğer sıfatiarın o dile/dillere yaklaşık çevirisi anlamında değerlendirilmesinin daha isabetli olacağını düşünüyoıuz (Farklı bir yaklaşım için bk. Topaloğlu, Esmti-i Hiisnii, DİA, XX/411.). MescHl İlah, Frnasızcadaki esse ve Mııse; Kazanca'daki Çal3.b, tanrıdır (b k. Hüseyin Kazım Kadri, Biiyük Türk Lugatı, İstanbul, 1945, Cumhuriyet Matbaası, c. II, 392.). Yine .ı.ı (Allah) ve .Ui (ilah) lafızlan Farsçaya .iiJ\..ı..;. (hud3.vend; bk. Tejstr-i Nımııine, Heyet, Tahran, 1369/1950, Ç1lph1lne-i Haydar!, Daru'I-KUtübi'I-İimiyye, c. !,12); t.»-~ (rahlm) ~~ (bahşayişger; a.g.e. c. I, 12)

İstanbul Üniversitesi İlalıiyaı Fakültesi Dergisi Sayt: 16, Yil: 2007

KUR'AN-I KERiM'DEKi ESMJ.-i HÜSNA VE GRUPLARI 129

Fahreddin er-Razi denasla sabit olmayan bir ismi Allah'a nispet meşru değildir, ancak ulfihiyyete ters düşmeyen bir kavramla O'nu nitelendirmek mümkündür53

demiş ve Gaziili'nin: "isimler izne bağlıdır, sifatlar bağlı değildir" görüşünün tercih edildiğini belirtmiştir54• Aifisi de Allah'a tazimi yansıtan her isim-sıfatın Allah'a nispetine izin verilmiş sayılacağını55 söylemiştir. Bu görüş kabul görmüş olmalı ki bazı eserlerde56 Allah'a nispet edilmiş üç yüz on üç kavramdan söz edildiği gibi Kurtubi, tefsirinde el-Kitabü'-l esna fi Şerh-i Esnıaillahi'l-Hüsna adlı eserine atıfta bulunarak konu uzmanlarının eserlerinde 200 küsur isim tespit ettiğini57 bildirmiş, Kiltip Çelebi bu sayının 130'u aştığını58 kaydetnriş, İbnü'I-Arabi de Kur'an-ı Kerim'den hareketle 165 ismi ihtiva eden bir liste hazırlamıştır59 . Prof. Dr. Bekir Topaloğlu ise Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisinde (DİA) yayınlanan Esma-i Hüsna maddesinde60 Tirmizi'de bulunan 25 ismin İbn Miice'de; ond~ki yüz isimden yirmi altısının da Tirmizi'de bulunmadığını ve iki listenin toplanunın yüz yirmi beşe çıktığını yazmıştır. Esma-i Hüsna 'yı, 200 rakamının üstündeki sayılarla

gösterenler bunları ayet ve hadislerde Allah'a nispet edilen fiil ve mastarlardan türetmişlerdir. Bu listelerde Kur'an'da Allah'a nispeti tespit edilemeyen" yll.b = talib"61 ve " ~ = baid"62 gibi kelimelerin bile isim-sıfatlar arasında sayıldığı görülmektedir.

52

53

54

55

56

57

58

59

60

61

62

ve 04J4-"' (mihribfin; a.g.e. c. I, 553), y_; (rabb) da ).5.-).JJY. (perverdgfir; a.g.e. c. I, 21) olarak çevrilmiştir. Bk. Askalan!, Feth, Xlll, 481. Riizl, a.g.e. s. 36-37 R3.zi, a.g.e. s. 18. bk. Alüsl, a.g.e. c. IX, 123-124 Abdulkadir el-Kureşi, el-Cevahiru'l-Mudıyye fi ıabakati'l-hanefiyye (nşr. Abdulfettah Muhammed el-Hulv) Mısır, 1398/1978, c. ı, 1, 12, 15. ei-Kurtub! (Ebü Abdiilah Muhammed b.Ahmcd el-Ensiirl, ö.67 1/1272), el-Cami' liAhktimi'l-Kur'tm, Beyrut, tsz. c. VII, 325. Katip a.g.e. c. II, 1032. Biçer Ramazan, Tez, s.l33. DİA, Xl, 407. bk. Beyhakl, el-Esma, s.18. el-Kuşeyr! (Ebü'l-Klisim Abdu'I-Ker1m, ö. 465/1072), er-RisiJletıı'l-Kuşeyriyye (Thk. Dr. Abdu'l-Hal!m MahmUd-Dr. Mahmud b. Eş-Şer!l). Kahire, tsz, Daru'l-Kütübi'l- Hadise, c. ı, 40.

İstanbul Üniversitesi İlalıiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 16, Yıl: 2007

-:-


Elimizdeki veriler Esrna-i Hüsna'nın doksan dokuz isimle sınırlandırılmasının mümkün olmadığını ortaya koyduğu gibi İbn Hazm'ın görüşlerinin63 benimsenmesine de imkan vermemektedir. Bunun için biz, W) 0~·)1 C. ;lll~ ı_,ı_,;ı ul:, .~ı:, ,_,!.J4 i-SY.I:; ... (Şeytan) size sadece kötülüğü,

edepsizlikleri ve Allah'a karşı bilmedik/erinizi söylemenizi emreder" (2/169) mealindeki ayet ve benzerlerinden hareketle ilahi isimlerin tevkifi olduğu,

Kur' an ve sünnetle geçmeyen isimleri n Allah' a verilemeyeceği64 görüşüne katılınıyor ve O'nun şiinma layık olan, eksiklik izlerrimi içermeyen her güzel sıfatla da nitelenebileceğini düşünüyoruz. Burada önemli olan '\;.:.;JI .t:.:.'il = el-esmaü '1-hüsna/en güzel isimler " tamlamasındaki "~1 = el-hüsna!en güzel" kaydından hareketle" <)=-'il 1"'1'1 = el-ismü'l-ahsen"i, "en güzel ismi" bulabilmektir, ilke bu olmalıdır, bu ilke göz ardı edilmemelidir. Allah Teala, kainatta her olayın izniyle gerçekleştiğini65 bildirdiği gibi pek çok ayette bir çok fiili de kendisine nispet etmektedir. Sözgelimi kalpleri mühürlediğini66

münafıkları alaya aldığını67, ışıklarını giderdiğini68 , lanet 69 ve gazap ettiğini"0

kahırda bulunduğunu71 , azabı tattırdığım72, zora koştuğunu73 , ters döndürüp tepe üstü getirdiğini74 öğüt verdiğini75, güzellik yapanları76 temizlenenleri77 kendisini sevenleri"' takva sahiplerini79 sabredenleri80 tevekkül gösterenleri81 adalet

63

64

'65

66

67

68

69

70

71

72

73

74

75

76

77

78

79

İbn Hazm, Fas/, c. I (cüz-2), s. 139. es-Sesseyyid b. Ahmed Hall!, Hükmü'l-Mesani, Kahire, 1410/1989, Dftru'1-İnsan, c. IV, 227. el- Bakara 2197, 102, 249, 249; AI-i Imrftn 3/49, 166; Yunus 10/100; er-Ra' d 13/38; elAhzftb 33/46 el-Bakara 2/7; en-Nisft' 41155; el-A'riif 7/101; et-Tevbe 9/93; er-Rum 30/59; Mü' min 40/35; Muhammed, 47/16. el-Bakara 2/15, et-Tevbe, 9/79. el-Bakara 2/17. el-Bakara 2/88, 159, 161 ; en-Nisa 4/46, 52, 118; et-Tevbe 9/68; Muharumed 47/23. Feth, 48/6; el-Mücadele, 58/14; el-Mumtehıne 60/13. et-Tevbe 9/30; el-Ahzftb 33/57; el-Munftfıkün 63/6. Zümer 39/26. el-Bakara 2/220. en-Nisa 4/82, el-Bakara 2/231; en-Nisft' 4/58; en-Nahl 16/90; Nür 24117. el-Bakara 2/195; AI-i Imrftn 3/134, 148; el-Mftide 5/13, 93. el-Bakara 2/222; et-Tevbe 91108. AI-i lmrftn 3/31; el-Mftide 5/54. Al-i Imrftn 3/76 et-Tevbe, 9/4, 7.

İstanbul Vniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi Sayı: 16, Yıl: 2007

KUR'AN-I KERiM'DEKi ESMA-İ HÜSNA VE GRUPLARI 131

sergileyenleri82 yolunda savaşanlan83 sevdiğini, yapılanları yazdığını84, yükleri hafıflettiğini85, müjde verdiğini86 belirttiği çeşitli eylemleri değişik fıil kalıplarıyla kendisine nispet ettiği halde kendisini bu tür fiillerden türetilmiş isim-sıfatlada anmamıştır87 • Allah kendisinin helal kılan", emir veren89 ve haramlar koyan90

, yasaklayan91 olduğunu bildirdiği halde ayetlerde Zatını muhallil, amir, muharrim ve nahf sıfatlarıyla anmamıştır. Yine kendisi için ilim kelimesinden türetilmiş allerne (öğretti) fiili değişik kiplerde kullanıldığı92 halde O, muallim (öğretici, öğretmen) anlamına gelen bu kelime ile nitelendirilmemiş; bir çok ayette edalle (saptırdı) fıili93 kendisine nispet edildiği halde hiçbir ayette O'nun için mudıll (saptıran, saptırtan) isim -fiili kullanılmamıştır.

"U=>-YI !""'1'1 = el-ismü'l-ahsen/en güzel isim"ilkesini yansıtmakta kuşku içerdiklerinden bu tür fiillerden hareketle kendiliğimizden O'nu muhallil, amir, muharrim ve nahf gibi isim-sıfatlarla anmamızın en azından edebe aykırı

olduğunu düşünerek Kur' an-ı Kerim' de Allah' a nispet edilen fiillerin94 sadece bazılarından isim-sıfat türetilebileceği kanaatindeyiz.

80

81

82

83

84

85

·86

87

88

89

90

91

92

93

94

AI-i Imran 3/146. AI-i Imran 3/159. el-Maide 5/42; H ucurat 49/9; el-Mumtehıne 60/8. es-Saff, 6114. en-N isa 4/81; et-Tevbe 9/51; el-Mücadele 58/21; el-Haşr 59/3. en-Nisa 4/28; el-Enfill 8/66. Şfira, 42/23. Mesela Allah Kur'an'da fizin (izin veren), tfibi' (damga vuran, mühür basan), müstehzi (alay eden), müzilu'n-nfir (ışığı gideren), liiin (lanet eden), gildıb (gazap eden), rnuziku'l-azab (azabı tattıran), mu'nit (zora koşan), murkis (ters çeviren), viiiz-n3sih (öğüt veren), muhbb (seven) diye nitelendirilmemiştir. el-Bakara 2/275 el- Milide 5/87 el-Bakaı·a 2/24, 222; en-Nisa' 4/58; ei-A'rftf 7/28, 29; er-Ra' d 13/21, 25; en-Nahll6/90. el- Millde Sn, el-En' am 26/151. el-A'rftf 7/22; en-Nahll6/90; el-Mumtehane 60/9; el-Bakara 2/282; el- Millde 5/4 en-Nisa, 4/88, 143; el-En' am 6/39 el-A'ril.f /186; er-Ra' d 13/33; Zümer 39/23; Mti'min 40/33,34, 74; Şfrra42/44, 46; Casiye 45/23; el-Müddessir 74/31. Tespitierimize göre Allah Tefilfi, tekrarlarından ayıklanmış ve kökleri isim-sıfatlada aynı olmayan 210 civarında tekil fıille nilelendirilmiştir. Bu fiiller şunlardır:~. 217; .ll), 2/10; -;<>,;;ı:..ı,.2/15; ~ , 2/IS;Y.,; , 2/17; ;:,ı:,ı, 2/17 _,ı.;ı , 2/20; ,ıjl , 2/26; t.J..oi -,.2/26; Y,l, 2/27; <>fol, 2/29; \IY., 26; ~:.?. 2/31; \1;,' 2173; .(&' 2/76; ;;;.ı' 2/88; ..,:ıt,;, 2/109; ~- 2/ll7;

İstanbul Üniversitesi İlalıiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 16, Yıl: 2007


III· Kur'an'da Geçen Allah'a Ait İsim ve Sıfatlar ile Bunların Gruplandırılması

Kur' an metni üzerinde sırf Allah lafzıyla bağlantılı olarak yaptığınnz incelemede şu yüzkırk ismi tespit ettik:

.ılı\ (Allah), Y..J (Rabb), 0=-..J (Rahman), ~..! (Rahlm), cilll.. (Malik), .ı.,...(Muhlt), y,.>l (Kadlr), ,.,ık (Alim), Jc.4- (Cail), u~ (Subhiin), ~~ (elHakim), yl:;Jl (et-Tevvab), ı.s).; (Bari').~? (Muhric), y,...>! (Baslr), J-"'(Aduvv), J;.;.!ll _,':ı (Zu'l-fadl), ıY>)JI_, ~~~Co:J\ ::,ı~ (Bedlu's-semavati ve'lerd), ~ı (es-Semi'), J!.y.ll (el-Aziz), ...ıı (ilah), .,.ı_, (viihid), '-')..! (Rauf), -<W(Ş'k' ) !:Wl ô.ı~ (Ş d'ct·· '1 'b) . . (G f' ) .. (K 'b) lhll ' ., ~ a ır,Y ,,_ e ı u -aza ,J..J!C' aur,~Y an ,Y _ ~~

~. 21122; ~ı. 2/132; ~. 2/143; Ol, 21164; ~. 21187; ;:,;;;, 2/187; ~ 2/213; =ı ' 2/220; l;;.ı)J, 2/225; '""'""'· 2/245;~ '2/245; ~, 2/245; ~~- 2/251; .,tl, 2/252; ;ı;;, 2/253; :,.;;, 2/268; (J;,.ı-2/275; t'.?- 21275; ~. 2/276; 0 :;,, 2/276; ,ıc , 2/282; y,.G.,i, 2/284; ~:,;...,;, 3/6; :,;,.\, 3/11; 'J)J, 3113;fo.,! : 3/28;~, 3/31;:;.;;, 3/39; fo, 3/54; ;;uı, 3/69; c;;;.,' 3/95; :;;ıl, 31103; ;,.;, 3/124; ~, 3/141; ~- 3/141; "'~, 3/144; i...iY.,, 3/152;y~l, 31153; Jl:;.J, 3/160; ~. 3/164; <).).' 31164; ~'i. 3/179; )±ol, 3/179; ~- 31179;~ , 3/179; ~- 31182; -""· 4/11; · m:,, 4/28; c;l:,d, 4/35; ~, 4/58; ~- 4/84; u.&JI, 4/88; bt.., 4/90; y,;.6, 4/93; :,0\, 4/102; ı), 41105;illı ; 4/125; ~- 4/127; ~. 41130; ""'"· 4/135; 1fo, 41155; ~- 41172; .):.d, 4/173; ~- 5/6; e>ıı:,, 5/7; ~- 5114; ~- 5/27; ~, 5/49; tb\, 5/64;; . .,;.j, 5/67; ~-5/80; \r'>~. 51119; ;..ı.<, En' !im, 6/14; """'· 6/65;:.J~\j, 61103; c:;:;;, 6/125; · ot,. ), 61133 cr-~. 6/144; ~- 6/64; ~ 7/54; ~- 7/101; ı0'i, 71157; J:-1, 71183; JJ,#, 8/8; ı.,:.,;, 8/11; ~- 8111; iJli, 8/17; .;.~, 8117; ,ı;;, 8117; ll;..;, 8/24; <?:,ı, 8/26; ~:.,;, 8/37; ~- 8/42; ;ı;., 8/43; u.ıı, 8/63; u;;;., 8/66; <:fo:.l, 8171; ~- 9!14; ""'"· 9/15; '""'· 9/30; '-"\i, 9/32; J;..)t, 9/33; ~- 9/33; ôfi, 9/46; .bil, 9/46; ~- 9/67; :;;.:..., 9179; Gl, 9/94; CJi.'i, 9199; «foı 91111; J>ı, 10/5; ~. 10111; ~. Yllnus, 10/22; §'i 10/25; 1:,;;; 10/34; :,.,i, 10/34; ())1, 10/59; ~, 10/81; ~- 10/82; ~- 10/107; ~- 10/107; <,ŞYJ, ll/34; 12/91; Y.'i, 13/2; ;:,, 13/3; ~ 13/3; (,.,.;.:,;, 13/17; ~,;;;, 13/26; ;..:.,;, 13/39; ~; 13/39; ~- 14/27; ~ı; 16/15;Y,.)J, 16/61; ~- 16/45; Y,.)J, 16/61; ''- ·:,, 16/79; Y,\i, 16/90; eMi, 16/90; 161112; "'-""'· 1711; _p,ı;, 18/16; t..*-1, 18/16; ~- 19/61; (J,.,ij, 22/17; Us!, 22/18; ijı:,;, 22/38; ~-22/52; ;.ş:.;, 22/52; i!J,;, 22/61; _,l:.d, 24/25; ,.:.;;, 24/43; :,.,ı;;, 24/44; w,;..;, 24/50; i.l'!J, 25/70; ;;nı. ı, 28!78; t,;ıı;, 29t2o; .ı.:;,.ı, 33119; ı~. 33125; U<>:.ıı, 33t38; ,Lit, 33t5o; t'.ıi, 33t69; H. 35t22; c.;:,;.;, 39116; A, 39135; .;:,;, 39142; l;bll, 41121; i.l!ii, 42125; :_.,,. ·j, 42/26; (;:;..r., 43129; ~ı. 49/3; ~). 49/7; ..,Jil, 53/48; <S:,;. i, 53/53; 55/10; ~;:;., 55119; C,d,\, 58/6; 19. 6115; 1::,,;..;, 65/1; ""!ll, 71117; ~"'- 73/20; .,ı:,, 76/11; <}i, 79/27; <?'J.. 79/28; ~1, 79/29; ,;..;, 79/30; :,:..;, 80/20; yıl, 80/21; _;Zül, 80/22; J~. 82/7; Y'~. 82/8; Y:..,, 89/13; :>i-:,, 93/7.

İstanbul Üniversitesi j{a/ıiyat Fakültesi Dergisi Sayı: 16, Yıl: 2007

- [ __ _

1 __ ---

KUR'AN-I KERiM'DEKi ESMA-i HÜSNA VE GRUPlARI ' 133

(Şedfdu'l-Ikab), ~C,;JI t,ı.;. (Seriu'l-hisab), ,.ıh (Halim), ~ (Habir), ~(Mubtelf), if>JI (el-Hayy), ~_,i;Jı (el-Kayyfim), ~1 (el-Aliyy), ~1 (elAzim), J_, (Veliyy), ~ (Hamid), J_,.. (Mevla), ~ıı;ıı _,':, (Zu'n-tikam), ~:,ıı . (el-Vehhiib), ~4- (Cami'),~ (Ganiyy), ,Jel (A'lem), <)J!.. (Muteveffi), ~ı:., (Riifi'), ~ (Mutahlllr), ~ (Ganiyy), ~ (Şehid), LJ;ş:,ıı (el-Vekil), c,.;ıl_.ı (Rakib), ~ (Hasib), YP. (Kebir), _,ic (Afuvv), ~1 (en-Nasfr), W;>.. (Muklt), ~1 (Asdak), ~ı_, (Vasi'), y~l ;.:;,;, (Allamu'l-Guyfib), ı.J§. (Munezzil), u<o}Jı-_, ~ı-_,ı:.:.ıı _.ıloll (Fatıru's-semavati ve'l-erd) Y,lill (el-Kahir), _.ıo\! (Kadir), ~ı (el-Hakk), 9o~ı-_, y!,lll ~lL (Alimü'l-gaybi ve'ş-Şehiideh), <->;ıı-_, y;Jı ;.,ıı.ı (Faliku'l-Habbi ve'n-neva), JW (Teiila), ,;,;; LlS ;.,ıG.. (Haliku küll-i şey) ~ (Hakem), ~Jll _,':, (Zu'r-rahmeh), ö:fo:. _,':, (Zfi mağfimh), ccl _.ı\,ü

(Tebareke), (J;,.;.IJll F-:ıl (Erharnu'r-Rahimin), ~ (Muhlik), ~ (Hafiyy), l:ı.ui\Sll #> :y.;. (Mfihinu keydi'l-kafirin), <?.-"' (Kaviyy), ().ı.)\Sll <,Şj.:., (Muhzi'lkafirin), Jo..l (Ehakk), .) _,1 (Evfii), ıp:. tY...I (Esra u mekra), .ı.,;.,. (Hafiz), Y.;;...<>

(Mucfb), o_,o_, (Vedild), :ı.;,. yı r.ıJI (Elimu'l-ahz), JW (Feiil), uw:d..ll (el-Mustean), yit;, (Giilib), _.ı~l (el-Kahhiir), .J;.;t.,. (Hiifiz), ~ (Latit), Jw:.li (el-Muteiil), ,.ıt.ı (Kiim), c;%lı (el-Hallak), ,)C 'lı (el-A'la), J;;S (Kefil), _§.;... (Hayr), _.ı.ı:ri. (Muktedir), ill1.. (Melik), ~1 (Ebkii), _.ıtir- (Gaffiir), <.>o4JI (el-Hadi), L>.ı!)WI :;,..;.1 (Ahsenu'l-hiilikin), c:ı;;:.ıı (el-Mubin), u<o:.,Uı-_, ~ı-_,ı:.:.ıı :.,_,ı (Nfiru's-semavati ve'lerd), H-fi (Kerim), ~ (Muhyi), cillll (el-Fettiih), _.ı_,s..'; (Şekfır), .)Wl (elKafi), ,_.ı;Jı .)tb ; (Gafiri'z'Zenb), y:;JI JJll (Kabili't-tevb), J:,ı.ll <,Ş~ (Zi't-tavl), ~ı:,..:_,;ıı t;ı:., (Rafiu'd-dereciit), cfoy.ll _,':, (Zu'l-Arş), JI:JJll (er-Razzak), 9:,;11 _,':, (Zu'l-kuvveh), u,ı;Wı (el-Metin), _.ı!ll (el-Ben), <4,l.. (Melik), ~~:p~ı-_, Jll;JI _,':, (Zu'l-Celali ve'l-ikram), J:,tıı (el-Evvel), _.ıi..\ll (el-Ahir), _.ı!>lİJI (ez-Zahir), LJ)ol!JI' (el-Batın), l)'_ıtll (el-KuddOs), ~tUI (es-Selam), LJ;>:;.ll (el-Mu'min), ~ı (elMuheymin), _.ı~l (el-Cebbiir), _.ı)'';'.\1 (el-Mutekebbir), _.ıy...;.ll (el-Musavvir), !JY ~ (Mutimmu NOrih), ,y.l ~li (Baligu emrih), e;:.;~l _,~ (Zu'l-Mearic), 001 <.>PI (Ehlu't-tekva), ;pı 001, (Ehlu'l-mağfirah), ~ı (el-Mecid), Fl ~WI(Ahkemu'l-hiikimin), ~_fi.YI (el-Ekram), .ı:..:..ll (es-Samed).

Konunun uzmanları Esmii-i Hüsnii'yı çeşitli gruplara ayırarak

işlemişlerdir. Mesela Beyhaki: "Allah'ın sıfatları ikiye ayrılır:

İstanbul Üniversitesi ilahiyat Fakiiltesi Dergisi, Sayı: 16, Yıl: 2007


a) Bas!r-Semi gibi zatının ezeli ve ebedi olarak nitelendirilip zıtlarıyla asla nitelendirilmeyeceği sıfatlar.

b) Muhy! (can nitelendirilebileceği fiili incelerken; İbnü'l-Arabi:

a) alem olanlar,

veren), Müteveffi (can sıfatlar"95 diyerek konuyu

alan) gibi zıtlarıyla

iki ana başlık altında

b) sıfat olanlar şeklinde ikiye ayırdıktan soma sıfatları da tenzihl sı fatlar ve fiili sıfatlar diye ikiye bölerek açıklamalar yapar.96 İnşaü'd-Devair müellifi ise97 bunları:

a) Zat İsimleri cetveli,

b) Sıfat İsimleri cetveli,

c) Fiil İsimleri cetveli olmak üzere üç tablo halinde düzenler ve verdiği cetvelin bir sınırlamayı içermediğini, başka isimlerin de buraya ilave edilebileceğini söyler98

• Biz de bu isim-sıfatları iki grupta ineeledik

A) Filolojik yapılarına göre grupları

Daha önce de belirtildiği gibi bu çalışmada Allah lafzı ve O'nu tekil olarak niteleyen sıfatlar temel alınmış, Allah ile irtibatlı çoğul zamirierini niteleyen sıfatlar kapsam dışı tutulmuştur. Bu çerçevede tespit edilen ve yukarıda görülen isim-sıfatların toplamı yüz kırk ikidir. Bu isim-sıfatiardan bazıları hem tek hem de ikili, üçlü99

, dörtlü100, sekizli 101 gruplar şeklinde

95

96

97

9S

99

Beyhald, es-Sıfdt, s.137 bk. Şerh Esmai'l-Hıisna, Süleymaniye Ktp., Ayasofya, nr. 1862; vrk, Ib bk. Ebu Bekr Muhyiddin Muhammed b. Ali (İbnu'l-Arab!, Ö. 6381/l240), Süleymaniye Ktp., Halet Ef., nr. 809, İnşdii'd-Devdir, vrk. 151-164. bk. İbnü'l-Arab!, a.g.e., vrk, 160b-16la. bkz. es-Secde, 32/6; ei-Haşr 59/24.

100 Cumua, 62/1.

istanbul Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi Sayı: 16, Ytl: 2007

F.10

KUR'AN-I KERiM'DEKi ESM!.-i HÜSNJ. VE GRUPLARI 135

geçerler. Bunların yüz on tanesi yalın, otuz iki tanesi de tamlama halindedir. Tablo incelendiğinde:

a) Yalın halde olanların faiZ (Jet.;) ve benzeri sülasl; müf'il (J.i.) gibi ruhiii ve mufteil ( J.;iL.) gibi hümasi, ef' al ( J.-;1) gibi ism-i tafdil kalıplarında oldukları;

b) Tamlama konumundakiler ise ya 'salıip'anlamındaki zil (J;,) lafzıyla ya da diğer sözcüklerle kullanıldıkları 102görülür.

B) Marralanna Göre Grupları

Esmii-i Hüsna' dan bazıları doğrudan Allah' ın zatını nitelerken bazıları rahmeti, şefkati, gazabı, öfkesi, şiddeti gibi tasarruflarını niteler. Burada sıfatlar tek tek marralarına göre değil ortak ve yaklaşık anlamları çerçevesinde gruplandırıldı 103

• Çünkü genellikle bazı isiınierin manaları birbirine içine girmiş gibidir. Tilmisani: "Bütün isimler iki isimde toplanır: Allalı ve Ralıman

isimleri"104 diyerek bu içiçe geçmişli!iğe dikkat çeker. Biz bunları, anlamlarından hareketle birkaç gruba ayırdık ve değişik başlıklar altında

kilmelendirdik. Birinci gruba Allah'ın isimlerini, ikinci guruba bir olduğunu bildirenleri, üçüncü guruba da zatını niteleyen isim-sıfatiarını yerleştirdik.

Bundan sonraki grupları ise ilk sureden itibaren hangi sıfatı önce geçmiş ise o sıfatı esas alaraJ<: aynı kapsamdaki sıfatlarla gurubu/grupları gerçekleştirdik.

Sözgelimi dördüncü grup olan Allah' ın hükümranlığını yansıtan isim-sıfatları gurubunu planlarken birinci silrede ilk geçen isim-sıfat olan y..! (Rab b)' lafzını temel alarak gurubu oluşturduk.

Birinci grup: Allah'ın isimleri: .&ı (Allah) ve .Uı (İliih).

101 Haşr, 59/23.

102 Karşılaştırmak için b k. Yarımbaş Emine yukanda anılan Tezinde edatla kullanılanlar diye bir şık göstermişse de bunu pek tasvip etmiyoruz. Çünkü verilen örneklerden (Cfiil gibi) bazılan edatla kullanıldıkları gibi edatsız da kullanılmışlardır.

103 Benzer bir uygulama için bk. Beyhaki, es-Sıffıt, s. 90. 104 Aflfüddln Süleyman b. Ali b. Abdullah et-Tilmis§nl (ö. 690/1291), Şerhıı Esmdi'l-Hüsna,

Süleymaniye Ktp., Laleli, nr. I 556, vrk, 2a.

İstanbul Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, Say~: 16, Yıl: 2007

136 Doç. Dr. Sıtkı GÜ LLE

1) Kur' an' ı Kerim'e göre yüce Allalı ve O'nun özel adı

Kur'an-ı Kerim Allah Teiila'yı, bir105 ve gerçeğin ta kendisi 106 olan, hiçbir göz tarafından algılanamayan107, uyumayan, uyuklamayan 108

, şaşmayan, 109 'b' d 110 ı lll ··ı 112 d'] d'-· . unutmayan , unutmuş gı ı avranan , yoru mayan , omeyen ; ı e ıgını

yapan 113, dilediğini kolayca gerçekleştiren 114

, ölüleri dirilten 115, saltanat

bahşeden116 , inananlara destek veren117,. Lütuflar sunan118

, onları yüzüstü bırakrnayan 119 , zenginlik veren 120

, sözünden cayınayan121 , sözünde duran122

,

örnekler sunan123, seçip stizen124

, nimetının hatırlanmasını isteyenıı5, kullarından şükür bekleyen126

, olarak tanıtır.

105

106

107

108

109

ll O

lll

112

113

ll4

llS

116

117

118

ll9

120

121

122

123

124

125

126

:,.1:,11 (er-Ra'd, 13116); el-İhlas, 11211 ~ı :,ı. '-lll (ıt, (el-Hacc, 22/6); el-MU'minun, 231116; Lukman, 31130. ~ı;..;,~ı l.S~;l ~(el-En' am 6/103). rJl ~j :U,. ;:,ı.b ~(el-Bakara 21255). ~u:,,;:; tı,.o; ~ (Taha, 20/52). ;a;_,ı; '-lll ı_,:.ı (et-Tevbe, 9/67); el-A'rllf 7/51; Tllhll, 20/126, es-Seede, 32/14;el-Casiye, 45/34) ~;.ı:, (el-Ahkaf, 46/33); Kaf, 50/15 b_,;.; U .;:,ll (el-Furklln, 25/58); ei-Kasas, 28/88; er-Rahman. 55/27). >,.>.i W Ul.d (ei-Buruc, 85116). ~ılA~ :,ı. (Meryem, 19/9) . .,.:;:,:.ı1 "-lll~ (el-Bakara 2173); AI-i lmrl\n 3/156 el-En' am 6/36 ,ı:;ı;; ~ ı.sı;, "'" "-lllj (el-Bakara 2/247, 251, 258). ,ı:;ı;; ~,_;...,ı, 'i'ıl "-lllj (Al-i Imran 3/13). ~::,;.ıı..ı; ,ı:...; ~ı "-lllj (Al-i lmran 3/152); en-Nisa' 41146, Yusuf, 12/90; el-Ahzab, 33/46 ;;ı;, ;.tt\:, ..ı; ~::,;.ıı jı;J '.lll ()15 L. (Al-i lmrlln 31179). '.lll ui/. (en-Nisll' 4/130), Nur, 24/55 ;:;;,.:, '.lll' ;!"i U (er-Rum, 30/6); Zümer 39120 ;:;;,.:, '.lll ;.s;:,;_ ;,;ı:, (At-i Imran 91152); el-Hacc, 22/47, üı:ı:.~ı '.lll c,;..,; el)~ (er-Ra' d 13117); bkz. 14/24, 25, en-Nahl 16175, 76, 113, Nur, 24/35, Zümer 39129 , et-Tahr!m, 66/10, ll ~"-lll (el-Hacc,22175). ~;lll~ l~:_t;;ı:, (el-Bakara 2/231); Al-i lmrlln 3/103, el-Mfiide 517, ll el-A'rfif 7/69, 74; ei-Ahzllb, 33/9. ;llk''li~)S:lı:, (en-Nahll6/114).

İstanbul Üniversitesi İlalıiyat Fakültesi Dergisi Sayı: 16, Yıl: 2007

KUR'AN-I [(ERTM'DEKİ ESMA-i HÜSNA VE GRUPLARI 137

Bütün güç ve kuvveti127, izzeti128

, bütün işleri 129 sahiplenen hiçbir hareketinden sorumlu tutulmayan 130

, kendisine hiçbir şey güç gelmeyen131, doğu

ve batıya hakim bulunan132, göklerdeki ve yerdeki her şey tekelinde olan 133

,

gaybt olayları inhisarına alan 134, gökleri direksiz tutan135

, hiçbir güç tarafından acze düşürülemeyen 136, kendisine hiçbir olay gizli kalrnayan 137

, yapılanlardan habersiz olmayan138 yapılanları bilen139

, gören140, duyan141

, kendisine hiçbir varlık benzemeyen 142

, yerlerin derinliklerinde, gökleıin en üst tabakalarında gerçekleşen bütün olaylara vakıf bulunan143

, hiçbir olay bilgisinden kaçmayan144

, görünen ve görünmeyen alemler çizdiği kader doğrultusunda gerçekleşen145 , buyruğunu geri çevirecek146

, hükmünü geçersiz kılacak bulunınayan147 , malılukatma merhametli davranacağını üstlenip148 müjdeler veren149

, bağışlayan150, doğru söyleyen151; yapılan güzellikleri şükranla

127 t.,.i.;ll ::,;ıı ::ıl (el-Bakara 2/165); er-Ra' d 13/31 128 ~ ;lli).JI (ı~ (en-N isa' 4/139); Yunus, 10/65 129 ,ı) !JS ;.~ı 0! (Al-i Imriin 3/154); el-Hacc, 22/41 130 (]U; r.;, <Jt:.; U (el-Enbiya', 21/23). 131 .;,~ ;111 ,)e ;,ııı ı:.:, (İbrahim, 14/20); Fatır, 35/17 132 yjLlı:, :;fo:Jı ;llj (ei-Bakara 2/115,142); eş-Şuara', Z6/28; es-Sfiffiit, 37/5; er-Rahmil.n,

55/17; el-Mearic, 70/40; el-Müzzeıiımil, 73/9 133 ,y.~~l ,.ı ı:.:, ;::>ljı:.:JI ,.ı ı:. ,..ıı:, (Al-i Jmı·an 3/129);180, 189; en-Nisa'4/170. el-A'riif 7/128;

et-Tevbe, 9/116, Yunus10/55; İbrfihlm, 14/2; Lukman, 31/26 Şüri\, 42/49. 134 ,.Jl Yi'Ji ı:.l! (Yunus, 10/20); Hüd, /123; en-Nahl 16177 135 ,:.C .fo! ;::>ljı:.:JI ~:,(er-Ra' d 13/2). 136 ;lll<,<~~f>lii_,;Jhlj (et-Tevbe, 9/2, 3); ei-En'i\m 6/134, el-Enfal8/59; Yünus, 10/53;

Hüd, ı 1/20; Hud, I 1/33; en-Nahl 16/46; Nur, 24/57; Sebe', 34/5; Sebe', 34/38; FM1r, 35/44; (Zümer 39/5l;Şura, 42/31 ;el-Ahkaf, 46/32; ei-Cinn, 72/12).

137 ~:;:~;:,;ı.,;~ '-lll 0! (Al-i lmran 3/5); İbrfihlm, 14/38, Tiihi\, 2017, MU'min 40/16, Mü'min 40/19, Fussılet, 41/40, el-A'la, 8717

138 (ı~ r.;, .Jjll., l.lli ı:.:, (el-Bakara 2174, 85, 140, 144, 149); AI-i lmran 3/99; el-En'am 6/132; Hüd, 11/123; İbrfihlm, 14/42; en-Nemi, 27/93

139 ;,lO,:;: C)';, :,ı.:, (el-Bakaı·a 2/29, 231); en-N isa', 4/32, 140 :ı...; (ı~ ı:., ı.ııı:, (el-Bakara 2/265); Fuss1let, 41/40 el-Hucuriit, 49/18 141 ;,lO~ l.llij (et-Tevbe, 9/103); İbrahim, 14/39, ei-AnkebOt, 29/5, 142 ~:;: ;ll,.S w (Şüra, 42/11). 143 ~<;;~~ı:.:, ,ı:.:..ıı <:ı,. ;_ıy; ı:.:, t<J,. ;;::;..;; ı:.:, ,y.~Dı ,.ı i;l,i ı:. ;.t.i (Sebe', 34/2). 144 !:,l i.JIZ,. ~ (,>_;..;U (Sebe', 34/3). 145 fo. ;\.illi.,:;:(.}!;~! (el-Kamer, 54/49, el-Kamer, 54/53). 146 JJ ı;.~ (er-Ra' d 13/11). 147 ~:.,;;'~(cr-Ra' d 13/41). 14

8 ı,;,;,.:,ıı..,..;ı ,)e c,M; (el-En'am, 6112, 54). 149 U'..~Y.~j(i~(et-Tevbe, 9/21).

İstanbUl Üniversitesi İlahiyO.ı Fakültesi Dergisi, Sayı: 16, Yıl: 2007


karşılayan 152, vefalı olan153, her şeyi bir ölçü ile yaratıp154 ona uygun· güzelliği

veren155, biçimlendiren156 Kişi ile kalbi arasına giren157

, diye niteler.

Değişik süre ve ayetlerde kudretini yansıtan olaylar sıralandıktan sonra: "İşte Allah bu niteliklere sahip olandır"158 denilir, bir olduğu bildirilirken çok tanrı inancı reddedilir159

, O'na, denkler ve benzerler yakıştırılmasına160, ortaklar koşulmasına karşı çıkılır'61 , hanımı162 ve çocuğu olmadığı özenle vurgulanır ve bu tür iddiaları şiddetle kınanır163 •

Allah' (.&1) lafzı, Allah Teaiii'nın öz adıdır. Uliihiyyete has bütün kemal sıfatları kendinde toplarınş olan Cenab-ı Hakkın kendine özgü isınidir164 • Kur'an-i Kerim'de merfu (ötüre) yani sonundaki 'he'nin 'u' sesi ile yaklaşık 940, mansup (üstün) yani 'e' sesi ile 594, mecrur (esire) yani 'i' sesi ile de 1034

ıso ;.,..~ :,~ <1!10! (el-Bakara 2/173). ısı <lll ~:,;., iJl (Al-i lmran 3/95); en-N isa' 4/122 ısı :,;;:.;. :,~<lll <ıl (ŞOrii, 42/23). ı53 ,<111;:,. ,,;;., ..)jl ;:,:.:, (et-Tevbe, 9/lll). ı54 fo. ;1.\lli,. ,;;ı U!;~! (el-Kamer, 54/49). ı ss <m. •il' U!; ;:,;.;,.t <,~)İl (es-Secde, 3217). ı56 ;.s:,;.. ;;.;,.tl ;.s:,:,;..:, (et-Teğiibun, 64/3). ı57 ~:, ,:,:.ıı <:ı;i U;.;; <lll (Jt ı;,ıeı:, (el-Enftll 8/24). ıss ;.sı:, <lll ~ı (el-En' am 6/102); Yunus, 10/32; Fatır, 35/13; MU'min 40/62; Mü'min 40/64;

ŞOra, 42/10 ıso ~}>;ıl Lo:. ~\iY. ,ıt ıJ:,;:ıı:, .uıı ı.:.ı;t Jl (Hud, 11!54, 101); en-Nab116/51; ei-İsril, 17/22, 39, 42,

el-Kehf, 18/14, 15; Meryem, 19/46, 81; el-Enbiya', 21/21; el-Enbiya', 21/22, 24, 36, 43, 59, 62, 68, 99; el-Mu'minun, 23/117; el-Furkan, 25/3, 42; en-Nemi, 27/60, 61, 62, 63, 64; elKasas, 28171, 72; Yasin, 36/23, 74; es-Saffiit,37/36, 86, 91; Sad, 38/5, 6; Zuhruf, 43/45, 58; Casiye, 45123; el-Ahkaf, 46/22, 28; Kaf, 50/26; ez-Zariyat, 51/51, et-Tur, 52/43; Nuh, 71123

ı 60 bill\ ;ll\~~ (el-Bakara 2/22, 165); İbrahim, 14/30; Sebe', 34/33; Zümer 39/8; Fussılet, 41/9

ı6ı ,&ı iJJ' !]. l)ı:,) w,;.; ~ l;..\i ~:, ~ '-' e! ;ıl ~:, <lll ~! :;;;ı ~~ ;sı;,;:, tıı;i ,ı:,:;. :.:.ıs ..,l!IJlW (Al-i Imı·an 3/64); (en-Nisa' 4/36, 48, ll6; el-En'am 6/151; (el-A'riif 7/33; ei-Hacc, 22/26; Nur, 24/55; Lukman, 31/13; Zümer 39/65

ı 62 ~ı.;., lJ ıfil ;.ı:, :.ı:, l.l (;}>; ..,Jt (el-En' am 6/101). ı63 l..l~ ı:,ı:, <lll ;ı.Jıı_,ıo:, (el-Bakara 2/116); en-Nisa' 4/171; el-Miiide 5172, 73, ll6; YOnus,

10/68; el-İsrii, 17/111; el-Kehf, 18/4; Meryem, 19/35,88, 90, 91, 92, el-Enbiya', 21/26; elMü'minun, 23/91; el-Furkan, 25/2; es-Saffat, 37/149, 150, 151, 152, 153; Zümer 39/4

164 Kurtub1, el-Cô.mi', c. I, 102.

İstanbul Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi Sayı: 16, Yı/:.2007

KUR'AN-I KERiM'DEKi ESMA-i HÜSNA VE GRUPLARI 139

yerde geçmektedir165• Allah (.ılıl) lafzının aslı hakkında değişik görüşler vardır166 •

Bazı iilimler bu lafzın manası ve aslı hakkında görüş belirtmeyi saygı gereği uygun bulmamışlarsa167 da genellikle lugat ve tefsirlerde şu bilgiler aktarılır: Allah lafzının aslı Him-ı tarif denilen Jl (el) lafzıyla .U) (İlah) kelimesinden oluşan .U)'I (el:İlah)dır. Telaffuzda kolaylık sağlamak için .U) (ilah) kelimesinin l (hemze)'si hazfedilmiş, lam-ı tarif Jl (el)' in J (lam)ı da hemzeden sonraki lama idğam edilerek Allah için özel bir ad olmuştur168 • Bu tür bir işlemin bir örneğini çok açık bir şekilde Kehf soresinin lhr .).Y. ~;:.ı u:, .).j l..lli ). ~ "Ancak ben (diyorum ki) O Allah Rabbimdir ve Rabbime hiçbir şeyi ortak koşmam" mealindeki otuz sekizinci ayetinde görüyoruz. Bu ayet metninde geçen ve 'ancak ben' anlamına gelen ~ kelimesi uSJ (lakiniancak) ve Lll (ene/ben) lafızlarından oluşur. Telaffuz kolaylığı için Lll (ene)'nin 1 (hemze)si atılmış iki 0 (niin) bir araya gelince birbirine idğam edilerek (lakinne)'ye dönüşmüştür. Dolayısıyla Lll (ene) lafzının kök harflerinden olan 1 (hemze) nasıl hazfedilmişse .U) (ilah) kelimesinin de kök harfi l (hemze) atılarak ı..ııı Allah lafzı

oluşturulmuştur169•

Ayetlerde geçen ilah (:tl)) 170 lafzı bir cins isim olup Allah'ın özel adı ve ismi makamında kullanılamaz. Türkçemizdeki tanrı kelimesi Allah isminin değil ilah cins isminin karşılığıdır. Bu kelime Kur'an-ı Kerim'de ya (:tl)) şeklinde müfred/tekil veya <iıtll (ilaheyn)m şeklinde ikil yahut'~] (aliheh)172 biçiminde çoğul olarak geçer. "İlahınız bir tek İlah'tır"; "Allah'tan başka İ/ah yoktur"; "Allah, O'ndan- başka tanrı yoktur"; "Allah üçtür, 'üçün üçüncüsüdür'

165 Krş. bk. FuM (Muhammed Fuad Abdulbftki), el-Mu'cemu'l-Mıifehras li-elftlzı'l-Kur'tlni'l-Kerim, Beyrlit, 1407/1987, Daru'1-fikr, Allah maddesi.

166 İbn Aşfi.r, et-Tahrtr, 1,165. 167 a.g.e., I, 166. 168 bk. İbn Manzür, Lisfin, c. XIII, 467. 169 Krş.için bk. İbn AşCı.r, a. g. e. c. 1/162-166; AIG.si, a. g. e. c. I/55. Burada Prof. Dr. B.

Topaloğlu'nun: "Tercih edilen telakkiye göre Allah lafzı, cftmid (türetilmemiş) bir isim olup herhangi bir kök anlamı taşımaz" (DİA, XX, 411) notunu ihtiyatla karşılıyoruz. Çünkü önemli 1ügat (bk. Lisan. XIll, 467; İbn Aşlir, et-Tahrir, 11163) ve tefsirlerde Allah isminin aslının Tanrı anlamındaki İla/ı (.U)) olduğu çok açık şekilde ortaya konmuştur.

170 el-Bakara 2/133. en-Nahl 16/51.

172 el-A'raf 7/138.

171

İstanbul Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 16, Yıl: 2007

f il


demeyin" gibi ifadelerle ilah kelimesinin Allah' a nispetinin temel alınıp tanrı diye adlandırılan diğer varlıklardan bu tannlık vasfının bulunmadığının

vurgulandığı yerlerde de Allah'a cins bir isim bağlamında izafe edilir.

İkinci grup: Allah'ın bir olduğunu bildiren isim-sıfatlar: ... ıJ (vahid)173,

,.ı (ehad)174:

Üçüncü grup: Zatını niteleyen isim-sıfatlar: 0~ (Subhan)175, .;..ıı (el

Hayy)176, ~).ılı (el-Kayyüm)177, cı;..ıı (el-Hakk)178

, .).ll (Ebka)179, ~ı (el

Mubin)180, u-a)ıı:, ~ı:,wı ';) (Nüru's-semavati ve'l-erd)ı 81 , J:,tıı (el-Evvel)ı82,

_;;;.ili (el-Ahir)183, J!>Lloll (ez-Zahid84

, <)b~r (el-Batın)185 , U'J~ı (el-Kuddüs/86, ~ıt.ıı (es-Selam)187

Dördüncü grup: Yüceliğini yansıtan isim-sıfatlar: ~\ (el-Aliyy)188, .. ı~:ıı ( l-A , )ıs9 ,.,., (H 'd)ı9o ıw (T 'l')ı9ı c!! w:; (T be k )ı9z Jw:.li ~ e zım , .. arnı , ı..r ea a , .J . e are e , (el-Muteal)193

, _;#. (Kebir)ı94, ).Sf.lı (el-Mutekebbir)195, ~ı (el-Mecid)ı 96

173 el-Bakara 21133. 174 el-İlıHis 11211. 175 el-İsra 17/1. ı76 el-Bakara 2/255. 177 el-Bakara 2/255. 178 el-En'am 6/62. ı?9 Tll.hll. 20173. ıso Nur 24/24. ısı NUr 24/35; Nur 24/35. ısı el-Had!d 57/3. ı 83 el-Had!d 57/3. ı 84 ei-Had!d 57/3. ıss el-Had!d 57/3. 186 el-Haşr 59/23. ıB? el-Haşr 59/23. ı 88 el-Bakara 2/255. ı 89 el-Bakara 2/255. ı 90 ei-Bakara 2/267.

el-En'am 6/100. ı9ı

ın el-A'raf 7/54. er-Ra'd 13/9. ı93

194 en-Nisll' 4/34.

istanbul Üniversitesi ilahiyat Fakültesi Dergisi Sayı: 16, Yıl: 2007

- ,--

KUR'lıN-I KERiM'DEKi ESMJ.-i HÜSNJ. VE GRUPLARI 141

Beşinci grup: Hükümranlığını ve kudretini yansıtan isirn-sıfatlar:

y_ı(Rabb) 197 , <.!lll. (Malik)198, ı.,.... (Muhit)199, y,.>ii (Kadir)300, Jc4-(Cai1)201 , e;:Y.... (M hri )202 6. (C' .,)zo3 .. (G- · )2o• . ·.:ı 1 ( l-Az' )2os J'·" u c , ~ . arnı , ~ anıyy , ~,yu e ız , y..ı.

(Munezzi1)206, _ıJI.i (Kiidir)'07, <.#~ (Kaviyy)208, JW (Feal)209, yl.c (Galib)210, ,-lli (Kairn)211

, <.!ll.. (Melik)212, ~(Muhyi)213 , '-"ISli (el-Kafi)214, J:,loll <.#., (Zi't

tavl)215, ı,fo:;..ıı ./' (Zu'l-Arş)216, !:,lll J':, (Zu'l-kuvveh)217, c:ı;;;:.ıı (el-Metin)218

, 4.1.. (Mellk)219

, _ı.ıli.o (Muktedir)220, ~~:;;~ı:, J\li.ll J':, (Zu'l-Celali ve'l-ikrarn)221, ~.;_,l ty. (M . N' 'h)222 ·ı ~ ,,. (B'!' 'h)223 '" '1 . (Z 'i M A • )224 utımmu un , ~.)'4 0~ a ıgu emrı ., ~.J~ J~ u - earıc , ,;.:..ıı ( es-Sarned)225.

195 el-Haşr 59/23. 196 el-BurO.c 85/15. 197 Fatiha lll. 198 Fatiha 1/3. 199 el-Bakara 2/19. 200 el-Bakara 2/20. 201 el-Bakaı·a 2/30. 202 el-Bakara 2172. 203 AI-i Irnrftn 3/9. 204 AI-i lımlin 3/97. 205 el-Bakara 2/129. 206 el-Mliide 5/115. 207 e1-En'3.m 6/37. 208 el-Enfiil 8/52. '" Hud, 111101. 210 Yusuf, 12/21. 211 er-Ra'd 13/33. 212 Tfthft 20/ll4. 213 er-Rfim 30/50. 214 Zümer 39/36. 215 el-MU'rnin 40/3. 216 Mü'min 40/15. 217 ez-Zfuiylit 51/58. 218 ez-Zliriyftt 51158. 219 el-Kamer 54/55. 220 el-Kamer 54/55. 221 er-Rahmlin 55/27. 222 Saff 61/8. 223 et-Tal3.k 65/3. 224 el-Meliric 70/3). 225 el-İhlas ll 2/2.

İstanbul Vniversitesi İlalıiyat Fakültesi Det:gfsi, Sayı: 16, Yıl: 2007


Altıncı grup: Merhamet ve sevgi kapsarnındaki isirn-sıfatlar:

l>=-.J(Rahrnan)226, ['i"'.J (Rahirn)227

, yıjllı (et-Tevvab)228, '-':u (Rai\f)229

, _fiı...t (Şakir)230, .Jfo · (Gafi\r)231

, y;_ıi (Karib)232, ~ (Halirn)233

, fo (Afuvv)234, ;.;.:.,ı

~ı:;ıı (Erharnu'r-Rahinun)'35, ~:;ıı .,~ (Zu'r-rahrneh)236

, >fo .,~ (Zi\ rnağfirah)'37 , o.,o., (Vedüd)'38

, .J~ (Gaffar)239, .J~ (Şeki\r)240, y;;ıı .;ili-;

(Gafiri'z-Zenb)241, yjllı Jil.i (Kabili't-tevb)242

, ..sflı l]l.l (Ehlu't-tekva)243, l]l.l

,._,,.,ı (Ehl '1- ğf. h)244 ,~, u ma ıra .

Yedinci grup: Bildiğini, hikmet sahibi ve her şeyden haberdar olduğunu yansıtan isirn-sıfatlar: ,.,ık (Alirn)245

, ~ı (el-Hakirn)246, .P. (Habid47

, ,.ki (A'l )248 '--' ~·•ı ·~ (All' 'l-G 'b)249 o:r'•ıı· .....,;;.ıı :ı~ (A'ı· ···ı- b' em , . _,... r amu uyu , . ......,., . • r ırnu gay ı

ve'ş-Şehildeh)250, ~ (Hafiyy)251.

226 Fatiha 1/2. 227 Fatiha, 1 1 2. 228 el-Bakara 2/37. 229 el-Bakara 2/143. 230 el-Bakara 2/158.

el-Bakara 21173. el-Bakara 2/186.

233 el-Bakara 2/225. 234 en-Nisft' 4/43. 235 el-A'riif 7/151. 236 En' am 6/133.

231

232

231 En'iim 61133. 238 Hüd 11/90. 239 Taııa 20/82. 24° Fiitır 35/34. 241 el-MU'min 40/3. 242 el-Mü'min 40/3: 243 el-Müddessir 74!56. 244 el-Muddessir 74/56. 245 el-Bakara 2/29. 246 el-Bakara 2/32. 247 el-Bakara 2/234.

Al-i lmran 3/36. 249 el-Miiide 5/109.

el-En'iim 6/73. Meryem, 19/47.

248

250

251


KUR'AN-I KERiM'DEKi ESMA-i HÜSNA -...E GRUPLARI 143

Sekizinci grup: Yoktan yarattığını ve yarattıklarından yeni varlıklar

meydana getirdiğini yansıtan isim-sıfatlar: ts_;~ (Bari')252, ı.Yo)JIJ ;::.ı:,t:.:.ıı ~,ı:; (Bedlu's-sernavati ve'l-erd)253, ı.Y>'.J'il:, ;::.ı:,t:.:.ıı _).ll (Fatıru's-semavati ve'lerd)254 ._,:,ııı:, ::,..;Ji 25)\.l (Fruiku'l-Habbi ve'n-neva)255

, f~ (.IS 2;lli. (Haliku küll-i şeyi56 ~~ (el-Hallak)257

, U!.i)WI :;.,;.ı (Ehsenu'l~halikln)258, ;;.,:.ıı (elMusavviri59.

Dokuzuncu grup: Görmesi ni, işitmesini ve her şeyi gözetlediğini.

bildiren isim-sıfatlar: .>.1'-"l (Basrri60, ~l(es-Semi')261 , ~ (Şehld)262, y;!_; (Rakı1ı )263.

Onuucu grup: Kalırını ve insanları sınadığını yansıtan isim-sıfatlar: J""'

(Aduvvi64, ;.,.ıl~\ :,ı,;;. (Şedldü'l-azabi65 , ;.,.ı~\ :,ı,;;. (Şedl'du'l-Ikab)266 , .,.ı:ıı.. (Mubtell)267, .;;;. (Muteveffi)268, ~t:;:jll J';, (Zu'n-tikam)269, :ıı.ını (el-Kahir)270, c!l4-- (Muhlik)271

, ().ı.;l\Sll #- ~;. (Mühinu keydi'l-kafirfn)272, ().ı.;l\Sli <.#~.

252 el-Bakara 2/54. 253 el-Bakara 2/117. 254 el-En'am 6/14. 255 el-En'i\m 6/95. 256 el;En'i\m 6/102. 257 el-Hıcr 15/86. 258 Mü'minün 23/14. 259 el-Haşr 59/24. 260 el-Bakara 2/96. 261 el-Bakara 2/127. 262 Ai-i lrnri\n 3/98. 263 en-Nisii' 4/l. 264 el-Bakara 2/98. 265 el-Bakara 2/165. 266 el-Bakara 2/196. 267 el-Bakara 2/249. 268 AI-i Iınri\n 3/55. 269 Al-i Imrftn %. 270 el-En'am 6/18. 271 el-A'ri\f 7/164. 272 el-Enfi\1 8/18.

İstanbul Oniversitesi Ilahiyat Fakültesi Dergisi, Sayı: 16, Yıl: 2007


(Muhzi'l-kiifirin)273, l_fi:o tY...I (Esrau rnekrii)274, .Jt+ill (el-Kahhiir)275, .J~I (elCebbar)276.

Onbirinci grup: Lütuf ve yardırnda bulunduğunu yansıtan isirn-sıfatlar: J:.;.lll Jj (Zu'l-fadl)277, yt.ı.:,ıı (el-Vehhab)278, ~ı (en-Naslı-)'79, W,S.. (Muklt)280,

t"'IJ(Vasi')281 , tllj (Rafi')282, ~ (Mutahlıir)283 ,.uw:.:.ll (el-Mustean)284, w,;bl (Latlf)285

, <.So4JI (el-Had1)286, ('!..fi (Kerirn)287 ,,::,~j:,ıı Cjj (Rafiu'd-derecat)288,

JI)Jll (er-Razzak)289, _;.li (el-Berr)290, u,o:;Jı (el-Mu'rnin)291 , t.fi'11 (el-Ekrarn)292.

On ikinci grup: Dostluğunu yansıtan isirn-sıfatlar: .)J (Veliyy)293, .)yo (Mevlii)294, tg;:,ıı (el-Vekll)295, J;ôS (Kefil)296.

On üçüncü grup: Hesaba çekip hüküm vereceğini bildiren isirn-sıfatlar: yt:.,..ll ,!;Y.., (Serlu'l-hisab)297, ~ (Haslb)298, ,&. (Hakern?99, cillll (el-Fettiih)300, ~bl\ ~1 (Ahkernu'l-hiikirnln)301 .

273 el-Berae 9/2. 274

275 Yunus, 10/21. Yusuf 12/39.

276 e1-Haşr 59/23. e1-Bakara 2/105. 277

278 AI-i Imran 3/8. 279 en-Nisa4/45. 280 en-Nisa' 4/85.

en-Nisa' 4/130. 281

282 Al-i Imran 3/55. 283 AI-i Imran 3/55. 284

285 Yusuf, 12/18. Yusuf 12/100.

286 ei-Hacc 22/54. 287 en-Nemi, 27/40. 288 MU'min 40/15. 289 ez-Zariyfit, 51158. 290 et-TUr 52/28 291

292 e1-Haşr 59/23. Alak, 93/3.

293 el·Bakaı·a 2/257. 294 el-Bakara 2/286. 295 AI-i Imran 3/173. 296 en-Nah116/91.


-, - ;--- - ,---

KUR'AN-I KERiM'DEKi ESMA-i HÜSNA VE GRUPLARI 145

On dördüncü grup: En doğru, en vefiilı, en hayırlı ve 'en çok hak sahibi olduğunu bildiren isim-sıfatlar: S.l..ol (Asdak)302, .)) (Evfii)303, _§.;.. (Hayr)304.

On beşinci grup: Görüp-gözettiğini yansıtan isim-sıfatlar: ~

(H fi )ıos (M 'b)3o6 .Jo;L, (H'f' )101 . ·.·.•.ı 1 ( I M h . )1os a ız , ~ ucı , a ız , ~ e - u eymın .

Yapılan karşılaştırmada bizim verdiğimiz listedeki isimlerden bazılarının Tirmizi'nin Sahlh309'inde, bir bölümünün İbn Mace'nin Sünen310'inde geçmediği görülmüştür. İbn Hacer'in sırf Kur'an'da geçen isimleri temel alarak oluşturduğu doksan dokuzluk Esrna-i Hüsna listesindeJJI de bu isimlerden kırk tanesinin bulunmadığı tespit edilmiştir. Bu üç kaynaktan hiçbirinin listesinde yer almayan ama manaları açısından Allah 'ı niteleyen sıfatiarın toplamı ise 37 tanedir. Bunların bir kısmı tekil ve yalın halde Allah'ı doğrudan nitelerken bazıları da tamlama biçiminde nitelerler.

A- Yalın ve tekil haldekiler

Bunlar ikiye ayrılır:

297 el-Bakara 2/202. 298 en-Nisfi' 4/6. 299 el-En'fim 6/114. 300 Sebe' 34/26. 301 et-Tin 95/8. 302 en-Nisa' 4/122. 303 Berae 9/111. 304 e\-Kehf 18/44. 305 Hüd 11/57. 306 Hüd 1 1/61. 307 Y(lsuf 12/64. 308 el-Haşr 59/23. 309 et-Tirmizi, Cdmi' V, 531. 3 ıo İbn Mfi.ce, Sünen, c. ll, 1269-1270

Asklfin1, Feth, XII3, 471. 311

İstanbul ün:iversitesi İlahiyar Fakültesi Dergisi, Sayı: 16, Yıl: 2007


a) Edatsız kullanılanlanlar ki ~4- (Cail)312, c:.?-< (Muhric)313

, ı-bi (A'l )314 ıw (T "'')31s <.!l l..ı:i (T b' k )"' . ı..,._.., (S""bh' )317 . em , ı.r el:Lla , _; . e ara e , ıJ . u an , ve ...):!=ııo

(Hayr)318 lafızlarıdrr.

b) Harf-i cerli kullanılan ve sırasıyla: 0.u~Wl jJi:. (Adüvvun li'lKiifiriin)319, !'-lll (),. :_ı:ı:...ı ().>:, (ve men Asdak)320

, ;~ ı:ıl ~1 l..ll\.l (fallahu Ehakku en tehşavhu)321 ,!'-lll (),. ı~ ı)jl ().>:, (ve men Evfa bi-ahdihi minellah)322

, ayet pasajlarında geçen (JJi:., :;:ı:...ı, :;..ı, ı):ııı kelimeleridir

c) Zamire muzaf olanlar. Bunlar da sırasına göre: .Jt.i! 1 ~.:l';i'· iJJI 0!; ~··.ı_·-· •ı ~r- ~-·· 'ı ,~--·~ ··-•··" ·ı · ··-~ı·.·- ı..ııı , ·ı d ..J<-="" J <e'· _ .JJ .. y. ı.r .. ~ '"'"y.. ı,;'. ve i"""""" ayet pasaJ arın a yer alan (~ /Mubteli)323

; (ı):,ı;./Muteveffi)324, (~7Mutahhir)325, (JY:. /Munezzi1)326 ve (''li'· /Muhlik)327 sıfatlarıdır.

d) Temyizli kullanılanlar: i _fo:. t:_,:.l (Esrau mekra)328•

B- Allah Tealll'yı tamlama konumunda niteleyenler.

B unlar da iki gruba ayrı !ır:

312 el-Bakara 2/30. 313 el-Bakara 2/72. 314 Al-i-lmran 3/36. 315 el-En'am 6/100. 316 el-A'raf 7/54. 317 el-İsra 17/1. 318 el-Kehf 18/44. 319 el-Bakara 2/98. 320 en-Nis3.' 4/122. 321 Berae 9113 322 Berae, 9/11 ı. 323 el-Bakara 2/249. 324 Al-i lmran 3/55. 325 AI-i Imr3.n 3/55. 326 ei-Maide 51115. 327 el-A'raf 71164. 328 Yunus 10/21.

istanbul Universilesi ilahiyat Fakültesi Dergisi Sayı: 16, Yıl: 2007

[ __ --

KUR'AN-I KERiM'DEKI ESMJ..-i HÜSNJ.. VE GRUPLARI 147

a) İsim tamlaması halinde olanlar: Uı>ll r~ 8JL. (Miilik-i Yevıni'd-din)329, <...ıG....JI' - (S A '1-h' 'b)330 '-' ~"1 ')\;,(All'' ·ı-- 'b)33 ı ;:,ı-.'·••ı- Uıill Cl\C .. _ ~.Y-" erıu ısa , . _,.... r amu guyu , . .......,. J . .. r (Alimü'l-gaybi ve'ş-Şehadeh)332, ıS:;ıı::, y;,ll :;lll (Fiiliku'l-Habbi ve'n-nevii)333

,

-. 1'·11 ,_·ı (Erh ' R'h' A .)334 -. '\.!;ll ,;,ı:'· ' (M'h' k d''] k'f' A )

335 ) ~ _,. ~.J amu r- a ıırun ,LJ:!~ -·· ~Y u ınu ey ı - a ırın , , •. .ol.!;ll ···' (M h · ·ı·-'-<f' , )336 · .-:ıw1 '· · • 1 (Eh '1-h'I'ki )337 '-''-"1 ı.ı.; U:!~ t.i~ u zı ıuı ırın , Lffi:! ~ senu a ı n , . ~ ı....J.J

(Kiibili't-tevb)338, ı ..ı) f+. (Mutimmu Nfirih)339

, ıJ.I t)L! (Biiligu emrih), ıSJllll (Jl.l (Ehlu't-tekvii)340, rfo:.JI (Jl.l, (Ehlu'l-mağfirah)341 , ~Wl ,.s.;..t (Ehkemu'lhiikimin)342.

b) Sahip anlamındaki _,;, (zfi) lafzıyla sağlanan nitelemeler. Bunlar da _,':. J;.;.ill (Zu'l-fadl)343, :t,;,.jll _,':. (Zu'r-rahmeh)344, >fo_,':. (Zfi mağfirah)345 , J:,ı.ll _,;,

(Zu't-tav1)346, ı.fo~l _,':. (Zu'I-Arş)347, ı;:..ıh:.ll _,;, (Zu'I-Meiiric)348 1afızlarıdır.

SONUÇ

Bu araştırmada Esmi'i-i Hüsna ile ilgili araştırmaların çok erken

dönemlerden itibaren başladığı, bu alanda derinleştirilen çalışmalara paralel

olarak çeşitli tartışmaların gündeme taşındığı, kavramın farklı açılardan

329 Fatiha 1/3 . 330 e1-Bakara 2/202. 331 e1-Mfude 5/!09. 332 e1-En'ilm, 6/73. 333 e1-En'ilm 6/95. 334 e1-A'rilf 7/15!. 335 el-Enffil8/18. 336 Berile 9/2. 337 e1-Mü'minfin 23/14. 338 MU'min 40/3. 339 es-Saff 61/8. 340 e1-Müddessir 74/56. 341 e1-Müddessir 74/56. 342 et-Tin 95/8. 343 e1-Bakara 2/105. 344 e1-En'ilm 6/!33. 345 e1-En'ilm 61133. 346 Mü'min 40/3. 347 Mü'min 40/15. 348 e1-Meilric 70/3.

İstanbul Üniversitesi İlahiyat Fakiiltesi Dergisi, Sayı: 16, Yıl: 2007


irdelendiği, yorumunda tarafların oluştuğu tespit edildi. Tartışmalarda izlenen acımasız eleştirilerde benimsenmesi gereken ılımlı üslubun ve orta yol gösterilmeye çalışıldı. Araştırmanın hedeflerinden birini oluşturan fiil ve mastarlardan isim-sıfat türetilip-türetilemeyeceği meselesi irdelenerek " r"ill ,y...,.YI = el-ismü'l-ahsen"i, "en güzel ismi" bulabilme ilkesi çerçevesinde tercihler yapıldı. Allah lafzıyla bağlantılı sıfat konumunda farklı kalıplarda

kullanılmış toplam yüz kırk lafız tespit edilerek burada bunların tümü anlam yakınlıklarına göre gruplara ayrılarak sunuldu.

İstanbul Üniversitesi İlahiyar Fakültesi Dergisi Sayt: 16, Yıl: 2007

kur'an-i kerim'deki esma-i hÜsna ve...

Documents