'-186'tseg'JJ 9-E'II'I 'rrS r

'aa4naot nlod woptnb rantns auua srpn'I :rrlrl epurep '6a snlcnp suatat tuocnl'tnqatapaoc st8ttt unc 'ulnJJD nd snttas 'psstpasuoc snpdod utot anbu.mt Tuata{wonb aluo [tpry] ryO :sruoJeJrJ 1n '1enbq snqruorleJJeu ler uopsnle lunJolcnerrrnrollu xe ottnt eurlel c€ erelu^ uepr 5gdonro tunceerS uelu€l lunqJo^ coH

'p.toton Jolsur assa ilo alotnolsut mb 'pca1d ruot.tttr1

n 'auouo.t?alulpat o pas 'godnnrc yoL Qup aunuou olao.tC 'luoind u.topmb 1n

'olnquod a uou $a snplp snDlr)lntnsur anbv 'satp snqrsuai.Lt) s4lr $a snilppo wa^olunpun4rdotd pn a1al owaory la oqnsuoi anbolit sruouas xg '$a snssat|a snqryad

attnc 'autpn4alot ouoq Dwodn)at ototu auts 'auoLtuas oltttulunsuo) nt ga '7t1n11al

rnlouas snlopp o)u)al lanto)lluo ollrsuor xa Mnuap )ls 'lsa snlnlos Malwlllqap su-odtoc laoilqns m anbonb asdt tuoryua8alSau uapuoa qo taauouorlunuap tuopun)as

tsod to 'Ttsdwnsuoc ou4uadat stout sntsdt u.m4{ a1uo1nu,t1ss1p onj 'wnssrtupo sllot

-qapnn unua1d asunco1d tqts uou 1ilo1iunu mruuas ln iltntadutt uaiamb nd uopmcoruuv nltddn1 sn1ou8tput Ltn)sno) uonb qo :il8a tancnc "tad uauotssttuluo? tlnJol-cads aluo lanlJltlsuo) anboryEtod utnlD.taqJat lanns IanADS snlulxvry utoptnb sruu

-ulnv olnnb ounsaSonidas outtsatuaButtponb wwrpuoJ taou.toy 6od turua ouuy:Jnruepr^ aJeqEq srco^ lueluoJ snrnq IIIeuoJJ€A snrlod IeA tunIqoJcBIAi pndv

a)o.rnoJSul rqnt auouo)t{tu8ts p aut8t.to ag

'urns snsne eJuJlsuouep selce; esnec stuorS

-lleJ ruuopnl tunl runJoJogs Iunt seuolleJnelsul seuluo stlducs lunJolluecet unJol-rpnre enbsrlceped sr1ce11oc urnJolcn€ runronbrlue slluotullsel Iuesnec qo cueH'Jnleqeprl unpueperc pn€q rluepJoteJ esslnJ IunII€uoIu soturssrsorSqeJ soueruog

rqru ponb p1 'or1rl runJorces olln eurs enble ollnsuoc {ueuIpIqII Ipuepl^ seullneld

serpeouoc uereSlnrr qo le unllueled serouoq serotydrue unIIIpoB tueuolllqtuereldord selJBJ asse enbrunreld sllcop suIA sll€lee eeJlsou ruepsnqrnb e IJeq€q

seuorleJnulsur ruelur 'tuessrdeoc eJe8e untuud urnc pon6 'mpnls IJBIUIJ elutuo

ceeq '1urren1 rpou sepuelcllJe seo pe rnb le eesnec runuolleJnelsul ruelle eenb

pes 'enborlucgru8rs o8uo rqJel snlnq eenb opour uou Ipuecslp o8re snprdnc irer-BJrUrpu snqruorleJnelsur eJod{uat oe srJqeJc enbrunJoleqeld runroueruod urnJopnl

ep urnb eJeceJ rnlod xr,r 'ruere8el Iunc sepecep enbuslJenb lueluetr IIAI'I

I^INUOUCVS OIJVUNVISNI

909

809

z0s

86n

98n

6LV

69V

r9nLEV

97V

v0n

98E

i.pro-l\ 3i

;o snrs.{uorq q AuIp

':^:'l':*'

eurog) ppo16 ouao4

-eq]entr Jo suollepun(

(so1e1JoIr.q(

Jo saueqlsrelc Jo .\rll

-qcrelSreuog seluue

' J.:I:

-repuos uslllalseq q3lzl9snz Iaq 'u:

ual

-seJJaA sep qcsunlA JnE rnu uepun

:uepr:a lqJIIluJJ;orat ?rlrazqttoP'ueqe8nz;nu rnl1au

ua8e3 arlcn:prapuos eJalrea Jneuop ueJarl 3e1:an:aq uauuouairep atelqdnq aule{ elllg uepla.r'e1du1snue6'(qclpapro;re puz6 :elle Jru puls lqJsunNg uspuas n

qrsJtsoal ii:e3snlg I6I0L-T'nn t,

?e1re4 uleq sarqel uepueJnel sep

slueuauuoqv sap ue8unSrPun; '

urg 'ualso{puzslen qcq81-rznz sg:

qcqyonluerer) uuog €IIt9-C 'Ir(

unqJog 08Ltt 'olSolollqd eqtslssl(alqcrqJsaD etlv lnJ qJlluoaluela

452 Pnrnn Cosnn

nondum commisso spectaculo, sub furca \virgis) caesum medio egerat circo, et

postremo Plutarchi: fiv 6i peydlq x6haorg oix6rou nhlprpehfocrwog, ei ft).ovdpdEqg, ft rov Qupr,dv 6nege(6ouorv, d,qd,prevog 6rel6),rlor ncrgd tilv ysrrv(oorv . . .

6 ycp o[ "'E]"].r1veg tnoordqv xai otllgr,ypo, roirro'Prrlprcior, potgr.tav dvopdlou-oLv2. Quam ob rem Tn. MouusnN ex hac ipsa fabula verbum tractum arguit3. EtK. Arr, quae hanc vocem curavit in TLL, caute originem ab graeco otcrup6g

offerta, ut nuperrime .ST.ErspNnur'.

>>Zur etymologischen Erkliirung wird u.a.herangezogen griech. orcrug6g 'Pfahl' *stauros '*Stander', so daB in *stauro

(ponere) heiBen miiBte 'in den Stand setzen'<5. Praevalentem itaque notionemsacra quomodocumque vitiata iterandi vel renovandi instauro praebet, et deindead variarum rerum restitutionem refectionem vel repetitionem usurpatur, ut e.9.,belli pugnaeve6.

Quae c aus a e ins taur ati o num fue rint

Apud Catonem exemplum sacrorum ob neglegentiam instaurativorum priscumlegimus: Si intermiseris aut feriae publicae aut familiares intercesserint, altero pia-culo facito, quod demonstrat instaurationem fieri potuisse nullo primo sacrificiofactoT. Sed longe praecipuum instaurationum causarum documentum nobis traditCicero:

Audio quibus dis violatis expiatio debeatur, sed hominum quae ob delicta quaero:'Ludos minus diligenter factos pollutosque' .

Te appello, Lentule, . . . vosque, pontifices:qui sunt ludi minus diligenter facti,quanto aut quo scelere polluti?

R e s p o nde b is nihil cuius q uam

aut neglegentia contemptum

2 Cic.Div.1.55;Liv.2.36.|;Plut.Coriol.24.9-l0.HancefabulamlegesapudDion.Hal.Ant.Rom.'1 .7L.2 et 73.5; Val. Max.l.7.4; August. De civ. D. 4.26;Lactant. Div. lnst.2.7.20.

: >Die Erziihlung von Cn. Marcius Coriolanusn, in Romische Forschungen [: RF], vol.2,Berlin, 1879, 145-46: >man suchte fiir die instauratio ludorum nach dem historischen Ausgangs-

punkt und zugleich nach einer Erkllirung des Namens und fand sie in dieser Anekdote, wonach die

erste Instauration den Namen empfing dnd to! orcrugot. Allerdings ist der Zusammenhang hierfriih verdunkelt und die Wundergeschichte, die nur auf die erste iiberhaupt vorgekommeneInstauration bezogen im rechten Zusammenhang erscheint, weiterhin auf eine nicht geniigend

aufgeklarte Weise zu spateren Instaurationen in Beziehung gebracht worden..q s.v.. 1975.s Instauratio, RE Suppl. L4, 19"/ 4, 19'7 -205 [197-98].0 cf. Liv. 4.21.8;6.12.4;10.29.2,36.3 et saepe; Cic. An. 1.13.3; Dom.6: Prov. Cons.8.19;

Verr. L4.lI', et 1tS 5163.7 Agr. 140.

aut scelere esse pollQuos igirur haruspitminus diligenter fac

An si ludius constititaut tibicinen repente cL)

aut puer ille patrimus e:

aut si aedilis verbo aur :

ludi sunt non rite .ia,eaque errata expiattrel mentes deorttttt irt

si ludi ab laetitia ad netsi non intermissi sed pet

si civitati universae scel,

dies illi pro fesris patdubitabimus quos ille .fr

Ille ergo narrat tres iniquamlibet minimam caerirstratu inscite commissum:

1

feriarum laetitia in maestirTno,r,rp, si sacris commissisvel prodigii procurationenRomani instaurati ab aedilitone propter prodigia quae

nium erat, deorum capita qt

tis quae lovi adposita firir ,

prodigium vercum est. Ad e

eslro. utque Valerius Masirtione expiata essetlt.

Hic autem est cavendunprodigiorumve quae effecer

monet A. Boucn6-LECLER,

d'une irr6gularit6 6tait paravoir expi6 la faute comrrr6itdrer l'acte invalide (lnsr

I Har. Resp.23 (et vide inti:Et Festus 438L nobis prodit exer

9 De Romanorum Piaculis. .

on Cicero's Oration De Haruspi10 40.59.6-8. Idem docent 2.11 L.7.4. Vide Tnonrp, 69-71

Instauratio sacrorum

aut scelere esse pollutum.

Quos igitur haruspices ludosminus diligenter factos pollutosque esse dicunt?

453

An si ludius constititaut tibicinen repente conticuitaut puer ille patrimus et matrimus si tensam non tenuit, si lorum omisit,aut si aedilis verbo aut simpuvio aberravit,

ludi sunt non rite factieaque errata expianturet mentes deorum immortalium ludorum instauratione placantur;

si ludi ab laetitia ad metum traducti,si non intermissi sed perempti atque sublati sunt,si civitati universae scelere eius qui ludos ad luctum conferre voluit exstiterunt

dies illi pro festis paene funesti,dubitabimus quos ille fremitus nuntiet ludos esse pollutos?8

Ille ergo narrat tres instaurationibus causas esse, ut s.p. c.Tnoup exposuit:quamlibet minimam caerimoniarum interruptionem fortuitam; errorem a magi-stratu inscite commissum; pollutionem, hoc est, detractionem animorum populi deferiarum laetitia in maestitiam a scelesto de industria factame. His quartam additTnoun, si sacris commissis prodigium fiat. Instaurationem igitur genus expiationisvel prodigii procurationem fuisse videmus, sicut ex Livio quoque eltcet: LutliRomani instaurati ab aedilibus curulibus Cn. servilio caepione, Ap. Claudio Cen-tone propter prodigia quae evenerant. Terra movit; in fork publicis, ubi lectister-nium erat, deorum capita quae in lectis erant averterunt se, lanxque cum integumen-tis quae Iovi adposita fuit decidit de mensa. oleas quoque praegustasse mures inprodigium versum est. Ad ea expianda nihil ultra quam ut ludi instaurarentur actumesl10, utque valerius Maximus confirmat: quae res nisi attenta ludorum instaura-tione expiata esset1l.

Hic autem est cavendum ne instaurationes cum procurationibus ipsis vitiorumprodigiorumve quae effecerint ut caerimoniae renovandae essent confundamus, utmonet A. Boucnf-LECLERCe: >En rbgle g6n6rale, tout acte religieux entach6d'une irr6gularite 6ait par ld mome consid6r6 comme nul. Il fallait donc, aprdsavoir expi6 la faute commise et remis ainsi les choses dans leur premier 6tat,rlitdrer l'acte invalid6 (instaurare sacrificium). Le piaculum ne doit pas €tre con-

8 Har.Resp.23(etvideinfra,pp.5,20),cuiconferendasuntArnobiverba,Adv.Gent.4.3l".Et Festus 438L nobis prodit exemplum ludorum ex instauratione conservatorum.

e De Romanorum Piaculis, Leyden, L921,,6649; cf. etiam J. O. LrNecHer, A Commentaryon Cicero's Oration De Haruspicum Responso, The Hague 1969,119.

10 40.59.6-8. Idem docent 2.36;25.16.1,4; et 39.7.8-10.t\ 1.7.4. Vide Tnour,, 69-72. Ct. Sew. ad Aen. 3.231, et3.407,

454 PBrsn CoHen

fondu avec la r6it6ration de I'acte, mais dans ce cas, comme celle-ci le supposen6cessairement, les auteurs omettent generalemente de la mentionner. C'est ainsique Tite-Live rapporte sans parler d'expiation que les Pontifes firent recommencerles f6ries latines en 199 et en 190.<12

Praeterea Livius de civium suorum pietate per illam Camilli hortationem inhunc modum gloriatur: Recordamini, agitedum, quotiens sacra instaurentur, quiaaliquid ex patrio ritu neglegentia casuve praetermissum est. Modo quae res postprodigium Albani lacus nisi instauratio sacrorLtm auspiciorumque renovatio adfec-tae Veienti bello rei publicae remedio fuit?I3 Licet omnis haec oratio afficta sit,tamen eam non modo ut instaurationes re vera fuisse expiationes doceam testemcito, sed etiam ut illas praestantissimum a Romanis ipsis eiusdem pietatis indicemhabitas esse demonstrem, cui Graecorum quoque historicorum testimoniumadsentitur, ut Plutarchi: Ouo(o,g 6i xai nopnd,g xoi 06ag of p6vov d[ oit(ogt1),rxatrqE, dtr)"q xcri 6rd prxgdg'Pcoplo(or.E 60o9 doriv dvcr),crplBdver.v. inruou reycg 6vdg rdv dy6wcov rd,g xcr),oup6vaE O{oocg d,rovfoawog, xoi nd}.r.v rotf1vr61or-r { dgroregfr lergi rdg fv(oE ou}"troB6wog, ctOrg dqqcp(oclvro rilvnopnilv dnr.retrelv. dv 6i roig x,dro lg6volg p[av 0uo(cv rglaxovrd.xrE dno(r1oav,dei tr.vog dtrtre(plpraroE ii ngooxgotoparog y[veoOo,r. boxotrvtog. tolatrrl piv et-)"dpela rugdg td Oeiov 'Prrlpro(cov1a. Et cum testimonio eius nunc comparanda suntDionis Cassii verba: ei0r,op6vou te, ei xo.i 6rlotv negi td,g ncvqytgerg 6!co totvevopr.op6vou ngolOdv 6ru1ev, ciOlg otrdg yilveoOaL, zai no),),d.xr.g totto xcirg[tov nc,i r6tcrgrov n6prntov re xq,i 66ncrrov iiorrv 6re , td pdv tL xard rrilr;v, rd 6i6l rutreiotov dx nogc,oneuflE rdv cilcpe),oup6vrrlv d,n' adrotr ouprpa(vovtog15, ite-rumque: 6rr ei tl rdv 6v rcig ncvlyrigeor. vopr.!6pevorv xai td pgap3rarovflpogt{0q, ndvtorg nou xq,i betreqov xcri tgirov dni n}.et6v te dtr, pr61gt neg xcridp6pnrog ndvto, lerlov6vaL oq(or,v 66ofev, prr.Q y6 uvr. f1p6gg dvevetr(ero16. Ethic quidem decet quae Polybius de rebus divinis populi Romani nobis tradiditrepetere: Meliorlv E6 por 6oxei blcrcpogd,v dlerv td 'Popro[tov iro].(teupo npdgB6l.rlov dv tfr negi 0edv 6ra),fp1r€r. ?{o( por. 6oxei td nagd roig &},trorg irvOgcblorgdve r,6r.f6plevov, rotto ouv6lerv td'Potpo[<ov rrQdylro,rc, ]"6yro 6i trlv 6etorbc,rpo-v(q,v' druiTooo0rov 1dg dxtetgay(l61tar. xai ncrgeloflxto,r'rotto to p6pog ncrg'ctroiE e'iE re roirg xcrr' i6[av p(oug zai td xolvd, rflg n6].ecog cr-rore pi1 xa,tq.].rneiv6negpotr{v17.

12 Lespontifesdel'ancienneRome,Paris, 1871,176(Liv.32.1.9; 3'7.3.4).EtreveraordoipseCiceronis verborum modo laudatorum plane hanc eandem rem confirmat. Cf. autem quae dicitTnoun, 23-24 et 64.

13 5.52.9.t't Coriol.25.3.15 60.6.te fr. 51 Borssp,varN.17 5.56.G8. Vide autem quae admonuit ad hunc locum F.\7. WaLBANK, A Historical Com-

mentary on Polybius, vol. 1, Oxford, 1957,141-42.

euthu:

Latinas quidem ferias rn

modi procurationes. er Flrrnribus locis Livianis. ur -il.lquod legati ab Ardea quesr .

adsolet, datam non esse:'. at

rabilis tempestas in monre tpraecipue 41.76.1-2. ubi pa.

ante diem tertium nonas llatprecatus non erat populo R

relatum esset senatusque ad .

recte factae Latinae essem. r

instaurandae essent, hosrias

Si autem ad illam oraliorquoque ludos publicos insraque, pontifices [appello]. adrnissum aut commisstun. ad.:

instaurala celebrantur: qui s.

polluri?to Et Cicero illic qu

expiatio debeatur: hominunminus diligenter facti: de quiidem significat ac quali):'-'. \-modi quaestionibus varias e.

Et senatum quoque de itsomnio comprobato a senat

esr21. His ludorum propterLivius 34.44.1*3, ubi de vertPorcio et L. Valerio consulilcollegio primum, deinde ex a

arb itratu ponfficum c ens uertquanta adsoleret faciendos.bianum supra laudatum: Er s

Iovem additus est illis CircenEx omnibus his auctoribr,

ts cf. 37.3.4: .. . Latinaeque itnon fuerat.

le Har. Resp.21. Cf. Dion. H:o sic R. KiiHNnn et C. Srrcr

Darmstadt, 1976,2.1.655 et OLDzt Div.1.55.zt Sat. 1 .11 .5.

Instauratio sacrorum

Quibus modis instaurationes effectae sint

455

Latinas quidem ferias instauratas propter vitia prodigiumve, ut omnes huius-modi procurationes, ex pontificum decreto ad senatum fimus certiores ex complu-ribus locis Livianis, ut32.1.9: Feriae Latinae pontificum decreto instauratae sunt,

quod legati ab Ardea questi in senatu erant sibi in monte Albano Latinis carnem, utadsolet, datam non esse18, atque 40 .45 .2: Itaque Latinas mox subito coorta et intole-rabilis tempestas in monte turbavit, instaurataeque sunt ex decreto pontificum, et

praecipue 4Lf612, ubi paene tota instaurationis ratio elucet: Latinae feriae fuereante diem tertium nonas Maias, in quibus quia in una hostia magistratus Lanuvinusprecatus non erat popuLo Romano Quiritium, religioni fuit. Id cum ad senatum

relatum esset senatusque ad pontificum collegium reiecisset, pontificibus, quia non

recte factae Latinae essent, instaurandis Latinis placuit Lanuvinos, quorum opera

instaurandae essent, hostias praebere.

Si autem ad illam orationem Ciceronis supra laudatam reversi erimus, ceteros

quoque ludos publicos instaurandos pontifices ita curavisse inveniemus: . . . vos-

que, pontifices Iappello], ad quos epulones lovis Optimi Maximi, si quid est praeter-

mis,sum aut commissum, adferunt, quorum de sententia illa eadem renovata atque

instaurata celebrantur; qui sunt ludi minus diligenter facti? quanto aut quo scelere

polluti?Ie Et Cicero illic quinque de rebus percontatur: de diis quibus violatis

expiatio debeatur; hominum ob quae delicta expiatio dis debeatur; 4rzl sint ludiminus diligenter facti; de quantitate et qualitate sceleris (nam interro gativum quo

idem significat ac quali)20. Veri simile ergo mihi videtur ut pontifices ex huiusdem

modi quaestionibus varias expiationes instaurationesque decernere solerent.Et senatum quoque de instaurationibus egisse ex Cicerone accipimus: Itaque

somnio comprobato a senatu ludos illos iterum instauratos memoriae proditumesl21. His ludorum propter religionem instauratorum exemplis est adiciendus

Livius 34.44.1-3, ubi de vere sacro agitur: Ver sacrum factum erat priore anno M.Porcio et L. Valerio consulibus. Id cum P. Licinius pontifex non esse recte factumcollegio primum, deinde ex auctoritate patribus renuntiasset, de integro faciendumarbitratu pontificum censuerunt ludosque magnos qui una voti essent tanta pecuniaquanta adsoleret faciendos. Et postremo ne obliviscamur illum locum Macro-

bianum supra laudatum'. Ex senatus itaque consulto et Maenia lege ad propitiandumIovem additus est illis Circensibus dies2z.

Ex omnibus his auctoribus manifestum est primum aut sacerdotem minorem,

rs cf. 37.3.4: .. . Latinaeque instaurotae quod Laurentibus carnis [sic), quae dari debet, data

non ftterat.re Har. Resp.21. Cf. Dion. Hal. Ant. Rom.2.'13.2 et Varronem apud Gell. NA2.28.zo sic R.KUsNr,n et C.SrrcvexN, Ausfiihrliche Grammatik der Lateinischen Spraches.

Darmstadt. 1976,2.1.655 et OLD, s.v. quil A.2.zt Div.1.55.zz Sat. 1.71.5.

456 Pr,rnn Connr

qui sacrificiis praefuisset, ad pontificum collegium, aut magistratum vel etiam

privatum ad senatum omne lituum vitium adtulisse, deinde senatum totam rem ad

pontifices reiecisse, qui de expiatione decernerent, et postremo expiationem vel

procurationem Senatus consulto per magistratus effectam esse23. Et quoniam

instaurationes sunt ita pontificum decretis curatae, idcirco certum est eaS, omnia

quae ad religionem peftinuefunt, in commentariis pontificis notatas esse et pel

annales maximos fastosque quotannis editas24.

Senatus Romanus, quod fieri poterat ut illae diem uno de genere in alterum

immutarent vel negotio publico officerent vel etiam pecuniam ex aelario eroga-

rent, in sacrorum instaurationibus versabatur. His de senatus muneribus in sacris

instaurandis Tn. MoultsEN in hunc modum disseruit: >Die Anordnung der

ausserordentlichen feriae, mochte sie in Folge der Instauration der ordentlichen

oder aus anderen Griinden stattfinden, lag . . . bei dem Senat<25: et deinde: "Ueberdas also eingeforderte Gutachten wird dann vom Senat in einer spAteren Sitzung

Beschluss gefasst . . . Der Sacrale Act, den also der Senat entweder von sich aus

oder nach priesterlichem Gutachten anordnet, kann seiner Beschaffenheit nach

nur im Sacralrecht erortert werden. Regelmrissig wird, wenn bei einer Festfeier ein

Fehler begangen ist, dieselbe wiederholt (ins tauratio). <.26

Quae omnia cum ita Sint, cum nos tales tantique veteres auctores vocem ipsam

instaurandi ex tali repetitione ob ludorum pollutionem facta derivatam fuisse, tot

et leves gravesque causas fuisse cur ludi essent instaurandi, et eis non modo pontifi-

cum decreto consultoque senatus sed forte etiam aerario publico opus fuisse doce-

ant, quis dubitet quin instaurationes ludorum tantum ob religionis glatiam evene-

rint? At sunt nostrae aetatis qui, coniecturam quam L. R. Tevr-on anno 1937 prodi-

dit consequentes, ludos et plopter aviditatem vulgarem Plauti Terentiique comoe-

diarum spectandarum et cupiditatem aediliciam favoris adipiscendi esse consulto

religione neglecta iteratos pefperam, ut mihi videtur, affirment. Ut eorum errores

investigemus et, quoad eius facele possimus, corrigamus, operae pletium nunc

fuerit breviter quae hac de re scripta sunt perlustrare.

F. RrrscHr, vir sagacissimus, CHR. Pntnnsnr'ru^a qti Epidicum Plauti anno 201

a.C.n. actam esse et plebeios ludos eo tempore tel totos instauratos ob eiusdem

comoediae famam coniecerat refellens, cum de diuturnitate ludorum publicorum

quibus comoediae Plautinae Terentianaeque actae fuissent sciscitaretur, primus

23 Cum utrum senatus qonsulto opus esset omni instauratione nesciamus, certum tamen vide-

tur fuisse lex instauraticia ex omnibus quae hic proferimus. Vide nunc J. MARQUARDT, Romische

staatsverwaltung, vol. 32, Leipzig, 1885, 258, 260, 350 et adn. 7; G. Wrssowa, Religion und Kultus

der Romer2 [: RKR], Miinchen, 7972,514,515 et adn. 1, 518 et adn. 6; G' J. Sznurrn, Pontifex'

RE Suppl. 15, 1978,331-396 [358].zq BoucHf-Lncrnnce, 80; Manqu,r'nor, 300-302; Sznurnn, 365-366.

2s Rdmisches Staatsrecht [: StR], vo1.3, Leipzig, 1887' 1055.

zo idem. 1061, ubi vide eius adn. 6.

eruditorum recentiLrr-m :-, :

que riri docti rn:taur.:.. :..Jr.tinctionem intcr r.rJ:: -Ritrcur. proponen. q*. j:r erba erstitisse. et insirr,:i

\1an ersieht hierdu: :;:-:iSnserung des Festes * ai. :oder Unterbrechung oc::Fallen heisst\ Iudi inrt,,r::\\aren. . . Consequenter \\'ein einzelner Tag. als :is'urde. sondern es konnie :Tae sich beziehen. indem :,\\ ieder ein neues Vers::::\\'iederholung zur \-ersohrnun in diesem Zu:ammel:rtrat nAmlich ein. rrenn r:.'Tage des Festes fi,ir die \\Ganze der zusammenhdn teet deinde addit: 'Nachde:r,dess egen geschah. dam::.ntentes deorurn irtttnorta.' :..

chende Vorstellunsen. s i:.\edilen ihren Grund sehar

Viginti et quinque ann:;feriarum Latinarum anni Lcorrupto coniecit senatu\ :'. .

o consule sunt in a.d. IIII e: la.C. n. tamquam supplicatr..iteratas indicare vuit: "ln d.fur die ausserordentliche n.

freudiges Ereignis veranlass

L. FnrsorANoER. erem:ldecreto in ludorum circen>-

:- Parergon Plautinorum T;:.1845: xxii-xxvii,251 -5. 289-l-l :

rs RrrscHL, 31I 12.:c idem. 315.

-nr CIL 12, 1(pp.55-59t er.tractatos invenies.

it Die Neuen Fragmentc:=Hermes 5, 1871, 379-385).

lnstauratio sacrorum 457

eruditorum recentiorum his in instaurationibus est penitus versatus2T. Ceteri quo-que viri docti instaurationem nihil aliud nisi additamentum dierum neque ullamdistinctionem inter vocabula ter, triduum, in triduum fuisse censuerant; quibusRI:rscut, proponens qui adiectivum toti demonstret talem distinctionem inter haecverba exstitisse, et instaurationem solum propter religonem factam, contradixit:>Man ersieht hieraus auf's Deutlichste, dass die instauratio keine beliebige Ver-liingerung des Festes war, sondern als nothwendige Folge einer zuf?illigen Stdrungoder Unterbrechung oder violata religio eintrat, also wenn (wie es in solchenFiillen heisst) ludi intermlssl, oder non rite, non recte, minus diligenter factiwaren. . . Consequenter Weise bedeutet also nicht n:ur semel instaurati sunt, dass

ein einzelner Tag, als an welchem irgend etwas versehen worden, wiederholtwurde, sondern es kdnnte auch septies instaurati sunt ebenfalls auf einen einzigenTag sich beziehen, indem sechsmal hintereinander selbst bei jeder Wiederholungwieder ein neues Versehen vorfiel oder doch die Pontifices eine so vielmaligeWiederholung zur Versdhnung der Gcitter nothig fanden. . . Leicht erkliirt sichnun in diesem Zusammenhange der Zusatz des toti zu instaurati sanf; dieser Falltrat niimlich ein, wenn nicht ein einzelner, oder mehrere, selbst alle einzelnenTage des Festes fiir die Wiederholung bedtrftig erkllirt wurden, sondern das

Ganze der zusammenhZingenden Folge von drei oder vier Tagen auf einmal . . ..28

et deinde addit: >Nachdem sich so ergeben hat, dass die Instauration der Spieledeswegen geschah, damit, wie es de harusp. resp. heisst, errata expiarentur et

mentes deorum immortalium ludorum instauratione placarentur, so sind abwei-chende Vorstellungen, wie dass Fortsetzung des Spieles in der Freigebigkeit derAedilen ihren Grund gehabt, nothwendig zu beseitigen.<2e

Viginti et quinque annis postquam Rrrscur scripserat Tn. MourvrsoN, fastisferiarum Latinarum anni23 a.C.n. fretus3o, in Livium 45.3.2 pro textu receptocorrupto coniecitsenatus intriduumsupplicationes decrevit. Iterum Latinae edictaea consule sunt in a. d. IIII et III et pr. et id. Nov. , quae lectio ferias Latinas anno 168

a.C.n. tamquam supplicationem de Perse victo senatus iudicio more instaurationisiteratas indicare vult: >In der That giebt es wenigstens noch einen weiteren Belegfiir die ausserordentliche nicht durch ein Vitium der ersten, sondern durch einfreudiges Ereignis veranlasste Feier des latinischen Festes..<31

L. FnIsorANpnR, exemplo ex Dione Cassio 6A.6.4, ubi de imperatoris Claudiidecreto in ludorum circensium nimias iterationes refertur, expresso, magistratus

27 ParergonPlautinorumTerentianorumque:ParergazuPlautusundTerenz,vol.l,Berlin,1845: xxii-xxvii , 254-5, 289-292 et 30G319.

2s RrrscHL,3ll-12.zs idem. 315.30 CIL 12, 1 (pp.55-59) et 14. 2236, 2240; qu.os infra, pp. 13-14 huius tibelli, diligentius

tractatos invenies.3t Die Neuen Fragmente der Jahrtafel des Latinischen Festes, RF 2.97-ll2 [107] (primo

Hermes 5, 1871, 379-385).

458 Prren Connr

instaurationibus plerumque abusos fuisse affirmavit32. G. ril/rssorva, secutus, utvidetur, obiter dictum Rrrscnpu33 instaurationes solum ad ludos Romanos plebei-osque pertinuisse censuit, et Mommseni opinioni de feriis Latinis modo laudataeaccessit3a. Dissertationis mentionem Tnonprr iam feci35; is quoque instaurationesob vitium pollutionemve factas ac )>eas, quae fiunt, ut grates dis agantur< discre-vit36. Nihil novi hanc in rem protulit P. Heenr; tantum \Trssowe credidit instaura-tiones ludis Romanis plebeiisque proprias fuisse37. Commentariolo anno 1933

V. M. GnenN monuit fieri potuisse ut scaenici etiam ludi instaurandi essent38, idquod profecto prius docuit Rrrsclrr3e.

Ad sententias eorum qui instaurationes ex magistratuum voluntate factas esse

habuerunt, nova opinio anno 1937 accessit. L. R. Teyron, femina doctissima, pe-detemptim adferebat opinionem causam ludorum publicorum inter annos 216 etI79 a.C.n. totiens instauratorum veram fuisse comoediarum Plauti spectandarumvulgarem libidinem: >Instauratione,s were caused primarily by religious reasons,although . . . other factors such as the popularity ofthe games seem to have influen-ced the number of repetitions<, et pergit, >But it is possible that instaurationeswere also ordered at times as an expression of thanksgiving. For this reason afterthe news of success in Illyricum the Feriae Latinae seem to have been repeated in168. Livy's account of the instauratio of the Ludi Romani of 197 suggests such a

reason for the repetitions. The games were more splendid than usual, he says, andthe people enjoyed them more because of the recent success in war, and the wholeperformance was repeated three times. Even if games were not prolonged simplyas a thanksgiving, the spectators could easily have created an interruption whichwould have made it necessary to repeat all or a part of the festival. The number ofinstaurationes in these years is probably related to the success of the drama, andparticularly of Plautus, who was the most popular playwright of the time.<a0

Sua in dissertatione sequenti anno exarata4l C. H. Bucr, Jr., qui, cum se Tay-ronrs libellum legisse ipse professus sita2, tamen non modo illam huius propositiauctorem non laudavit, sed etiam sibi eandem opinionem vindicavit, ausus est pro

:z Die Spiele, apud Menquanor, 485.33 Rrrscnr, xxiv.34 RKR.454-5.:s Supra, p.453.:e Scilicet illae feriae Latinae; Tnorr.rr', 69-71.37 Ludi publici, RE Suppl. V, 1931, 608-630 [612].:s The Ritual Validity of the Ludi Scaenici, CW 26, 1933,I56J.3e RrrscHr,312.+o The Opportunities for Dramatic Performances in the Time of Plautus and Terence, TAPA

68,1937,284-3041291,2951. Confer etiam quae dixit in suo Party Politics in the Age of Caesar,Berkeley, 1949, 79 .

+r A Chronology of the Plays of Plautus [diss. Johns Hopkins, 1938], Baltimore,1940.a2 vide eiusdem adnotationem 39, p.11.

certo ducere plaud saeecan be little dout,r thai_ snot the result oi improrelare too man\-to Lre expialribr repeatine rhe games Iu hich led the aurhoriri+ rc

the most reasonable an.i icone g'hich must hare been,a desire to please the nut,t

Adrersus Bucxtr rut rthanc totam rem scrutarusomnes virtutes huiu: op.ensbreviter adumbrare \f oslturbavisset sua vocabula haviros doctos. qui instaurar:,ducebant. r'alde. ait. erra\r.isse. unde nobis licet er aliiplerumque exhaurire- preaconfectos quam de pollulroiubi eadem fabula narrarurlatint instattro intelleeere prc

nem usque ad finem. Sic deSed. inquit r\Iosrr. \'erg

conspicari patitur: hinc ranrrEorum ludorum parn'm rnstiquorum dies tres quibus r.rrr.lquaedam rituum r-itiosorurnr-eteroseue hoc errasse qu*Jque senera intellexerint ,jeinstaurati sint an non pro ceragitur. Si veterum auctorumduhium erit quin instaurationsiu- iacet tota conclusio eorumultitudinem deleniendam ir

Sed quamquam Iforrr rnrdarit. K. Larrr, suam Rcimi*

-. idem. 1J_1,i. Cf. \f.B..S,>.:he unprecedented numbcr of \=1i:i Sur-caSS of the .\li!es. .. Sed .:r::.'.de amis:a.)

- Instauratio Ludorum. R{-{l

Instauratio sacrorum 459

certo ducere Plauti scaenicos effecisse ut hi ludi instaurari deberentur: >[T]herecan be little doubt that, whatever the official explanation , the instaurationes werenot the result of improper observance of the rites. Seven repeated performancesare too many to be explained in any such way. But there must have been a reasonfor repeating the games so many times, some motive other than a religious onewhich led the authorities to such an unusual course of action. As far as can be seen,the most reasonable and logical motive which can be assigned to the authorities isone which must have been ever present in the production of public entertainments,a desire to please the public.<a3

Adversus Bucxrr (ut ita dicam) thesem longe omnium diligentissime adhuchanc totam rem scrutatus est vir doctus Italicus S. MoNrrs. Recensere quidemomnes virtutes huius operis laborosum hercle fuerit, sed meo iudicio multum nobisbreviter adumbrare MoNrrr rationes proficere potest. primum, quod Rrrscnr remturbavisset sua vocabula haud satis explicans, eum obiurgat. 'v7rssowelr

aliosqueviros doctos, qui instaurationes solum ad Romanos ludos plebeiosque pertinuisseducebant, valde, ait, erravisse. Ipse autem demonstrat eas ad omnia sacra pertinu-isse, unde nobis licet ex aliis rituum iteratorum generibus instaurationis rationemplerumque exhaurire. Preaterea monet eos rudos apud Livium 2.36 fuisse priusconfectos quam de pollutione actum sit, et ex Dionysii et plutarchi verbis graecisubi eadem fabula narratur [o60lE dE dsxlls] nos significationem triplicem verbilatini instauro intellegere posse: repetitionem, inceptionem ab initio, continuatio_nem usque ad finem. Sic de sacris /ods instauratis.

Sed, inquit MoNrr, vergili us Aen. 5 .94-96 nos instaurat ionem partimvalentemconspicari patitur; hinc tantum partem ritus vitiosam esse iterandam manifestum.Eorum ludorum partim instauratorum duo sunt genera: (per, in) triduum,hoc est,quorum dies tres quibus vitia acciderint iterandi sunt, et rer, quorum tantum partesquaedam rituum vitiosorum instaurari debent. Bucxrul' perinde ac Rrrscnerruuceterosque hoc errasse quod nihil distinctionis inter haec vocabula instaurationum-que genera intellexerint demonstrat MoNrr. Itaque, ait, utrum scaenici ludiinstaurati sint an non pro certo habere nequimus, nisi quo de instaurationibus totisagitur. Si veterum auctorum testimonia in hanc rem diligenter respexerimus, nondubium erit quin instaurationes effectas esse tantum propter religionem teneamus;sic iacet tota conclusio eorum qui ludos sive ob aediliciam ambitionem sive admultitudinem deleniendam iteratos affirment.

Sed quamquam MoNrr multas et falsas sententias explosit enucleateque emen-davit, K. Lerro, suam Rcimische Religionsgeschichte decem annis post MoNrruu

a3 idem, 14-15. cf. w.B..Srocswrcr, plautine chronorogy, AJp 70, 1949,376-383[376):'the unprecedented number of seven [repetitions of the games] in B.C. 205 was certainly due tothe success of the Miles.. . Sed quinam tandem hoc >>unprecedented< dici potest secunda Lividecade amissa?

aa Instauratio Ludorum, RAAN 25, 1950, 153-179.

460 Pnrrn ConBB

scribens, illius tamen libellum non legisse videtur, nam de ludis Romanis (sc'

magnis) inquit: >Ein alter Vegetationsritus, wie wir ihn bei den Consualia kennen,

ist spiiter durch ein Fest ersetzt worden, das in steigenden MaBe nur der Volksbe-

lustigung diente und seinen religiosen Sinn verlor ' . . Aber der religiose Charakter

zeigt sich noch darin, daB nur fiir die Ludi Romani und plebeii das Gebot der

instauratio galt; nur sie muBten wegen eines dabei vorgefallenen Formfehlers

wiederholt werden.<15

Qui hac de re novissime tractavit, W. Ersr,Nsura6, neque MONrIuu neque ullos

alios viros doctos recentiores praeter Lartnu evolvisse prae se tulit, sed in opinio-

nibus superioribus remansit: >Spiele sind fiir das Volk bekanntlich eines der wich-

tigsten Dinge, an ihnen hZingt meist die bei Wahlen zu gewdhrende Gunst. Griinde

fiir Instaurationen werden daher hiiufig gesucht und erfunden , . . Sollten wirklich

in den Jahren 205 und 197 (Lw. XXIX 11, 12. XXXIII 25, 1) siebenmalige Instau-

rationen der ludi plebei ncitig gewesen sein? Welch ein Prodigium! Wie zornig

miissen da die Gotter gewesen sein (oder wie dumm die Beamten und Priester) !<47

Recenti egregioque libello M. GwrrN MoncAN merito eos viros doctos vitupe-

rat qui nimium solent negare religionem Romanorum fuisse veram: >Whatever the

ills of Roman society in the second centufy' . ' . we are not entitled to assume that

the nobility merely exploited the state religion for political ends, still less to con-

clude that they lacked valid religious reasons for adding to the number of their

festivals or increasing the number of days given over to each . . . To all this may be

added the pose of knowing cynicism, adopted especially by political historians,

perhaps from fear that they might otherwise appear naive.<a8 Praeterquam quod

opus MoNTII omiserunt, hi cynici hoc erraverunt quod religionem ludorum instau-

rativorum veram causam fuisse parum comprehenderunt, nuntios earundem

instaurationum apud Livium perperam intellexerunt earumque rationes tantum

nesciverunt ut causas instaurationibus perversas attribuerentae'

euamquam Rrrscnr et MoNrr multas instaurationum quaestiones articulatim

explicarunt, restat tamen ut pauca quae addi possunt disputationibus eorum ipse

dicam.Primum nobis est agendum de feriis Latinis anno 168 a.C.n. quae, si coniec-

turam MoMMSENT in Livium 45.3.2 prolatams0 accipimus' pfo supplicatione de

Perse victo in modum instaurationis iteratae esse videntur. Quinque autem

feriarum Latinarum instaurationes apud Livium reperimus 5 .17 .2; 32.1.9; 37 .3 .4;

a5 Miinchen, 1960, 250; cf. \Trssowen verba, supra p.8; et vide nunc auimadversiones in

Larrrr librum quas A. K. MrcHu"s protulit, AJP 83, 1962,434444, imprimis 440-442.

a6 supra, p.451.1? ErsENHUr, 20243.,rs Politics,ReligionandtheGamesinRome,200-1508.c.,Phi1ol0gus134, 1990'74-36116).

ae Recentiorum eruditorum solus R.M.Ocrlvrr (A Commentary on Livy, Books 1-5'

Oxford, 7965,327) MoNrIuu laudat.50 supra, pp.455 sq.

. -r ED... L.LL 1\-

,.,:].-D-

.,'-: -::rLmquc 3[ntr ]-: : f :

lltr " .-

L-t lnstauratitr iti ', -:.

-',-.n;eiit. sed "e: lsi ,i -:l-:T-:,: al: nieitc un; n:::: '

':l:r Fall rritl ei:.::r=-':::n -lahre na;h ic:: ,{:-.t;: \\'ci:e "[: D::i::..

-,-:-heini Jrr;h x:.:.:=. I:::. -^. O;trrh;r -.1:: J:F::i:: :t.liliCFt:rJ:: l :'.:..,,1. z: ienk::. .:_::

i R.Fl., r

Instauratio sacrorum

40.45.2; 4L16.2), quarum causa semper refertur: neglegentia sacrorum, vitiumritus precisve, prodigium, quibus senatus consulto pontificumque (semel monituquoque decemvirorum) decreto opus omni modo est et numquam vox ipsa instauronon adhibetur. Livium pontificum sermonem ad res religiosas scribendas diligen-ter et accuratissime usurpasse satis constat, scilicet quia ex fonte qui ab annalibuspontificum ipse orsus erat exhauriebat. Hic autem notandum est vocabuluminstauro -utvidetur - non versari, id quod, praesertim cum textus ad nos corruptuspervenerit, meminisse debemur.

Apud Dionem Cassium duas profecto feriarum Latinarum recentioris aetatisrefectiones invenimus, quarum primae anno 56 a.C.n. ob vitium instauratae esse

videntur (39 .30.4: odx drui rdE dvoXdE td,E Acrr(vcrg, 6eriregov t6re tn6 rrvoE orizdq06E nqa106wog toroup6vag, ig rd 'Al.Bcrvdv d,cp(xovto), alterae anno 9 a.C.n.ut Drusus ex Germania feriis triumpharet, quod autem eo moftuo non est factum(55.2.5: xa(ye c[ d,volcri 6er.iregov tlv ldgrv cttot, rtpdE rd td vr.xqdlpro dv

dxe(vcrE aritdv 6ogrdocr, yevfloeo0crr. 6prel.),ov. d),),' 6 pdv ngocrn6l.eto). Et fastiferiarum Latinarum, ut Mol,ruspN iam observavit, eandem rem praehibent (CILl2 l, p.56a: 14.2236, anno 449):

/. yaLERIO P F P N PVTITO COSt. f. rril ErD rANi/eR L F III NON FEBRtert. LF K MA

iterumque anno23 a.C.n. (CL 12l,p.58e :6. 2014: t4.2240):

imp. caesare xl cN PISONE COSt. f. ... ... rvl-

imp. caesAR IN MONTE FVITk. iul. (?) imp. caF,SAR COS ABDICAVITiter. l. f. . . . K NOV

Ut instauratio ob vitium in horum primo fastorum referri possit MounsnNconcedit, sed >)es ist wenigstens zweifelhaft, ob man eine solche Instauration in derThat als zweite und nicht vielmehr als die erste giiltige Festfeier aufgefasst hat. Aufjeden Fall wird eingeriiumt werden mtissen, dass das Fest zwar regelmiissig injedem Jahre nach dem Antritt der Magistrate, aber auch ausserdem ausserordent-licher Weise als Dankfest gefeiert worden ist,<<5i et de altera iteratione addit, >aberdas scheint doch keinem Zweifel unterworfen, dass auch in diesem Jahre zwischendem 16. October und dem 1. November eine abermalige Feier des latinischenFestes stattgefunden hat; und auch hier ist wohl nicht an eine Instauration wegenvitium zu denken, sondern eher an ein ausserordentliches Dankfest wegen der

51 RF2.106.

46r

462 Pnrr,n Conrn

Uebernahme der tribunischen Gewalt durch Augustus, das heisst wegen der Ein-fiihrung der Monarchie..s2

Varro autem nos ferias Latinas fuisse conceptivas, id est a magistratibus quo-tannis edictas, docet: Similiter Latinae Feriae dies conceptivus dictus a Latinispopulis, quibus ex Albano monte ex sacris carnem petere fuit ius cum Romanis, a

quibus Latinis Latinae dictaes3; iterumque, Comitiales dicti, quod tum ut (comitiisad)esset populus constitutum est ad suffragiumferendum, nisi si quae feriae concep-

tae essent propter quas non liceret ut Compitalia et Latinaesa . Et eum secutus scripsitMacrobius, Feriarum autem publicarum genera sunt quattuor. Aut enim stativae

sunt aut conceptivae aut imperativae aut nundinae. . . Conceptivae sunt quae quo-tannis a magistratibus vel a sacerdotibus concipiuntur in dies vel certos vel etiam

incertos ut sunt Latinae Sementivae Paganalia Compitalia. Imperativae sunt quas

consules vel praetores pro arbitrio potestatis indicuntss. Quod si Latinae feriae con-

ceptivae erant, quonam modo fiebat ut illae quas apud Dionem Cassium fastosque

legimus iterari more, ut videtur, imperativarum pro arbitrio potestatis possent?56

Ausim hanc solutionem pedetemptim proferre. Ut ex fastis ipsis sic duobus ex

locis Livianis (25.I2.1;44.22.t6) consules praetoresve ferias Latinas solum in diemunum. dico Lariar. edixisse et concepisse scimus. Quam ob rem A. S. PeasE sagaci-

ter observavit: >Distinction should be made betweet feriae Latinae, the holiday,and Latinae the rite itself.<s7 Haec cum ita sint, non alienum mihi videtur propo-nere instaurationem solum ad Latiar pertinuisse reliquosque dies festos, quibusnullum sacrificium factum sit, more supplicationis ex magistratuum edicto iteraripotuisse. Hic nobis licet adtestari Servium ad Georg. 1.268: feriae deorum causa

instituuntur, festi dies hominum quoque, et adAen.3.264 (s.v. indicit): supplicatio-nes et dies festi indici dicebantur. Ferias certe Latinas interdum ex parte iteratasesse plane apparet; verum tamen perquam erraverimus si festos dies propter gau-

dium iteratos adaequemus ludorum instaurationibus ob neglegentiam vitium sce-

lus prodigium factis. Praeterea, ut A.K.MrcuBLS hac de re iam animadvertit,

"Ludi are not Feriae.<rs8

sz idem, i08-9. Si tantum fragmentum fastorum feriarum Latinarum anni 199 haberemus, idadLiv.32.l.9, ut quomodo verae instaurationes in illis fastis descripti sint videamus, conferrepossemus. Sed - lacrimabile dictu - sub annum 200 tabula est fracta amissaque. Vide CIL 12,

p.57d.s3 Ling. 6.25-6.5a Linq.6.29.ss Sat. 1.16.5-6.'o vide quae dixit Vornrvsrn, RStR 21. I35-0.st ed., M. Tulli Ciceronis De Divinatione, Urbana, 1920-23,104, ubi laudat CHn. WrnNenrs

dissertationem Leipzig, 1888, quam me non legisse confiteor. Vide Macr. Sat. 1.16.16, Cic. QFr2.4.2, et Dio Cass. 47.40.

ss The Calendar of the Roman Republic, Princeton, 1967, BZ et adn. 60; perperam Henu,611.

Et huic rei nihil dintulus, non impedienre

'

comitiales exemit omrsupplicationes. Sic /er

Romanos - aetate Cic

constet6o, nobis tamerdefuisse.

Secundum est utdubium quin Livius c

cum instaurationibus l

haec fuit: ludi Roman

instaurati, et congi olet

circo scaenaque ab ae,

sone et magnificenius ,

tati totique ter instaurc

sunt et ter toti instaur,

ludorum mentionem fr

minus arte conecti vid(Romani scaenici eo an,

et ludos Romanos mas,

rationibus Livianis offcum muneribus aediliu

aedes deorum positis'ultimo locorum plane

tionem pertinere: Ea

Icelebritati] censuentn,

ciendum.Igitur, ut mihi vide

de prima instaurationeludi, periculum urbi fo,ulr; aliis verbis, quod r

facti instaurati essent.

se QFr.2.4.4-5.Eraniad hanc eandem instaurati<

eo Vide Liv. 21.63.-5: II. MUrr-sn-Snronr, Q. Fabiv.. Chr., RhM 96, 1953, 2-1

61 31.4.5; 31.50.1; 33.-l62 27.36.9; 29.38.8; 30.63 cf. Sancti Augustini e

quadruplicata pecunia ludtintegro atque amplius faciu

Instauratio sacrorum

Et huic rei nihil difficultatis adferunt verba Ciceronis'. Consul est egregius Len-tulus, non impediente collega; sic, inquam, bonus ut meliorem non viderim. Diescomitiales exemit omnes. Nam etiam Latinae instaurantur; nec tamen deerantsupplicationes. Sic legibus perniciosissimis obsistilurse. Nam cum magistratusRomanos - aetate Ciceronis maxime - religionibus ad res efficiendas usos satisconstet60, nobis tamen non licet sumere veram causam his Latinis instaurandisdefuisse.

Secundum est ut de sumptibus in ludos impensis videamus. Nullum estdubium quin Livius coniungere largitionem aedilium splendoremque ludorumcum instaurationibus horum aliquando videatur, ut in 25.2.8: Aedilicia largitiohaec fuit: ludi Romani pro temporis illius copiis magnifice facti et diem unuminstaurati, et congi olei in vicos singulos dati et 33.25.1: Ludi Romani eo anno incirco scaenaque ab aedilibus curulibus P. Cornelio Scipione et Cn. Manlio Vul-sone et magnificentius quam alias facti et laetius propter res bello bene gestas spec-tati totique ter instaurati et quoque 33.42.9: Ludi Romani et apporati magnificesunt et ter toti instaurati. Alii loci apparatus una cum instauratione eorundumludorum mentionem faciunt, scilicet 3I.4.4 et31..50.2, in quibus haec duo paulominus arte conecti videntur et quos idcirco editores gravius interpunxerunt: LudiRomani scaenici eo anno magnifice apparateque facti. . .; biduum instauratum est

et ludos Romanos magno apparatu fecerunt; diem unum instaurarunt. Sed in nar-rationibus Livianis officiorum exitu omnis anni aediliciorum instaurationes unacum muneribus aedilium, ut e.g. vi et vilitate frumenti6l aut signis pecuniaque inaedes deorum positis62, relatas saepissime percipimus. Et re vera, in horumultimo locorum plane elucet magnificentiorem rituum refectionem nihil ad largi-tionem pertinere: Ea religione moti patres et diem unum adiciendum ludorum[celebritati] censuerunt et signa duo pro uno reponenda et novum auratum fa-ciendum.

Igitur, ut mihi videtur, non de largitione, sed modo de religione agitur, namde prima instauratione (Liv.2.36.2) haec legimus: nisi magnifice instaurarentur iiludi, periculum urbi fore et deinde, Ludi quam amplissimi ut fierent senatus decre-vit; allis verbis, quod di immortales, nisi ludi eadem magnificentia qua primumfacti instaurati essent, placari non potuerint63, auctores quos Livius secutus erat,

se QFr. 2.4.4-5. Et animadvertendum est Dionem Cassium 39.30.4, modo p. 11 memoratum,ad hanc eandem instaurationem r3n6 rtvog oix dgrlcoE npcr96vtoE spectare.

0o Vide Liv.21.63.5; Tevron, Party Politics, T9-80; MrcHrr-s, Calendar, 40-41. Et iam cf.I. Mtir-ren-Snronr, Q. Fabius Maximus Cunctator und die Konsulwahlen der Jahre 275 wd 214v.. Chr., RhM 96, 1953,241181[243-44,28I).

6r 31.4.5; 31.50.1; 33.42.8.62 27 .36.9 ; 29.38.8; 30.39.8; 31.50.2; 33.25.3 ; 38.35.5-61 39.7.9.63 cf. Sancti Augustini eadem de re verba, De civ. D. 4.26: "Tanto stupefactus miraculo senatus

quadruplicata pecunia ludos censuit instaurari<, et Liv. 22.9.9, post cladem Trasumenam: deintegro atque amplius faciundum.

463

464 Pnrnn Conen

pontificiis ex fontibus ipsi haurientes, magnificentiam non ludorum tantum sed

instaurationum quoque memoriae prodere voluerunt. Exin Livius, hac rationeparum recte intellecta, instaurationes cum ludorum luxu fortasse confundebat.

Praeterea, id quod Rrrscnr iam dudum observavit, nulla est ratio inter splen-

dorem ludorum et diuturnitatem instaurationum6a. Hic quoque est nobis notan-dum plebeios ludos instauratos esse anno 199 ab Catone illo aedile, qui consul tamvehementer in legem Oppiam de luxu muliebri abrogandam invehens nec de priva-torum modo sed etiam magistratuum sumptibus erat questurus65. Sunt praeterea

alii ludi magnifice sed sine ulla instauratione facti, ut Liv. 27.6.19: ludos protemporis eius copia magnifici apporatus fecerunt, 32.1 .13 ludi Romani magno

apparatu facti, 40 .45 .6: Ludi deinde votivi Q. Fulvii consulis per dies decem magno

apparatu facti; quibus est conferendus 35 . 10. 1 1 : Aedilitas insignis eo anno fuit M .

Aemilii Lepidi et L. Aemilii Pauli,ubi nullam mentionem non instaurationis modosed ludorum etiam reperies. Neque hanc ad rem pertinet obiurgatio Ciceronis:

Quamquam intellego in nostra civitate inveterasse iam bonis temporibus, ut splen-

dor aedilitatum ab optimis viris postuletur66, nihil enim de instaurationibus ibidicitur.

Huc accedit quod duobus ex locis Livianis ad hoc temporis spectantibus nobisscire licet senatum et sumptibus in ludos impensis et publicorum rituum instaura-

tionibus finem imponere potuisse: De pecunia finitur, ne maior causa ludorumconsumeretur, quam quanta Fulvio Nobiliori post Aetolicum bellum ludos facientidecreta esset, neve quid ad eos ludos accesseret, cogeret, acciperet, faceret adversus

id senatus consultum, quod L. Aemilio Cn. Baebio consulibus de ludis factum esset.

Decreverat id senatus propter effusos sumptos factos in ludos Ti. Sempronii aedilis,

qui graves non modo ltaliae ac sociis Latini nominis, sed etiam provinciis externis

fuerant61 , et deinde, Principio anni quo L. Cornelius Q. Minucius consules fueruntterrae motus ita crebri nuntiabantur ut non rei tantum ipsius sed feriarum quoque obid indictarum homines taederet; nam neque senatus haberi neque res publica admi-nistrari p oterat s acrificando exp iando que occupatis consulibus. P ostremo decemvi-

ris adire libros iussis, ex responso eorum supplicatio per triduum fuit. Coronati adomnia pulvinaria supplicaverunt edictumque est ut omnes qui ex una familia essent

supplicarent pariter. Item ex auctoritate senatus consules edixerunt ne quis, quo die

terrae motu nuntiato feriae indictae essent, eo die alium terrae motum nuntiaret6s.

Ob huiusmodi causas MotttI, reprehendens eos qui Dionem 60.6.4, ubi edic-

tum imperatoris Claudii de instaurationum crebritate refertur, laudaverant utinstaurationes de industria factas fuisse praehiberent, hoc modo disseruit:

6+ Rrrscnr,316.as Liv.34.l.l-3,4.6.66 off . 2.57.at 40.44.10-12:' vide MonceNr acres observationes, 29-30.6E 34.55.1-4.

>Inoltre, I'inten'ento relsi praticavano abusi de- i

occhi, e mettevano le co

drastici, il rispetto doruluna quarantina d'anni.

'sembra oltremodo imprc

Ludos Romanos plehstatTo. Publici ergo lu.ir.imperio, scilicet consuli'c

fierent necesse erat. id qL

publicos faciendos senarquid huiusdem pecuniae

scimus73.

Nihil profecto aedile:girentur suae in ludos pe

senatu certam impenderexpiationem. Aedilis ere

essent. sumptus tamen

votum totius populi solr eplacarenturTa. Quam ob r

Postremo nos oporte:instaurationes variorum Iter et per biduum instau:

MoNrr quidem lucide dosed horum causas non s;

quae nobis prodat pane

Ciceronem, haud secus a

ab illis scelere pollutis acc

attinet inter leviora atque

eo pp.777-78; quibus sur:70 MoMMSEN, RF 1. l-1-

A. Ptcnntol, Recherches sur'L StR I

r, 244-45; er r idc'\X/. Kuerrs( He x, Aedilis. RE

7z Dion. Hal. 7.7 1.2: Lir.MonusrN, StR 3, 1057. El :

essent: Liv. 34.44.1-3. et L)t'.73 StR 13, 295-6 et 3. 11li'1 SrR 2r. 59-72. imprimi:rs cf. MonceN,28-9.76 MoNrr, 165-l'11.77 iam datam supra, pp.1:78 vide supra, pp.455 sq.

Instauratio sacrorum

>>Inoltre, l'intervento repressivo di claudio dimostra che anche in un periodo in cuisi praticavano abusi del genere, le autoritd ufficiali . . . un bel giorno aprivano gliocchi, e mettevano le cose a poste, ripristinando naturalmente, anche conmezzidrastici, il rispetto dovuto alla tradizione del rito. ora, un abuso continuato peruna quarantina d'anni, e pratico nella completa indifferenza della autoriti, misembra oltremodo improbabile.<6e

Ludos Romanos plebeiosque ab initio votivos toto pro populo fuisse satis con-stat7o. Publici ergo ludi, ut totius votum populi solveretur, ab magistratibus cumimperio, scilicet consulibus, dictatoribus, praetoribus et, hanc ad rem, aedilibus,fierent necesse erat, id quod observavit MounsrNTl. pecuniam et certam ad ludospublicos faciendos senatus edicto esse sunt duo auctoresT2. Aedilibus quoque, siquid huiusdem pecuniae fuisset defectionis, ex proprio sumptu satisfaciendumscimus73.

Nihil profecto aediles multitudinem delectare molientes prohibuit quin lar-girentur suae in ludos pecuniae quantum vellent, dummodo omnem ex aerario asenatu certam impenderent. Sed memoria habeamus instaurationem fuisse vitiiexpiationem. Aedilis ergo, etiamsi quid consulto commisisset ut ludi instaurandiessent, sumptus tamen instaurationis de publica pecunia impendere debuit utvotum totius populi solveretur, vitium expiaretur mentesque deorum immortaliumplacarenturTa. Quam ob rem aedilicia largitio nihil ad instaurationem pertinebatTs.

Postremo nos oportet sciscitari qui fiat ut apud Livium numquam uno locoinstaurationes variorum generum legamus, ut exemplo utar, >eo anno ludi Romaniter et per biduum instaurati sunt<, vel >ludi plebei quater et bis toti instaurati<?MoNrr quidem lucide docuit tria earum genera fuisse: /er, (per) triduum, ter toti16,sed horum causas non satis explicavit. ciceronis igitur orationem Har. Resp.il ,quae nobis prodat partem explicationis, recenseamus. Inde enim observamusciceronem, haud secus ac pontificesTs, ludos instaurandos minus diligenter factosab illis scelere pollutis accurate distinguisse. Multum vero huic omni investigationiattinet inter leviora atque graviora delicta aut neglegenter ludos curantium aut per

ao pp.l77JB; quibus sunt conferendae animadversiones MoncaNr,29.70 MonusnN, RF i, 43-45; Fnrnor,ironn, 483; 'Wrssowa,I27_I29; contra Mouusnwuv

A. PrceNror-, Recherches sur les Jeux Romains, Strasbourg Ig23,754 et passim.7r StR 13, 24445; et vide eundem ,23 , 136, adn. 4; cf. FnrrorANonn, 486, \frssowa, 402_3 et

W. Kuerrscnnx, Aedilis, RE 1, 1894, 452,457.72 Dion.Hal.7.71..2;Liv.22.70.7,31.9.7-r0et40.44.10-l2modosuperiorepaginalaudatus;

MouusrN, StR 3, 1057. Et iam vidimus pontifices decrevisse quanta pecunia ludi instaurandiessent: Liv. 34.44.1-3, et 1,.20.5 .

73 StR 13, 295-6 et 3. 1128-29.74 StR 23, 59-72, imprimis 62-4.rs cf. MonceN,28-9.76 MoNrr, 165*171,.77 iam datam supra, pp. 452 sq.;455'8 vide supra. pp.455 sq.

465

466 Prrnn Connn

scelus turbantium discrimen, quippe quod nos alias expiationes aliorum et errorumet pollutionum fuisse doceatTe, nam magnitudo amplitudoque ut sacrorum itaexpiationum, dico maior numerus hostiarum, spectatorum et dierum quibus erantcelebrandi, plus apud caelestes valere habebatursO. Sequitur ut singulorumludorum uno anno maximus instaurationum numerus generatim, ceteras in se

minores expiationes instaurationesque includens superansque, solus esset dignusqui memoriae proderetur.

Conclusio

Exposita iam origine, natura et ratione instaurationum, cum eas ex quaestioni-bus decreta non collegiorum modo sacerdotalium sed senatus quoque ipsius requi-sisse et pecuniam ex aerario postulasse viderimus, valde mihi improbabile videtureas sine ullo vitio opera dedita commisso factas ex libidine aedilium. euamquam inre ambitionis magistratuum ampliores honores petentium non falli debemus, netamen de Romanorum vera ac simplici religione nimis latrantes ac mordacessimus. Quo melius institutiones principis terrarum gentis intellegamus, recorde-mur illa verba valerii Maximi de re populi Romani: Non mirum igitur, si pro eoimperio augendo custodiendoque pertinax deorum indulgentia semper excubuit,quo tam scrupulosa cura parvula quoque momenta religionis examinari videntur,qui nunquam remotos ab exactissimo cultu caerimoniarum oculos habuisse nostracivitas existimanda est81.

Nunc restat ut recensionem instaurationum vel sacrorum instaurandorum apudLivium repertorum suppeditem. Uncis eos locos rectis inclusi qua incertum estutrum instauratione opus fuerit.

1.31.34: sacra Albani (: feriae Latinae) quae .. . [populus Romanus] oblivioni dederant.1.56.4: sacrificium ob prodigiumquiaanguis ex columna . . . elapsus . . . extinctis ignibtts exn rapuit

(cf. Ov. F.2.7Il-713).2.36'l-8; 37 .l: (4911279) ludi ob priorem tdstitiam (cf. Cic. Div. t.55; Dion. Hal. 7 .71.2 et 73.5:

Val. Max. 7.7.4;Lact. lnst.2.7.20 Aug. De civ. D. 4.26; Macr. Scl. 1.11.3).2.42.9-11: sacra haud dte facta.5.17.l-4 (cui quoque pertinent 5.16.11, 5.18.11-19.1, 5.52.9): (396) neglectas caerimonias inter-

missumve sollemne [sc. Latinas ludosque magnos] di arguerent.6.1.12: (389) quod . . . non litasset sulpicius tribunus militum neque inventa pace deum. . ,

7.3.2: (363) medios forte ludos circus Tiberi superfuso inrigatus impedivit.[9. 30. 5 : (31 1) secessio tibicinum, qui sacrificiis p raecine re I n ] t.)21'63.13-14: (217) sacrificium propter vitulum qui ictus e manibus sacrificantium sese proripuit.

7s cf. Liv. 22.9 .7: cum edocuisset patres plus neglegentia caerimoniarum quam temerinte atqueinscitia peccatum a C. Flaminio consule.

so MoncaN, 26-35.81 1.1.9.

22.9.7-10.10: (2I1 | vonst -l22.56.15: (2161 sacrutn ann

23.30.16: (ll6) ludi Rom.:',n:

23.30.17: (216) ludi plebei :,

25.1.7: (213) abolebanntr Rt

25.2.G8: (2 I3) ludi Romaru

25.2.9-10: (213r ludi plet'cr25.16.14: (213) ob prodigr.j26.23.8: (211,) flamen Dialis27.21 .9: (200) ludi Romanr r

27.21.9: (209) ludi plebei in27.36.8: (208) ludi Romaru :

27 .36.e: (208) ludi plebei hir

27.37.4: (207) novendiale sa

28.10.6: (207) ludi Romani r

28.10.7 : (207) ludi plebei ser

29.ll,12: (205) ludi Romani2q.IL12: (205) tudi Romani

[29.22.10: (2041 quod Plemir

27.4.7; App. Hann. 55:. I

29.38.3: (20a) ludi Romani i29.38.3: (20a) ludi plebei pc

30.2.13: (203) sacrificium ob

30.26. I l: (203) ludi Romani30.26.11: (203) Iudi plebei rt

30.38.10: (202) ludi Apolline30.39.6: (202)ludi Romani i,

Geminus).31.4.5: (201) ludi Romani bi31.4.7: (201) ludi plebei ter r

31.50.2: (200) ludi Romani c

31.50.3: (200) ludi plebei ter32.1.9: (I99) feriae Latinae r

32.7.13-14: (199) ludi plebei32.27.8: (198) ludi Romani c

33.25,1: (197) ludi Romani t33.25.2: (197) ludi plebei se1

33.42.9: (196) ludi Romani t33.42.71,: (196) ludi plebei p,

32.41. l-3: ( [44) ver sacrum

131.44.b: (194) ludi Romanilocis urbis nocte incendia

34.55.1-4: (193) feriae incen37.3.4: (190) feriae Latinae <

37.4.4: (190) ludis Apollinan38.35.6: (189) ludi Romani t,

38.35.6: (189) 1u4i plebei qui

iq.7.8-q: (187) ludi Romaniprocidit atque id deiecit.

39.7 .70: (187) ludi plebei die

Instauratio sacrorum

22.9.7-10.10: (277) votum Marti . . . non rite factum.22.56.4-5: (216) sacrum anniversarium Cereris intermissum est ob matronarum luctum.23.30.16: (216) ludi Romani per triduum.23 .30.17 : (216) ludi plebei ter.25.1.7: (213) abolebanrur Romani ritus.25.2.6-8: (213) ludi Romani diem unum.25.2.9-70: (213) ludi plebei per biduum.25.16.L4: (213) ob prodigium (cf. Ampelius 28.4; Orosius 4.16;YaL. Max. 1.6.8).26.23.8: (2Il) flamen Dialis . . . acta perperam dederat.27.27.9: (209) ludi Romani in singulum diem.27.2L.9: (209) ludi plebei in singulum diem.27.36.8: (208) ludi Romani semel.

27.36.9: (208) ludi plebei biduum.27.37.4: (207) novendiale sacrum quod in Armilustro lapidibus visum pluere.28,10.6: (207) ludi Romani ter toti.28.10.7: (207) ludi plebei semel toti.29 .11.72: (205) ludi Romani ter.29.LL.12: (205) ludi Romani septiens.

129.22.10: (204) quod Pleminius ille ludis votivis urbem incendere conatus est; cf . 34.44.6; Diod.27.4.7; App. Hann. 551' Suet. Gramm.20].

29.38.3: (204) ludi Romani biduum.29.38.3: (20a) ludi plebei per biduum.30.2.8: (203) sacrificium ob prodigium (caput iocineris defuit).30.26.1L: (203) ludi Romani diem unum.30.26.1L: (203) ludi plebei ter toti.30.38.10: (202) ludi Apollinares ob prodigium (aquarum insolita magnitudo . . . Tiberis).30.39.6: (202) ludi Romani ter toti (sed cf. BnoucuroN MRR 3.295-6 s.n. C. Servilius C. f. P. n.

Geminus).31.4.5: (201) ludi Romani biduum.31,.4.7: (201) ludi plebei ter toti.3L.50.2: (200) ludi Romani diem unum.31.50.3: (200) ludi plebei ter toti.32.1.9: (199) feriae Latinae quod caro legatis ab Ardea data non erat.32.7.13-14: (199) ludi plebei (semel? cf. Rrrsct, 311).

32.27.8: (198) ludi Romani quater.33.25.L: (197) ludi Romani toti ter.33.25 .2: (197) ludi plebei septiens.

33.42.9: (196) ludi Romani ter toti.33.42.Ll: (196) ludi plebei per biduum.32.44.1,-3: (194) ver sacrum non dte factum.

[34.44.6: (194) ludi Romani votivi quod Pleminius ille comparaverat homines qui pluribus simullocis urbis nocte incendia facerent', cf . 29.22.10].

34.55.L4: (193) feriae incertae earumque supplicationes propter crebros terrae motus.37.3.4: (190) feriae Latinae quod caro Laurentibus data non fuerat.37.4.4: (L90) Iudis Apollinaribus . . . caelo sereno interdiu obscurata lux est.

38.35.6: (189) ludi Romani ter.38.35.6: (189) ludi plebei quinquiens toti.39.7.8-9: (187) ludi Romani diem unum ob malum in circo instabilem qui in signum Pollentiae

procidit atque id deiecit.

39.7 .10: (187) ludi plebei diem unum.

467

468 Pntnn Connr

39.46.3-5: (1S3) iudi funebres ob tempestatem, quod inter fatalia vates cecinissent et quod san'

guine per biduum pluvisset in area Volcani.

140.2.L4 (182) Parilia ob procellasl .

40.45.2: (179) feriae Latinae propter tempestatem.

40.59.G8: (179) ludi Romani (quater?): terra movit; . . . deorum capita . . . averterunt se, lanxque

cum integumentis, quae Iovi apposita fuit, decidit de mensa; oleas quoque praegustosse mures in

prodigium versum est.

41.14.7: (177) sacrificium Iovi quod in iocinere caput non inventum.

41,.15.14: (176) sacrificante consule bovis iecur diffluxit (et non semel, ut videtur, sed quater).

41,.16.2-5: (176) feriae Latinae (bis?) quia in una hostia magistratus Lanuvinus precatus non erat

populo Romano Quiritium, iterumque fortasse ob casum mortiferum consulis ab Albano

monte redientis (cf. Obs. 9).

Obs. 16: (156) Taurus ad immolationem cum duceretur ob haec ipsa [prodigial] corruit-

Obs. 17: (L54) Postumius consul cum immolaret, in plurimis victimis caput in iocinere non invenit.

Per. 55: (137) C. Hostilio Mancino consule sacrificante pulli ex cavea evolaverunt.

Obs. 35: (1,18) Catone consule immolante exta tabuerunt, caput iocineris inventum non est.

Obs. 42: (L05) Trebulae Mutuscae ante quam ludi committerentur, canente tibicine angues nigri

aram circumdederunt, desinente cantare lapsi (cf. Gran. Lic. 33, p. 13 Freutscn).Obs. 47: (98) ter: Bubone in Capitolio supra deorum simulacra viso cum piaretur, taurts tictima

exanimis concidit. . . . Apud aedem Apollinis decemviris immolantibus caput iocineris non fuit;sacrificantibus anguis ad aram inventus.

Obs. 52: (93) quater: Maris vituli cum exte demerentur, gemini vitelli in alvo eius inventi...Herennio consule bis immolanti caput iocineris defuit. In sacro novemdiale cena deae posita a

cane adesa antequam delibaretut.

Obs. 52: (93) Maris vituli cum exta demerentur, gemini vitelli in alvo eius inventi.

Obs. 55: (90) Rutilius Lupus spretis religionibus, cum in extis caput non invenisset iocineris . . .

Obs. 67: (44) Caesari dictatori exta sine corde inventa.

Obs. 69: (43) Quidam e populo sanguine victimarum prolapsus respersam cruore palmam [consuliPansae I p r oficis centi de dit.

Obs.70:(42)quater: Cumhaec[prodigia]expiarentur,solestrescirciterhoratertiadieivisi,moxinunum orbem contracti. Latinis in Albano monte cum sacrificaretur, ex humero et pollice lovis

cruor manavit . . . Puer in pompaVictoriae cultu cum fenetur, ferculo decidit. Lustratione lictotperv ersis fascibus lauream imposuit.

University of Colorado Pnren Conse