ɔ̈l ë pïïr thïïn australia - immi.homeaffairs.gov.au · yuöp namba kënic 131 450 3 gɔl...
TRANSCRIPT
Gɔl ë Pïïr thïïn Australia (Beginning a Life in Australia)
Yïn acuk lor ë Australia
DSS1690.12.15
Agät aköl-ruɔn: 2016
Dinka edition
Yuöp namba kënic 131 450
2
Këdäŋ nɔŋ raan de yen (Disclaimer): Kaam de Department of Social Services ku kɔc nɔŋ käk cïk maat
thïïn në athem apɛy lɔn athörthii kënë ka ba la cɔk ye thää bï yen luɔny aɣer wënë jam wël kääŋ rot
waar akölriec. Acïn raan mukthul kënë të cï raan yen kuc la looi tëdä ka cë gam apath ë akut ku jal kɔc
cë lui thïïn lɔn dë käk la waac ulä riäk ke wɛt wël cë gam la lɔɔm thïin athörthïïn kënic.
References acë looi tënë wɛpthait tɔ aɣer tënë kɔc kuen bïk dɛɛtic apɛy ku duk luel tënë raan dɛŋ lɔn
wël ë lëk apiath ka luthïïn alɔŋ-tui tëdä ayïï akutnhom ŋïc luɔi kënë. De Department of Social Services
akëc ayï luɔi gam lɔn lëë wël cɔk thïïn tëdä ka wël käk aa yam kua luthïn ager ayïï wɛpthaite wënë kɔc
la dhuk thïïn athör-thiin kënic.
ISBN 978-1-925318-13-5
Copyright notice
This document, Beginning a Life in Australia, is licensed under the Creative Commons Attribution 4.0
International Licence
Licence URL: creativecommons.org/licenses/by/4.0/legalcode
Please attribute: © Commonwealth of Australia (Department of Social Services) 2016
Notice:
1. If you create a derivative of this document, the Department of Social Services requests that the following notice be placed on your derivative: Based on Commonwealth of Australia (Department of Social Services) data.
2. Inquiries regarding this licence or any other use of this document are welcome. Please contact: Branch Manager, Communication and Media Branch, Department of Social Services. Phone: 1300 653 227. Email: [email protected]
Notice identifying other material or rights in this publication:
1. Australian Commonwealth Coat of Arms — not Licensed under Creative Commons, see www.itsanhonour.gov.au/coat-arms/index.cfm
2. Certain images and photographs (as marked) — not licensed under Creative Commons
Yuöp namba kënic 131 450
3
Gɔl wɛtnhom De Athörthin ë gɔc/gɔl pïïr thïïn Australia (Beginning a Life in Australia (BaLIA)) yen acï looi ë
Akutnhom ye Apäköök Ku Dööc (Department of Social Services (DSS)) ku aacë gɔt bë tëk jääŋ ebɛnë
ye Wɛpthäit yic www.dss.gov.au/our-responsibilities/settlement-services/beginning-a-life-in-australia
Yïn apïath ba dhïl dai në athörthïnë ë compiötarïc (computer) tëdä ka käk kök, cïmene yen anɔŋ yïc
dhɔl/kuat käk juëc wënë lëu bï yïï ɣääth ë wëbthaitë kɔɔk bïn wël ë lëk cë rɔt juak thïïn la yök etänë.
Na yïn ku tuany wɛt cë giët cɔk kïïn-magök, yen abï yïn lɛɛr tënë alɔŋ wënë gɔr ulä anuɛt wël ë lëk.
De wɛthaitë ebɛnë ë gam eya tënë na yïn anɔŋ kë cë gät bec makäna yïc yam ë BaLIA.
Na yïn awïc agamlööŋ/athook, ka yuöp akut-wɛric ku agɛm-thok looi (TIS National) ë namba kënic
131 450. Eya tïŋ Cök (Chapter) 3, Thöŋ Iŋgëlïdhïï tënë nɔŋic wël ë lëk kɔɔk. Wël cë waaric ë BaLIA
atɔ thïïn ye wɛbthaitë da yïc www.dss.gov.au/our-responsibilities/settlement-services/beginning-a-
life-in-australia
De athörthïnë ë wël-lëk käk buɔth kë cɔk-piöc gam:
1. Yeŋö ba looi tënë piɛc yïï bɛn cök-ciën
2. Yök kuɔɔny
3. Thoŋ Iŋgëlïdhïï
4. Thukul ku Piɔɔc
5. Luöi
6. Lööŋ Australian
7. Bëi anïïn
8. Käk cääth (Transport)
9. Pial ë guöp ku Pïïr piɛth
10. Your Family
11. Wëu
12. Mɛɛt-rɔt thïïn baai
Të wïc yïi ba naŋ kë luel tëdäŋ käk ca taak alɔŋ de athörthïnë gɔc pïïrë thïïn Australia alëu bë gam në
luel ë thööl ye pom ë dhuk wɛtnhom luthïïn wɛthaitë yic www.dss.gov.au/contact/feedback-
compliments-complaints-and-enquiries
Yuöp namba kënic 131 450
4
Käk Luthïn
Gɔl wɛtnhom ............................................................................................................................ 3
Käk Luthïn ................................................................................................................................ 4
Wɛtnhom ................................................................................................................................ 12
1 Yeŋɔ këlëu ba guɔ lac looi ɣëët cök-ciën ............................................................................ 13
Abaŋ kënë yïc ........................................................................................................................... 13
Yëŋɔ yïn gɔr ku ba ŋïc ............................................................................................................... 13
Akuma ë Australia ........................................................................................................... 13
Telepun –luɔi yupyup ebɛnë ............................................................................................ 13
Athöör Telepunë (Telephone directories) ........................................................................ 14
Tënë thää lui thïïn (Time zones) ...................................................................................... 15
Luɔi ë ŋɛk-looi yetɔk ........................................................................................................ 15
Thiëcë bï gäm namba ajuëër atab ............................................................................................ 15
Tënë lëu bëyï thiëcë bï gäm namba ajuëër atab ............................................................. 15
Gäät yïï rïn wek kɔc Medicare .................................................................................................. 16
Tënë yenë rɔt gäät-pïny thïïn wek Medicare ................................................................... 16
Gäät/yuöp Centrelink ............................................................................................................... 17
Jam ke kɔc käk pial ë guöp ye cɔl Health Undertaking Service .................................................. 18
Gäät yïï rïn-pïny thukulic ba piöc ë thoŋ Duŋëlïth .................................................................... 18
Gäät mɛnhdu/mïïthku thïïn thukul ........................................................................................... 18
Thiëcë bïn gäm athör kuɛth ...................................................................................................... 19
Ŋany akuën duɔn wëu ë ɣɔn-wëu yïc ....................................................................................... 20
Yök akïm ë kɔc mac-thok .......................................................................................................... 20
Wël Cë Rɛk ............................................................................................................................... 20
Abaŋ tïëŋ ë kääŋ bë looi .......................................................................................................... 21
2 Yök Akuny ........................................................................................................................... 22
Thïïn abaŋ kënic ....................................................................................................................... 22
Luɔi tënë kärɛc cë röt tɛɛm ...................................................................................................... 22
Bolïth ............................................................................................................................... 22
Thurumbïl kɔc tuany riɛŋ pan akim .................................................................................. 23
Kɔc mac-yoor .................................................................................................................. 24
Riäk pïny-nhom cë röt tɛɛm ............................................................................................. 25
Namba kök kërac cë rot tɛɛm .......................................................................................... 26
Yuöp namba kënic 131 450
5
Riäc ë nääk (Terrorism) ................................................................................................... 26
Kuɔɔny nyuc ............................................................................................................................. 26
Humanitarian Settlement Services .................................................................................. 27
Complex Case Support Program..................................................................................... 28
Settlement Service Grants ............................................................................................... 28
Kuɔny tënë kɔc-kɔr cïn raan cëk këk ruɛc në dhöl Humanitarian Minors ......................... 29
DVDs Nyuc ...................................................................................................................... 29
Walaya ku pan mɛc wɛt-tɔk në gɔr kuɔny ........................................................................ 29
Loiloi akuma baai ............................................................................................................ 30
Akutnhiim baai ku thääi ................................................................................................... 31
Kuɔny thïïn riäkic ...................................................................................................................... 31
Telepun wɛɛt ë riäkic ....................................................................................................... 32
3 Thoŋ Duŋëlïth ..................................................................................................................... 33
Thïn abaŋ kënë ......................................................................................................................... 33
Luɔi Wëlic ku Gɛric thok (Translating and Interpreting Service (TIS National)) ........................ 33
Gɛric thok ........................................................................................................................ 33
Tënë lui yïn wek ë TIS National ....................................................................................... 34
Wëlic ë athöör-kuɔn rïl ..................................................................................................... 34
‘Ɣɛn awïc agamlööŋ/athook’ kaat .................................................................................... 34
Kïïn ë Agamlööŋ/athook .................................................................................................. 34
Piööc Duŋëlith .......................................................................................................................... 35
De aguiɛr piööc thok ë Diŋelith tënë abaköök dït (Adult Migrant English Program (AMEP))
........................................................................................................................................ 35
Skills for Education and Employment (SEE) ................................................................... 36
4 Thukul ku piöc ë luɔi ........................................................................................................... 37
Thïïn abaŋ kënë ........................................................................................................................ 37
Muɔk meth ............................................................................................................................... 37
Muɔk meth AMEP ............................................................................................................ 38
Lui thïïn tënë muɔk meth ................................................................................................. 38
Akutnhïïm Tuuk ........................................................................................................................ 39
Thukul ku Thukul-miith ............................................................................................................ 39
Gäät rïn pïny ................................................................................................................... 40
Mïïth thukul cië-Duŋëlith guel .......................................................................................... 40
Yuöp namba kënic 131 450
6
Agamlööŋ/athook në thukuulic ........................................................................................ 41
Thukul ŋiëc ku Piöc luɔi ............................................................................................................ 41
National Training Complaints Hotline ...................................................................................... 42
Jaamaat .................................................................................................................................... 43
Kuɔny mɛnh abuun pandä ............................................................................................... 43
Gam ë käk ca piöc ku käŋ ŋïc tënë thukul tëdä luɔi piöc .......................................................... 44
Wëu ë kuɔny mɛnh abuun ........................................................................................................ 44
Concession cards ë Mɛnh abun ................................................................................................ 44
Käk akutnhom piöc ciekic ......................................................................................................... 44
5 Luɔi ..................................................................................................................................... 46
Thiin abaŋ kënë ........................................................................................................................ 46
Gɔr tënë luɔi ............................................................................................................................. 46
Centrelink ................................................................................................................................ 46
jobactive .......................................................................................................................... 47
Gam ë käk piöc ku käŋ ŋic ........................................................................................................ 48
Gam ë kuën/piöc tueŋ ..................................................................................................... 48
Bäny Athëm Käk ŋïc në piöcic ......................................................................................... 49
Gam Tëjariɛ Australia – gɛm käk piöc ............................................................................. 49
Gäm Käk piöc jaamaat .................................................................................................... 50
Yïïth ku tiët thïïn të luɔi ............................................................................................................ 50
Dɔm wëu thööŋ ............................................................................................................... 50
Kärïlic ë luöi ..................................................................................................................... 51
Yiith tënë raan kɔɔc nyïïn në kɔc luɔi ............................................................................... 51
Tiët alɔŋ tiɛl ..................................................................................................................... 51
Yïïth kök ë luɔi ................................................................................................................. 51
Wël ë lëk kök ................................................................................................................... 51
Pial ë guöp ku pial ë kɛrac thïïn tënë luɔi ................................................................................. 52
Wëu dhiöp -Superannuation .................................................................................................... 53
6 Lööŋ kë kɔc ë Australia ....................................................................................................... 54
Thïn abaŋ kënë ......................................................................................................................... 54
Laŋ guöp awuɔc dit kɔc jöör ..................................................................................................... 54
Lui käk riɛl arëëtic .................................................................................................................... 55
Mɛk piny e käk kuat bal ror kekë diäär ..................................................................................... 55
Yuöp namba kënic 131 450
7
Run e lööŋ keek gam bïn ke Thut ............................................................................................. 57
Yiith ke mïth ............................................................................................................................. 58
Tiɛt e meth ............................................................................................................................... 58
Thiëk ye loi në riɛl kɔc yë mith ................................................................................................. 59
Yiith ku käk pial guɔp tëdë dhieth tënë Diäär ........................................................................... 60
Dhëëŋ ku Pɛɛl ........................................................................................................................... 61
Lääi ku Akut mac lääi................................................................................................................ 61
Mäth Tap, dëkdëk ë Mɔu ku wal rac cit baŋë ........................................................................... 62
Gëlgël alɔŋ anyuɔn tëdä kë lëi bëi ............................................................................................ 63
Lööŋ kök .................................................................................................................................. 63
Wääc thok wek kɔc akëunhom ........................................................................................ 64
Kuɔny lööŋ ............................................................................................................................... 64
7 Ɣöt ë cieŋ ............................................................................................................................ 66
Thïïn abaŋ kënë ........................................................................................................................ 66
Nyuc kaam ciekic ...................................................................................................................... 66
Ariɔp ɣot cë ɣön-akuma tëdä ɣöt-nhial .................................................................................... 66
Kuɔny ë arïɔp ɣötic ................................................................................................................... 67
Ɣöt ë akuma .................................................................................................................... 67
Kuɔny ɣöt ë ciɛŋ tënë kɔc cïn bëi cieŋkïï ......................................................................... 68
Yiith raan juric ku käk ë luɔi ebɛnë ........................................................................................... 69
Ɣɔc ë ɣöt-pïny tëdä kë ɣön-nhial .............................................................................................. 70
Loiloi piath ë baai ..................................................................................................................... 70
Mac käräba ku Alïïr ......................................................................................................... 71
Centrepay ........................................................................................................................ 71
Punë ebɛnë ku yïtärnët.................................................................................................... 71
Mɛɛtic Anyuɔn Baai ku ber-piny ............................................................................................... 72
Meel ......................................................................................................................................... 73
8 Kuɛth/Cääth ........................................................................................................................ 74
Thïïn abaŋ kënë ........................................................................................................................ 74
Käk ë cääth jääŋ ....................................................................................................................... 74
Luɔi Taxi ................................................................................................................................... 75
Kuɛth akäcja wëth .................................................................................................................... 75
Yuöp namba kënic 131 450
8
Cääth ë cɔk ............................................................................................................................... 75
Riäth/thurumbïl Ŋɛk................................................................................................................. 75
Athör kuɛth ...................................................................................................................... 76
Lööŋ thiëcë tënë kuɛth .................................................................................................... 76
Wïn ruk-pïny ku Diany meth ............................................................................................ 77
Ɣɔɔc thurumbïl ................................................................................................................. 78
9 Pial guöp ku Pial-piir ........................................................................................................... 79
Thiin abaŋ kënë ........................................................................................................................ 79
Gɔl wɛtnhom ............................................................................................................................ 79
Medicare .................................................................................................................................. 79
Health Care Card ...................................................................................................................... 80
Akutnhom pial guöp (Pivate health insurance) ........................................................................ 81
Käk kuɔny (Incentives) .................................................................................................... 81
Kuɔny waal ............................................................................................................................... 82
Yök Akïïm Kɔc macthok .................................................................................................. 82
Käk pial guöp ye diɛr röt loi ëmɛn ku emɛn ..................................................................... 82
Tuany ɣɔɔl/Abut piöu (Tuberculosis) ............................................................................... 82
Akiim Ŋiëc (Specialists) ................................................................................................... 83
Wɛɛric akiim thiin tueŋ ..................................................................................................... 83
Kärec cë rot tɛɛm pan akïïm ............................................................................................ 83
Telepune pial guöp wël ë lëk ku loiloi wɛtnhom ............................................................... 83
Wëu thurumbïl riɛŋ pan akiim .................................................................................................. 84
Waal ......................................................................................................................................... 84
Walaya ku pan mɛc wɛttök luɔi pial guöp ................................................................................. 84
Pan akïïm cielic akutnhom .............................................................................................. 85
Luɔi pial guöp tënë kɔc macthok ke miithkɔr ................................................................... 85
Loiloi pial guöp diäär ....................................................................................................... 85
Loiloi tënë kɔc ye kuat thääi ebɛnë .................................................................................. 85
Loiloi abël................................................................................................................................. 86
Loiloi miöl ................................................................................................................................ 87
Yaaŋ ku wɛɛt ɣään-tök ............................................................................................................. 87
Pial meth ku pëën tëtök ........................................................................................................... 88
Tuɔm ........................................................................................................................................ 88
Yuöp namba kënic 131 450
9
Loiloi leec ................................................................................................................................. 89
Luɔi muɔk kɔc cë thiöp thïïn Australia ...................................................................................... 89
Thiëcë alɔŋ dhiöp tëdä luɔi muök pial guöp ............................................................................. 90
Kë buɔth thuɔu cök .................................................................................................................. 91
10 Kɔc Kuɔn Macthok ............................................................................................................ 92
Thïïn abaŋ kënë ........................................................................................................................ 92
Thiëk ku ruëiruëi kök ................................................................................................................ 92
Loiloi tënë kɔc-kɔr .................................................................................................................... 93
Amëdhiëëth ............................................................................................................................. 94
Kuɔny meth .............................................................................................................................. 95
Kɔcdït ....................................................................................................................................... 95
Gɔr kɔr ruäi ke yii ..................................................................................................................... 96
Kɔc maanydu thok ku Centrelink ........................................................................................... 97
Thiin abaŋ kënë ........................................................................................................................ 97
Nyuɔth këdun yin ŋic ................................................................................................................ 97
Kuɔny thïïn thok kök ................................................................................................................. 97
Wël ë lëk luthiin thok kök ................................................................................................. 97
Luɔi Pun Thok Juëc ......................................................................................................... 98
Agamlööŋ/Athook ............................................................................................................ 98
Agɛɛr/raan wëlic ë athör ëbɛnë........................................................................................ 98
Bëny Luɔi Akutnhiim Thääi .............................................................................................. 98
Waragak Centrelink ......................................................................................................... 98
Akuɔny në luɔi kek Centrelink .................................................................................................. 98
Centrelink kaam tiët ................................................................................................................. 99
Puɔl tënë Newly Arrived Resident's Waiting Period ........................................................ 99
Käk gɔr tënë raan ciɛŋ cë piöc ........................................................................................ 99
Thiëcë wëu Centrelink ............................................................................................................ 100
Wëu tënë kɔc macthok ........................................................................................................... 101
Kɔc ë New Zealand (wënë acië kɔc ë Australia) ...................................................................... 102
Crisis Payment tënë apayɔɔŋ ku humanitarian entrants ........................................................ 103
Loiloi kök Centrelink............................................................................................................... 103
Kanh wëu tek yiic tënë kɔc dɔm wëu lik ................................................................................. 103
Wɛrrot pïïr ............................................................................................................................. 103
Yuöp namba kënic 131 450
10
Wɛtde yic raan cï we röt thiaak .............................................................................................. 104
Tiŋ ku thiëcë .......................................................................................................................... 104
Muɔny ë wël ë lëk kuɔn .......................................................................................................... 104
Kɔc-kɔr ................................................................................................................................... 104
Gam ë kuɔny .......................................................................................................................... 104
11 Wëu ................................................................................................................................ 105
Thiin abaŋ kënë ...................................................................................................................... 105
Loiloi kuɔny wëu .................................................................................................................... 105
Dëëtic Wëu ............................................................................................................................ 105
Tau wëu ɣöt yënë wëu tau thïn .............................................................................................. 105
Atab ....................................................................................................................................... 106
Kääŋ ku luɔi atab ........................................................................................................... 106
Namba juër atab ............................................................................................................ 106
Yeŋö rot looi të na yïn acï nɛŋ TFN tënë yök yïn luɔi hen you? ..................................... 107
Wëu la dhuök ciën në atab ............................................................................................ 107
Kuɔny atab .................................................................................................................... 108
Kääŋ luthïn baai-alɔŋtui, luɔi-wëu kɔɔth ku wëu ye dɔm ................................................ 108
Luɔi tëjäriɛ kɔr ........................................................................................................................ 109
Dɛn ku wëu tɔ ........................................................................................................................ 110
Acuut ..................................................................................................................................... 110
Yök wɛɛt kuɔny alɔŋ wëu ....................................................................................................... 111
Kuɔny alɔŋkë wëu wënë jöör .................................................................................................. 111
Tiët kɔc ɣɔɔc ........................................................................................................................... 111
12 Mïthbai ka thiäär ku rou .................................................................................................. 113
Abaŋ kënë yic ......................................................................................................................... 113
Algɔŋ Australia ....................................................................................................................... 113
Käk ë looi ku ciɛŋ.................................................................................................................... 114
Thöŋ ku ciën-tiɛl..................................................................................................................... 115
Luɔi juër rot apath .................................................................................................................. 116
Rɔɔm wek kɔc ......................................................................................................................... 117
Ŋïëc ciɛɛŋ apiath .................................................................................................................... 117
Ciɛŋ alɛth ............................................................................................................................... 118
Yuöp namba kënic 131 450
11
Wël ë Kɔc Australia lac jam .................................................................................................... 118
Käk ëla tuök aɣeer baai ku cïën kërac .................................................................................... 119
Kuaŋ ku pial guöp aɣeer baai ........................................................................................ 119
Pial guöp thïn baai ................................................................................................................. 120
Tit baai .......................................................................................................................... 120
Wɛɛl ku waal rac ............................................................................................................ 120
Tit rot mac thïn baai ....................................................................................................... 121
Guir rot tënë mac dëp-roor ............................................................................................ 122
Piny ........................................................................................................................................ 122
Läi ku kuat läi baai ................................................................................................................. 123
Waragak, telebëcion ku rädio ................................................................................................ 123
Gumär/Thuëëc wëu ............................................................................................................... 124
Awuɔu/Kiɛɛu .......................................................................................................................... 124
Luɔi akuma alɔŋ cieŋ .............................................................................................................. 125
Ɣööt athör ...................................................................................................................... 125
Jɔɔt wëi cual anyuɔn ku beer-pïny (recycling) ............................................................... 125
Ɣön laroor jäŋ ................................................................................................................ 126
Luɔi pïu .......................................................................................................................... 126
Bidha ...................................................................................................................................... 126
Bidha Dhuk Ciëën ......................................................................................................... 126
Bidha nɛm ë Australia.................................................................................................... 127
Bidha ku ba köök wei acïn ............................................................................................. 127
Akutnhïïm abakök cë röt gät piny .................................................................................. 127
Tïŋ wëlkuɔnë bidha yïtärnetic ........................................................................................ 127
Ba ya raan kɔc Australia ......................................................................................................... 127
Miith aköldɛ ku yök raan kɔc Australia /thïtidhen Australia ............................................ 128
Kuany ............................................................................................................................ 129
Yuöp namba kënic 131 450
12
Wɛtnhom Kudual yïn acuk lor kë cïn bɛnë Ɣothuralïɛ (Australia).
Athörthïïn kënë ë tënë kɔc mïït-gup ebɛnë ku ayë kɔc yam piɛc köök bï bɛn cieŋ akölriec ku jal
apaköök bië bɛn cieŋ në ciɛŋ-kɔr cë ɣëët Australia tënë. Akutnhiim ë wëu tääu-pïny alëu eya bïk
athörthïïn kënë yök ka piath apɛydït. Apaköök ku kɔc bää kuer humanitarian entrants eya adhïl bïk
lɔtïŋ tënë wël ë lëk wënë cë gam alanden tënë keek ë Department of Immigration and Border
Protection (DIBP) ku Department of Social Services (DSS).
Akuma ku akutnhiim baai ebɛnë ye kɔc ciëŋ Australia gäm loiloi wën kïïthic apɛydït. Kë athörthïïn
kënë abï yïn gäm wɛtnhom tënë kuat loiloi ku akuny tɔthïïn, ku ye tënɔ lëu bï yïn lathïn ba wël ë wɛɛt
la yök etänë
Apaköök cë bɛɛn bïk bɛn rɛɛr akölriec kök ku kɔc muɔk athör-rɛɛr ciëkic (temporary visa) alëu bïk ke
cië gam tënë loiloi cë luel ebɛnë thïïn athoorthïïn kënic, tëdɛŋ alëu bïk nɛŋ wëu ye kïï tääu-pïny tënë
keek.
Yïn dhiɛl athörthïïn kënë kuen apiath apɛydït. Yïn abï yen kënë yök kapiath cïmene yïn abï pïïrduɔn
yam jɔl ba gɔl cök thïïn pan ë cɔl Australia. Yïn adhil ba luui ë wël cë pïɛc gɔt atɔ ‘Settle in Australia’
abaŋ wɛpthait atɔ www.dss.gov.au/our-responsibilities/settlement-services/beginning-a-life-in-
australia
Abaŋ 1-2 aluui ke käk wïc kek tënë niinkun tueŋ piɛc yïnke bɛn thïïn ë Australia. Abaŋ 3-5 aloi ekëdi
lëu bï yïn kuɔɔny yök ke kääŋ pïath ë nyuc cɔl amiit-apɛy – Piööc ë thoŋ Duŋgëlith, thukul ku jal ya yök
ë luɔi.
De käk ebɛnë abï yïn döt tëwën jɔk yïn pïïrduɔn ë yam cök thïïn ë Australia ku abï looi arot tënë käk
pïïr wäär luthïïn panduɔn thɛɛr. Keya, anɔŋ loiloi juëc kuötic lëu bïk yïn kuɔny ba ŋiëc nyuc apiath ku
ba bɛn ke yïï raan-tɔŋ thiekic ë kɔc tɔ Australia yïc, apath cïmene mïllïon juëc ë kɔc wënë cë ɣëët thïïn
ë Australia tueŋ kaam këc yïn guɔ naŋ bɛnë.
Yuöp namba kënic 131 450
13
1 Yeŋɔ këlëu ba guɔ lac looi ɣëët cök-ciën
Abaŋ kënë yïc Abaŋ kënë acï kääŋ kök bë yïn dhïl ke luɔi cïmene dɛn looi tënë bï yïï yen lëu ë kaam piɛc yïn ɣëët thïïn
ë Australia. Acië keek ë bɛnë ke bï luöi tënë yïn, ku yïn adhïl ba keek gam në luɔi.
Yeŋɔ yïn gɔr ku ba ŋïc
Thiëcë bï gäm namba ajuëër atab (tax file number)
Gäät yïï rïn we kɔc Medicare
Gäät/yuöp Centrelink
Yuöp/gäät ë Health Undertaking Service
Gäät yïï rïn tënë thukulic ba piöc ë duŋëlith
Gäät mɛnhdu/mïïthku rïn-pïny thïïn ë thukulic
Thiëcë bï gäm athör-kuɛth
Ŋaany akuënduɔn ë wëu në ɣön-wëu yic
Yök akïïm ë kɔm mac-thök
Wël nuɛt (Key Links)
Athör nɔŋic kääŋ bë looi
Na yïc wïc waragak cë welic tëdä ke raan agamlööŋ/athook, katïŋ Abaŋ 3, thoŋ Iŋgëlïth
Yëŋɔ yïn gɔr ku ba ŋïc
Akuma ë Australia Australia anɔŋ dhöl kadiäk ë akuma– commonwealth (tëdä akumadït - federal), waläya tëdäŋ pan mɛc
wɛttɔk, ku akuma-baai– wënë loiloi gam tënë apaköök ku kɔc ciëŋ ebɛnë.
De waläya ebɛnë (New South Wales (NSW), Queensland (Qld), South Australia (SA), Tasmania (Tas.),
Victoria (Vic.) and Western Australia (WA)) and the Northern Territory (NT) aacë tekic arak juëc anɔŋ
yic akuma payam ebɛne, ye looi ë bäny payam ebɛnë. Thïïn Canberra, the Australian Capital Territory
(ACT) Akuma ë luɔi payam gam cïmene loiloi juëc aye looi akölriëc ë akuma waläya ebɛnë.
Të wïc yïï wël ë lëk kök ekëdi akuma luɔi ebɛne luɔi thïïn ë Australia, tïŋ www.australia.gov.au/about-
government
Telepun –luɔi yupyup ebɛnë Thïn Australia, yup ë telepunë alëu bë aloi tënë talapuun rɛɛr kë cië waaric (tëdä keye talapun pïny
ebɛn), telepun ë wëu tääu-piny thïïn tëdä mabaal telepuun. Punë namba alëu bï gɔl ke
Yuöp namba kënic 131 450
14
13/1300 (alui ë wëu cë cäk baai)
1800 (yup yic abɛc/acïn wëu ye gɔr)
04 (mabaal) tëdäŋ
02, 03, 07, 08 (telepun baai alɔŋ cieŋ tëdä namba baai alɔŋ cieŋ atɔu thïïn (geographic area
code)).
De namba baai cieŋ acie wïc të na yïn aye yuöp telepun namba yen nɔŋ namba tɔŋ kë (area code).
Ade wëu ë yuöp aguelic ye kuat ë telepun yïn cɔɔt tënë, de akutnhom telepunë ɣen yïn yup looi ku jal
guïr ë wëu yup yen ca kuany yïn. Na yïn akëc kuɛth alɔŋ dë wëu ë yup ye yïn cööt alëu ba tïŋ we
akutnhom telepundu.
Të gɔr yïï wël ë lëk alɔŋ Wëu ë yuöp ebɛnë tënë 13/1300 tëdä 1800 namba thïïn Australia, ka tïŋ
www.acma.gov.au/Citizen/Consumer-info/All-about-numbers/Special-numbers/charges-for-calls-to-
13-1300-and-1800-numbers-i-acma
Tënë looi yïï yup tënë telepunë namba cië gɔl këlɛ 13, 1300 tëdäŋ 1800:
Na yuöp tënë alɔŋthïïn Australia, ka tääu ë namba baai ku emene bɛn telepun namba maat
yen thok. Cɔl anyuɔth, tënë yuöp yïï pan ë cɔl Melbourne tënë Sydney, ka yïn abï namba kuɛn
02 (tënë Sydney), emɛne jal namba du tääu thïïn.
Na yuöp tënë aɣer Australia:
o Të lui yïï ë telepun pïny, ka lɔɔr kuɛn namba tënë gendït yen yuöp yïn thïin, ku buɔth ë
namba baai ë Australia ka nɔŋ prefix 61, de namba baai ku acïn yic 0, ku emɛne tääu
namba.
o Na yïn aa yup mabaal, kuɛn +61, ku cɔl abuɔth ë namba baai kɛ cïnic 0, ku emɛne abï jal
buɔth ye namba gɔr ba kuɛn.
o Të looi yïï yupyup tënë mabaal namba ë kɔc Australia, yïn dhïl tïŋ we akutnhom lɔɔm yïï
telepun thïïn lɔn adë namba baai kuɛn ë gɔr emɛne kuɛn +61, ku cɔl abuɔth namba
duɔn gɔr ku acïnic 0 thïïn ye namba baai yic.
Na yïn awïc ba yuöp namba nhial-pïny tënë Australia, tääu namba nhial-pïny Australia’ kuɛn kodë –
0011.
Athöör Telepunë (Telephone directories) Anɔŋ kuat athöör telepun karou tënë kɔc pan ë cɔl Australia. Ade Yellow Pages aye namba ë kɔc lui ye
matacjɛr cïmene Adukään ku Luɔi ɣɔc-wei ku jal ya kuat ë luɔi tëdɛŋ ka kääŋ cë looi gäät pïny thïïn.
De White Pages aye ɣään-luɔi ku rïnke bëi ebɛnë gɔt yen yïc. De White Pages eya anɔŋic abaŋ akuma
ke käk gɛt/yupyup tënë payam, waläya tëdä territory-pan mɛc wɛt-tɔk ku Akutnhïïm ë Akuma
Australia (Australian Government agencies). Kek aye kɔc ke la yök ë Athörthïïn kënic.
Yuöp namba kënic 131 450
15
Athör telepun käk aye gam abɛc ky aye ɣääth tënë ayïï baai ë ruɔn-tɔkic. Kek eya aluthïïn tënë
adukään tuɔc yïc (post offices) ku ɣɔɔt-athöör (libraries). Yïtärnetic, yïn alëu ba athör ë cɔl Yellow
Pages yök atɔ www.yellowpages.com.au ku ade White Pages atɔ www.whitepages.com.au tëdä ka
yuöp tënë Kuɔɔny Athöör (Directory Assistance) yen namba kënic 1223 (yuöp abɛc ka cïn wëu gɔr).
Tënë thää lui thïïn (Time zones) Anɔŋ ayë thɛɛ tɛkic thïïn Australia - Australian Eastern Standard Time (AEST tëdä EST), Australian
Central Standard Time (ACST) ku Australian Western Standard Time (AWST).
Thää aköl cuɔtic aloi tënë waläya kök tënë Ɣɔrbëklääi ku Aduɔŋ – lɔɔr tënë
www.australia.gov.au/about-australia/facts-and-figures/time-zones-and-daylight-saving të bïn wël ë
lëk la yök thïïn.
Luɔi ë ŋɛk-looi yetɔk Akutnhïïm juëc anɔŋ dhöl cë kuany bïk ciën lɔn ye yïn cië bɛn tënë dɛn wënë mäktab/ɣɔn-gäät bë käk
jɔɔr bɛn looi tëdä gäät rot pïny tënë luɔi. Luɔi ë ŋɛk-rot kony yetɔk anɛŋ yïc kuɛr cïk kuany wënë mɛɛt
telepun ɣɔn-laany ebɛnë ku akuɛn ɣɔn-laany ebɛnë.
Yïn alëu ba käk kuɔn ë Centrelink, Medicare ku Child Support ebɛne looi në luɔi ë ŋɛk rot-kuɔny yetɔk
ciëlic:
myGov atɔ www.my.gov.au
de Express Plus mabaal apps at www.humanservices.gov.au/expressplus
punë 136 240 tënë luɔy ë ŋɛk loi yetɔk tëdäŋ
neem http://humanservices.gov.au/selfservice
Thiëcë bï gäm namba ajuëër atab Kɔc ë luɔi Australia aye atab-den juaar tënë akuma ë wëu-ken nhïïm. Tënë dɔm yïn wëu thïïn
Australia, yïn awïc namba ajuëër atab (tax file number-TFN).
Aa TFN ë namba rïlic la cök ye gam tënë ayïi raan kɔr bë luɔi matacjera looi ku kuat dukään wënë
akuma kuɔny bë atab guiɛr në dhöl-tɔk ku loiloi kök cë guir akuma. De wëu ë määtic tënë atab juaar
aye käk akuma guïr ku loiloi ebɛnë cïmene kuɛr-ebɛnë, thukuul ebɛnë ku bëi akïïm ebɛnë.
Wëu wënë mɛɛt wëu-dɔm kë atab ŋɔt akëc nyai (wages) tëdɛŋ ka wëu ye dɔm tënë luɔi, dɔm tënë luɔi
akuma, ku wëu ë dɔm tënë ɣɔc-wei mɛɛt wëu cë wëuku la dhiëëth në wëu cä tɔu akuën/ɣɔn-wëu.
Tënë lëu bëyï thiëcë bï gäm namba ajuëër atab Na yïn aye apaköök tënë Australia tëdä naaŋ athör cïɛŋ-kɔr wënë yïn puɔl ba lui thïïn ë Australia, yïn
alëu bë thiëcë bï gäm namba ajuëër atab TFN ë kuer bï yïï la tënë de Australian Taxation Office (ATO)
wɛpthaitë, në dhöl yuöpo tënë ATO tëdä ke yïï lɔɔr neem ɣään kök ë lui ATO thïïn ebɛnë. De kuer piɔl
apɔl apɛy ye lɔn ba TFN yök ɣɔɔn-laany atɔ www.ato.gov.au/tfn - yïn abï gɔr athörduɔn la keny ku
namba baai alɔŋ cieŋ eya.
Yuöp namba kënic 131 450
16
Na yïn acië jam Iŋgëlïthïï apiath, ka yuöp tënë wëlic ku gɛr thok looi thïïn- translating and interpreting
service (TIS National) ë telepun namba kënic 131 450.
Australian Taxation Office Käk ë yuöp/gäät ebɛnë
Telephun 132 861
Neem ɣön-luoi www.ato.gov.au/visitus
Wël ë lëk luthïïn thok kök ku acië Duŋ-gëlith www.ato.gov.au/General/Other-languages
ATO Wɛpthaitë www.ato.gov.au
Tïŋ Abaŋr 11, Wëu të gɔr yïï wël ë lëk juëc.
Gäät yïï rïn wek kɔc Medicare Medicare ë kuɔny cë guïr Australia tënë baai ebɛnë ke ye aguiɛr pial ë guöp, wënë kuɔny wëu gam
abɛc tëdä kɛ kɔny wëu-waal cë akuma gam tënë kɔc Australia ebɛnë ku kɔc cï gam bïk bɛn cieŋ etänë
eya. Apaköök kök wënë cë bɛne bïk bɛn rɛɛr eya alëu bë kek gam në tënë loiloi ë Medicare.
Na cë yïn gam tënë Medicare yin anɔŋ lɔn gɔ yïï loiloi pial ë guöp jɔl guɔ lac yök tënë cïŋuäc ku jal ya
aguiɛr ebɛnë eya. Käk amɛɛt muɔk abɛc pan akïïm jääŋ, kuɔɔny de wëu ë muɔk cï yïï bɛnë bei pan
akïim, ku jal akuɔny ë waal ebɛnë tënë akuma.
Të wïc yïï wël ë lëk alɔŋ ë Loiloi Medicare , ka lɔɔɔr tënë www.humanservices.gov.au/medicare tëdä
neem tëduɔn tɔu mäktab Medicare thïïn.
Tënë yenë rɔt gäät-pïny thïïn wek Medicare Të gɔr yïï gäät rɔt-pïny wek Medicare, kë yin lɔɔr tën mäktab ë Medicare we athördun la këny
(passport) ku athöör kök ë cääth. Na yïn acï käk gɔr kek tënë gäät rɔt-pïny thɔɔl ë luɔi ebɛnë, kë yïn
abï gäm namba Medicare ba lɔk ka lɔɔr muk kaam kɔric apɛy. Ku yïn abï lɔk tuɔc kaan-duɔn ë Medicare
thïïn tënë ɣön-tuɔc/adukään tuöc tëcït tënë läät ka dïäk ŋɔt wei. Yïn dhïl cɔl aŋïc Medicare të na yïn
acï pan duɔn cieŋ waaric tëdɛŋ baai ë kääŋ tuɔc thïïn aca waaric eya.
Lac luöi ilaac tënë tuany rɛc cë tuöl ë kë luthïïn tɔ në thɛɛ 24 aköltɔk atɔu Akutnhïïm Kërac cë tuöl ë
bëi akïïm jääŋ yïc ebɛnë.
Medicare Käk ë gɛɛt/yuöp akïï
Medicare Wɛpthaite; www.humanservices.gov.au/medicare
Wël ë lëk tënë apäköök, Apayɔɔŋ ku kɔc ë neem www.humanservices.gov.au/multicultural
Wël ë lëk luthïn thok kök tënë Duŋëlith www.humanservices.gov.au/yourlanguage
Telepunë 132 011
Neem tënë luɔi (service centre) http://humanservices.gov.au/findus
Yuöp namba kënic 131 450
17
Anɔŋ akutnhïïm juëc wënë pial ë guöp looi (private health insurance funds) ye cɔl wëi ciën looi tënë
loiloi cië gam ë Medicare, cɔl nyuɔth, akïïm muɔk lec, akut muɔk luɔi ë dai apiath ku thurumbïl ë cääth
cɔl ambalace luthïin waläya yïc ebɛnë wënë kɔc tuany rïɛŋ pan akïïm ku bëi juäc mɛc wɛt-tɔk.
Tïŋ Abaŋ 9, Pial ë guöp ku Piäth-pïïr të gɔr yïï wël ë lëk kök.
Gäät/yuöp Centrelink De Department of Human Services ë wëu kuɔny gam në dɔm bec ku luɔi ye dhöl ë Centrelink.
Centrelink ë kuɔny looi tënë kɔc pïɛc ɣëët kë bï bɛn cieŋ aluöt ku agɔr tënë luɔi, yök käk piäc tëdä
piɔɔc ku kek dë kääŋ ca la piɔc në ŋïc baai agɔr-tui ebɛnë gam etänë. Yuöp/gäät Centrelink ba yök të
na yïn acï käk wïc thɔɔl ë luɔi ebɛnë tënë dɔmdɔm wëu ë kuɔny akuma. Ku aloi kë athör duɔn yen
ciɛth yïn ë cɔl visa, yen alëu bë anɔŋ kaam bïn tïït tueŋ kë yïn këc guɔ gäm në dɔm wëu.
Na yïn acï käk wïcke thɔɔl ë luɔi, ka dɔm ë wëu alëu bë looi tënë aköl wënë yen looi yïn yuöp/gäät
tënë Centrelink. Të wïc yïï dɔm tënë aköl wënë yen ɣëët yïn thïïn ë Australia, yïn tëdä kë raa-duɔn dɛt
yen looi tënë yïï—cïmëne, luɔi akut-duɔn ë cɔl Humanitarian Settlement Services (HSS) yë gam tëdɛŋ
ke raan cï yen luel—ka dhïl yuöp/gɔt tënë Centrelink në të aköl ɣëët yïn ku luoi thiëcë tënë akölnïïn
ka 14 këk bïï-kë.
Kɔc bää ë Humanitarian alëu bë kek gam të cë ke käk wïcke thɔɔl ë luɔi tënë yiɛk Crisis Payment wënë
bië maat tënë dɔm ë wëu kök ye kuɔny akuma gam tënë kɔc ŋɔɔŋ-nyïïn. Na yïn acë bɛn në kuɛr aguiɛr
dë Humanitarian ka yïn adhïl:
bë thiëcë tënë nïïn ka dhorou ë ɣëët yïn thïïn Australia, tëdä
Yuöp/gäät tënë Centrelink ke kuɛr leer yïn thiëcë tënë nïïn ka dhorou ë ɣëët ku cuat athör ë
kuɔny thïïn nïïn ka 14 ë yuöp/gäät.
Na yïn anɔŋ mïïth, yïn alëu ba bin gam tënë cë käk wïcke thɔɔl ë luɔi bë gam tënë kuɔny-Akuma
Dɔmdɔm tënë wëu ë muɔk mïïth (tïŋ www.humanservices.gov.au/ftb) tëdä tënë Wëu muɔk meth
(tïŋ www.humanservices.gov.au/childcare).
Centrelink Käk ë yuöp/gäät ebɛnë akïï
Centrelink wɛbthaitë www.humanservices.gov.au/centrelink
Wël ë lëk tënë Apaköök, apayɔɔŋ ku kɔc neem www.humanservices.gov.au/multicultural
Wël ë lëk luthïïn thɔk kök www.humanservices.gov.au/yourlanguage
Pun ë ŋɛk rɔt kɔny 136 240
Yiëk kɔc loiloi 132 850
Aduany, tuany ku kɔc muɔk apuɔth 132 717
Kɔcdït cë thiɔp Australia 132 300
Loiloi riɛnythïï ku mïïth thukuul 132 490
Kuɔny akuën Ɣɔn-laany 132 307
Yuöp namba kënic 131 450
18
Centrelink Käk ë yuöp/gäät ebɛnë akïï
Complaints ku dhuk-nhom wël 1800 132 468
Pïɔc loiloi ëë kɔc Australia 133 633
Kuɔny ë kɔc ɣöt-thok 136 150
Të gɔr yïï wël ë lëk luthïïn thok kök 131 202
Neem tënë luɔi centre http://humanservices.gov.au/findus
Tënë Talapunë namba Centrelink Kök www.humanservices.gov.au
Tïŋ Abaŋ 5, Luɔi ku Abaŋ 10, Kɔc maany-du thok
Jam ke kɔc käk pial ë guöp ye cɔl Health Undertaking Service Na yïn acë Health Undertaking (pom 815) thaany kë këwën thiëcë ë Department of Immigration and
Border Protection, yïn aca gam ba akut ye pial ë guöp ye cɔl Health Undertaking Service ë wël jam
agɔɔr-tui thïïn nïïn ka 28 ë ɣëëtdu yic. Të wïc yïï wël ë lëk kök, kë lɔɔr tënë
www.bupamvs.com.au/faqs
Yïn adhïl ba jam ke akut luɔi ë Health Undertaking gam Bupa Medical Visa Services (BUPA) looi nïïn ka
28 kek cï rot gɔt ku guir thää duɔn bë yïï la mäktäb yïc. Yïn alëu ba yup 1300 794 919 (aköl-tɔk agut
Aköt-dhiëc thää 8.00 nh agut 6.00 th EST) tëdä Imeel [email protected] Kek abï yïn tuɔc tënë
thiɔk ke Health Authority Clinic, wën bï yïn yuöp bïk dhaman rɔɔm guïr kek yïï.
Na yïn acë ɣëët athördɛn Humanitarian visa, luel tënë Humanitarian Settlement Services duɔn cï gäm
wɛrɛŋ lɔn yïn acï Health Undertaking gietic/thaany. Kek abï yïn kɔny bïk yuöp/gɛɛt tënë BUPA.
Gäät yïï rïn-pïny thukulic ba piöc ë thoŋ Duŋëlïth Jam ë thok duŋëlith ë kuer të bï yii käk kuɔn gɔr tiam ë ŋiëc në nyuöc. Na yïn acië jam Dugëlith,
yïn aye ku dɛt piɔu apɛy bë piɔc tëcït tënë lëu.
De thukul ë apäkök ye kɔcdït Adult Migrant English Program (AMEP) ɣɛ thoŋ Dugëlith pïɔc tënë kɔc
piɛc bɛn ebɛnë. Yïn alëu bë naaŋ yök në thɛɛ kä 510 piɔɔc ë thöŋ Duŋëlïth abɛc. Ke AMEP ë gɛm thɛɛ
pïɔɔc yïï pääl guöp pïny ku muɔk meth në wɛt aguɔ yïn la kuen Duŋëlith të cɔk yen alɔn yïn anɔŋ luɔi
kɔc mac-thok tëdä ka nɔŋ käk kök acë röt maat thïïn bë loi.
Tïŋ Abaŋ 3, Thoŋ Duŋëlïth
Gäät mɛnhdu/mïïthku thïïn thukul Yïn abï mɛnhdu tëdä mïïthku dhiɛl gäät rïn-pïny thïïn thukulic të cïŋuäc. Jam kë thukul wïc yïn bë
mïïthku lathïïn ba athör ë gɛɛt rïn-pïny la nyaai.
Yïn abï wïc ba athöör kuɔn la keny nyuɔth ku käk cë mɛnhdu tom eya. Mïïth adhïl gɔr bïk naaŋ käk cë
këk tom në wɛt bë la tënë thukul. Bëi ayï athöör cääda kɛn ë kuën dɛt thɛɛr.
Yuöp namba kënic 131 450
19
Thïïn Australia, mïïth adhïl bïk ala thukulic tënë nɔŋ ke ruun kadhiëc ë dït agut bë kek thök në ɣɔn-
thiäk (Year 10). Kɔc thïï-kɔr wënë cë nɛŋ thɔɔl ë kuën ɣɔn-thiär (Year 10) adhïl mɛɛt tënë piööc luthïïn
ë looi thɛɛ-ebɛnë, piöc luɔi tëdä luöi, (atɔ në thää ka 25 ë läät-tɔkic) tëdä acë maatic kë käk ë luɔi agut
tënë bï kek ruun ka 17 ë dït dɔt.
Kuɔny arɛɛtic ë thoŋ Duŋëlith aluthïïn tënë mïïth wënë gɔr kuën Duŋëlïth.
Tïŋ Abaŋ 4, Piɔɔc ë thukulic ku piɔc luɔi
Thiëcë bïn gäm athör kuɛth Thïïn Australia, yïn adhïl ba naŋ athör kuɛth bë yïï ya kuɛɛth ku thurumbïl adhil abï gäät pïny tënë
akuma. Na yïn akuëth tënë cïnic athör-kuɛth tëdä kuath thurumbïl akëc gäät pïny yïn alëu bë raam ku
athör duɔn ë kuɛth abï tem-kɔu. Athör-kuɛth ku gɛɛt pïny thurumbïl ayë looi ë wäläya ku akuma tɔɔ
mac wɛt-tɔk/lɔɔŋ bɛny.
Walaya ebɛnë ku bëi mac wɛt-tɔk yïn puɔl la kuɛth tënë pëi-tueŋ ka ŋuan në bɛn cök ciën, na yïn aye
raan bë rɛɛr ciëŋ ku nɔŋ athör-kuɛth yam ë pandɛt wënë cë gɔt në thïïn Duŋëlith tëdä kɛ nɔŋ wɛric cë
looi. Tïŋ Abaŋ 3, thoŋ Duŋëlïth tënë wël ë lëk alɔŋ athör cë wëlic ebɛnë.
Ciën kaam kën, na yïn awïc ba la kuɛth, yïn abï gɔr ba athör-kuɛth tënë kɔc ë Australia la cök. Yïn abï
wïc athëm gäät tiaam, athëm kuɛth agëk nhom, athëm ë nyïn alɔŋ dai. Anɔŋ ayï lɔɔŋ ë gëël mac ku
kuɛth kë yïi cë miɔl thïïn Australia, wënë gɔr yïn ba dhïl theek.
Yïn dhïl latïŋ akölaköl wë akuma luthïïn walaya dunic tëdä pan mac wɛt-tɔk:
Walaya tedä Pan mac wɛt-tɔk
Athör-kuɛth ku gɛt pïny thurumbïl
Telepun Wɛpthaitë
ACT Road Transport Authority 02 6207 7000 www.rego.act.gov.au
NSW Roads and Maritime Services 13 2213 www.rms.nsw.gov.au
NT Department of Transport 1300 654 628 https://nt.gov.au/driving
Qld Dept of Transport and Main Roads
13 2380 http://www.tmr.qld.gov.au/
SA Transport 13 1084 www.transport.sa.gov.au
Tas. Transport Tasmania 1300 851 225 www.transport.tas.gov.au
Vic. VicRoads 13 1171 www.vicroads.vic.gov.au
WA Department of Transport 13 1156 www.transport.wa.gov.au/index.asp
Yen ë luɔi ka ruëny tënë miɔc tëdä kë luɔi ariɔp bëny jääŋ ku ba athör-kuɛth yök.
Tïŋ Abaŋ 8, Käk cääth dhölic
Yuöp namba kënic 131 450
20
Ŋany akuën duɔn wëu ë ɣɔn-wëu yïc Thïïn Australia, kɔc awëuken tɔu thïïn ɣön-wëu, amaatnhom ë kɔc tëdä ke ya akutnhom mɛcpïny wëu
ariöp. Ka wëu ebɛne, amaat wëu ariöp në luɔi ku wëu këc juaric atap ku wëu kuɔny akuma ebɛnë, ë
ciëth dɔm yë akuëndun yïc cë looi rïɛnku. Kɔc Australia aye gäm kaat ë wëu miit tënë akuëndenic në
ɣön-wëuic ku tënë ɣööc kith kuötic.
Na bë rot lëu, ŋany ɣön-wëu, akutnhom mɛcpïny wëu ariöp tëdä akuën amaatnhom wënë cë looi
tënë në läät ka dhetem yïc ë ɣëët du thïïn Australia. Yïn abï gɔr aluöt ba athörduɔn la këny tɔu kë yïï
bë ya këdun ŋïcŋïc. Në läät ka dhetem cɔk ciën yïn abï wïc bë dɛt eyïï ŋïc maat thïïn. Kënë alëu bë yïc
riɛl apɛy të na yïn acië nɔŋ athör juëc ë ŋïc bïk yïï ŋiec arotdu. Gäm ɣön-wëu ë namba duɔn ajuëër
atab ye cɔl -tax file number (TFN) ba ajuëërdït tet naak në ciëk tënë ë akutnhom atab juar.
Tïŋ Abaŋ 11, Wëu
Yök akïm ë kɔc mac-thok Adë ‘akïm kɔc mac-thok’ abï kuatdu ŋïc ku käk gɔr pial ë guöp den, ku bë ya ɣɛn bï kɔŋ rɔm kë wek
tueŋ tënë cë tuany rot looi. Akïïm käk aye cɔl General Practitioners tëdä GPs. Kek akuɔɔny waal ebɛne
gam tënë tuɛnytuɛny lac yök ku kɔc nɔŋ tuɛny cë cieŋ apɛy wënë rɛɛr baai.
Acïë thöŋ kek bëi kök wënë puɔth yen bë la pan akim ba akïïm latïŋ, Australian GPs aluöt alui tënë
ɣöt- (Rɛɛtic - surgeries) tëdä ka bëi akïïm-kɔr luthïïn në ɣään-cieŋ ebɛnë. Kɔc aye akïm thiök kë tëwën
cieŋkë la neem aluöt. Yïn alëu eya ba akïïm waaric të na yïn acië pïɔu miit apiath tëdɛŋ këc kuɛth we
luɔi ë gam.
Tïŋ Abaŋ 9, Pial ë guöp ku pïïr-piath
Wël Cë Rɛk
Käk luthïïn Wepthaitë
TIS National wepthait www.tisnational.gov.au
Wël ë lëk alɔŋ kërac cë tuöl www.triplezero.gov.au
Wël ë lëk Akuma ku loiloi www.australia.gov.au
Anyïkööl ë kɔc Australia, ciɛŋ, akutbaai ku käk cɛɛŋ www.border.gov.au/Trav/Life/Aust/Life-in-Australia-book
Yuöp namba kënic 131 450
21
Abaŋ tïëŋ ë kääŋ bë looi Ɣɛn acï Gɔl pïïr kuen thïïn Australia
Ɣɛn acï thiëcë namba ajuër atab ë cɔl tax file number (TFN) / Kënë acië kë looi tënë ɣɛn
Ɣɛn acï rin-gäät pïny kek Medicare / kënë acië kë looi tënë ɣɛn
Ɣɛn acï gɛt/yup tënë Centrelink / kënë acië kë looi tënë ɣɛn
Ɣɛn acï yuöp/gäät tënë Pan akïïm në Pial ë guöp wënë looi ë luɔi / kënë acië kë looi tënë ɣɛn
Ɣɛn acï gäät pïny kuën thoŋ Duŋëlith / kënë acië kë looi tënë ɣɛn
Ɣɛn acï mɛndië / miithkië gäät pïny thïin thukulic/kënë acië kë looi tënë ɣɛn
Ɣɛn acï thiëce athör-kuɛth / kënë acië kë looi tënë ɣɛn
Ɣɛn acï akuën-wëu ŋany ɣön-wëu yïc
Ɣɛn acï akïm ë kɔc mac-thok yök
Yuöp namba kënic 131 450
22
2 Yök Akuny
Thïïn abaŋ kënic Luɔi kärɛc cë tuöl/tɛɛm
Kuɔny ë nyuc
Kɔny thïïn ë riäkic
Luɔi tënë kärɛc cë röt tɛɛm Thïïn tënë nɔŋ yen kërac cï tuöl, telepunë 000 ku thiëcë tënë:
Bolïth
Thurumbil rïŋ pan-akïm (Ambulance)
Kɔc yor mac
Kärɛc eröt tɛɛm, të cɔk yen alɔn cë röt tɛɛm (cïmene mɛc-dëëp ror, abor pïiu ebɛnë, dëŋ-giɛr tëdä ka
luekluek ebɛnë) tëdä ka cië kë ciɛk nhialic (cïmene wuɔk wääl, awuöc në traffic-agëk nhom tëdäŋ kë
luɔi awuöc ë thör-tɔŋ), aröt lëu në luɔi thïïn ayïï akutnhïïm baai yic ebɛnë ka cïn kïït-nyoth lɔn bɛn rot
looi. Yïn dhïl yuöp telepunic 000 tëna nɔŋ raan gɔr lac kuɔny emene.
Yuöp tënë 000 (Acïn/gueu kadiäk) aye cɔl abɛc ku yïn alëu ba yup looi tënë ayïï telepun thïïn ë
Australia. Guïr rot ba rienku luel, tenɔ yen rɛɛr yïn thïïn ku ye kuat ë luɔi eŋö yen gɔr yïn emɛne.
Na yïn acië jam Duŋëlith, tueŋ ka luel tënë raan ë luɔi ye kuɔny cïmene ëŋö yen gɔr– luel “Police”,
“Ambulance” tëdäŋ “Fire” – ku eya luel thuɔŋdun. Yïn abï cɔl atum thok we agamlööŋ/athook, keya
duk rɛɛr ke yïï cë jam telepunic. De agamlööŋ/athook abï yïn kɔny në tënë bolith, thurumbïl riŋ pan-
akim tëdä luɔi ë yor mac.
Na yïn aloi yup ë telepun baai yic, de kɔc kärɛc cë röt tɛɛm alëu bïk tëdun luthïïn yök kaam jiɛm yïï
talapunic, këya duk rɛɛr kë yïï cë jam telepunic.
Na yïn aye jam ë telepun cɔl smartphone, de Emergency+ app ë luthïïn ba nyai abɛc tënë de Google
Store atɔ http://play.google.com/store/apps/details?id=com.threesixtyentertainment.nesn ku de
Attorney General’s Department atɔ
http://www.triplezero.gov.au/Pages/EmergencySmartphoneApp.aspx Kënë ë tëduɔn luthïn gam tënë
akut ë lui kärɛc cë röt tɛɛm.
Të wïc yïï wël ë lëk alɔŋ luɔi de 000 (acïn/gueu kadiäk) wënë cë (määtic thok kök tënë Duŋëlith)
ka lɔɔr tënë www.triplezero.gov.au
Bolïth Thïn në kërac wënë gɔr kuɔɔny tënë bolïth, telepun 000 ku thiëcë tënë de “Police”. Ŋïc apɛydït,
duk rɛɛr në muɔk ë telepun të cië yïn jam Duŋëlith – luel thuɔŋdu ku agamlööŋ/athook abï tuɔm
thok kë yïï.
Yuöp namba kënic 131 450
23
Tënë käk cïë gɔr lac tïŋ, punë 13 1444 tëdä kë lɔɔr tënë luu bolïth dun thïïn, cë gɔt kuat abaŋ
‘Të ɣään-cieŋ Bölith ebɛnë’ tɔthïïn athör ë cɔl White Pages. Luɔi ë Bolith aye abɛc.
De bolïth anhiar bë wëi tiit ku kääŋ thïïn baai, gël ku gɔ awuɔc lac ŋïc ku muk adöör kaam kɔc.
De Bolith alëu bï bɛn käk jɔɔr tënë kɔc mac-thok tëwën nɔŋic akɛɛk ë kɔc baai tëdä adiɛr alɔŋ yaaŋ,
kuëc ku moil raan në lɛɛt. Bolith aye acië rääm kë jiɛc (military forces). De bolith acië lui abaŋ thïɛth
thïïn alɔŋ bëny.
Të wïc yïï wël ë lëk kök:
Bëi Luɔi Bolith Wepthaitë
ACT ACT Policing www.police.act.gov.au
NSW New South Wales Police Force www.police.nsw.gov.au
NT Northern Territory Police www.pfes.nt.gov.au/police.aspx
Qld Queensland Police www.police.qld.gov.au
SA South Australia Police www.sapolice.sa.gov.au
Tas. Tasmania Police www.police.tas.gov.au
Vic. Victoria Police www.police.vic.gov.au
WA Western Australia Police www.police.wa.gov.au
Baai ebɛnë Australian Federal Police www.afp.gov.au
Thurumbïl kɔc tuany riɛŋ pan akim Thïïn kërac cë röt tɛɛm, cïmene tuany rɛcdït tëdä tëtɔk wënë gɔr lac kuɔɔny pan akiim tënë ciŋuäc,
punë 000 ku thiëcë tënë “Ambulance”. Thurumbil kërac cë röt ɛɛm riɛŋ tënë pan-akim ku kënë gɔr
lac tiëŋ pan-akïm. Ŋic apɛy, duk rɛɛr ke yïï cë jam në telepunë të na yïn cië Duŋëlith–luel thuɔŋdu ku
agamlööŋ/athook abï cɔl atum thok kek yïï.
Yïn alëu ba naŋ wëu tääu-pïny bïn thurumbïl tëcït tënë yen cieŋ yïn thïïn, alui ke të mɛc yindï bï yïn
caath ë thurumbïl, tëwën cë tuanydu röt cak thïïn ku lɔn yïn aye raan bë gam tënë concession.
Medicare acië wëu ë thurumbïl riŋ pan akim looi, ku private health insurance kök ku gɔt rot-pïny tënë
thurumbïl rïŋ pan-akiim luɔi (tïŋ Abaŋ 9, Pial ë guöp ku pïïr-piɛth
Të käk pan-akim wënë cë gɔr lac tïëŋ ku acië kärɛc cë röt tɛɛm, Tïŋ Abaŋ 9, Pial ë guöp ku Wellbeing
Të gɔr wël ë lëk kök:
Waläya tëdäŋ pan mac wɛttɔk
luɔi Thurumbïl tuany Wɛpthaitë
ACT ACT Ambulance Service www.ambulance.act.gov.au
NSW Ambulance Service of NSW www.ambulance.nsw.gov.au
NT St John Ambulance Australia www.stjohn.org.au
Yuöp namba kënic 131 450
24
Waläya tëdäŋ pan mac wɛttɔk
luɔi Thurumbïl tuany Wɛpthaitë
Qld Queensland Ambulance Service www.ambulance.qld.gov.au
SA SA Ambulance Services www.saambulance.com.au
Tas. Tasmanian Ambulance Service www.dhhs.tas.gov.au
Vic. Ambulance Victoria www.ambulance.vic.gov.au
WA St John Ambulance Australia www.stjohn.org.au
Kɔc mac-yoor Thïïn tënë nɔŋ ye kërac tëm-röt tëmɛn mac, cïmene maany dëp ɣöt tëdä kë wuɛt aɣer many-alïr, yuöp
000 ku thiëëc tënë “Kɔc mac-yoor/Fire brigade”. Ŋïc eya, ba cië rɛɛr punic ke telepun alui të na yïn
acië jam Thoŋ Duŋgëlïth – ku luel Thuɔŋdun ku athook/agamlöŋ abï lëk lɔn gɔr yïï raan wɛɛr ë thokic.
De Kɔc mac-yoor aye mɛɛc coŋ në yuryur, ku kɔny kë kɔc bëi dëp wei yïc ku aye kuɔny looi tënë kuat
alïr ulä waal raac acï alïr wuɔkic bɛnë ka cë ya kërïlic raac tënë kɔc.
Loiloi ë mac aye looi abɛc/apath kë cïn wëu ariöp.
Të wïc yïï wël ë lëk alɔŋ të lëu bï yïn mɛɛc agël thïïn ku yeŋö kë ba looi tëna dëŋ mac, tïŋ
Cök (Chapter) 12, Mɛɛt-röt ë kɔc abɛnë ku waläya tedɛt pan mac wɛttɔk ye wɛthaitë akut
luɔi-yoor mac:
Waläya tëdä Pan mac wɛttɔk
Luɔi mac Wɛpthaitë
ACT ACT Fire & Rescue www.esa.act.gov.au/actfr
NSW Fire and Rescue NSW www.fire.nsw.gov.au
NSW Rural Fire Service www.rfs.nsw.gov.au
NT NT Police, Fire and Emergency Service www.pfes.nt.gov.au/fire-and-rescue.aspx
Qld Queensland Fire and Emergency Services www.fire.qld.gov.au
SA SA Metropolitan Fire Service http://www.mfs.sa.gov.au/site/home.jsp
SA Country Fire Service www.cfs.sa.gov.au
Tas. Tasmania Fire Service www.fire.tas.gov.au
Vic. Metropolitan Fire Board www.mfb.vic.gov.au
Country Fire Authority www.cfa.vic.gov.au
WA Department of Fire and Emergency Services www.fesa.wa.gov.au
Yuöp namba kënic 131 450
25
Riäk pïny-nhom cë röt tɛɛm Të na nɔŋ riäk pïny-nhom cë rot tɛɛm, cimene ë maany-deep ror, abor tëdä yomdït ë giɛr, ka bääny
akuma walaya ku pan mɛc wɛt-tɔk aye kärɛc cë tuöl lac guïr në luɔi. Kɔc cë röt juar bïk loiloi ya looi ke
cïn ariöp cïmene loiloi ë kärɛc cë röt tɛɛm tënë walaya ku pan mac wɛt-tɔk -state and territory
emergency services (SES) ku loiloi ë mac në bëi mec kek penic alëu bïk kɔc ŋïc tënë your mac kɔny,
bolith ku luɔi ë loiloi lac kuɔny.
Aköl dɛn riäk pïny-nhom cë rot guɔ looi, ka ahutnhïïm kärɛc cë röt tɛɛm looi ke ye akuöt kɔc akuma ë
Australia, wënë amɛɛt apuruk cïtmɛn de Australian Defence Force, alëu bïk kuɔɔny la gam tënë kɔc cë
riäk yök. Jiec (Military forces) thïïn Australia acië luöi alɔŋ thiɛth acïn.
Yïn alëu bä yök kek kuɔny bïn pïïr bɛn jɔk tënë riäk pïnynhom cë rot tɛɛm. Lɔɔr tëne
www.disasterassist.gov.au ba wël ë lëk kök la yök thïïn.
Akuat ë akuma ebɛnë thïïn Australia acë röt guïr tënë rïäk pïny-nhom bë röt looi tëdä kärɛc cë röt
tɛɛm. Të wïc yïï wël ë lëk kök, tïŋ wɛpthait duɔn walaya tëdä ke pan mɛc ë löŋ-tɔk
Cielic kërac tuöl Wepthait
ACT http://esa.act.gov.au/emergency-management/emergency-arrangements
NSW www.emergency.nsw.gov.au
NT www.pfes.nt.gov.au/Emergency-Service/Publications-and-forms.aspx
Qld www.disaster.qld.gov.au
SA www.safecom.sa.gov.au/site/home.jsp
Tas. www.ses.tas.gov.au
Vic. www.igem.vic.gov.au
WA www.fesa.wa.gov.au
National Crisis Co-ordination
www.ag.gov.au/EmergencyManagement/About-us-emergency-management/Australian-Government-Crisis-Coordination-Centre/Pages/default.aspx
Wël ë lëk alɔŋ kär riäk pïny-nhom röt tɛɛm
www.australia.gov.au/about-australia/australian-story/natural-disasters
Mɛc-ror
Mɛc-ror ë mac wënë anyuɔn deep, timthïï tëdɛŋ roor nɔŋic timdït ku arïäc pïïr ku pïny-ror. Ade mac-
ror alëu bë rot looi ayï thää ë ruönic ku dë riöc ë dït apɛy aköl pëi ë tuɔc piny tïm roor, anyuɔn, tëdä
ka tïmthïï acï rïɛl apɛydït. Mɛc deep alëu bïk ya tuɔc apɛydït, ye riɛc ku caath apɛy. Tol-dït cë pïny
muɔn tënë mac adhïl bë yen looi ka rïlic ba dai tëdä wëi. Australia ë kë ŋïc mɛc-ror rac apɛydït.
Yuöp namba kënic 131 450
26
Na yïn aciëŋ thïïn tëwën mac rot lac luɔi thïïn, ka looi aguiɛr mac-ror në guir piir. Kënë abï yïn kuɔɔny
luɔi tɛktɛk rïlic alɔŋ eŋö kë bäk looi aköl mac dëëp– cimene nɛn bï we jääl, eŋö kë ba nyai ku eŋö kë ba
looi këk läi.
Të gɔr yïï wël ë lëk alɔŋ mɛc-dëëp ror, ku amɛt tëwën bë këdäŋ guiɛr thïïn, yuöp tëduɔn walaya tëdä
ka akut luɔi mac pan-mac wɛt-tɔk cë gɔt thïïn dë abëëric nhial.
Namba kök kërac cë rot tɛɛm De White Pages anɔŋïc käk cë gɔt në kërac cë röt tɛɛm namba telepun, amɛɛt:
Luɔi kërac cë tuɔl Telepunë thɛɛ ka 24 Wepthaitë
Poisons Information Centre 13 1126 www.poisonsinfo.nsw.gov.au/
Child Abuse Prevention Service 1800 688 009 www.childabuseprevention.com.au/reporting-abuse.html
Riäc ë nääk (Terrorism) Australia ë kë cë rot juar në gëël riäcdït ye tɔŋ. Tɔŋ rɛcdït (Violent extremism) ë luɔi tëdä kë kuɔny ë
tɔŋ nhiar bë këdun wïc yïï piɔu yök në kuer riäc, yanh theek tëdä thïɛth. Ayïï raan alëu bë luɔi de maat
tënë akut-tiëŋ ë Australia në ŋiɛc ë pïïr ku dɛtic de riöc ë tɔŋ kɔc riäcdit.
Të gɔr yïï ba käk juëc yök tëdä luel käk kuɔn näk yïn dïɛr ebɛnë:
Baai ebɛnë Telepune Wepthaite
National Security Hotline 1800 1234 00 www.nationalsecurity.gov.au/WhatAustraliaisdoing/Pages/TheNationalSecurityHotline.aspx
Living Safe Together www.livingsafetogether.gov.au/pages/home.aspx
Report Online Extremism www.reportextremism.livingsafetogether.gov.au
Kuɔɔny nyuc De Akuma ë Kuɔny luɔi tënë Kɔc Australia Kuat thääi Australia. Të gɔr yïï wël ë lëk, lɔɔr tënë
www.dss.gov.au/our-responsibilities/settlement-and-multicultural-affairs/programs-policy/a-
multicultural-australia
De Akuma Kɔc Australia ë wëu në loiloi tënë kuɔny kɔc ba kuerdenhumanitarian entrants ku apäkök
wënë cë käk wïc thööl ë luɔi tëwën piɛc yen ɣëët thïïn ë Australia bë nyuc ku bïi në mɛɛt rot bëya raan
ë kɔc Australia ebɛnë. De Këwïc ë lui tënë ruun-tueŋ ka dhiëc ë ɣëët yïï. Loiloi amaat:
Settlement Service Grants
Adult Migrant English Program (AMEP)
Luɔi wɛric ku agamlööŋ/athook waaric- Translating and Interpreting Service (TIS National).
Yuöp namba kënic 131 450
27
Loiloi nyuc alanden tënë kɔc ba humanitarian entrants amaat:
Humanitarian Settlement Services
Complex Case Support Program
Akuny tënë kɔc kɔr cïn raan bää kë kek në Humanitarian Minors.
Të yök Humanitarian Settlement Services ku Complex Case Support gam, lɔɔr tënë
www.dss.gov.au/our-responsibilities/settlement-and-multicultural-affairs/programs-
policy/settlement-services/settlement-services-locator
Käk kök nyuc alëu bë ke yök atɔ www.dss.gov.au/our-responsibilities/settlement-and-multicultural-
affairs/programs-policy/taking-the-initiative/resources
Tïŋ Abaŋ 3, Thoŋ Duŋëlith tënë gɔr yïï wël ë lëk alɔŋ TIS National ku AMEP.
Humanitarian Settlement Services Humanitarian Settlement Services (HSS) ë kuɔny nyuc gam tënë apäköök yam piɛc ɣëët ku aba
humanitarian entrants në bɛn denic ku nyuc dɛn kënë ye looi thää puɔc kek ɣëëtic.
De aguiɛr HSS acï guïr tënë käk wënë gɔr, acë mɛɛtic käk wënë wïc ë kɔc-kɔr. HSS ë kuɔny looi tënë
kɔckɛn wënë lui ke kek bïk cïnken maat thïïn në juëc määlic ku luɔi pïïr-ciɛŋ ë Australia. Yen aye këk
miɔc käk bïï ŋic ku luɔi tënë nhom lääu bɛn loiloi ë luɔi yök thïïn ë aköldä.
Loiloi ë gam në dhöl dë aguiɛr HSS wënë acï määtic:
Luur ë riaŋ-tiɛra yïc ku nyuth tënë ɣön-anïïn ba ciɛŋ ë ɣëëtic
Kuɔny yök tënë ba baai tëwën bääric
Wël ë lëk alɔŋ ku tɔc tënë akutnhiim në guïɛr, luɔi aguiɛr tënë jääŋ, pial ë guöp ku loiloi kök
nyuc
Luɔi aguiɛr në nyɔth tënë cï yïï bɛn baai.
Kɔc ë luɔi käk aluöt rɛɛr thïïn në luɔi aguiɛr dë HSS tënë pɛi ka dhetëm – pɛi ka 12.
Të wïc yïï wël ë lëk kök katïŋ:
Humanitarian Settlement Services Wël ë lëk
Wepthaitë
Humanitarian Settlement Services www.dss.gov.au/our-responsibilities/settlement-and-multicultural-affairs/programs-policy/settlement-services/humanitarian-settlement-services-hss
Käk ë akutnhiim Luɔi Gam HSS www.dss.gov.au/our-responsibilities/settlement-and-multicultural-affairs/programs-policy/settlement-services/settlement-services-locator
Yuöp namba kënic 131 450
28
Complex Case Support Program De aguiɛr ë Complex Case Support (CCS) yë luɔi cë guir apɛy gam ku ŋiëc luɔi ë loiloi tënë cä käk gɔr
thööl ë luɔi në bɛn denic tënë humanitarian entrants wënë wïc bïk naŋ kuɔny ë alɔŋ kë kök ë nyuc ye
raan piɛc ɣëët. Kɔckë alëu anɔŋ gam tëne luɔi aguiɛr de CCS tëwën cït tënë ruun ka dhiëc në bɛn raan
cök ciën. Të wïc yïï wël ë lëk kök alɔŋ ë CCS, kë yïï lɔɔr tënë www.dss.gov.au/our-
responsibilities/settlement-and-multicultural-affairs/programs-policy/settlement-services/complex-
case-support-programme
Na yïn ŋïc raan wënë ye tïŋ ka wïc ë kuat ë kuɔny kënë, tëdä ke raan cïmene, pune akut de luɔi ë
Complex Case Support ye namba 1300 855 669.
Settlement Service Grants Aguir kënë wëu gäm akutnhïïm kë kuɔny tënë kɔc piɛc ɣëët wënë cë nyuc thïïn ë Australia.
Yïn alëu loiloi käk yök ë Settlement Grants të na yïn aye raan cë gam ba rɛɛr ku naŋ ɣëët thïïn
Australia ye run ka dhiëc cë waan citmɛne:
Bɛn dhöl akut ë kɔc bëi (humanitarian entrant)
Kɔc mac-thok cë kɔɔk ke nɔŋ piöc ë duŋëlith kɔr apɛy
Apäkök wënë nɔŋ käk ŋïckë ku nɔŋ Duŋëlith kɔr cë la nyuc thïïn bëi aɣer pen tëdä kë bëi pan
muɔnyjäŋ.
Kɔc kök bë bɛn rɛɛr kaam ciëkic (Kɔc cë rot thïak ajïk ku kɔc cë nhiëër maatic muk waragak visa ku kɔc
piir tënë kɛk) luthïn bëi ku bëi pan muɔnyjäŋ wënë ɣëët thin në ruun kadhiëc ku anɔŋ Duŋëlith thïïn
kɔr apɛy lëu bë gam eya. Kɔc cë gäm tëdä kë muk visa rɛɛr ciëkic acië lëu bë kek gam tënë loiloi käk.
Settlement Grants eya kuɔny gam tënë kɔc piɛc ɣëët ku agɔr kuɔny bïk rot guir, looi ku jiɛmkë alɔŋ
loiloi.
Kɔc luɔi ye kuɔny looi yïn cɔl ayök kuɔny ɣön ë ciɛŋ, muɔk ë meth, luɔi ku thukul. Kek alëu bïk yïn nuɛt
wëk kɔc bïn ke kuɔny la yök bï yïn kɔny nyuc në amatnhom baai yïc ku kɔny yïn ba piöc thoŋ Duŋëlith
yök, thukul ku luɔi.
Të gɔr yïï wë ë lëk kök:
Wël ë lëk alɔŋ wëu luɔi nyuc Wepthäite
Alɔŋ de Settlement Services grants program www.dss.gov.au/grants-funding/grant-programmes/settlement-services-fact-sheet
DSS Grants Service Directory http://serviceproviders.dss.gov.au
Yuöp namba kënic 131 450
29
Kuɔny tënë kɔc-kɔr cïn raan cëk këk ruɛc në dhöl Humanitarian Minors Aguiɛr kënë ë kuɔny tënë kɔc-kɔr cë käk gɔr thööl ë luɔi (wënë nɔɔŋ athör cë yen gam bë rɛɛr, athör
rɛɛr kaam ciëkic ë humanitarian, tït käam kɔr eya tëdä kë athör rɛɛr-kɔr visa) ke muɔk, tiët ku kuɔny.
Të wïc yïï wël ë lëk kök alɔŋ Kɔc-kɔr cïn kɔc-ruɛɔ kek ne Humanitarian Minors, ka lɔɔr tënë
www.border.gov.au/about/corporate/information/fact-sheets/uhm-programme
DVDs Nyuc De Department of Immigration and Border Protection- Amatnhom de abeköök ku Dööc acï DVDs loi
tën kɔc cï cop panden puɔc ɣët ne baai ke Apirka ku Athia. Ayë Cɔɔl Ɣöthtralia – e bai yam, yën DVDs
ayë kɔc puɔc ɣët gam kë puɔth bïk dai e lek në thoŋden wënë bë keek kon bïk loiloi ku të ënë pir thin
ne Ɣöthtralia ŋic
Yën DVD de lek e nyuuc tënë kɔc Aprika cï cop në toŋ panden aci cak në rin ënë keek ŋic në thok kɔc
Aprika ka dhatem: Amharic, Dinka, Kirundi, Arabi de kɔc Thudan Thawelli ku Tigrinya
Yën DVD tënë kɔc cï cop toŋ panden në bɛi kë Athia acï kë cak në rin thuok ka akutnhiim ke bɛi ka
dhiec: Burmese, Chin (Haka), Karen, Nepali ku Rohingya.
Keek DVDs kedhia aya anɔŋ ka lɔc yic në thoŋ Diŋelith ku thoŋ Diŋelith rëër nyin yic. Episodes akë
luthïïn eya duŋëlith alɔŋ Border TV – lɔɔr tënë www.youtube.com/user/ImmiTV ku gɔr tënë kääŋ
nyuɔth’.
Tënë k ci thuric Në Ɣothtralia – baai yam, tu cë email [email protected] tedä Department
of Immigration and Border Protection atɔ www.border.gov.au/about/contact/offices-
locations/australia gör ba rɔm keek mätab amatnhom de Köök ku Dööc tɔ ne pandit mac wɛt tok tëd
ke ë pan mac në löŋ bɛny.
Walaya ku pan mɛc wɛt-tɔk në gɔr kuɔny Walaya ku pan mɛc wɛt-tɔk anɔŋ ɣöt-gäät akuma thiin tënë thääi ku käkj apaköök. Akuma baai alɔŋ
cieŋ eya kuɔny gam tënë kɔc wën ciëŋ baii ebɛne. Tiŋ Abaŋ 12, Civic Participation.
Te wïc wël ë lëk ka tïŋ:
Walaya tëdä pan mɛc wɛt-tɔk
Akutnhom Wepthäitë
ACT Office of Multicultural Affairs http://www.communityservices.act.gov.au/multicultural
Multicultural Services www.communityservices.act.gov.au/multicultural/services
NSW Multicultural NSW language services www.crc.nsw.gov.au/services
Multicultural NSW Settlement Portal http://multicultural.nsw.gov.au/communities/new_arrivals_to_nsw/
Yuöp namba kënic 131 450
30
Walaya tëdä pan mɛc wɛt-tɔk
Akutnhom Wepthäitë
NSW Community Organisations http://multicultural.nsw.gov.au/communities/communities/
NT Office of Multicultural Affairs https://dcm.nt.gov.au/strong-community/multicultural-affairs
NT Multicultural Information Directory
https://nt.gov.au/community/multicultural-communities/Contact-a-multicultural-service-or-community-group
Qld Multicultural Affairs Queensland www.multicultural.qld.gov.au
Queensland Multicultural Resource Directory
www.communities.qld.gov.au/multicultural/multicultural-communities/multicultural-resource-directory
SA Multicultural SA www.multicultural.sa.gov.au/new-migrants
Multicultural Communities Council of SA Directory
www.mccsa.org.au
Tas. Multicultural Tasmania www.multicultural.tas.gov.au
Vic. Victorian Multicultural Commission www.multicultural.vic.gov.au
Athör ë nɛŋ käk jääŋ (Community Directory)
www.multicultural.vic.gov.au/resources/community-directory
WA Office of Multicultural Interests www.omi.wa.gov.au
WA Culturally and Linguistically Diverse (CaLD) community services directory
www.omi.wa.gov.au/omi_db_msd.cfm
Loiloi akuma baai Akut payam dun ë dai tedun yen rɛɛr yïn thïïn ku gɛm kë käk juëc rïlic cïmene loiloi tënë kɔc luthïïn de
jääŋ yïc. Bäny payam aye wëu ë cäk täu-piny ë bëi kɛn kɔth. Yïn acië lëu ba naŋ baai ku bë yök këk
löiloi akuma.
Bäny payam juëc acë athörthïïn wël ë lëk looi tëdä ke kits nɔŋ wël ë lëk tënë kɔc yam ciëŋ ë tänë jam
alɔŋ loiloi ku ɣööt (amaat thää anyuɔn nyai, pial ë guöp jääŋ ku ɣön-tuuk). Yïn alëu ba käk la määtic
tënë bäny payam tëdä cɔl kek atoc tënë yïn.
Neem payam dun tëdä ɣön-athör tënë wël ë lëk kök. Payam telepunë namba ku namba bëi acï gɔt
thïïn ë White Pages cë tääu-pïny rïn ë baai.
Të gɔr yïi wël ë lëk kök:
Yuöp namba kënic 131 450
31
Baai Wël ë lëk akuma në baai Wɛpthäite
ACT ACT Government – Canberra Connect www.act.gov.au
NSW Office of Local Government www.olg.nsw.gov.au
NT Department of Local Government and Community Services
www.localgovernment.nt.gov.au/council_information
Qld Department of Infrastructure, Local Government and Planning
http://dilgp.qld.gov.au
SA Department of Planning and Local Government
www.dpti.sa.gov.au/local_govt
Tas. Local Government Division www.dpac.tas.gov.au/divisions/local_government
Vic Local Government Victoria www.delwp.vic.gov.au/local-government/find-your-council
WA Department of Local Government and Communities
www.dlgc.wa.gov.au/Pages/default.aspx
National Australian Local Government Association - tuööm
http://alga.asn.au/?ID=275&Menu=56, 199, 219
Akutnhiim baai ku thääi Thïïn Australia, nɔŋ akutnhiim baai ku thääi juëc apɛy wënë kuɔny ku nyɔth nhiëër ë kɔc në kuat ciɛŋ,
ŋiëc thök ku theek yëth kënë. Akutnhïïm käk alëu bïk kuɔny looi tënë yïn tëdä nyuth kë yïn tëdɛt
wënë lëu bë naaŋ kuɔny eya. Thääi ku lɔɔr baai, aguïɛr ku akutnhiim nhialic aye acë gɔt pïny ë ‘Lɔɔr
cök -Clubs’ ku ‘Akutnhïïm’ luthin ye Yellow Pages.
Ɣään juëc anɔŋic kɔc luɔi nyuc gam tënë apaköök, luɔi kënë amaat ë migrant resource centres.
Akutnhïïm käk acië luɔi ë akuma ku kök alɔɔm wëu nyuc kamaan cï bɛn në loiloi. Kek alëu bïk yïn
kuɔny tëdä kä kɔny yïn yök akutnhim wënë bë këdun wïc looi ku kë nhiäär ebɛnë.
Të gɔr yïï wël ë lëk:
Baai Akutnhom Wɛpthaite
National Federation of Ethnic Communities’ Councils of Australia (FECCA) www.fecca.org.au
National Settlement Council of Australia www.scoa.org.au
National Multicultural Youth Advocacy Network www.myan.org.au/
Kuɔny thïïn riäkic Yïn alëu ba kuɔny yök tënë akutnhiim cië kek akuma të na yïn awïc kënë cam emɛne, alɛth, tënë anïïn
tëdä kë kääŋ baai. Duk riöc ku ba thiëcë kuɔny tënë.
Yuöp namba kënic 131 450
32
Yïn alëu bë nɔŋ lɔn gɛm yïïn tënë cï käk gɔr ba këk looi thööl ë luɔi tëdä yök käk wïc ebɛnë bë lɔɔm
kuɔny yen gɔr ebɛnë.
Tënë gɔr yïï wël ë lëk kok kä tïŋ:
Akutnhiim Wɛpthite
The Salvation Army www.salvos.org.au
St Vincent de Paul Society www.vinnies.org.au
The Smith Family www.thesmithfamily.com.au
Mission Australia www.missionaustralia.com.au
Anglicare Australia www.anglicare.asn.au
Red Cross www.redcross.org.au/contact-us.aspx
Department of Human Services www.humanservices.gov.au/crisis
Telepun wɛɛt ë riäkic Anɔŋ telepune yë loiloi ë wɛɛt looi wënë gam abec tëdɛn riäk në gam thɛɛ ka 24 aköl-tɔkic, nïïn ka
dhorou ë läätic.
Yuöp kek tëna yïn röt yök keyï gɔr apɛy, yen agɔr ba jam tënë raandä tëdä gɔr bɛ la lui tedɛn loiloi ë
wɛɛtnhom. Yen apiath ba thiëc ë kuɔɔny.
Akutnhiim baai Telepune Thɛɛ ka 24
Wɛpthaite
Lifeline Helpline 13 1114 www.lifeline.org.au
Kids Helpline 1800 551 800 www.kidshelp.com.au
Child Abuse Prevention Service 1800 688 009 www.childabuseprevention.com.au
Relationships Australia Crisis Line 1300 364 277 www.relationships.org.au
1800 RESPECT 1800 737 732 www.1800respect.org.au
Yuöp namba kënic 131 450
33
3 Thoŋ Duŋëlïth
Thïn abaŋ kënë Luɔi wëlic ku Gɛrïc thok (Translating and Interpreting Service (TIS National))
Piöc Duŋëlïth
Luɔi Wëlic ku Gɛric thok (Translating and Interpreting Service
(TIS National))
Gɛric thok De wëlic ku gɛric thok (Translating and Interpreting Service (TIS National)) aye gɛm në luɔi wɛric thokt
telepunic nyïnic. Agamlööŋ/athook aluthïïn tënë thok 160 ye thok-ebɛn kë thääi kök ku jam ebɛnë.
Na yïn awïc bë jam we raandä wënë cië jam në thuɔŋdun, TIS National alëu bë yïn kuɔny ë kënë.
Telepunë agamlööŋ/athook aluthïïn tënë thɛɛ ka 24 aköl tɔkïc, nïïn ka dhorou kë läätic ku aye kuɔny
looi thïïn tënë kärɛc cë röt tɛɛm yïc tëwën cïŋuäc. Yin alëu ba TIS National cɔl akɔny yin në jam wek
akutnhiim akuma, akutnhhim baai ku akut kë loiloi.
Ebɛne, TIS National ë kɔny abɛc tënë kɔc cië jam Duŋëlith. Na yïn awïc jam wek akutnhom wënë
akuma, kë aguiɛr kënë ë yen mukdhul wëu ë agamlööŋ/athook. Akutnhïïm ë loiloi kök ku loiloi ë
akutnhiim baai alëu eya bïk loiloi wɛric abɛc gam.
Të gɔr yïn bë naaŋ kë looi në TIS National ka yuöp agamlööŋ/athook ë namba kënic 131 450 ku luel
tënë raan-luɔi ye thoŋ ë yïn jam. Ke raan-luɔi abï yuöp tënë agamlööŋ/athook. Të cë yïn tuɔm thok
wek agamlööŋ/athook, ke yïï luel riɛnku ku jal telepun namba ë akutnhom wënë gɔr yïn ku ba
yuöp etänë.
Yïn awïc ba yuöp thɛɛ ë luɔi tënë akutnhom wënë gɔr yïn ba cɔɔl etänë.
Na yïn awic agamlööŋ ku ba akïmdu latïŋ kek yïn, ka thiëc akïm bë yuöp tënë Telepun Kɔc Cie ŋiëc piŋ
Baai TIS National alɔŋ de Akïm Namba Kuɔny Tueŋ bë agamlööŋ/athook (Doctor's Priority Line) në
wɛr-thok telepunic guïr. Adë akïm alëu eya bë agamlööŋ/athook wënë tɔthïïn akïm-lɔɔm guïr bï bɛn.
Akïïm waal (Pharmacies) alëu bïk agamlööŋ/athook wɛɛric guir telepunic ku bïk jam kek yïn alɔŋ wɛɛl
abɛɛnë (medicines). Kënë ë luɔi gam abɛc ë akuma.
Wɛɛric telepunic ë luɔi abɛc alëu bë luthïïn tënë gɔr yïn jam wek akutnhiim buɔth kë cökpïny käk yïc:
akutnhim-kuɔny tënë ayïï raan, akutnhom cië kënë akuma, akutnhiim baai/jääŋ
Kɔc bäny ë Akuma (Members of Parliament)
bäny akuma baai alɔŋ ciɛŋ (thïïn ruäi kë käk cimene ciɛk ë wëu, nyiɛi anyuɔn ku loiloi
në gɛu-yïc)
maatïc tëjärïɛ
Akutnhiim ë bëi (real estate agencies).
Yuöp namba kënic 131 450
34
Tënë lui yïn wek ë TIS National TIS National ë gɔr ye wël cök lɔɔr tënë kɔc wënë bïï bɛn ciɛŋ Australia aluöt ku thïtïdhen (citizens) wën
nhiaar lɔn lui ke thïïn keye agamlööŋ/athook . Të wïc yïn wël ë lëk kök, ka dhïl neem ye TIS National
wɛpthäite atɔ www.tisnational.gov.au/en/Interpreters
Wëlic ë athöör-kuɔn rïl Apäkök cë gam alëu bïk naaŋ athör-kɛn wään në kɔɔk ŋɛk wɛlic tënë gɔt Duŋëlith (cɔl nyuɔth, athöör
dhiëëth tëdä thiɛɛk ebɛnë, athör-kuɛth, ku piööc thukul ku luɔi). Kënë ë looi abɛc tëwën pɛi-karou
tueŋ ë ɣëët yïn thïïn Australia tëdä kë athör cë yïn gam bë bɛn rɛɛr (grant of permanent residence).
Të wïc yïï wël ë lëk kök:
‘Ɣɛn awïc agamlööŋ/athook’ kaat Kɔc cië jam ë Duŋëlith alëu bïk looi ‘Ɣɛn awïc agamlööŋ/athook’ kaat tëwïc yen agamlööŋ tëwën gɔr
kek jam ke akutnhiim akuma ebɛnë, akutnhiim baai ku akut ë loiloi. De kaat anɔŋic TIS National käk
yuöp/gäät ku tënë lääu-yic bïn thuɔŋdun nhiaar gäät pïny thïïn. Nyuɔth kaat të gɔr yïn raan
agamlööŋ/athook.
TIS National ë kaat käk la gam tënë akutnhiim akuma ebɛnë, akutnhiim baai ku akutnhiim ë kuɔny
kuat ayïï raan (not-for-profit agencies) në bïk kek la gam tënë kɔc-kɛn wënë ye kïï kuɔny ebɛnë.
Na yin anhiar bë kaat tuɔc tënë yïn, ka tuɔc imeel tënë TIS National atɔ [email protected] tëdä
punë 1300 655 820.
Kïïn ë Agamlööŋ/athook
Yën kiit agamloŋ (anhial ku abaŋ ë athörthïïn kënë) thok waar ë dhöl puɔlic yën e nyuɔth tënë kɔc nɔŋ
ŋic kor e thok Duŋëlith l n dɛk keek aleu thiec në kony e thok Duŋëlith të lui keek loiloi kë akuma.
Luɔi ë TIS National Käk yuöp/gɛɛt
Luɔi wëlic ku gɛɛric (Translating and Interpreting Service (TIS National) thɛɛ ka 24 ë luɔi
131 450
TIS National wɛpthäite www.tisnational.gov.au/en/Non-English-speakers
Wël ë lëk alɔŋ wëlic athör www.dss.gov.au/our-responsibilities/settlement-and-multicultural-affairs/programs-policy/settle-in-australia/help-with-english/free-translating-service
Yuöp namba kënic 131 450
35
Tɛdä ke yin abë kiit tïŋ keke cï tau të ë akuma tek thïn ku të ye baai lek loi thïn ku loiloi citmɛn baai
akim ke raan abɛn, nukta bolith, thukuul ke pandit mac në loŋ, mäktäm kɔc baai e kɔc ɣööt gam ku
kɔc e kɔc luɔi, payam de ye baai Lɔŋë ku markadh keek muk kak yënë apäköök.
Piööc Duŋëlith
De aguiɛr piööc thok ë Diŋelith tënë abaköök dït (Adult Migrant English Program
(AMEP)) Duŋëlïth ë tueŋ jam Australia. Kɔc luthïin Australia aye jam thok juëc kök thääi, ku ba mɛɛt thiin në
pïïr-ciɛŋ kɔc Australia yic, yïn awïc ba jam ku deet Duŋëlith yïc. Të kuc yïn Duŋëlith, yïn aba yök karïl
apɛy yen tënë bïn yök loiloi piath ku ba bɛn keyï raan käk ku looi arotdu. Ŋiɛc thoŋ Duŋëlith eya këril
apɛy të na yïn awïc ba ya lui thïïn ë Australia.
Yïn awic ku ba ŋïc tënë ye kɔc jiɛm thiin Duŋëlith të gɔr yïn ba bɛn kë yïï raan ë kcɔ Australia.
De Adult Migrant English Program (AMEP) ë akuma kɔc ë Australia miɔc wëu ku gɛm tënë thɛɛ ka 510
ë piöc thoŋ Duŋëlith abɛc tënë apäkök wënë cë käk gɔr thööl ë luɔi ku kɔc bää humanitarian entrants.
Na yïn aye raandït apaköök tëdä humanitarian entrant cë bɛn-nyuc thïn Australia, nɔŋ athör rɛɛr
akölriëc tëdä ka cë gam athor rɛɛr kaam-ciɛkic ku jam amääth tëdä ka cïn Duŋëlïth ŋïc, yïn alëu bë
gam tënë AMEP. Apäkök wënë riënythii kaam ruun ka 15 ku 17 ë dïit alëu eya bë këk gam. Anɔŋ ë
athör yïïth atɔ https://docs.education.gov.au/node/37165 wënë bï yïn la lëk käk juëc kök.
Thiin piöc ë AMEP, yïn abï piöc thoŋ Duŋëlith ku wël alɔŋ kuat kɔc ë Australia. Yïn abï rɔɔm wek kɔc
kök piɛc ɣëë, nɔŋ käk thööŋ wek alɔŋ apäköök, ŋiɛc kääŋ ku käk gɔr këk ebɛne, ku yïn alëu ba lui
määthkun yam.
AMEP ë gam dhöl luɔi Akutnhïïm cë gam Akuma. Ɣööt aye piööc ë kɔc wënë cë piääc ku bïk Duŋëlïth
piöc tënë kɔc jam thök-kɛn kök.
Aguiɛr gam abï yïn kuɔny në kuany ɣön wënë bë piath këk këdun wic ku ba naŋ käk puɔth lëu ba yök
thïïn tënë yïn. Anɔŋ aye ɣön piöc ë thɛɛ ebɛnë ku ɣön ë piöc thɛɛ abäk atɔ thɛɛ tɛkic (nïïn, thëëi ëbɛnë
ku thïïn ɣään tɛkic ku nïïn –rɛn thök kë läät (wekends)) ku thin ɣään tɛkic keya yïn alëu ba tëwën ku
tënɔ yen nhiaar ke ke piath yïn. Eya anɔŋ piöc ë kuen tënë mec, ɣɔɔn-laany yïtärnetic ku aguïɛr piöc
baai luthïïn ebɛnë.
Eya tïŋ AMEP child care të na yïn anɔŋ mïïth.
Thää maɣëëm tënë AMEP
Të gɔr yïn ba yök piöc thoŋ Duŋëlith në kuer dɛn AMEP, yïn adhïl rot gäät pïny wek luɔi ou AMEP cë
gam ke ye luɔi kënë looi thïïn tënë pɛi ka dhetem ë gɔl akölnïïn duɔn ë ɣëët thïïn Australia tëdä ke gɔl
athördun ë cɔl visa të na yïn acï bɛn thïïn Australia athɛɛr. Yïn adhïl ba piöc Duŋëlith gɔl në ruɔn tɔŋ
wënë ë ɣëët yïn thïïn Australia tëdä gɔl athördun bïï yïn acök.
Yuöp namba kënic 131 450
36
Yïn alëu ba naaŋ ruun ka dhiëc gɔl tënë akölniin ë ɣëëtdu tëdä gɔl akölnïïn athör- visa në piöc Duŋëlïth
ye kuɛr AMEP. Yïn alëu bë gam tënë juëc piöc kök të na yïn anɔŋ wïc dɛn alanden, thukul kɔr në piööc
tëdä rin ë rïɛlic käk yök ye kɔɔkic.
Të wïc yïï wël ë lëk kök:
AMEP Käk yuöp/gäät ebɛnë
Telepunë 13 38 73
AMEP Wɛpthäite www.education.gov.au/amep
Imeel [email protected]
Wël ë lëk luthin thok ë thääi tënë Duŋëlïth www.education.gov.au/amep-information-other-languages
Tënɔ lëu be Ɣɛn Duŋëlith la piöc thiin? AMEP piöc gam ku tënë kɔc piäc thïïn
www.education.gov.au/adult-migrant-english-program-service-providers
AMEP ɣɔɔnlaany http://amepdl.net.au
Akut duɔn wënë yïï miɔc alëu bïk yïn kuɔny luɔi tënë bïn latueŋ ke kuën në thökdu cök ciën ë AMEP.
Skills for Education and Employment (SEE) Na yïn awïc aloi, de aguiɛr Skills for Education and Employment (SEE) kelëu bë kɔny. SEE gɛm tënë
thɛɛ ka 800 ë thoŋ piöc abɛc, kuën ku piöc akuën ku piöc ë luɔi tënë kɔc-dït wënë gɔr luoi ye yök kɛ cï
yïc riɛl apɛy bïk luɔi yök rïn ë kur kuën tëdä kë piöc thoŋ Duŋëlith akɔric. Ke aguiɛr alëu bë yïn kuɔny
tënë ruun karou yïc.
Kɔc wënë gɔr luɔi këpɛc ku lɔɔm wëu kɔc wic luoi akek ye gam tëdä wëu raan wïc looi aye gam tënë
SEE. Kɔc kök ayök ke SEE në ciën thööl de Adult Migrant English Program (AMEP) tëdä ka kek acië lëu
bë kë gam tënë AMEP.
Të gɔr yïï wël ë lëk, punë tëdä ka neem Centrelink, jam tënë raan duɔn loiloi gam (Employment
Services Provider), tëdä lɔɔr tënë SEE abaŋ wɛpthäite atɔ www.education.gov.au/skills-education-
and-employment
Eya tïŋ Abaŋ 5, Luɔi
Yuöp namba kënic 131 450
37
4 Thukul ku piöc ë luɔi
Thïïn abaŋ kënë Muɔk meth
Akutnhiim tuuk
thukul ku thukul miith
Thukul Kɔcdït ku Piöc Luɔi
National Training Complaints Hotline
Jaamaat
Gɛm ë piööc ku ŋïc käk kë thukul tëdä luɔi piöc
Wëu kuɔny menh abuun
Concession card menh abuun
Käk ë piöc akutnhom baai/jääŋ ciekic
Na yïn awïc wël alɔŋ piöc Duŋëlith, tïŋ Abaŋ 3, Thoŋ Duŋëlïth.
Muɔk meth Yïn adhïl wïc ba menhdu nyääŋ thïïn tënë muɔk raandä – kënë ë, muɔk meth – të na yïn anɔŋ luɔi, la
kuen thukulic tëdä ka nɛŋ loiloi kök gɔr yen. Kuɛny de akut muɔk meth piath ku luɔi piöc ë mïïth alëu
bë tɛktɛk riɛlic tënë kɔc mac thok. Yen abï tɔu këdun wënë gɔr kɔc macthok ku dë pïny bë yïn ku
mɛnhdu yök kë miit puɔth thïïn. Akut muɔk meth gam ebɛnë adhïl bïk ya kɔc cë piöc, tëdä ka bë lui ke
latueŋ në gam pïöc thïïn thukulic ku muɔkic.
Akut muɔk meth ë gɛm käk kuɔny juëc tënë mïïth wënë yam piɛc ɣëët ku amëdhiëëthken.
Amëdhiëëth juëc ë kɔc Australia ye loiloi käk lɔɔm.
Akut muɔk meth ku luɔi lac piöc aye kuɔny miith luɔi alɔŋ nëdït kek ciɛŋ, luɔi nyin ŋak ku piöc ŋiëc
kääŋ. Mïïth ba tënë nɔŋ ciɛŋ tɛkic abï piöc Duŋëlith ku bïk röt ŋic kek pïnydɛn yam cï kek bɛn thïïn. Lac
piöc ë meth në thukul piathic ku akut muɔk meth në aguiɛr aye ŋiëc muɔk meth cɔl apiath ku ŋïc
latueŋ meth, thukul ku yök luɔi aköldä thin pïïrde yïc ka puɔlic.
Naŋ tënë muɔk meth, wɛtic ye lɔn yïn ba la thukulic tëwën piöc, kuën tëdä ka lɔɔr tënë luɔi, wën
kuɔny looi tënë kɔc macthok ku käk bë kɔɔkdu cɔl atïëm apiath.
Anɔŋ ayë kuat ë luɔi muɔk meth tɛkic luthïïn. Käk amɛɛt muɔk aköl, muɔk aköl kɔc macthok, muɔk
tɛɛm ku muɔk thin-baai, eya cimene muɔk kɔcdït ku muɔk aɣeer thɛɛ thukul cök ciën tënë mïïth
prïmerïï thukul wënë ŋuën.
Muɔk aköl ë cɔl tedɛŋ kë muɔk (Long Day Care) – cielic ku ye gam thïïn ɣön cë tekic ebɛnë
tëdä abaŋ wënë cë cak alanden ke tënë luɔi muɔk meth thïïn cielic.
Muɔk kɔc macthok ë këwën raan (Family Day Care) cë piöc rot gät piny bë muɔk gam tënë
mïïth kɔc kök thïïn bëiken yïc.
Yuöp namba kënic 131 450
38
Muɔk teem ë kë piath apɛi tënë (Occasional Care) kɔc macthök wënë cië gɔr muɔk meth den
akölaköl.
Muɔk thïïn-baai ë muɔk meth (In-home care) wënë cï looi kɛpiɔl yïc apɛy ye raan cë rot gäät-
pïny muɔk la gam thïïn pan yïï meth. Kënë ë aluthïn tënë mïth nɔŋ käk ŋïc kë gɔr ye muɔk
kënë arotden.
Mïïth alëu eya bïk la thukul në mïïthic tëdä ka luɔi aguiɛr kindergarten luthïïn tënë muɔk
meth wënë miith guir tënë la thukulic aköldä. Käk acë gɔt thïïn de White Pages athör telepun.
Punë de National Child Care Access Hotline telepun namba kënic 1800 670 305 tëdä ka lɔɔr tënë
MɛnhDië wɛpthäite atɔ www.mychild.gov.au bɛ käk luthïn alɔŋ la yök:
akut luɔi muɔk meth tɔthïïn baai alɔŋ cieŋ
kuat ë muɔk meth luthïïn ku nyïïn lääu yïc tɔthïïn
kuɔny akuma kë wëu ë muɔk meth tënë akut muɔk meth cë gam
loiloi tënë mïïth gɔr kɔny la jiek apɛy
Loiloi tënë miith bä tënë kuat ciɛŋ thääi ebɛnë.
Wël muɔk meth baai ebɛnë Wɛpthäite
Yök të muɔk meth thiök kë yïn www.mychild.gov.au
Akuma kuɔny në wëu muɔk meth www.humanservices.gov.au/childcare
Wëëric tënë kuɔɔny akuma www.education.gov.au/jobsforfamilies
Department of Education and Training, Thukul Lac-gɔl Methkɔr ku muɔk meth
www.education.gov.au/early-childhood-and-child-care
Kuany të pïɛth muɔk tënë kɔc macthok http://docs.education.gov.au/node/29716
Muɔk meth AMEP De Adult Migrant English Program (AMEP) ë gɛm muɔk meth abɛc tënë mïïth nɔŋ ruun dïït luu-pïny ye
ruun thukul këpɛc kam amëdhiëth ken ala thukul dɛn ya AMEP. Ciën thööl ë thukul ya AMEP, yin adhïl
guïr muɔk methdu tïŋ cimene luɔi aguiɛr kök acië wëu ë luɔi käk thööl në luɔi.
Lui thïïn tënë muɔk meth Muɔk meth thïïn Australia ë kënë cë ŋïc guir apɛy wënë miith cɔl ye lɔɔm ŋiëc muɔk piath arɛtic.
De akuma kɔc Australia dïït ku wälaya ku pan mɛc wɛt-tɔk acï ke yïc maat në tɔk ku looi kii akut
muɔk meth.
Loiloi muɔk meth ku kɔc cë rot gäät pïny wënë lui tënë adhïl bïk kuat lööŋ theek ku luɔi lɔɔŋ cïmene
akutnhiim ruäi ke thukul meth, pial ku piath pïïr ku dɔm ë wëu muɔk meth.
Yuöp namba kënic 131 450
39
Na yïn acï luɔr ba rot maat abaŋ në loiloi muɔk meth, bë ka ŋïc ë käk ku kök wënë gɔrkë. Yin eya abï
wïc ba nɔŋ tëdä bë lui ke yïï latueŋ, ke akut cë gam thïïn thukul piöc ku muɔk, kuat ë Certificate III in
Children's Services, në dhöl Registered Training Organisation, cïmene Technical and Further
Education (TAFE) tënë piööc.
Yïn adhïl wëu kuɔn ë dɔm luel tënë Centrelink ku de Australian Taxation Office. Käk gɔr ebɛnë kë
thiëcë tënë kuat ë muɔk meth ebɛnë.
Anɔŋ ayë kuum rac apɛy tënë akut luɔi muɔk meth ku kɔc cë rot gää pïny këc lööŋ gɔrken kek theek,
anɔŋ akarama tënë akut awuɔc la gɔr cök ku akut kɔc cɔl akuum.
Të wïc yii wël ë lëk kök alɔŋ ba bɛn ke yïï raan muɔk meth, lɔɔr tënë walaya duɔn tëdä pan mɛc wɛttɔk
në abaŋ thukul wɛpthäitë.
Akutnhïïm Tuuk Akut-tuuk ë piöc wënë määrken mïïth ebɛnë, wäärkën mïïth ebɛnë, määrkɛndït ku wäärkɛndït, kɔc
muɔk gam ebɛnë, miith ku mïïth-thuët cɔɔl aräm tëtɔk thïïn piny pëël ë guöp pïny.
Akutnhiim tuuk alëu bïk kuɔny mïïth në piöc looi ku dïït ciëlic në kuer mɛɛt thïïn kääk yam wënë gɔr
ŋiɛc ku rɔɔm kek mïïth kök eya. La tënë akut-tuuk ë kook nyin kɔc macthok cɔl akɔric, rin akutnhïïm
agɛm loiloi në rɔɔm akölaköl ku käk ye rɔɔm wek akutnhom baai alɔŋdun.
Akutnhiim aye rɔɔm ɣään juëc yïc ku aye guïr ë amëdhiëëth ku kɔc muɔk gam. Yïn alëu akölriec ba la
neem tënë abɛc kaam bïn yen takic ba rot maat thïïn. Alëu bë nɔŋ wëu lïïk tënë wëu ë luɔi piöc tëdä
ka käk thuur tenë ayï neem tɔk, ku alui kë tëwën akut-tɔk alɔŋ akutnhïïm yen guir thïïn.
Yuop Playgroup Australia namba 1800 171 882 tëdä ka lɔɔr tënë www.playgroupaustralia.com.au/ bë
akutnhiim në tuuk la yök.
Thukul ku Thukul-miith Thukul-mïïth tëdä kindergarten ë luthïïn tënë mïïth ebɛnë thïïn në ruön tueŋ kaam gɔl thukul. Thukul-
mïïth ë mïïth kuɔny bïk dït ye tïŋ, yök ku ciɛŋ kaam tueŋ këc ke guɔ la tënë thukul.
Në Ɣöthtralia mïth abë dhiɛl në thukulic në run kek ke dhiëth ye dhiëc agut abik thök run ka 10. Në
thok run ka 10 ke kek abë dhiɛl mat thin në luɔi ne thää ke luɔi abɛn në pioc yic, pioc në luɔi kä göör
luɔi ka ba ke matic kek kak loikë (na liik kecit thää ka 25 në wikic) agut ci ruɔn 17.
Erot lac loi, kek al thukul primary thukul agut abë kek run ya 12 ka. 13 në run ken ek dhiɛth ku
leek tɔ nhial thukul (ka thukul ‘thana ei’) agut abë kek ya 17 kä 18 në run ken ke dit. Thukul kök
(senior secondary schools) alɔɔm mïïth abuun luthïn ɣön11 ku 12 wënë guïr rot tënë thukuldït looi
(final high school examinations).
Yin aleu ba mithku thän tënë tok kam thukul akuma kä ye thukul cë kënë akuma. Ba yök ke thukuul
në baai lɔŋdu, tiŋ tɔnë ye cök “Thukuul” në en White Pages waragak ye talapun göör thin.
Yuöp namba kënic 131 450
40
Akuma Thukuul aye gɛm cin ëu e cuat pin thin pioc Na cok a en lëŋudi, ke thukuul juac a e thiec ne
ajuer kor k kun ci ke ci ŋɛk tak bik thukul ya juak në kak pioc ku ajuɛr kak thuëc. Anɔŋ kek e mat thin
tënë kak yënë ke pioc kä loiloi ën e amëdhiëth kek ŋ th bik ke gam kä cuat ke wëu piny tënë thukul
bik ke bɛi. Tekdä ke amëdhiëth abïk ic bik mith ken am ‘alam’, ‘peen’ waaragak kuɛn, ku Aleth thukul
Mith thukul muk waragak yënë kɔc pal cath l bɛi aɣer tit keek tekdä ka bï thany ke gup bik wëu ajuer
thukul cuat piny abɛn. Yin aleu ba thiec cök tënë kuat thukul erot kek kak ken yënë ke göör.
Thukuul cë kak akuma aye thiec wëu ajuër, ku kek tekdä anɔŋ nhialden e ke than röt kä dhölden e kek
käk piöc luɔi thin erot. Amëdhiëth kek wic bik göör bik yök në rin piöc pëi aleu bik thää mek në amat
ke yen bany nɔŋ riɛl pioc thukul yënë yen cë kak akuma kä göör ba r m kek thukul ca kuan në
emëtoŋë. Te wic yin ŋot kä thök muɔk apuɔth ke thukul kä ajuɛr niin ke lɔŋ ke thukul thiec yen thukul
ca kuany në rin kek ajuɛr kak. Kek ajuɛr kak aye tɔ bin ke mithku ya tit ku të lë yin në luɔi yic.
Të na yïn gɔr muɔk tueŋ tëdä kë muɔk thukul cök ciën, tëdä ke muɔk aköl nïïn-lööŋ thukul, ka thiëcë
thukulic
Gäät rïn pïny Të gat yin menhdu rin piny ne thukulic kek mith kɔɔk ci kuɛny bei, göör ba rɔm kek yen thukul në
talapun kä wek tiŋ röt in aba ic ba waragakdun yënë kɔc pal cath lɔ bɛi aɣër loom ke yï kä waragak ke
la alɔŋthin Ɣöthtralia, kak ye akol yënë dhieth menhdu nyu th, kukuat waragak n ŋic ël lek thukul kek
röt döt kek piocden thɛɛr.Tekdä ke yin aya awic be waragak ‘tatim’ nyuɔth. Tïŋ Abaŋ 9, Pial ë guöp ku
Pïïr-piɛth
Kuëny thukul ë tɛk wënë lëu bë yïc kuɔc riɛl apɛy. Yïn alëu ba piöc käjuëc alɔŋ thukul tɔthïïn baai yen
cieŋ tënë de MySchool wɛpthäit atɔ www.myschool.edu.au/
Mïïth thukul cië-Duŋëlith guel Luɔi kuɔny bë Duŋëlith piöc atɛkic në Australia ebɛnë. Yuöp walaya duɔn tëdä bëny thukul pan mɛc
wɛttɔk tëdäŋ kë thukul mɛnhdu bë wël ë lëk kök la thiëcë.
Walaya tëdä pan mɛc wɛt-tɔk
Wël ë lëk Wɛpthäite
ACT Education and Training Directorate
www.det.act.gov.au/teaching_and_learning/english-as-an-additional-language-or-dialect
NSW Department of Education www.schools.nsw.edu.au/gotoschool/a-z/esl.php
NT Department of Education https://nt.gov.au/learning/international-students-and-migrants/english-as-a-second-language-students
Qld Department of Education and Training
http://education.qld.gov.au/schools/about/support.html
Yuöp namba kënic 131 450
41
Walaya tëdä pan mɛc wɛt-tɔk
Wël ë lëk Wɛpthäite
SA Department for Education and Child Development
www.sa.gov.au/topics/education-skills-and-learning/schools/curriculum-and-learning/student-support-programs/english-as-a-second-language
Tas. Multicultural Access Point www.multicultural.tas.gov.au/education_and_english
Vic. Department of Education and Training
www.education.vic.gov.au/school/teachers/teachingresources/diversity/eal/Pages/ealnewstudent.aspx
WA Department of Education http://det.wa.edu.au/curriculumsupport/eald/detcms/navigation/program-information/eal-d-school-programs/
Agamlööŋ/athook në thukuulic Amëdhiëëth ku kɔc muɔk wënë jam Duŋëlith amääth tëdä acië jam Duŋëlïth alëu bïk naŋ
agamlööŋ/athook tɔu tëwën jiɛm ke käk mïïth yïc thïïn thukulic. Tueŋ bë yïn rɔɔm wek thukul, yuöp
TIS National namba 131 450 (thɛɛ ka 24, nïïn kadhörou ë läätic) tëdä lɔɔr tënë www.tisnational.gov.au
Thukul ŋiëc ku Piöc luɔi Vocational Education and Training (VET) Kääŋ aye piöc tënë kɔc wënë gɔr bïk kääŋ adök tëdä piöc ŋïc
në luɔi tëjäriɛ, tëdä kë piöc ë ŋiëc alɔŋ luɔi alanden. Anɔŋ piöc ë luɔi juëc luthïïn alɔŋ cimene kuën
compiötɛr (information technology), loiloi tejäriɛ (business services), thuur (art) ku akut wël luel
(media), neem (tourism) ku that mïïth (hospitality), muɔk meth (child care), cääth ku tɔɔu kääŋ
(transport and logistics), gɔk (construction), wëc pïny (mining), luɔi kääŋ ku puɔr kääk cam
(manufacturing and rural industries).
Kaam tueŋ bïn yök kuën VET ebɛnë, yïn adhil ba këdäŋ nhiaar yïn ku ba looi kɔŋ la wïc cɔk tïŋ käk eŋö
emene gɔr tënë loiloi thïïn Australia. De MySkills wɛpthäite gɛm wël ë lëk bïn kuɔny kë wïc cök kënë
atɔ www.myskills.gov.au
De MySkills wɛpthäite eya gam wël ë lëk alɔŋ akutnhïïm piöc luɔi VET në käk kuen thïïn Australia. Käk
amɛɛt Technical and Further Education (TAFE) ɣään piöc, Adult and Community Education (ACE)
akutnhïïm ebɛnë, ku Private Registered Training Organisations (RTOs).
Mïïth-abuun Thekondɛɛrïï thukul alëu bë käk kuën VET lɔɔm thïïn ne ruöndɛn thööl yen thukul. Wëu
aye raan cäk tënë käk kuën ees VET ebɛnë ku mïïth abuun alëu bï këk gɔr bïk ɣɔɔc buök/athöör, käk
thukul tëdä käk gäät ebɛnë. Miith abuun adhïl thekondɛɛrïï thukul thööl ë luɔi ku jal gam tënë käk
kuen kök.
Yuöp namba kënic 131 450
42
Të mïïth abuun wënë cë käk gɔr thööl ë luɔi alëu bïk rot gäät pïny thïin në kuën diploma ku kök la
nhial VET, de Akuma Kɔc ë Australia wëu ë cë dɛɛn VET FEE-HELP aguiɛr gam. VET FEE-HELP ë mïïth
abuun gäm kuɔny wëu thukul erïn guɔ kek cië nɔŋ wëu kɛn wënë bë la tääu-piny tueŋ. Mïïth abuun
wënë cë yök kek wëu VET FEE-HELP adhil wëu käk cuɔl ciën në kuer guir tääu-pïny atab tëtɔk cë
wëukɛn tëwën gɔr ku bïk atab juar looi. Tënë thiëcë yii wëu ë dɛɛn käk, yen ë kënë yenhdu ku ba käk
gɔr ŋiëc ëbɛne ku jal ya käk wïc tueŋ në thaany wɛɛt. Të gɔr yïï wël ë lëk kök alɔŋ VET FEE-HELP, lɔɔr
tënë http://studyassist.gov.au/sites/studyassist/helppayingmyfees/vet-fee-help/pages/vet-fee-help
Baai Wël ë lëk VET Telepune Wɛpthaite
Baai ebɛnë My Skills Training Directory www.myskills.gov.au
ACT Skilled Capital 02 6205 8555 www.skills.act.gov.au/?q=skills-training-act
NSW Smart and Skilled 1300 772 104 www.smartandskilled.nsw.gov.au
NT Northern Territory Training Entitlement
https://nt.gov.au/learning/adult-education-and-training/vocational-education-and-training-VET
Department of Business 08 8999 5511 http://www.vet.nt.gov.au/
Qld Skills Gateway 1300 369 935 www.skillsgateway.training.qld.gov.au
SA Work Ready 1800 506 266 www.skills.sa.gov.au/training-learning
Tas. Skills Tasmania http://www.skills.tas.gov.au/learners
Vic. Victorian Training Guarantee 13 1823 www.education.vic.gov.au/training/learners/vet/pages/funding.aspx
WA Future Skills 08 6551 5000 www.futureskillswa.wa.gov.au/studentsparents/Pages/default.aspx
Të wïc yïï wël ë lëk alɔŋ de gɛm ë piöc ku käk ca ŋic ebɛnë, tïŋ Abaŋ 5, Luɔi
National Training Complaints Hotline
De National Training Complaints Hotline ë luɔi baai ebɛnë tënë kɔc ɣɔɔc në gäät pïny kääk jɔɔr alɔŋ
thukul ku piöc luɔi. De loiloi aye tuɔc tënë bëny akutnhom/akut-lööŋ tënë kuɔny wëk kɔc nɔŋ kë jɔɔr.
De thukul ku abaŋ piöc luɔi ë këril, ke akutnhiim juëc tɛkic cë rot maat thïïn, anɔŋic bëi e Australia,
walaya ku akuma pan mɛc wɛt-tɔk ebɛnë. Kɔc ɣɔɔc anɔŋ yïc tueŋ ku dhöl piɔlic ba käk jɔɔr luel.
De Hotline acië käk jɔɔr gɔr cök ku abï agöth lɔɔr tënë akutnhom wënë piath apɛy, bëny tëdä akut-
lööŋ bïk la gam. Wël ë lël alɔŋ dë Hotline kë luthïïn atɔ https://www.education.gov.au/NTCH
De Hotline alui Aköltɔk agut aköldhïëc gɔl thää 8nh agut 6th baai ebɛnë. De telepunë namba ë jɔk
13 38 73. Käk jɔɔr cë gɔt alëu bë ïmeel tënë [email protected] Maat wël juëc thïïn tëcït ba lëu
yen, ku anɔŋic käk kuɔn yuöp/gäät, keya këdäŋ jɔɔr alëu bë gam arɛtic.
Yuöp namba kënic 131 450
43
Loiloi agamlööŋ/athook aluthïïn në dhöl TIS National ë yuöp namba kënic 131 450. Thiëcë tënë de
National Training Complaints Hotline.
Jaamaat Jamat’ ke kɔc Ɣöthtralia aye tɔ në kam kak puɔu aretic në piny nhom abɛn ‘Korth e’ degree ‘de raan
këc Jama thap aye ya run ka diak ne nyindhia, ku anɔŋ’ degree ‘ye yic ya rou aya ku kɔc ci Jama thap
kuen ye thää bar kou loom bi thök ‘Korthat’ kɔɔk aye loi ke pioc dë të mec ku thää ke luɔi ci tekic yënë
tok lɔc në kamken. Tekdä ke ‘Jamat’ aleu bik gɛm a a në korthat ‘ciekic pioc në lu i ci rään nyic
yënë ye loi.
Të piöc yïï kajuëc alɔŋ aguir thukul Australia:
Na yïn acë tak lɔn bïn köök ë Australia tëdä të lɔɔr bë la kuen thïïn Australia, ka lɔɔr tënë
www.studyinaustralia.gov.au
Na yïn aye menh abuun baai tëdä raan muɔk humanitarian visa, lɔɔr tënë
www.studyassist.gov.au
Na yïn anhiar ba thukuldït kɔc Australia thööŋ ku ɣään kuën, yïn alëu ba looi keya emene ou atɔ
www.qilt.edu.au
Të wïc wël alɔŋ käk lathïïn, gäm ebɛnë ku käk kuen, yïn adhil yuöp tënë jaamaa duɔn gɔr tëdäŋ kë
jaamaat kɔc gam luthiin walay dunic tëdä pan mɛc wɛttɔk (atɔ
http://studyassist.gov.au/sites/studyassist/mytertiarystudyoptions/courses_quals/pages/enrolling-
in-a-course).
Miith abuun kɔr Duŋëlith adhil yuöp jaamaa denic ku lɔtïŋ ë Duŋëlith yïndë bë gɔr tënë këwën ba
kuen. Yin alëu ba rot dhil gäät pïny thïïn thoŋ Duŋëlïth tueŋ kaam këc yïï guɔ gɔl jaamaa, në wɛt ku ba
nyuɔth Duŋëlithdu acë piath apɛy tënë kuën kënë.
Käk kuen jaamaa anɔŋ wëu wënë tɛkic apɛy tëcit luɔi alɔŋ jaamaa ku kënë yen kuen. Tueŋ bë yïn rot
gäät pïny, yïn dhil gam käk eŋö ebɛnë kë gɔr kënë ba kuen alɔŋ wëu ye tääu-pïny, ekëdi bï yïn yen
tääu-pïïny ku ye këdi bï yïn athöör tääu-piny, ɣön nyuc ku jal ɣɔɔny käk ciɛŋ ebɛnë.
Të kɔny yïï mïïth abuun kuën baai etänë thïïn jaamaa, de Akuma wëu kuɔny ë käk piöc gam tënë
jaamaa ku yök dë Higher Education Loan Program (HELP) tënë mïïth abuun cë gam. Na cë gam, yïn
adhïl ba cië nɔŋ wëu ë piöc tääu-pïny kë käk ye lɛɛr tueŋ ku alëu ba kek dhuk ciën ke kuɔny duɔn ë cɔl
HELP loan në kuer aguiɛr atab arak tɔŋ cë wëu juëc ku ba kääny cuɔl ciën. Käk aye kuutnhïïm ɣön-wëu
në ruön tökic ku alëu bë kek la yök etanë StudyAssist (www.studyassist.gov.au).
Kuɔny mɛnh abuun pandä Thukul duɔn ku piöc luɔi akëk tueŋdu ë jam tënë kek alɔŋ kuɔny kaam kuën yïn thïïn Australia.
Yïn alëu ba yök wël kök tënë mïth abun cï bɛn bɛi kɔk yiic atɔ
www.studyinaustralia.gov.au/global/live-in-australia ku käk atɔ alɔŋ kënë:
Yuöp namba kënic 131 450
44
Wël ë lëk tënë mïïth abuun pandä Wɛpthäite
Department of Education and Training www.internationaleducation.gov.au/
Future Unlimited www.studyinaustralia.gov.au/
Immigration information www.border.gov.au/Trav/Stud
Gam ë käk ca piöc ku käŋ ŋïc tënë thukul tëdä luɔi piöc Na yïn awïc ba kuën looi tëdä piöc thïïn Australia, yen kë alëu bë piath ba kɔŋ naŋ këdun ca piöc thɛɛr
tëdä kë luɔi bëi-alɔŋtui ye gam ë akut piöc guir, jaamaa, tëdä akut käk ŋïc them ebɛnë. Kënë alëu bë
yïn kuɔny thin bïn gam kënë gɔr ba kuënic, tëdä ka dhuk thää bë gɔr në kuënic eya keyi piöc luɔi.
Te wïc yïï wël ë lëk alɔŋ gam ë käk ca piöc ku käk ŋïc luɔi, ka tïŋ Abaŋ 5, Luɔi
Wëu ë kuɔny mɛnh abuun Youth Allowance (tënë kɔc nɔŋ ruöndït ka 16 – 24) ku Austudy (tënë kök nɔŋ ruun ka 25 ku latueŋ)
aye kuɔny looi tënë kɔc ciëŋ Australia wënë mïïth abuun kuën aluöt käk cë gam ku anɔŋ kääŋ ku wëu
liik apɛy.
Ade kaam tiët aye looi tënë acieŋ yam piɛc ɣëët ebɛnë. Apaköök ku kɔc bää humanitarian entrants
aye puɔl tënë kaam tiët kënë. Të wïc yï wël ë lëk kök, ka yuöp/gäät Centrelink atɔ
www.humanservices.gov.au/customer/subjects/payments-students-and-trainees
Eya tïŋ Abaŋ 10, Kɔc-kuɔn macthok
Concession cards ë Mɛnh abun Thïïn waläya ku bëi mɛc wɛt-tɔk kök, thukul ku miith abuun thukuldït alëu bë kek gam tënë kaat ë
mɛnh abun wënë nɔŋ kënë wëu tɛkic tëwën tɛu-pïny tënë loiloi, cɔl nyuɔth käk cääth jääŋ. Thiëcë
thukuldu tëdä ka ɣään piöc alɔŋ yök kaan mɛnh abuun.
Käk akutnhom piöc ciekic Adult and Community Education (ACE) ë gam käk piöc thukulic tɔthïïn akutnhïïm baai alɔŋ cieŋ tënë
kɔc nɔŋ tɔu ruun ken nhial 15 ebɛnë. Käk ë piöc ACE aluöt aye looi kë puɔlic në thää piöc ku apuɔth
tënë kɔc nɔŋ luɔi tɛkic ebɛnë ku kuat cieŋ thääi. Kuat luɔi, thää kuën ë luoi tënë thää karou agut diääk
ye läätic, tënë läät ka dhetem agut bɛt, tëdä ke luɔi aköltɔk ebɛnë. Akölriëc käk piöc aye looi thïïn
thëëi tëdä ka looi niin karou ë thök läät.
Käk ë piöc ACE acië yïn guɔ luöi thïin ba ya raan cë piöc, ku kek alëu bïk dhöl kuën looi tënë yïn alɔŋ
thukul ku kë thiäk kë piöc luɔi. ACE eya alëu bïn yiɛk kë thiäk kë piöc käk luɔi ku credentials tëdä tiëŋ
piöu, pïïr tëdä wïc ciɛŋ.
Yuöp namba kënic 131 450
45
Käk piöc kök aye gäm waragak-accredited ku acë guïr bïk ŋiëc gam ku piöc käk luɔi, cɔl anyuɔth thïin
thuura- art, kuën compiötɛr, luɔi tejäriɛ kɔr, thok thääi kök ku akuɔr.
Technical and Further Education (TAFE) ku Vocational Education Training (VET) akutnhïïm wënë lëu
käk piöc ciekic gam ku jal akë cië gam wënë puɔl apath kë cë nɔŋ athëm looi tënë kek acïn.
Yuöp namba kënic 131 450
46
5 Luɔi
Thiin abaŋ kënë Gɔr tënë luöi
Centrelink
Gam ë käk piöc ku käŋ ŋïc
Yïïth ku tiët thïn tënë luɔi
Pial ë guöp ku lïu kërac thïïn tënë luɔi
Wëu thiöp (Suuperannuation)
Gɔr tënë luɔi De thuuk ë kɔc Australia ɣɔɔc-wei thïïn alëu bë ya kë wɛɛr apɛy kë kök. Käk ë pïïr, your käkuön piöc,
käk ŋïc ku dhöl jam Duŋëlith ku jal kuat ë luɔi yen gɔr yïn abë jɔɔr këdi bë yïn luɔi alëu ba lɔc yök. De
tɔthïïn ë luɔi aguëlic thin abaŋ tɛkic ë Australia.
De athör wël cë gɔt akölriec ye luel 'Job Vacancies' (tëdä ‘Positions Vacant’). Nyïïn luɔi lääu yïc acë
gäät pïny ɣɔɔn-laany eya. Loiloi akutnhïïm kök acë gät pïny thïïn ë Athör telepunic ku jal wɛpthait juëc
luthïn ɣɔɔn-laany kɔc luɔi la gɔr ebɛn.
Yïn alëu ba la gɔr tënë luɔi wënë lääu yïc thïïn Australia alɔŋ jobactive, tɔŋ ë Australia kë cë looi abɛc
këdït ɣɔɔnlaany në loiloi wɛpthaite, atɔ www.jobactive.gov.au/
Juër röt alëu bë dhöl yök tënë luɔi cɔl yök rot: Tïŋ Abaŋ 12, Mɛɛt jääŋ rot thïïn.
Centrelink Centrelink wëu gam aɣeer ku loiloi tënë kɔc gɔr luɔi. Yïn alëu bë gam në lɔɔm wëu ë kuɔny tëna yïn
aye kë gɔr tënë luɔi, acë käk kuën wënë cë gam thööl tëdä lɔɔm loiloi cë gam.
Centrelink Käk yuöp/gäät
Centrelink wɛpthäite www.humanservices.gov.au
wël tënë apakök, apäyɔɔŋ ku kɔc nëëm www.humanservices.gov.au/multicultural
Wël luthïn thok thääi www.humanservices.gov.au/yourlanguage
Të wïc yïï wël ë lëk thïïn thok thääi kök 131 202
Telepune kɔc gɔr luɔi 132 850
Të kɔny yïn yök luɔi, Centrelink alëu bë yïn tuɔc tënë akut loiloi ë luɔi gam (Employment Services
Provider) cimene jobactive tëdä Disability Employment Services. Na yïn acieŋ tëwën rɛɛr roor yïn alëu
bë tuɔc tënë Akutnhom Aguiɛr Jääŋ Looi (Community Development Program provider).
Yuöp namba kënic 131 450
47
jobactive jobactive ë kɔc wïc luɔi rɛk këk akut ye loiloi gam ku ye looi ë kɔc ke gam thin të mec wënë cimene
1,700 ɣään loloi ebɛne thïïn Australia. jobactive gam loiloi-kɛn kuɔny tënë kɔc wïc luɔi. Kek alui ke
akut loiloi baai alɔŋden, gäät kïï aguiɛr piöc pïny, akuma, akutnhom ku aguiɛr piäl ë guöp bë kɔc gɔr
kuɔny në yök luɔi.
Yïn alëu ba lɔɔm kuɔny bɛ piöc yök ku piöc luɔi, guir kuɔny, wëu kuɔny piöc, piöc, piöc loiloi tëdä de
New Enterprise Incentive Scheme tënë gɔr yïï kuɔny gɔl tejäriɛ yam. Help for jobseekers is aluthïïn atɔ
www.employment.gov.au/jobactive-help-job-seekers
Këdun jobactive ë gɛm abï yïn kuɔny ye ciëk guir luɔi, wënë cë guïr bë yeŋö yïn wïc bɛ looi yök ku muk
luɔi. Kënë alëu bë mɛɛt thïïn gäät athör gɔr luɔi, yök ë luɔi piöc ku yam käk ŋïɔ tëdä käk piöc.
Na yïn aye apakök tëdä humanitarian entrant, yïn alëu ba gam tënë kuat loiloi gɔl aköl ɣëët yïn. Apäkök
kok alëu bë këk gam tënë loiloi ë luɔi. Yuöp Centrelink të gɔr yïï wël ë lëk.
Të wïc yök luɔi ë kɔc wën lui ke loiloi gam, lɔr tënë www.jobactive.gov.au
Ayïï raan agam bë lööŋ ku ba luɔi thïïn Australia (mɛɛt thïïn kɔc neem tënë Australia ke athör luɔi
visas) alëu ba lui tɛɛm, wënë anɔŋic nyuɛth mïïth tïm ku rap kök thïïn bëi kök aɣeer. Harvest Labour
Services ë gɛm loiloi në dhöl jobactive.
jobactive Käk gäät/yuöp
Job Seeker Hotline 136 268
jobactive wɛpthäite www.jobactive.gov.au
jobactive wël ë lëk thïn thok thääi kök tënë Duŋëlïth www.employment.gov.au/translated-jobactive-factsheets
Kɔc Australia ë Labour Market Update Aca Athör Bɛɛr-pïny
http://employment.gov.au/australian-labour-market-update-publication
Harvest Labour Services wël ë lëk www.harvesttrail.gov.au
De loiloi buɔth röt alëu bïk kɔny eya:
Akut tëdä luɔi Telepunë Wɛpthäite
Australian Apprenticeships 13 3873 www.australianapprenticeships.gov.au
Jobguide – tënë luɔi riënythii www.education.gov.au/job-guide
Experience+ – Tënë luɔi kɔcdït 13 1764 www.employment.gov.au/job-seekers-0
MyFuture – ade wɛpthäiite gɛm wɛt gɔr luɔi
http://myfuture.edu.au
Kuɔny gɔl tëjäriɛ kɔr 13 62 68 www.employment.gov.au/self-employment-new-enterprise-incentive-scheme-neis
JobAccess – tënë kɔc luɔi nɔŋ cë bël/abël 1800 464 800 www.jobaccess.gov.au/people-with-disability
Yuöp namba kënic 131 450
48
Gam ë käk piöc ku käŋ ŋic Na yïn anɔŋ käk piöc, käk ŋïc tedä luɔi ŋic ca kɔŋ looi thïïn lɔn tëtɔk cë luɔi, yïn alëu bë käk gam wët
bïk yïn kuɔny yök luɔi thïïn Australia. Naŋ gɛm ŋïc ku käk cë piöc alëu eya bïk kuɔny luɔi piɛth aköl yïc
ku juëk luɔi duɔn aköl.
Na yïn aca guir lɔn bïn la kuen tëdä piöc luɔi thïïn Australia, yïn adhil wïc ba nɔŋ tïŋ në athëm käk ca
piöc tëdä luɔi duɔn wɛɛr baai alɔŋtui athem ku bï gam, të kɔny yïn ba käk gɔr kuën yïc thööl ë luɔi ku
gam yïï ba kënë kuenic, tëdä eya ka dhuk thäädït gɔr tënë kuën pïny.
Wël bë ke piöc raan ŋic, ka lɔɔr tënë http://internationaleducation.gov.au/services-and-
resources/pages/qualifications-recognition.aspx
Anɔŋ dhöl juëc luthïn tëwën yen käk ŋïc ku käk ca piöc thɛm thïïn ku gam këk:
Gam ë kuën/piöc tueŋ Recognition of Prior Learning (RPL) ë dhöl wënë athëm looi ku gam dë ŋïëc ku käk ca piöc ebɛnë cë
raan kek piöc cielic thukulic, piöc luɔi, luɔi ku käk ŋïc pïïr. Yen alëu bë yïn gam kënë ŋïc ebɛnë tëda ka
bak piöc ë Australia.
RPL them aye looi ë kɔc Australia ca Registered Training Organisations (RTOs). RTOs ku anɔŋic thukul-
dït cimene (jaamaat) gɛm ku thukul kɔc piöc ku akutnhim loiloi piöc, wënë lëu bë ya akuma tëdä kë
kɔc kök arötden.
Yin alëu bë gam tënë RPL të na yïn anɔŋ:
Kënë ca piöc baai alɔŋtui.
Waragak thukul la cök.
Kënë ë luɔidu thɛɛr ku käk ca yök eluɔi yïn dɔm wëu tëdä kë luɔi abɛc, käk cë ŋïc
pïïric tëdä luɔi akutnhom baai.
Kɔc ë Australia cë piöc wënë lui tënë tëdä alɔŋ luɔi ë RTO alëu bë athëm ye RPL luɔi ebɛne. De raan
athëm looi alëu bë dai yïn kë yïï looi käk gɔr ku anɔŋ bë jam kek yïn alɔŋ käkun ca piöc. Kek eya abï
këdun ca nyuɔth thööŋ, käk ŋïc ku käk ca piöc (nɔŋic thukul ku luɔi ca looi) alɔŋ käk piöc kɔc ë
Australia la cök. Australia naŋ kääŋ cë gam në piöc luɔi keya piööc kënë tëdä tɛktɛk abï gam ë RTOs
ebɛnë.
De raan athëm luɔi abï yïn yök yeŋö wïc ba la nyuɔth yïn tënë gam– cɔl nyuɔth, athör abäk ë këdun ca
piöc tëdä kë cäädä käk ca piöc, rïn kɔc cë lui kek yïn, warakak luɔi teet ku käk luɔi
Arak tɔk cïn nɔŋ ŋïɛc akutnhom nhiar piöc gam, yïn dhil yuöp/gäät tënë akutnhom bak la jam alɔŋ RPL
duɔn ba kuany ku ayï wëu wënë lëu bë wïc thïïn athëm yïc ku gam ë käkun ca piöc ku käk ŋic ebɛnë.
Ade wëu bë ya cäk aköl tënë RPL athëm.
Yïn alëu ba yök käk yuöp/gäät ku ɣään ë RTOs alɔŋ dë wɛpthäit buɔth cökë:
Yuöp namba kënic 131 450
49
MySkills – www.myskills.gov.au – të yök yïï thukul ku käk piöc (VET) wënë lëu bë kek yök thïïn baai alɔŋ cieŋ.
MyFuture – www.myfuture.edu.au – të gɔr yïï käk yuöp/gäät ë kɔc Australia RTOs ebɛnë, nɔŋic jaamaat, ku eya wël ë lëk latueŋ alɔŋ RPL në luɔi waragak.
Bäny Athëm Käk ŋïc në piöcic Bäny athëm käk ŋïc piöc yïc aye athëm looi ku luɔi thɛm bë tïŋ lɔndï kë apaköök anɔŋ dë käk piöc ŋïc
ku ŋïc luɔi wënë bï yen cɔl lui në dhöl Australian standards thïin tëtɔŋ luɔi ŋic tëdä teŋïc cë piöc. Kaam
loiloi käk aye gam luɔi tënë apaköök, bäny juëc eya agɛm tïëŋ athëm ku luɔikë them tënë käk kök ye
looi, wënë alëu bë yïn kuɔny:
Yök ë Australian Qualification Framework kënë ca piöc. Yök athör luɔi ku gäät rot piny thïïn tëtɔŋ eloi apiath. gam waragak akut ŋïc luɔi.
Anɔŋ bäny akutnhïïm ka 37 thïin Australia kë käk ye looi yenhde tënë luɔi käk piöc baai alɔŋtui, käk cë
piöc ku ŋiɛc thïin tëtɔŋ luɔi ŋïc. Të wïc yïï ba yök lɔn nadï këdun looi tëdä kënë ŋïc ye kuum luɔi ë
akutnhom, tïŋ de rin kɔc akuma atɔ www.border.gov.au/Trav/Work/Work/Skills-assessment-and-
assessing-authorities
Gam Tëjariɛ Australia – gɛm käk piöc Trades Recognition Australia (TRA) ë akut luɔi tɛjäriɛ luthïïn de Akuma ye kɔc Australia Department of
Education and Training. Yen ë akut käk piöc them tënë abaŋ thööŋ kë 130 tëët ku raan tɛjäriɛ luöi
tëtɔŋ dë Australian Department of Immigration and Border Protection (DIBP). TRA ë luɔi namba ë käk
piöc tɛkic luɔi athëm, wënë nɔŋ kääŋ guëlic ye luɔi ë raan gɔr ku kuerdɛn köök wïc bë yök.
De TRA Trades Recognition Service ku de TRA Optional Skills Assessment Service ye gäm käk piöc tënë
luɔi ku athör luɔi. Registered Training Organisations (RTOs) luɔi ë TRA gam bë loiloi käk lɔɔr në
Australia ebɛnë. Ciën luɔi athëm, käkun ca piöc alëu bë gam kë kënë piöc, ye Offshore Technical Skills
Record tëdä waragak ë yök wënë gɔr yïn ba piöc däŋ ban la looi bɛ dhöl ye luɔi ë kɔc Australia aloi
tëdä yök athör-kuɛth.
Të gɔr yïï käk piöc TRA ya them looi ë kë piath tënë yïn, lɔɔr tënë TRA Pathfinder atɔ
www.tradesrecognitionaustralia.gov.au/PathFinder/Pages/default.aspx
Yïn alëu eya anhiar ba la cɛɛth TradeSET, luɔi abɛc kuɔny tënë yïn ba kedä täkic abɛc lɔn adë ba athem
käk piöc looi atɔ www.tradeset.com.au
Trade Recognition Australia Käk yuöp/gäät
Telepun (Aɣeer Australia) +61 2 6240 8778 Aköltɔk agut Aköldhiëc, 10.00 nh agut 12.00 th ku 1.00 th agut 5.00 th AEST, ku aköl ë jääŋ lööŋ alïu thïïn (GMT +10 hours)
Telepun (alɔŋthïn Australia) 1300 360 992 Thɛɛ luɔi cïmene nhial
Imeel [email protected]
Yuöp namba kënic 131 450
50
Trade Recognition Australia Käk yuöp/gäät
TRA Wɛpthäite www.tradesrecognitionaustralia.gov.au
Gäm Käk piöc jaamaat Overseas Qualification Units – luthin Bëi Australia yïc cimene walaya ebɛnë ku bëi mɛc wɛɛttök
ebɛnë– gam ë käk ca piöc bëi alɔŋtui tënë ayï kuat luɔi (acië tënë käk piath kuen, köök, tëdä käk luɔi
wïcke). OQUs gam luɔi abɛc wënë thööŋ käk cä piöc kë käk kɔc Australia piöc, tënë luɔi yïï de
Australian Qualification Framework.
De Department of Education and Training (DET) gam kuat wël ë lëk ku wɛɛt alɔŋ thööŋ ë käk piöc ë bëi alɔŋtui. Tïŋ kë OQU luthin walaya dunic tëdä kë pan mɛc wɛttɔk tueŋ kaam këc yïï yuöp tënë DET. De OQU abï yïn tuɔc tënë DET tëdë këwën wïc apɛy.
Akutnhom Wɛpthäite
Department of Education and Training
http://internationaleducation.gov.au/Services-And-Resources/services-for-individuals/Pages/Services-for-individuals.aspx
State and territory Overseas Qualification Units
http://internationaleducation.gov.au/services-and-resources/pages/qualifications-recognition.aspx
Kɔc cë piöc ke piöc bëi alɔŋtui wënë wïc bë la kuen bë käkɛn cë piöc gam alëu bë gam në kuɔny wëu
tënë piöc r. Yuöp FEE-HELP namba kënë 1800 020 108 tëdä lɔɔɔr tënë
http://studyassist.gov.au/sites/StudyAssist/HELPpayingMyFees/FEE-HELP
Yïïth ku tiët thïïn të luɔi Raan lui ebɛnë thïïn Australia ë nɛŋ yïïth ku tiët tënë luɔi.
Kënë acï määtic dɔm wëu thööŋ röt, kaam lööŋ kɔr, jäl tuany ku ye naŋ yök kuɔny ci rot tiɛŋke yïn në
gäm tëdä gaam kaam luɔidu.
De Fair Work Ombudsman gɛm wɛt abɛc ku wël ë lëk alɔŋ lööŋ ë luɔi tënë akutnhïïm loiloi gam atɔ
www.fairwork.gov.au, ku acï looi thin thok thääi kök tënë Duŋëlith.
Dɔm wëu thööŋ Kɔc cë luɔi ebɛnë thïïn Australia aye dɔm wëu thööŋ röt. De wëu alui tëcït ye walaya duɔn luthiin tëdä
pan mɛc wɛttök wënë luoi yïn thin, dïtdu, tëwën ye wëu gam thïïn, ku dë wël ë luɔi ca gam.
Akut cï yïn luöi abï yïï adöm aköl ku acï wëu tekic tënë wëu döm yïn ebɛnë (ye tënë atab arot ku wëu
dhiöp-superannuation) ka këc gam yïn. Thiëcë akutdun cï luöi bë wëu bë nyai teet apiath tënë yïn
tëwën gɔl yïn luɔi. Yïn alëu ba wëu bë ya nyai guïr tënë wëukuɔn ë döm yïn.
Yïn eya dhïl bïn agäm athör ë wëu dam aɣer thin aköl tɔŋ luɔi ë aköl döm.
Yuöp namba kënic 131 450
51
Kärïlic ë luöi Kɔc ë luɔi ebɛn thïin Australia aye nɔŋ wël lïïk ë alɔŋ luɔi. Käk anɔŋic thɛɛr luɔi, döm wëu ë thää cë röt
juak thïïn, lööŋ, jääl tuany ku nïïn-la lööŋ/keny.
Yiith tënë raan kɔɔc nyïïn në kɔc luɔi Kɔc luɔi ebɛnë thïïin Australia anɔŋ yïc bïk laa ku de raan kek nyuɔth ë akut tëjäriɛ. Akutnhom tëjäriɛ
aye kɔckɛn gäm wɛt alɔŋ wëu ë dök, käk gɔr luɔi yïc ku yïïth tënë luɔi. Kek akɔny alɔŋ käk jɔɔr tënë luɔi
ku jiɛmkë tënë akutnhiim loloi gam alɔŋ döm wëu tënë kɔckɛn ku kärïl ye lui kɔckë.
Yïn acïë luel tënë akutnhom cë yïn luöi lɔn yïn raan akutnhöm tëjäriɛ kuɔny. Akut luɔi gam adhil bë cië
cop-wei rïn yïn raan dɛn.
Na yïn awïc barot maat akutnhom luɔi ku acië ŋïc akutnhom luɔi nɛn yen bï rot maat thïï, yïn älëu ba yuöp Akutnhiim Kɔc ustralia www.australianunions.com.au Australian Unions ë ba raan ku luɔi wɛɛt looi kutnhom luɔi Australian Council of Trade Unions. Yen alëu bë kuɔny të na yïn anɔŋ kë bë thiëcë alɔŋ yiithku tëdäŋ kääŋku alɔŋ luoi.
Tiët alɔŋ tiɛl Yïn abï tiët alɔŋ tiɛl ku ‘luɔi jai’ tënë luɔi në wɛt kë cït kuat raan, yath, mɔc/tïk, liëc, käk nhiɛɛr diäär kë
röör, abël tëdä ba ya raan akutnhom ë tëjäriɛ.
‘Luɔi jaid’ ë këwën cë raan nɛŋ:
kuëc ë luɔi
Cuɔp wei tënë luɔi
kuëc käk piöc luthïïn
Kuëc cot-nhial tëdä
Ka thɛɛny tënë luɔi kɔr nhiaar amääth tëdä käk ë lui.
Të wic yïï wël ë lëk alɔŋ lööŋ tiɛl, tïŋ www.humanrights.gov.au/employers/good-practice-good-
business-factsheets/quick-guide-australian-discrimination-laws
Të luoi bälaak, lɔɔr tënë www.humanrights.gov.au/complaints/complaint-guides/what-you-can-
complain-about/complaints-about-discrimination-employment
Yïïth kök ë luɔi Akut duɔn cë luöi alëu bë yïn cië loi ke maan yïï tëdä cɔp yïn rïn yïn acï thiëcë tëdä ŋany balak alɔŋ
duɔn luɔi (tëdun akut cë luöi tëdä kë bëny la cök) tëdä kë rïn yïn agɔr yïïthku juäk.
Wël ë lëk kök Na yïn acië ŋïc lɔn yïn aye lɔɔm de dɔm piath, käk gɔr ku yïïth tënë luɔi, tëdä kë looi bälak alɔŋ akut
luɔi dun, yïn alëu ba yök wël ë lëk atɔ:
Yuöp namba kënic 131 450
52
Akutnhïïm baai Telepunë Wɛpthäite
Fair Work Ombudsman (Thok thääi kök tënë Duŋëlïth)
13 1394 www.fairwork.gov.au/contact-us/language-help
Fair Work Ombudsman të apäköök ku kɔc muɔk athör visa
www.fairwork.gov.au/find-help-for/visa-holders-and-migrants
Australian Unions 1300 486 466 www.australianunions.com.au/
Fair Work Commission 1300 799 675 www.fwa.gov.au/
AKuma Ë Kɔc ustralia www.australia.gov.au/information-and-services/jobs-and-workplace/working-conditions
Department of Immigration and Border Protection
www.border.gov.au/Trav/Work/Work/workplace-rights
Pial ë guöp ku pial ë kɛrac thïïn tënë luɔi Yïn anɔŋ yïc ba lui thin keyi piɔl ku tënë luɔi piath. Kɔc cë luöi adhil buɔth pial ku dhöl pial.
Na yïn acï nɔŋ tëtɔk tënë luɔi, yïn alëu bë naŋ wëu acut tënë kɔc luɔi.
Walaya ebɛnë ku bëi mɛc wɛttɔk nɔŋ käk tueŋ ye looi tënë Work Health and Safety (WHS) lööŋ
(eya cɔl Occupational Health and Safety). Lööŋ käk cë guir aɣer loiloi ë akutnhïïm luɔi gam wënë
akuma ku käk yenhde ë looi tënë pial në luɔi yic ku pial ë guöp.
Na yïn ayök tëdun luɔi ë acië pial, ka yuöp raan gaanun tëdä de pial ku cïn kërac nyucth tëdun luɔi
(të na nɔŋ ayï). Yïn alëu eya awïc ba yuöp tëdun akut tɛjäriɛ.
Walaya ku cïën kërac tënë lööŋ Pan mɛc wɛttɔk akïï:
Baai Pial ku Lööŋ Cïën Kërac Telepune Wɛpthäite
ACT WorkSafe ACT 02 6207 3000 www.worksafety.act.gov.au
NSW WorkCover NSW 13 1050 www.workcover.nsw.gov.au
NT NT WorkSafe 1800 019 115 www.worksafe.nt.gov.au
Qld WorkCover Queensland 1300 362 128 www.worksafe.qld.gov.au
SA SafeWork SA 1300 365 255 www.safework.sa.gov.au
Tas. WorkSafe Tasmania 1300 366 322 www.worksafe.tas.gov.au
Vic. WorkSafe Victoria 1800 136 089 www.worksafe.vic.gov.au
WA WorkSafe Western Australia 1300 307 877 www.worksafe.wa.gov.au
National Comcare 1300 366 979 www.comcare.gov.au
National Safe Work Australia 1300 551 832
www.safeworkaustralia.gov.au/sites/swa/about/publications/pages/working-safely-in-australia-information-sheet
Yuöp namba kënic 131 450
53
Akutnhiim kök luɔi, cimene wëc ku miɔc ku maany-lïïr, anɔŋ gaanun pial tɛkic. Të gɔr yïï rin kɔc wën
käŋ biɔɔth cök, anɔŋic lööŋ wëu ë cuöl, lɔɔr tënë
www.safeworkaustralia.gov.au/sites/swa/about/who-we-work-with/regulators/pages/whs-
regulators
Wëu dhiöp -Superannuation Wëu dhiöp-Superannuation ye dhöl ë wëu tääu tëdun muɔl nëdït. Yïn ku/tëdä akutnhom cë luöi alëu
bë wëu dhiöp tääu-pïny, wënë yïn alëu ba yök tëwën yïn abï ya thiɛɛr-dhetem.
Thïin käk loiloi, akut cë luoi ë gɔr ë lööŋ në dɔm wëu tënë dhoŋuan ë buɔtic tënë wëu ye dɔm në
superannuation fund ë kuanydu. Yïn alëu bë wëu juak thïïn maat ye wëu dhiöp. Të yök lɔn raan cï luöi
ë wëu dam aɣer ba yïïth ë wëu, tïŋ wek këdun superannuation fund.
Na yïn alui tënë yïn arotdu, yïn adhïl wëu dhiöp tääu tënë superannuation këdun maac.
Të wïc yïï wël ë lëk kök:
Wël ë lëk Superannuation Telepune Wɛpthäite
Australian Taxation Office 13 1020 www.ato.gov.au/super
Australian Securities and Investments Commission
1300 300 630 www.moneysmart.gov.au/superannuation-and-retirement
Yuöp namba kënic 131 450
54
6 Lööŋ kë kɔc ë Australia
Thïn abaŋ kënë Rään abɛn tɔ Ɣöthtralia aye ŋɔɔth bik lööŋ ke Ɣöthtralia abɛn theek Ka kɔɔk wën ye keek gam ne bɛi
kɔɔk aye löŋ pëën ne Ɣöthtralia ku tekd ke leu bï yök thin awuɔc dit.
Ba ke ŋic lööŋ ke Ɣöthtralia abï yïn kon ba pir cɔk piny në yen akutnhom k c baai Ɣöthtralia ku abë in
kon ba rɔt riic ba cuɔk nɔŋ ka ril ök.
Laŋ guöp awuɔc apɛydït kɔc jöör
Lui käk rïɛl arɛɛtic
Mɛk pïny ë käk kuat ror kekë diäär
Run ye lööŋ kek gam bïn ke thut
Yïith kë mïïth
Tiɛt ë meth
Thiëk ye looi në riɛl kɔcc ye mïïth
Yïïth ku käk pial guop tëdä dhiëth tënë diäär
Dhaŋ ku muk pɛɛl
Läai ku tiët lääi
Määth tap, dëkdëk ë mäu ku wal rac cit baŋë
Pëën bïï lääi ku tïm
Lööŋ kök
Kuɔny de käk ë lööŋ në lukic
Laŋ guöp awuɔc dit kɔc jöör Awuɔc e kuat etë ye kɔc rot muk thin kä kak ye luɔi wën ci wic löŋ ku tekd k kë leu bï ök thin ëë ëët
awuɔc.
Awuɔc kɔɔk raac areet anɔŋic nak e raan, mëk piny, mëk piny e kak kuat bal röör kek diar, luɔi kaŋ riɛl
tënë kɔc ka kak e ciɛŋ, ruɔm e kɔc muk ka e löŋ pëën ka cuër tɔc keek mith ka kɔc riɛnythii keek kec
run e loŋ gam kuɛth raac, ba muk ku lu ië në wɛl e loŋ pëën ku ruen Yen awuɔc dit areetic to riöp yin
(gɛm wëu tënë ) kä ba them be ariöp gam tënë rään mätab, cimɛn mackuel de apuruk.
Ba muk kak tɔŋ kecin ruktha citmɛn dhaŋ ënë a a a ë loŋ pëën ne Ɣöthtralia Në bɛɛi juac mac në wët
tok ku bɛɛi juac mac në loŋ bɛny muɔk kak tɔŋ leu bik dit bik a kɔɔk rial ne jaŋic citmɛn pal aci pëën në
jaŋic
Te nɔŋ yen kerac ci rɔt tɛm tënë yïn ka rään d t ne ke rilic thiɔkic, cɔl 000 ku thiec ne “Apuruk -Police”.
Tïŋ Abaŋ 2, Yök kuɔny.
Të nɔŋ in awuɔc tiŋ ka yin lek dɛt tekdä ka bi apuruk kony bïk kë dhuk ye nhom yök kä bä awuɔc
gël ke yin gor ba rɔm Kɔc yë awuɔc cɔk kaac, yïn adhïl lïïm ba yuöp Crime Stoppers atɔ
www.crimestoppers.com.au tëdä yuöp 1800 333 000. Yïn acië gɔr ba yïï riɛnku gam e.
Yuöp namba kënic 131 450
55
Lui käk riɛl arëëtic Loiloi wac at tënë kony dë rään ci jöör cin gu p awu c ëë ka luɔi kaŋ riɛl, matic keek luɔi kaŋ riɛl ne yen
baai (Luɔi kaŋ riɛl baai) Kɔc kɔɔk ayë röör ku diar kony, ku kɔc ɣööt ken thok në rin bik kak cï thany ne
kë gup wënkek akuɔny gam tënë lui kak baai kä kɔc mac thok kak riɛl dit juir.
Lui kaŋ riɛl ne yën baai yic ku ne thiekic aye ŋic ke e kënë baai k lui kaŋ riɛl tënë kɔc mac thok.
Mɛk piny e käk kuat bal ror kekë diäär Mɛk piny e kak kuat bal röör kek diäär kä lui kaŋ riɛl e kuat të yë kɔc röt muk thin tënë kak kuat bal
röör kek diäär yë kak kuat pinynhom wën cï wic kä loi rɔt ke këc gam Yen matic ke rɛɛc puɔu kak kuat
bal röör kek diäär, Mɛk piny e kak kuat bal ror kekë diäär, aŋ u p e meth tënë kak kuat bal ror kekë
diar ku ru m nya. Lui riɛl e kak kuat bal ror kekë diäär e yaŋ guöp de riɛl ke wën tekdä ke luɔi riɛl ciin
leu bë rɔt liam thin, ŋun kä dɔm riɛl.
guut, decdec tëdä yiɛk tëtök tënë raan ë kɔc macthok tëdä raan nhiɛɛr wek röt
Nyai wëu yïc tënë raan tɔŋ kɔc macthok tëdä ke tik
gël tïk tënë rɔɔm ke määthke ku kɔc macthok
Lɛɛt akölriec tëdä guöt wëlic
Mïïth riäc tëdä kë lääi.
Tɔc ka ruöm wek tik ë luɔi guëc tënë raan dɛt ku akëc gam. Guëc ruɔm anɔŋic:
thɛɛny raan bë nɛŋ lɔɔm tëdä keyï looi käk guëc
thɛɛny raan bë dai käk guëc röt
Naŋ guëc tëdä looi guëc wek meth.
Thïïn Australia, yen ë awuɔc tënë lööŋ ba guëc ruɔk looi tënë ayï raan. Raan wënë cë guëc ka ruöm
looi alëu bë la mac, të cok yen alɔn aye mɔc tëdä kë tik. Guëc ruɔm kaam kɔc nɛŋ ruäi, thiëëk tëdä kɔc
macthok eya ë awuɔc tënë gaanun.
Diäär anɔŋ yïïth thööŋ këk röör. Lööŋ Australia aye diäär ku röör thööŋ nhiim në luɔi. Ayï raan anɔŋ
yic ku bë rɛɛr të cïnic tɔŋ baai, thin kë ruän miɛt piɔu ku akutnhom baai. Diäär acië nɔŋ gam bë kek
akuc looi arac tëdä yök tëtɔk.
Na yïn tëdä kë raan wënë yen ŋic yin kërac, telepune 000 ku thiëcë tënë “Police”. Bolïth thïin
Australia aye pial wëi ku alëu bë gam.
De Family Safety Pack yïn kuɔny ba yiithku dɛɛtic ku tënɔ bë yïn kuɔny wïc la yök. Anɔŋ luɔi wɛɛt në
ciɛŋ ë yök yin guöp thïïn Australia ku yen ë gam bë kek thiëcë tënë kuɔny. De duut ë kë luthïïn në kuat
ë thok thääi cë geeric atɔ www.dss.gov.au/family-safety-pack
1800 RESPECT gam abec, wël ŋɛk luel telepunic ku wɛɛt ɣɔɔnlaany ku wël ë lëk. Kɔc wɛɛt abi pïŋ tënë
yïn, ku abi wël cë thiëcë bɛɛr nhïïm ku alëu bë yïn tuɔc tënë loiloi akuɔny kök luthiin baai alɔŋdun.
Yuöp 1800 737 732 tëdä lɔɔr tënë www.1800respect.org.au
Yuöp namba kënic 131 450
56
MensLine ë luɔi wɛɛt wënë röör kuɔny bïk kɔc macthok den tïŋ apiath ku ruäi riɛlic cë määtic käk ë tɔŋ
baai. Pune 1300 789 978 tëdä lɔɔr tënë www.mensline.org.au
Na yïn awic agamlööŋ/athook, yuöp dë Kɔc luɔi wɛric ku duwër (TIS National) tënë abec namba kënë
131 450. TIS National acië wɛɛt gam ku bë yïn kuɔny tënë jam wek loiloi kök.
Baai Luɔi Tɔŋ Kɔc macthok Telepune
Baai Domestic Violence and Sexual Assault – 24 Thɛɛ Kuɔny Laany Tëdä www.1800respect.org.au
1800 200 526 tëdäŋ 1800 737 732
Baai Child Abuse Prevention Service – 24 Thɛɛ Kuɔny Laany Tëdä www.childabuseprevention.com.au/reporting-abuse.html
1800 688 009
Baai Mensline Australia – 24 Thɛɛ Kuɔny Laany www.mensline.org.au
1300 789 978
Baai Men’s Referral Service http://mrs.org.au
1300 766 491
ACT Domestic Violence Crisis Line http://dvcs.org.au
02 6280 0900
NSW Domestic Violence Advocacy Service – Sydney Advice Line www.wlsnsw.org.au/legal-services/domestic-violence-legal-service
02 8745 6999
Domestic Violence Advocacy Service – Yuöp Abec aɣer Sydney 1800 810 784
Community Services Domestic Violence Line www.community.nsw.gov.au/parents,-carers-and-families/domestic-and-family-violence/domestic-violence-line
1800 656 463
NT Crisis Line www.ncsmc.org.au/wsas/resources/res_nt.htm
1800 019 116
Domestic Violence Counselling Service www.dawnhouse.org.au/domestic-violence-counselling-service
08 8945 6200
Qld Women’s Help Line www.dvconnect.org/womensline
1800 811 811
Men’s Help Line www.dvconnect.org/mensline/
1800 600 636
SA Domestic Violence Crisis Services www.sa.gov.au/topics/emergencies-and-safety/safety-at-home-and-in-the-community/domestic-violence
1300 782 200
Domestic Violence Help Line www.1800respect.org.au/common-questions/who-can-i-talk-to-about-domestic-family-violence-or-sexual-assault/south-australia-counselling-services/
1800 800 098
Tas. Family Violence www.dpac.tas.gov.au/safehomessafefamilies
1800 633 937
Yuöp namba kënic 131 450
57
Baai Luɔi Tɔŋ Kɔc macthok Telepune
Response and Referral – Wɛɛt ku Luɔi Kuɔny www.dhhs.tas.gov.au/service_information/children_and_families/family_violence_counselling_and_support_service
1800 608 122
Vic. Eastern Domestic Violence Service Aköltɔk agut Aköldhiëc, 9nh agut 5th http://edvos.org.au/what-we-do
03 9322 3555
Immigrant Women’s Domestic Violence Service www.iwss.org.au
1800 755 988
Immigrant Women’s Domestic Violence Service Aköltɔk agut Aköldhiëc, 9nh agut 5th
03 9898 3145
Jiëëmnhom ku kuɔɔny www.safesteps.org.au
1800 015 188
Men’s Referral Service, Richmond, Yuöp abec thïïn Vic. http://mrs.org.au/about
1800 065 973
Men’s Referral Service, Richmond, Aköltɔk agut Aköldhiëc, 9nh agut 5th
03 9428 2899
WA Women’s Domestic Violence Crisis Service www.dcp.wa.gov.au/CrisisAndEmergency/Pages/Women%27s-Domestic-Violence-Helpline.aspx
1800 007 339
Women’s Domestic Violence Crisis Service Yuöp tënë aɣer Perth
08 9223 1188
Men’s Domestic Violence Helpline www.dcp.wa.gov.au/CrisisAndEmergency/Pages/Men%27s-Domestic-Violence-Helpline.aspx
1800 000 599
Yïn alëu ba wïc kuɔny lööŋ tënë kë thör tëdä käk tɔŋ kɔc macthok. Të gɔr yïï wël ë lëk tïŋ de thök ë
abaŋ kënë.
Run e lööŋ keek gam bïn ke Thut Yen run e lööŋ gam aye run e lööŋ ŋic up kekë ye yiith ku ne rin bi wët jal matic ba jal lui kak bal
keek raan dɔ.
Në bɛɛi juac mac në wët tok ku bɛɛi juac mac në lööŋ bɛny yen run dhieth keek e lööŋ gam ayë run kë
dhieth ka 16 tënë keek kedhia roor ku diäär, Në kuat dhol abɛn në South Australia ku Tasmania yen
aye run 17 ke dhieth.
Ne kajuac ic, ayë lööŋ pëën ba tɔc keek rään dɔ kor kec run e lööŋ gam cuɔp cɔk ayen ci keek yen cïk
rɛɛc k cik gam ku aleu bë naŋ awuoc dit rac tënë run dhoŋ keek lööŋ kak Keek ë loŋ kë aye kɔc ye
riɛnythii gël bë kepuɔth cï yok tënë kak kuat bal röör kek diäär.
Yin aleu ba kajuac yök në rin yen run kedhieth e loŋ gam ne jam tënë akim, gor ba lɔɣön wal kak pial
guɔp ke kak kuat bal röör kek diar kä ɣön wal ajuiɛr kɔc ɣot thok tënë kak dhieth White Pages.
Yuöp namba kënic 131 450
58
Yiith ke mïth Ɣöthtralia anɔŋ luɔi ril de gël yen yiith kak manh rään de mith.
Mith aye ël ne loŋ tënë lui kaŋ ne kɔc cin në riɛl, kak kuat bal röör kek diäär, ku lɛɛt guɔp pelwei ku lui
kaŋ riɛl, tënë keek abɛn në baai ku në thukulic Ajuɛr ci nyiɛc takic thoŋ kɔc puɔth abë dhil luɔi tënë tiɛt
apuɔth ku nyiɛc
Muɔk meth apuɔth Wëët mith në kɔc cïïn cimen mɛŋ ka kuat ka mit in puɔu ba loi aye jai, ku të yën
kerac dit bɛi, ka yë pëën në akuma.
Kɔc kɔɔk ne Ɣöthtralia, cimën akiim ku depioc, aye ke wic bik a luel tënë ban tiɛt meth kɔu në pan dit
mac ne wët tok ku pan mac loŋ të nɔŋ yën kë dier keek ne rin eke bë meth nɔk.
Tiɛt e meth Të nɔŋ yën ke bë nɛk kä kecit kë bë meth nɔk kä rään ye riɛnythii, ke loiloi ke tiɛt meth kɔu tekd ka bë
röt mat thin bïk nyic apuɔth lɔn cïn yen kerac ku pial den. Të yë yin kä yën ya raan däŋ yënë nyic wic
kuɔny të cïn yiëny Luɔi kak riɛldit kä cï yiën kuɔc loi, kë yin abi apuruk dhil gor bak rɔm kä yën ya manh
gor luɔi e kuɔny.
Të gɔr yïï wël ë lëk kök:
Baai Akutnhïïm tiët ë meth ku Wɛpthäitë Telepune Thɛɛ ka 24 ë luɔi
National Child Abuse Prevention Services www.childabuseprevention.com.au/reporting-abuse.html
1800 688 009
ACT ACT Government Community Services www.communityservices.act.gov.au/ocyfs
1300 556 729
NSW Community Services Helpline www.community.nsw.gov.au/preventing-child-abuse-and-neglect
132 111
NT Department of Children and Families https://nt.gov.au/law/crime/report-child-abuse
1800 700 250
Qld Department of Communities, Child Safety and Disability Services www.communities.qld.gov.au/childsafety/child-safety-services
1800 811 810
SA Department for Education and Child Development www.families.sa.gov.au/pages/protectingchildren/HowToNotify
131 478
Tas. Department of Health and Human Services Hotline www.dhhs.tas.gov.au/children/child_protection_services
1300 737 639
Vic. Department of Human Services – Child Protection www.dhs.vic.gov.au/for-individuals/children,-families-and-young-people/child-protection
131 278
WA Department for Child Protection and Family Support www.dcp.wa.gov.au/pages/home.aspx
1800 199 008
Yuöp namba kënic 131 450
59
Thiëk ye loi në riɛl kɔc yë mith Ayïï raan thïïn Australia ë kë nɔŋ yïc bë kuany lɔn thiɛɛk kek. Thɛɛny raan bë thiak ë awuɔc thïïn
Australia. Thɛɛny thïëkic ë tëwën raan thiak ka këc thiëcë ku acë gam rin këk acï riäc, ruëny.
Acïn raan ë puɔl bë këdäŋ luel nyïc, thɛɛny raan tënë bɛn thiëk yök. Yen aciën kë tɔthïn eŋö yänh
theek raan tëdä ke than ba bei eŋö yic, ye mɔc ku aye tïk tëdäŋ käk mɔc kek diäär tëdä këdi yen
dït kek.
Yen ë kuc eya ba lɔɔm tëdä tuɔc raan tënë pandä në wɛt ë thɛɛny kek thïrk, tëdä naŋ raandä bë kënë
guir.
Mith kor kec 16 guɔ döt ne run ken ke dit acë yë puɔl bï kë thiak. Mith tɔ kam run kä 16 ku 18 në run
kɛn dit aleu bïk röt thiak të ci kɔc dhiëth keek ye gam yetok ku te cï bany ɣön lu k ë am ne Ɣöthtralia
Guir thiëŋ eröt aye gam në lööŋ thïïn Australia. Akutnhiim këdhië adhïl bïk gam kaamkën.
Të wïc piöc käjuëc alɔŋ Thɛɛny thiëkic ku ekëdi bë yïn rot tiët thin ku kɔc kök wën gɔr kuɔny, lɔɔr tënë
www.ag.gov.au/forcedmarriage
De Family Safety Pack (www.dss.gov.au/family-safety-pack) anɔŋic yïïth alɔŋ thɛɛny ku lac thiëk.
Na yïn aye taak lɔn raan acï lathïn, tëdä ka atɔ në riöc ë, thɛɛny thiëkic, yuöp de Australian Federal
Police atɔ namba 131 237.
De akutnhiim buɔth röt käk alëu eya bïk kɔny:
Baai Akutnhom ku Wɛpthäit Telepunë
National National Sexual Assault, Domestic and Family Violence Counselling Service www.1800respect.org.au
1800 737 732
National Family Law Information www.familycourt.gov.au/wps/wcm/connect/fcoaweb/family-law-matters/getting-help/migrants-refugees-language-support
1300 352 000
Narional / NSW
Anti-Slavery Australia www.antislavery.org.au
02 9514 9662
National / NSW
My Blue Sky www.mybluesky.org.au
02 9515 8815 tëdäŋ 0481 070 844 (SMS)
Vic. Australian Muslim Women’s Centre for Human Rights www.ausmuslimwomenscentre.org.au
03 9481 3000
Yuöp namba kënic 131 450
60
Yiith ku käk pial guɔp tëdë dhieth tënë Diäär Yen cieŋ e rɔt loi në dhöl ënë diäär cuel ka ŋot (Female Genital Mutilation or Cutting (FGM/C)) aye löŋ
pëën në Ɣothraliya, kä kuat kɔɔk wën ye të cï cak tik në baŋ dhieth war ku aye loi në rin kak pial guɔp
aye löŋ pëën në baŋ Ɣothtralia.
FGM/C nɔŋic ayï dhöl wënë mɛɛt nyiɛi abak tëdä kë nyiɛi acïn ë mur tik aɣer abɛn, tedä ka loi tëtök
tënë käk yic tïk, wënë ye looi ka cië tuany.
Yen ë kuc gaanun eya ba lɔɔm tëdä tuɔc raan tënë pandä bë la nɛŋ FGM/C kë looi alɔŋ raan kënë,
tëdäŋ ka nɔŋ raandä guïr ye kënë.
FGM/C alëu ba naŋ kërac ku yök kë bë cieŋ thïïn aluot. Diäär ku nyïïr acë ɣëët thïïn Australia alëu bïk
naŋ käk jɔɔr alɔŋ pial ë guöp denic në wɛt kënë cë looi kek guöp.
De luɔi raan ŋïc käkë tɔu piny alëu bïk kɔny:
Baai Luɔi Yïïth Dhiëëth Tïk Telepunë
National National Education Toolkit for FGM/C in Australia www.netfa.com.au
ACT Sexual Health and Family Planning www.shfpact.org.au
02 6247 3077
Women’s Health Service www.health.act.gov.au/our-services/women-youth-and-children/womens-health-service
02 6205 1078
NSW Women’s Information and Referral Service www.women.nsw.gov.au
1800 817 227
Education Program on FGM http://www.dhi.health.nsw.gov.au/NSW-Education-Program-on-Female-Genital-Mutilation/NSW-Education-Program-on-Female-Genital-Mutilation/default.aspx
02 9840 3877
NT
Sexual Assault Referral Centre www.health.nt.gov.au/sexual_assault_services Darwin Alice Springs
08 8922 6472 08 8955 4500
Family Planning Welfare Association www.fpwnt.com.au
08 8948 0144
Qld
Family Planning Queensland (True) www.fpq.com.au tëdäŋ www.true.org.au
07 3250 0240
Multicultural Women’s Health – FGM www.true.org.au/resources/resources-overview/multicultural-womens-health-female-genital-mutilation-fgm
07 3250 0240
Yuöp namba kënic 131 450
61
Baai Luɔi Yïïth Dhiëëth Tïk Telepunë
SA Women’s Information Service www.wis.sa.gov.au
1800 188 158
Women’s Health Service www.whs.sa.gov.au
08 8444 0700
Tas. Red Cross - Bicultural Community Health Program www.redcross.org.au/bi-cultural-health.aspx
Child protection service www.dhhs.tas.gov.au/children/child_protection_services
1300 737 639
Tasmania police www.police.tas.gov.au
131 444
Crime stoppers http://crimestopperstas.com.au
1800 333 000
Vic. Royal Women's Hospital https://www.thewomens.org.au/health-information Yuöp abɛc tëne bëi aɣeer
03 8345 3058 1800 442 007
South Eastern Centre Against Sexual Assault www.secasa.com.au Yuöp abɛc– 24 thɛɛ riäk
1800 806 292 03 9594 2289
Australian Muslim Women’s Centre for Human Rights http://ausmuslimwomenscentre.org.au/2014/a-guide-for-responsible-reporting-on-female-genital-cutting
03 9481 3000
WA
Women’s Information Service www.communities.wa.gov.au/communities-in-focus/women/womens-information-service/Pages/default.aspx Yuöp abɛc, Aköltɔk agut Aköldhiëc, 9nh agut 4th
1800 199 174
WA Health, FGM Program www.kemh.health.wa.gov.au/health_professionals/WHCSP/gbv.php
08 9340 1557
Dhëëŋ ku Pɛɛl Muɔk käk ë kɔc nök cimene pɛɛl tëdä dhëŋ awuɔc tënë lööŋ thïïn Australia. Yïn adhil ba nɔŋ athör-
muɔk käk tënë muk tëdä naaŋ dhaŋ.
Akölaköl anɔŋ ruun cë luel alɔŋ muɔk dhaŋ ku jal aɣɔɔc-wei ë dhaŋ tëdä pɛɛl tënë mïïthkɔr.
Walaya tɔk ku pan mɛc wɛttɔk anɔŋ aguiɛr tɛkic ku lööŋ alɔŋ bë lui ku nɛŋ dhaŋ eya.
Lääi ku Akut mac lääi Yäp lääi baai ku yäp ayï läi thin rɔrdït yïc tëdä rɔrdä wënë cë puɔl ke tënë lääi ebɛnë acië pɛɛl eya.
Yuöp namba kënic 131 450
62
Yäp ku lööŋ mäi aguëlic kaam walaya ebɛnë ku bëi mac wɛttɔk ku yïn dhïl tïŋ eŋö ye luel kä käk
alɔŋdun. Yïn alëu bë lääi rɔr ala yɔɔp thïïn ɣään kök. Yïn alëu bë wïc banɔŋ tahör-kuɛth tëdä
apäl todä tääu wëu yäp pïny, ku ayï tɔɔŋ yïn luɔi ba wïc athör-muɔk.
La mäi thïïn wɛɛrdït yïc tëdä thïïn wɛɛr-kɔric alëu bë puɔl akölriëc kë cë thiëcë tëdä ka nɔŋ athör-mäi.
Anɔŋ ayi gaanun luel alɔŋ de kuat të bë këdäŋ dïït thïïn ku namba ë rec lëu ba dɔm yïn.
Australia anɔŋ lööŋ wënë tiët lääi tënë kuɔc luɔi ku yaaŋ. Kɔc lääi kuɔc looi ku diɛt alëu bë kë raam
tëdäŋ mɛc raan, tëdä ka looi këdhië. Lööŋ alɔŋ cieŋ ye lääi puɔl bë rɛɛr baai ku yïn awïc ebɛnë alanden
ba nɛŋ athör-muɔk kuat lääi ë Australia.
Yen acï gël ba lääi nɔk thïïn baai thok.
Tïŋ eya Abaŋ 12, Jääŋ cë rot maat thiinic.
Mäth Tap, dëkdëk ë Mɔu ku wal rac cit baŋë Mäth ë kërac alɔŋ pial guöp ku tɔŋ ë waat tueŋ në käk ë dhuɔu looi ku tuany thïïn Australia.
Wël ë lëk alɔŋ tap ku ekëdi tënë bï mäth puɔl ë aluthïn tënë kɔc ŋic luɔi akïïm cïmene akïïm ku akim
ŋic waal (pharmacists). Wël ë lëk eya aluthïn tënë luɔi cïmene Quitline atɔ namba 13 7848 (13 Quit),
tëdä atɔ www.quitnow.gov.au
Mäth acië puɔl thïïn thurumbïlic tënë luu mïïth thïïn ku thïïn ɣään juëc jääŋ rɛɛr këyic cïmene ɣöt-
gät/mäktäb, Ɣään luɔi, Adukään ɣɔɔc yïc, bëi akïïm, panakïïm, ɣään gëtnyin ku ɣöt-thäät.
Yen eya ruëny tënë ɣɔɔc yïï tëdä gam tap tënë raan tɔu ruunke ciën 18 ëdït.
Dëk mäu ë lööŋ thïïn Australia, ku erot looi thïïn ɣään kökic në thɛɛ kökic. Waragak nyuɔth tënë dëk
mäu ye luel aciën dëk käjuëc tënë kääŋ kaoru ye dek alɔŋ ayï aköl në dëkdëk.
Yen ë awuɔc tënë lööŋ të ayï raan bë ɣɔɔc tëdä bëi mäu tënë kɔc-kɔr. Yen ë awuɔc tënë lööŋ bë raan
wënë nɔŋ ruun tɔu ciën 18 bïï dek mäu aye rot alɔŋ baai cië ɣön-akuma, cimene pan cë juric. Dëk mäu
eya acï pëën thïïn ɣään juëc jääŋ rɛɛr thïïnic.
Australia anɔŋ lööŋ kɔc pëën ba nɛŋ, ɣɔɔc-wei tëdä loi cäm waal kök. Dhuŋ lööŋ waal alëu bë la
awuöc juëc, ku amɛtic akarama ku jal amɛc. Lööŋ waal ebɛnë thïïn Australia aloi arot kaam kɔc wënë
waal këc gam lɔɔm ku kɔc wënë luɔi waal täjäria ë gam, looi tëdä ka ɣɔɔc kïï kek wei.
Kuɛth kë yïï nɔŋ guöp wääl ca cam tëdä mäu ë këwën kuc ku acië lööŋ. Na yïn akuɛth ciën tëwën cë
nɔŋ wääl ca lɔɔm tëdä dëk mäu, yïn abï athördun kuɛth nyai yii cïn, ku lui yin karama, ku lɔɔr tënë
mɛc, tëdä looi käk ë bɛnë. Tïŋ eya Abaŋ 8, Käk ë Cääth
Na yïn tëdä kë raandä ŋïc yïn nɔŋ kë jɔɔr alɔŋ waal këc gam tëdä dëk mäu, jam tënë akimdu, raan
duɔn luɔi pän akïïm pial guöp akutnhom tëdä mäu tëdä punë kuɔny cäm waal thïïn walaya dunic tedä
pan mɛc wɛttök:
Yuöp namba kënic 131 450
63
Walaya tëdä Pan mɛc Wɛttɔk
Telepunë tënë Mäu ku Luɔi Wël ë lëk
ACT 02 6207 9977
NSW 02 9361 8000 (Sydney) 1800 422 599 (gen ë NSW)
NT 08 8922 8399 (Darwin) 08 8951 7580 (Central Australia) 1800 131 350 (baai mɛc wɛttɔk (Territory wide))
Qld 1800 177 833
SA 1300 131 340
Vic. 1800 888 236
Tas. 1800 811 994
WA 08 9442 5000 (Perth) 1800 198 024 (gen ë WA)
Të wïc yïï wël ë lëk kök:
Akutnhom tëdä Akutnhom jam Wɛpthäite
National Tobacco Campaign www.quitnow.gov.au
Department of Health www.alcohol.gov.au/
National Drugs Campaign www.drugs.health.gov.au/
Australian Drug Information Network www.adin.com.au/content.asp?Document_ID=38
Gëlgël alɔŋ anyuɔn tëdä kë lëi bëi Na yïn kääŋ ɣɔɔc tënë yïtärnet/ɣɔɔnlaany, tëdä caath bë la tënë tëdäŋ bäär thïïn Australia, anɔŋ
gaanuun alɔŋ ye kuat anyuɔn/tim ku lääi lëu ba kek la ɣɔɔc yin tëdä bëi kek ke yïn. Lɔɔr tënë
www.environment.gov.au/biodiversity/wildlife-trade/travellers-shoppers
Të wïc yï ba tïŋ lɔn adï ke kääŋkun muk acë check whether your luggage breaks lɔɔŋ mɛc-lääi tem-kou,
lɔɔr tënë www.environment.gov.au/biodiversity/wildlife-trade/travellers-shoppers/tourist-souvenirs
Anɔŋ lɔɔŋ eya alɔŋ anyon eŋö ku lääi lëu bë jɔɔt thiin Australia. Na yïn aca guir ba caath thïïn Australia,
ka lɔɔr tënë www.quarantinedomestic.gov.au/ të wïc yïï tïŋ ë käk gɔr ba kë ɣääc tënë leer yïn thïïn.
Lööŋ kök Aciën kuum ë raan kuöm thuɔu thïïn Australia.
Anɔŋ lööŋ acï guir tënë nyuɛr-wei kërac, luɛŋ pïny tëdä kë cuɛt ë anyuɔn wei ka këc kɔŋ gam tëdäŋ
cak kë bï awuɔu rɛcdït luɔi tënë kɔc.
Yuöp namba kënic 131 450
64
Wääc thok wek kɔc akëunhom Ɣään juëc ë wääc-thok kaam kɔc akëu-nhom eya anɔŋ lööŋ cë kek gɛɛi thïïn. Anɔŋ akut akɛk guir ku
akut këloi wënë lëu be kuɔny looi bɛnkäk cë wacke guir ke dhöl tënë laa tënë lukic.
Të wïc wël ë lëk kök:
Waläya tëdä Pan mɛc wɛttɔk
Luɔi Wɛpthaitë
ACT Conflict Resolution Service www.crs.org.au/pdf/Healthy_neighbourhoods_brochure.pdf
NSW Information about the law in NSW www.legalanswers.sl.nsw.gov.au/guides/neighbours/
NT Community Justice Centre www.cjc.nt.gov.au/
Qld Queensland Government www.qld.gov.au/law/housing-and-neighbours/
SA Legal Services Commission of SA www.lawhandbook.sa.gov.au/ch31s01.php
Tas. Hobart Community Legal Service www.hobartlegal.org.au/tasmanian-law-handbook/community-and-environment/neighbourhood-disputes/introduction
Vic. Victoria Legal Aid www.legalaid.vic.gov.au/find-legal-answers/disputes-with-neighbours
WA Legal Aid WA www.legalaid.wa.gov.au/InformationAboutTheLaw/Homes/neighbours/Pages/NeighboursCommonProblems.aspx
Eya tïŋ Abaŋ 12, Jääŋ cë röt mɛɛt thïïn
Kuɔny lööŋ Walaya ku bëi mɛc wɛɛttök ebɛnë anɔŋ akutnhïïm wënë kɔc lëk ë yiithken alɔŋ lööŋ ku käk dhïlkë
buɔthïc ku cɔl yök de kuumden piath cë guïr.
Legal Aid akutnhïïm aye gɛm wɛt lööŋ ku kuɔny tënë kɔc cë gam älɔŋ käk awuɔc cë röt looi, tɔŋ kɔc
macthok, puök kɔc macthok, köök, miöl, wuäc pïïr në ciɛŋic, kɛny ku luɔi awuöc në rɛɛtic mac agëk-
nhom:
Yuöp namba kënic 131 450
65
Waläya tëdä Pan mɛc wɛttɔk
Akutnhom Akuny Lɔɔŋ Telepun Wɛpthaitë
ACT Legal Aid ACT 1300 654 314 www.legalaidact.org.au/
NSW Legal Aid NSW 1300 888 529 www.legalaid.nsw.gov.au/
NT Northern Territory Legal Aid Commission 1800 019 343 www.nt.gov.au/ntlac
Qld Legal Aid Queensland 1300 651 188 www.legalaid.qld.gov.au/
SA Legal Services Commission of South Australia 1300 366 424 www.lsc.sa.gov.au/
Tas. Legal Aid Commission of Tasmania 1300 366 611 www.legalaid.tas.gov.au/
Vic. Victoria Legal Aid 1300 792 387 www.legalaid.vic.gov.au/
WA Legal Aid Western Australia 1300 650 579 www.legalaid.wa.gov.au/
Ɣön-lööŋ wënë wɛɛt gam ku kuɔny kuat käk wuäc ebɛnë. Kök aye akutnhom gäm piöc wënë bï yïn wël
juëc alɔŋ yïïthku ŋïc abaŋ lööŋ ku käk ba ya looi në yenhdu.
Akutnhïïm Lɔɔŋ Baai Wɛpthaitë
National Association of Community Legal Centres www.naclc.org.au/
Children’s and Youth Law Centre www.lawstuff.org.au/
Women’s Legal Services www.wlsa.org.au/
Yuöp namba kënic 131 450
66
7 Ɣöt ë cieŋ
Thïïn abaŋ kënë Ɣöt ë cieŋ thïïn Australia alëu bë yïc riɛl apɛy bï kek lac yök ku ariɔp yïc den akuc yïc riɛl këdï eya. Yen
alëu bë yöŋden yïc rïɛl apɛy tënë kɔc mac-thok wënë juëc ku bïk tënë anïïn tem-thïïn aluöt yök në wɛt
cë yen käkɛn gɔr ebɛnë thööl ë luɔi. Yïn alëu bïn gɔr ba gam ku lɔɔm ɣöt ë ciɛŋ wënë cë yök ka luthïïn.
Nyuc ɣön ba cieŋ kaam ciekic
Riɔp ɣötic ba cieŋ tëdä ke ɣön-nhial
Kuɔny ë yök ɣöt cieŋ
Yïth kɔc-riɔp ku käkɛn ye kïï looi ebɛnë
Ɣɔɔc ɣöt tëdä kë ɣön-nhial
Luɔi käk pïath kë baai
Mɛɛtic kïïth-anyuɔn ku käk la bɛɛr-pïny baai
Meel
Nyuc kaam ciekic Nyuc kaam ciekic yen kë gɔr ba kuany yïn tëwën piɛc yïn ɣëët tueŋ ku anɔŋ yïc:
Hostels ku ariɔp-kɔr cë tekic tënë hotels.
Na yïn aye kë kuën thïïn ë Australia, yïn alëu bë la yök ɣöt ë mɛnh abuun ba lök kë ciek amääth
kaam wënë piɛc yïn nyuc yök. Jam tënë raan luɔi ë kuɔny në thukul thääi kuen thïïn tëdä ka tïŋ
wɛpthait denic ë wël ebɛnë. Tënë tɛkic tënë anïïn tënë mïth abun ba bɛi kɔk yiic , lɔɔr tënë
www.studyinaustralia.gov.au/global/live-in-australia/accommodation
Të gɔr yïï ba ŋïc yë wëu ë mɛnh abuun-rɛɛr thïin Australia, lɔɔr tënë
www.studyinaustralia.gov.au/global/live-in-australia/living-costs
Ariɔp ɣot cë ɣön-akuma tëdä ɣöt-nhial Ariɔp ë ɣot tëdä ke ɣöt-nhial ë looi aluot në kuer akutnhom ë cɔl real estate agents wënë këriɛc looi
tënë raan nɔŋ nhom baai. Yïn alëu eya ba baai riɔpic tënë raan yen nɔŋ nhom baai. Baai yen riɔpic wei
aye kë nyuɔth ɣɔɔn-laany yïtarnëtic ku thïïn athör ë wël luɛl thïïn abaŋ de ‘To let’ ku ‘Accommodation
vacant’ ebɛnë. Yïn alëu eya ba mäktäb akut ɣööt ë cɔl real estate agent la neem ku thiëcë ba tïŋ käk cï
gɔt ë ɣööt lääu yïc wënë juuric wëi.
Ade 'juric (lease)' tëdä ke 'athör ë gäm në ariɔp (residential tenancy agreement)' ë gaanun cë gɔt kë
gäm-rɛɛr kaam raan riɔp ku raan jur baai yïc wei. Yen abi rɛɛr aluöt tënë pëi ka dhetem tedä ka pëi ka
thiäär-ku-rou, të cɔk yen lɔn yïn yïc ba jam alɔŋ thää bïn baai cieŋ kaam këc yïï thaany. Yïn alëu ariɔp
yïc baai bɛn bɛɛr-pïny ë thök juric cɔk ciën. Naŋ wɛrɛg cë gɔt ë luel lɔn adï thää ciɛŋ acë rot gam thïïn
tueŋ, cimene wëu ë ariɔp, ku ye nɛn bï kek dhil ya tääu-piny ku eŋa bï käk baai kök ya tääu-piny
(cïmene mac käräba, pïïu, mac alïïr, nyiɛi anyuɔn ku loiloi käk kök), neem ë akölriec, lɔn adë läi baai
aye puɔl ku të baric këdï bï yïn rɛɛr thïïn baai.
Yuöp namba kënic 131 450
67
Duk kɔŋ looi ba pan wënë cin thïïn bɛɛ ciɛŋ apɛy riɔpic, awɛt yen abï nɔŋ wëu juëc thiëcë të na yïn acë
guɔ jääl tueŋ kë thök ë gääm akëc thok guut (ŋïc kë “dhuŋ ë ariɔp (breaking a lease)”).
Në gɔl ë ariɔp yïn abï pɛi tɔk tääu-pïny nhial ë pëi kök nhïïm akölriec, ku wëu ë cɔl bond. Wëu yë bond
ë wëu gam tënë raan dë baai bë kek. De juëc wëu kë atëkic kaam walaya ku pan mac wɛt-tɔk. De raan
baai tëdä raan ë real estate agent adhïl wëu kuɔn ë bond cuat ɣöt tënë akut walaya dun tëdä pan mɛc
wɛttök. Tëwën yïn acë jääl baai, ke wëu cɔl bond abï dhuk tënë yïn të na cië nɔŋ wëu kɔɔny tënë jiɛl
yïn thïïn ku baai acë wec yïc ku akëc rïak.
Tueŋ leer yïn thïïn, ka tënë rɛɛr baai ku daide ku ayï käk cë riäk wënë thɛɛr aye gɔt thïïn waragak ë cɔl 'käk lul ka cë riäk (condition report)'. Kënë ë thööl yïn ku jal raan jur baai wei tëdä ka akutnhom dɛn ë cɔl real estate agent ku kuɔny naak ater tëwën leer yïn aɣer baai. Yïn dhïl ayï këdäŋ cë rïäk tënë raan riɔp baai yïc wëi tënë yïn, ku yök thiëcë bë puɔl tueŋ ba ayï kedäŋ waar tënë baai. Raan nɔŋ nhom baai yen mukthul luɔi në guïr kë cë riäk baai.
Duk athör ariöp ɣötic thaany tënë këc yïn baai kɔŋ latïŋ ku acë lööŋ dɛɛtic ku käk luthïn athöric cimene bë yen agaanun ciën të cë yïn yen thaany.
Yïn akëc puɔl ba juric wei ba la looi baai (kënë ë, riɔp yïc wei tënë raan dɛɛt wënë acië tɔu në riɔop
baai yic) tëdä ke yïn anɔŋ kɔc yii neem apɛy ku bïk bën rɛɛr kaam baric, cimene ë kënë alëu gaanun
baar thok alɔŋ namba ë kɔc bë rɛɛr baai.
Na yïn acë guir yen lɔn bï yïn la aɣer baai, yïn adhïl kaam lëk tënë raandun wënë riöp yïn yic baai (ebɛnë kaam ë läät ka ŋuan tëdä alanden kë cë luel thïïn athör duɔn në arïopic)
Kuɔny ë arïɔp ɣötic Kɔc keek n ŋ ëu ariöp e luɔi tɔ nhiim piny tekdä ka leu bik gup miɛt të yë kak akuma cɔk bɛn thin ne rin
kuɔny bik tau piny në wëu yë cuat piny bïnë kë ari p dom nhom ku ariɔp pɛi tueŋ ke la tueŋ
Rent Assistance ë kuɔny akuma tääu-pïny ba wëu ariöp ɣöt lëu në cuat pïny tënë kɔc wënë nɔŋ wëu
lik tɔ nhïïm pïny bïk riɔp-den lëu në luɔi (www.humanservices.gov.au/rentassistance).
Ɣöt ë akuma Na yïn acë lɔɔm wëu ë Centrelink tëdä aye naŋ wëu luɔi tɔ nhiim pïny yïn alëu ba thiëcë tënë ɣöt
akuma, wënë rɛɛr kë kënë lɛɛn ë akuma.
Na yïn abï cieŋ thïïn ë ɣöt akuma ku yïn abï wëu ariöp atɔu pïny ye ciëk akuma luu nhom pïny, wënë
kɔr tënë juric ë ɣön cië kënë akuma.
De thää tït tënë ɣöt akuma aguëlic tëcit të yen wïc bï yïn la cieŋ thïïn, jal tëwïc bï baai duɔn dït thïïn ku
lac gɔr ë panduɔn. De thää tiët alëu bë yïc mɛc kë yïï tït apɛy.
Të wïc yïï wël ë lëk kök:
Yuöp namba kënic 131 450
68
Waläya tëdä Pan mɛc wɛttɔk Territory
Akutnhiim Bëi Gam Telepun Wɛpthaitë
ACT Housing and Community Services 133 427 www.communityservices.act.gov.au/hcs
NSW Housing NSW 1300 468 746 www.housing.nsw.gov.au
NT Department of Housing 08 8999 8814 http://nt.gov.au/property/public-housing
Qld Department of Housing and Public Works
13 74 68 www.qld.gov.au/housing/public-community-housing
SA Housing SA 131 299 www.housing.sa.gov.au
Tas. Housing Tasmania 1300 135 513 www.dhhs.tas.gov.au/housing
Vic. Office of Housing 1300 650 172 www.housing.vic.gov.au/public-housing
WA Department of Housing 1800 093 325 www.housing.wa.gov.au
Kuɔny ɣöt ë ciɛŋ tënë kɔc cïn bëi cieŋkïï Na yïn aye raan cïn –nhom baai, tëdä ka yïïn atɔ kë raan bë nhom cïn baai ë nïïn kök bake, ke loiloi cë
gɔt pïny alëu bïk kuɔny luɔi në kërac cë rot tɛɛm älɔŋ nyuc tëdä ka tuɔc tënë ɣään kuɔny kök luthhïïn.
Bëi Luɔi ku Wɛpthaitë Telepun
National Homelessness Australia www.homelessnessaustralia.org.au/index.php/are-you-homeless
02 6247 7744
ACT FirstPoint www.firstpoint.org.au
1800 176 468
NSW Link2Home www.facs.nsw.gov.au/about_us/news/link2home
1800 152 152
NT ShelterMe www.shelterme.org.au
Qld Homeless Hotline www.qld.gov.au/housing/emergency-temporary-accommodation/homeless-persons-information-qld/
1800 474 753
SA Help in Crisis Situations www.sa.gov.au/topics/housing-property-and-land/housing/emergency-shelter-and-homelessness/accessing-services
1800 003 308
Tas. Housing Connect www.dhhs.tas.gov.au/housing/housing_connect
1800 800 588
Vic. Crisis and emergency accommodation www.housing.vic.gov.au/crisis-and-emergency-accommodation
1800 825 955
WA Homelessness Advisory Service www.housing.wa.gov.au/housingoptions/homelessadvisoryservice
1800 065 892
Yuöp namba kënic 131 450
69
Yiith raan juric ku käk ë luɔi ebɛnë Walaya ku bëi mɛc wɛt-tɔk ebɛnë nɔŋ bäny akuma wënë kɔc cë riɔp gäm wɛt-nhom alɔŋ yithken ku
käk yë luɔi ebɛnë, akölaköl thïïn në thok kïïthic ebɛnë:
Walaya tëdä kë pan mɛc wɛt-tɔk
Ɣöt ë cieŋ ku Bëny Piath Ɣɔɔc Telepunë
ACT Access Canberra www.accesscanberra.act.gov.au/app/answers/service/images/favicon.ico
13 22 81
NSW NSW Fair Trading www.fairtrading.nsw.gov.au/ftw/Tenants_and_home_owners/Renting_a_home.page
13 32 20
NT Consumer Affairs www.consumeraffairs.nt.gov.au/ForConsumers/ResidentialTenencies
1800 019 319
Qld Residential Tenancies Authority www.rta.qld.gov.au/
1300 366 311
SA Consumer and Business Services www.sa.gov.au/topics/housing-property-and-land/housing/renting-and-letting/renting-privately
131 882
Tas. Consumer Affairs and Fair Trading www.consumer.tas.gov.au/renting
1300 654 499
Vic.
Consumer Affairs Victoria www.consumer.vic.gov.au/housing-and-accommodation/renting/during-a-lease-or-residency/rent-and-other-payments/rent-receipts
1300 558 181
WA Department of Commerce www.commerce.wa.gov.au/publications/tenant-guide-renting-home-wa
1300 304 054
Anɔŋ akut-guir kok cië akuma eya wënë kɔc riɔp gäm wël ë wɛt tënë kek:
Walaya tëdä Pan mɛc wɛt-tɔk
wepthait ë Kɔc ariɔpic Telepunë Wepthaitë
ACT Tenants’ Union ACT 02 6247 2011 www.tenantsact.org.au/contactUs/Tenants-Advice-Service
NSW Tenants NSW www.tenants.org.au
NT NT Tenants’ Advice Service 1800 812 953 www.dcls.org.au/legal-and-advocacy-services/tenants-advice
Qld Tenants Queensland 1300 744 263 http://tenantsqld.org.au/info-for-tenants
SA Tenants Information and Advisory Service
1800 060 462 www.syc.net.au/tias/overview
Tas. Tenants Union of Tasmania 1300 652 641 http://tutas.org.au/
Yuöp namba kënic 131 450
70
Walaya tëdä Pan mɛc wɛt-tɔk
wepthait ë Kɔc ariɔpic Telepunë Wepthaitë
Vic. Tenants Union of Victoria 03 9416 2577 www.tuv.org.au
WA Tenancy WA Yuöp abɛc tëne bëi aɣeer
08 9221 0088 1800 621 888
www.tenancywa.org.au
National Real Estate Institute of Australia
http://reia.asn.au/consumers/renting-or-leasing-a-property
Ɣɔc ë ɣöt-pïny tëdä kë ɣön-nhial Ɣööt pïny tëdä ka ɣööt nhial wënë ɣɔɔc wëi akölriëc aye nyuɔth thïin ɣe athör ë wël nyuɔth thïïn tëdä
kë ɣɔɔn-laany. Akutnhïïm ë ɣɔɔc wei ɣööt ye cɔl Real estate agencies eya bëi ɣɔc-wei gät-pïny bë kek
ɣaac-wei. Na yïn aye raan gɔr ba ɣɔɔc baai në tënë thää tueŋ thïïn ë Australia yïn alëu bë gäm tënë cë
käk wïc thööl ë luɔi tënë akuma walaya tëdä kë pan mɛc wɛt-tɔk raan kɔŋ yiëk wëu ɣön tueŋ yök
(tïŋ www.firsthome.gov.au).
Na yïn acië raan cë guɔ gam bë cieŋ ë Australia, yin alëu ba wïc bë yïn gäm wëu ba la wɛl kɔɔth piny
bë ɣɔt ɣɔɔc (tïŋ www.firb.gov.au/real-estate).
Na yïn awïc ba dɛɛn/nyai wëu bïn kë la ɣɔɔc baai, jam kë ɣön-wëu (Bank) dun tëdä kɔc kök wënë wëu
dɛɛn-wei. Thiin Australia, të ɣɔɔc yïn baai, kɔc akölaköl agɔr raan ŋïc lööŋ tëdɛŋ kë raan guir bë nyiɛi
wëu ya looi. Duk ayïï athör thaany yïc acïn tënë këc yïn ye deetic ebɛnë alɔŋ gaanun ku käk ë luël thïïn
ka ba ya looi.
Të gɔr yïï wël ë lëk kök alɔŋ ɣɔɔc ë baai, ka lɔɔr tënë www.australia.gov.au/information-and-
services/family-and-community/housing-and-property
Loiloi piath ë baai Të cɔk yen alɔn yïn ë riɔp tëdä ka ɣɔɔc, yïn abï gɔr ba nɛŋ loiloi piath ë baai cimene pïïu, mac-käräba ku
mac-alïïr cë dɔɔk thïïn baai. De luɔi ë lëu bë gam akutnhïïm akuma tëdä ka akutnhiim looi ë rotden,
tëwën thööŋ kek baai alɔŋ duɔn yen cieŋ– tïŋ dë athör elepune (telephone directory).
Yïn abï wïc ba akut ë loiloi gam lëk nïïn liik kaam këc yï guɔ la thïïn pan ë yam kënë.
Kaam tueŋ këc yïï gɛmgɛm guɔ thaany tënë loiloi ë baai, ka nyɔth lɔn yïïn awïc luɔi käk bïï baai. Tëcït
bɛn abë nyuɔth, duk mac-käräba thaany tënë ruun ka diäk tëna yïn abï cieŋ thiin baai amääth. Yen ë
kërïlic apɛy ku ba gaanun ku käk luthïïn dɛtic në gäm wek kɔc kë bëi tueŋ ba gam-thaany. Ade anyɔth
kuɔny tënë guïr luɔi mac baai ëkë luthïn alëk atɔ www.accc.gov.au/publications/managing-energy-
services-at-home. De Australian Energy Regulator eya gɛm wël ë lëk kök ku atɔu
www.aer.gov.au/consumers/aer-resources
Yuöp namba kënic 131 450
71
De akut cë guir abï yïn atuɔc athör tääu-pïny akölaköl kek wëu kɛn në luɔi. Yuöp kek tënë cïŋuäc tëna
yïn acië wëu bë tääu-pïny ë akölnïn leerkë tëdä na yïn awïc ba aguiɛr duɔn ebɛnë waaric.
Raan mac bëi alëu be yïn kuɔny tënë anɔŋ kërïlic alɔŋ-dun tääu-pïny wëu ku yïn alëu ba nɛŋ nääk thok
loiloi kuɔn bï mac tem-kɔu.
Mac käräba ku Alïïr Të wël ë lëk, wënë nɔŋic videos, bë yïn kuɔny ye kuany mac käräba ku aliir gam ku dhil yiithku ŋic,
neem de Akuma ë kɔc Australia Energy Made Easy wepthaite atɔ www.energymadeeasy.gov.au/
Tëwën kuany yïï kɔc mac gam ŋïc ba këdäŋ tïŋ:
Ye tënë bäär yendï yen bï gam nɔk
Lɔn adï ka nɔŋ wëu dɔɔk në luɔi mac tëdä na yïn abï lac guɔ jääl
Lɔn raan mac bëi aŋïc të na yïn acë gam concessions tëdä kë kuɔny wëu ë yök.
De Energy Made Easy wepthaitee eya nɔŋ athör yïïth thïïn ë thok juëc looi pei
(www.energymadeeasy.gov.au/publications-0) ku acë gɔt ë riɛldïït akuma
(www.energymadeeasy.gov.au/useful-contacts) të gɔr yïï gät/yuöp tëna yïn acië këwën jɔɔr looi wëk
raanduɔn mac käräba tëdä kë ye mac alïïr bëi.
Centrepay Centrepay ë kënë luɔi wëu tɛu-pïny looi thïïn abec tënë kɔc ë kuɔny në Centrelink (lɔɔr tënë
www.humanservices.gov.au/customer/services/centrelink/centrepay). Yïn alëu ba lëk Centrepay bïk
guir ë wëu liik ya nyai tënë wëu kuɔn ë o Centrelink dɔm yïï ba wëu gɔr tënë yïn cuɔl ciën, wëu nɔŋ käk
yë looikë ku wëu ariop baai, cimene juric, mac-aliir, mac-käräba ku talapun. Yïn alëu ba gɔl tëdä kë yïï
waar wëu ye nyai tënë ayii thää. De dhöl piɔl apɛy bë rot laac looi ë ɣɔɔn-laany yïtarnetic në kuerdun
ë Centrelink akuën ɣɔɔn-laany cielic në myGov atɔ www.my.gov.au
Punë ebɛnë ku yïtärnët Thïïn Australia, punë kɔr aye ŋïc cïtmɛn ‘mabaal pune ebɛnë’ (mobile phones) ku telepune cë dɔɔk
pïny pandu ye ŋïc cimene ‘pun-pïny ebɛnë’ tëdä ‘landlines’.
Gam tënë loiloi käk aye cɔl ‘tääu-pïny cë guir’ akölriëc. Të wïc yïï ba loiloi tëlepun ku yïtärnet thööŋ,
ka yin alëu ba la gɔr ɣɔɔn-laany ë gɔt wɛt cïmene ‘guïr ë aɣɔc mabaal (mobile plan)’, ‘guir ɣɔɔc telepun
baai (landline plan)’ ku ‘guir ë ɣɔɔc intërnɛt (internet plan)’.
Tïŋ käk cë luel ka ba looi apiath wek aguiɛr/akutnhom ku kuen athördɛn ciekic ë cɔl de Critical Information Summary tueŋ kaam yïï guɔ thaany yïc yen dë gam kënë.
Yuöp namba kënic 131 450
72
Anɔŋ kïït kök luthïïn tënë telepun ë kɔc Australia ku jaal gam yïtärnet:
Luɔi akolriec awïc wëu dɔɔk kë yen baai.
Yïn alëu ba wïc ba käk gam në ruɔn tëdä ka ruun kërou.
Luɔi mäbaal anɔŋ käk cë maat thïïn agut weu yup tëdä data allowancet në pɛi-tɔk tënë
mabaal yïtärnet ku yïn alëu ba nɔŋ tääu-pïny wëu juëc wɛt të na yïn data cë gam tënë
yïn baar thok.
Loiloi juëc acë määtic guïr yïn lëk alɔŋ data ca thööl– tuɔc kë wɛt mabaalic tëdä ka tuc imeel
wënë lëk yïn të nä yïn acë nɔŋ lɔn cïn data 50%, 85% tëdä %100 ë data duɔn pɛi waan thok
arɛtic.
Yïn alëu ba kuany tënë luɔi ë tääu-pïny ku jaal la cɔt (wëu täu-pïny tueŋ ku bï yïn jal la yuöp)
tëdä kë yï gam luɔi bïn atuc athör ye wëu tääu-pïny (de miɔc yïï abï yïn atuc athör wëu tääu-
pïny akölriec).
Na yïn acë athör tɔu ë wëu telepune tëdä yïtärnet yök ku yïn akëc tääu-pïny ë aköl në gɔr, yïn dhïl
yuöp akutnhom yen nɔŋ wëu nyinic.
Yuöp telepunë tënë bëi kök aië maat thïïn akölaköl në guïr pun pɛi yïc. Yuöp käk alëu bë ya wëu juëc.
Yïn alëu ba dai yuöp duɔn ë bëi kök yïc apiath tëdä ka yïï la ɣɔɔc kaat në jam bëi kök yïc (aluthïn tënë
adukäänic).
Na yïn awïc bë yïtarnet bɛn dɔɔk baai pandu tëdä kë yök dhöl dɛn cielic cɔl ë wireless device, yïn abï
wïc ba la gam yic we raan yïtärnet gam tënë kɔc ebɛnë. Të këc guɔ thaany në gaam ayïï kääŋ, ka ŋïc
lɔn yïn abï kënë lëu në tääu-pïny wëu ariopic ku yen acï kedun gɔr thööl ë luɔi. Yin aleu eya pre-paid
wireless internet ɣɔɔc.
Anɔŋ ayï namba ë aguïɛr wënë gam abec tëdä yïtärnet alëu ba yök abëc ku piöc. Cɔl nyuɔth, ɣöt-
athöör (public libraries) ku payam në baai alɔw cieŋ aye gɛm yïtärnet ë yök abëc.
Yïn dhïl lui ë pun ku yïtarnet akutnhiim cë rot gäät pïny tënë Telecommunications Industry
Ombudsman (TIO) cë guïr (në gäät alëk atɔ www.tio.com.au/members/members-listing).
Na këdäŋ acë wuɔc këk telepundu tëdä kë luɔi yitärnet ku akutnhom acï kënë jɔɔr guir, yïn alëu ba la
ŋany abec në agöth tënë de TIO ë yuöp 1800 062 058 tëdä ka lɔɔr tënë www.tio.com.au/making-a-
complaint
Mɛɛtic Anyuɔn Baai ku ber-piny Akuma apath ye anyuɔn guir në mɛɛtic. Anɔŋ tucdït (bins) cë tëkic tënë kuat anyuɔn luu baai ku kääk
bë la bɛr-pïny cimene akädhäth (bottles), Lïl-baau (cans), waragak (paper) ku karɛton (cardboard).
Të gɔr yïï ba aköl në mɛɛtic tïc, ka yuöp payam dun tëdä thiëcë kɔc kuɔn akeeu-nhom. Tïŋ eya
Abaŋ 12, Määt rot thïin jääŋ/Baai.
Yuöp namba kënic 131 450
73
Meel Yïn alëu ba athöör la meel (mail letters) ku parcels thïïn ciëlic Australia Post boxes tëdä kë ɣön-tuɔc.
Käk waragak tuɔc ë bëi luthïïn agɔr-tui aye ɣɔɔc wëu juëc tënë waragak toc Australia. Australia Post
eya gam kök piath ye kïï luɔi, cimene täu-pïny ë bills ku lɔɔm thuurat athör la këny (Tïŋ
www.auspost.com.au).
Na yïn akök baai, yïn alëu ba naŋ luɛl bë meel wɛlic baai tenë namba baai duɔny yam (lɔɔr tënë
www.auspost.com.au/parcels-mail/redirecting-your-mail.html). Yïn alëu bë gam tënë nɔŋ yïn
concessions alɔŋ wëu ariöp. Australia Post alëu eya bïk namba baai duɔn yam la gam tënë aguiɛr kök.
Yuöp namba kënic 131 450
74
8 Kuɛth/Cääth
Thïïn abaŋ kënë Australia ë pandït apɛy kë gɛɛth juëckë ku pen cë tëkic ë kaam bäric. Anɔŋ ayë käk cääth juëc lëu ba
kek kuany tënë leer yïï keny pen kök tëdä lɔɔr gɛɛthdït wënë tem yïï kaal-kɔu.
Käk cääth jääŋ
Loiloi taxi
Kuɛth akëcja-wëth
Caath cɔk
Thurumbïl ë juric
Käk ë cääth jääŋ Käk ë cääth jääŋ thïïn Australia anɔŋ yïc thurumbil-dït, Gättär/Aluöp bëny, Gättärkɔr ku rïäth wïir. Yïn
abï wïc ba wëu në cääth tääu-pïny tëdä ɣɔɔc kaan në cääth bïn käk yë luɔi ya yök ebɛnë. Concessions
aye apath aluthïïn tënë mïïth abuun, kɔc cë dhiöp ku kɔc muk Health Care Card. Kaan ë lɔɔm nïïn ka
dhorou tëdä kë pɛi aye wëu thii liik apɛydït tënë aköl-tɔk tëdä tɔŋ ë cääth tɔŋ wënë kënë.
Wël ë lëk ku tënë thää (timetables) aye atɔthïïn në akuma kiën juäc payam yic ku jal ɣään ë kamaan
neem, ɣɔɔn-laany, Ɣään ë gättär kɔɔc thïïn, ɣön-athööric (libraries) ku të jääŋ wël ë lëk yök
thïïn ebɛnë.
Walaya tëdä pan mɛc wɛt-tɔk
Akutnhom Käk Ë Jääŋ Cääth Wɛpthaitë
ACT ACTION www.action.act.gov.au
NSW Transport NSW www.transport.nsw.gov.au/
NT Department of Transport http://nt.gov.au/driving/public-transport-cycling
Qld Translink www.translink.com.au
SA Transport SA www.sa.gov.au/topics/transport-travel-and-motoring/public-transport-and-travel
Tas. Metro Tasmania www.metrotas.com.au
Vic. Metlink www.metlinkmelbourne.com.au
WA Public Transport Authority www.pta.wa.gov.au
Yuöp namba kënic 131 450
75
Luɔi Taxi Taxis tëdä ‘cabs’ alui thɛɛ ka 24 aköl-tɔkic thïïn në ɣään juëc ë Australia ebɛnë. Adë athëm (meter) tɔ
këdɛn ë cɔl dashboard ë taxi yïc wëu kë cääth nyuɔth. Akutnïïm taxi kek gäät pïny ɣɔɔnlaany ku thiin
de Yellow Pages në cɔk ‘Taxi cabs’. Gɛɛth ebɛnë anɔŋ taxis luthïïn cë guir tënë kɔc ë ŋɔt wënë caath
wheelchair tëdä ka abël. Na yïn acaath kek mïïth-kɔr, kë lëk akutnhom taxi bïk ŋic tënë guïr yïï bɛn
taxi thïïn lɔn adï yïn abï gɔr kuruny meth.
Dɛt wënë cääth taxi waar, kë cïmene Uber tëdä riäth kuan wënë ci guïr kë käk cääth, kek älëu bïk
luthïïn tënë ɣään kök.
Kuɛth akäcja wëth Kɔc kuɛth akacja wëth adhïl bïk lööŋ dhölic atheek ebɛnë ku kïït cë giet dhölic ku ajaladu adhil bë nɛŋ
wënh ë kɔɔc wënë lui apɛy ku lɔɔth. Na yïn kuath akacja wëth, yïn ku raan dɛt wënë caath kek yïn
adhil cieŋ ë geŋrïl apɛy. Të kuɛth yïï waköu, ka akacja wëthdu adhil nɔŋ mac tueŋ ku jal aciën. Akölriëc
akacja wëthdu rïɛt-pïny tëwën yen jiɛl yïn
Baai alɔŋdun tëdä pen alëu bë nɛŋ aguiɛr piath alanden thin wënë kuɛth cɔl anhiar, cimene guir kuer
akacja wëth (dholic tëdä kɛ yïɛl wei dhölic), tëdä ka ɣään akacja wëth la tɔu thïïn wënë kɔc caath
akacja wëth rɛk tënë käk ë jääŋ caath.
Yin adhil ba kuɛlth thin në kuer akacja wëthic të na nɔŋ tɔŋ luthïïn, tëcit kënë ë apiath alɔŋ pial guöp
ku walaya kök ku bei mɛc wɛt-tɔk agɔr kenë apɛy. Na yen acin dhöl akacja wëth, yïn adgil kuɛth tënë
thök kek kuer-ŋeŋ ye dhöl alɔŋ ciɛm ke tewën yen piath. Ebänë, ku acïn ajala karou lëu bïk caath kë cï
rot rɛk-pïny kaamken.
Cääth ë cɔk Cääth ë kë nhiär apɛy wënë yen looi ke tuuk thïïn ë Australia.
Tëm dhöl köu tënë mac-agëk nhom tëdä kɔc tem kuer-köu. Dai apiath tënë alɔŋ ciɛmdu ku alɔŋ
cuëcdu ba mac tïŋ. Duk la caath agëk nhom tëdä dhöl gättär.
Na yïn acï röt guir bë la caath thïïn ror-tïm, ŋïc lɔn yïn acï rot guïr apiath ku luel tënë raan dääŋ tënɔ
yen leer yïn thïïn.
Riäth/thurumbïl Ŋɛk Riän cääth ë kënë ŋɛk wënë këdu yïn ku luöi tëcït tëwïc yïn në piɔndu yïc. Kɔc Australia ebɛnë aa
caath riäth tëdä ka jala-motor ke ye kënë cääth ë ŋɛk. Ba naŋ riändu ë kë piath ku yen eya gɔr wëu
juëc. Anɔŋ käk ë juëc looi thin të de yïïn ariabia ku kuath thiin Australia.
Kɛɛc riän lei yic, kënë ë raan caath abec kek raan kuc thïïn riände yïc tëdä thurumbildït, acë piath kë
pial ë guöp ku cië kë cë luel keya.
Yuöp namba kënic 131 450
76
Athör kuɛth Të kuɛth yïï riän/ariabia tëdä ka jala-motor thïïn ë Australia, yïn adhïl nɔŋ athör-kuɛth. Akölriëc muk
këk yïn tëwën yïn aa kuath Arabia/ riäi.
Na yïn acië athör-kuɛth muk kë kënë pandɛt ka yïn agɔr ba athëm tiam- Driver Knowledge Test ba yök
ë Learner's Permit. Adë Learner’s Permit yïn puɔl ba la piɔc tënë kuɛth të na yïn akuɛth wek raan nɔŋ
athör-kuɛth piöc. Yïn adhil naŋ “L” plates cë nuɛt Arabia guöp tëwën kuɛth yïn Arabia/riai.
Arak tɔŋ cë yïn nɔŋ käk piath cë ŋïc, yïn alëu ba thiëcë tënë Provisional athör-kuɛth. Të gɔr yïï ba yök
ke Provisional Licence yïn adhïl bë naŋ run ka17 ë ruun ye dhiëth, anɔŋ muɔk athör-piöc tënë thää ë
pɛi ka dhëtëm tëdä kë muk athör-kuɛth walaya kök yïc tëdä ka bëi agɔr-tui. Yïn adhïl ba nɔŋ “P” plates
ba nuɛt riaidu guöp tëwën kuɛth yïn Arabia/riai.
Na yïn acï kuɛth thää ë Provisional tiam, yïn alëu ba thiëcë tënë athör-kuɛth. Na yïn anɔŋ käk cë luel
ka ba looi në alɔŋ athör-kuɛth duɔn, yïn adhil kek theek ebɛnë.
Eya tiŋ Abaŋ 1, Eŋö kë ba looi kaam piɛc yïï ɣëët cɔk ciën
Lööŋ thiëcë tënë kuɛth Yïn adhïl bë ŋïc ku theek lööŋ thiëcë tënë kuɛth yïn. Cɔl nyuɔth:
De riäi yën kuath yïn adhïl bë gäät pïny wek akuma.
Ayï raan luthïïn riändu yïc adhïl bë wiën ruk röt pïny tääu tëdä kë piath ë meth nyuc.
Yen ë awuɔc tënë lööŋ ba mabaal telepun lɔɔm kaam kuɛth yii.
Na yïn acï rot maat diëny rot kueric yïn adhil ku ba luel tënë bolith nyïnic.
Thïïn Australia, lööŋ mac-kuer aye käk rïlic apɛy. Lööŋ kuɛth ku gaanun atëkic tënë walaya ku walaya.
Lïu në thëëk tëdä dhoŋ ë lööŋ mac-kueric ka lëu bë yï raam arɛtic, ku nyai athör-kuɛthdun tëdä ka yïn
mac. Mɛc rïäi ka cï ŋïc alëu yïï cɔl arɛɛm eya thïïn apɛydït. Kat apɛy acë looi ka ciekic ye gaanun ku
kamera kat acë looi bë kɔc wënë cë gaanun kuɛth thurumbil baar-thok apɛy ya dɔm.
Yen ace lööŋ ba mäu dek tëdä wiɛt tëdä ka nɔŋ luɔi ë wääl ca caam tɔu yïn guöp kaam kuɛth yïï
riäi/thurumbil. Riɛm nɔŋic mäu cë puɔl aguëlic, tëcït alɔŋ lui walaya tëdä pan mɛc wɛttök ku de ɣön ë
muɔk athör-kuɛth. Bolïth alëu bë kɔc kuath thurumbïl ebɛnë them bïk tïŋ lɔn adï këk acë lööŋ mäu wïc
rïɛmic baar thok. Tïŋ eya Abaŋ 6, Lööŋ Kɔc Australia.
Yuöp namba kënic 131 450
77
Të wïc yïï wël ë lëk kök:
Walaya tëdä pan mɛc wɛt-tɔk
Bëny Kuɛth Dhölic Telepune Wëpthäite
ACT Road Transport Authority 13 22 81 www.rego.act.gov.au
NSW Roads and Maritime Services 13 22 13 www.rms.nsw.gov.au
NT Department of Transport 1300 654 628 www.nt.gov.au/driving
Qld Department of Transport and Main Roads
13 23 80 www.tmr.qld.gov.au/
SA Transport 13 10 84 www.transport.sa.gov.au
Tas. Transport Tasmania 1300 135 513 www.transport.tas.gov.au
Vic. VicRoads 13 11 71 www.vicroads.vic.gov.au
WA Department of Transport 13 11 56 www.transport.wa.gov.au/index.asp
Wïn ruk-pïny ku Diany meth Ayï raan thïïn thurumbil du yic adhil bë wïn ruk-piny duöt ye guöp tëdä guir diany meth. Anɔŋ
akarama tënë kuɛth yïïn ke cïn wïn ruk-pïny cë duöt ku yïn alëu ba athör duɔn kuɛth määr në wɛt tëm-
kɔu. Anɔŋ aye wïn ruk-pïny thïïn thurumbïl yïc ebɛnë tënë kɔcdït ebɛnë ku mïïth guën cë dït.
Yïn wïc ba diany miith cë akuma alanden tënë miith piɔc dhiëëth ku mïïth-kɔr wënë nɔŋ rundït ë ka
dhöru. Diany meth adhil bë lööŋ kë kɔc Australia ye piath, bë dɔk Arabia yïc apiath ku acë ŋïc guir në
cök pïny tënë meth tëwën töu rundït yen:
Miith wënë gut tënë ruundït ë pɛi ka dhetem adhïl bë duɔt pïny thïïn ciën ka diany meth acë
wuɛl nyïn tueŋ, cɔl nyuɔth köndöök mɛnhthii.
Tënë pɛi ka dhetem agut të bë dït ë ruun ka ŋuan dhïl bë ruök pïny ka dai ciën tedä ka dai
diany meth, cɔl nyuɔth kuruny ë pial guöp meth.
Tënë ruun ka ŋuany agut ruun yedït ka dhorou adhïl bë na diany ë meth nyuc kë cë nyin
wɛltueŋ tëdäŋ kuruc juak nɔŋ cök pïny apiath ku acë duöt pïny apɛy ka de yïc abïl/wiën ye
duöt rot piny tënë meth bë rɛɛr tit meth.
Miith kɔr apɛy acië puɔl bïk nyuc thïïn kuruny tueŋ yïc ë thurumbil. Miith nɔŋ kaam ruun ka ŋuan ku
dhorou acië puɔl bë nyuc thïïn tueŋ ku alëu bï rot looi tënë kuruc luthïïn ciën kökkë acï nyuɔc yic ë
mïïth nɔŋ ruun luupïny në run ka dhorou cök ciën.
Të riɔp diany pial meth lɔɔr tënë www.kidsafe.com.au
Yuöp namba kënic 131 450
78
Ɣɔɔc thurumbïl Thurumbïl yam ku käk thɛɛr aye nyuɔth bë kek ɣɔɔc thïïn waragak yïc ku yïtärnet. Kek aye luthïïn tënë
thurumbïl yam nyuɔth ku tënë thurumbil thɛɛr ɣääc-wei thïïn.
De wëu ɣööc ë thurumbïl acië wëu ë gät-pïny maat thïïn akölriëc, athör-cääth (wënë ë cït atab ye
ɣɔɔc) ku acɔl riäi (compulsory insurance). Wëu käk akölriëc anɔŋ lɔn bë kek tääu-pïny.
Të gɔr yïï wël ë lëk alɔŋ dëën wëu ba la ɣɔɔc thurumbïl, yuöp ɣön-wëu du tëdä akutnhom mɛc wëu.
Ŋïc apath ba looi yïn bä lööŋ deet ebɛnë ku käk ye gɔr tueŋ bï yïn ayï wël gam tënë wëu.
Na yïn abï ɣööc thurumbïl ku këny wëu thɛɛr agɔt kë këc tääu-pïny ye thurumbil kɔu, de arabia abï
ban tïŋ tedä lɔɔm në lööŋ ë akutnhom nɔŋ wëu kɔɔny. Të wïc yï bï wëu tïŋ Arabia köu, yuöp de
Personal Property Securities Register (PPSR).
De PPSR alëu bë luel tënë yïn të na thurumbïl ë luel tënë bolïth këwën kual, acï tem-kɔu në gät-pïny
wɛt wëu akarama këc tääu-pïny, gät aɣer tëdä lɔn adï thurumbil anɔŋ kë cë göt wek de Commissioner
for Fair Trading rin ë odometer lëu rot luel (tampering with the mileage display). Të wïc yïï wël ë lëk,
pune 1300 007 777 tëdä lɔɔr tënë www.ppsr.com.au/individuals
Walaya ku pan mɛc wɛttök ebɛnë anɔŋ akutnhiim wëth dök wënë loiloi cimene tïŋ thurumbil tënë kɔc
la ɣööc Arabia thɛɛr, wël ë lëk alɔŋ neem, insurance, ku luɔi kuer (thïïn në luɔi dhuɔŋ pïny
thurumbildu). Loiloi juëc aluthïïn tënë kɔc kɛn luɔi ku kɔc cië kɔc kɛn.
Baai Akutnhiim Wëëth/thurumbil Telepune Wɛpthäite
National Australian Automobile Association 02 6247 7311 www.aaa.asn.au
ACT National Road Motorists Association (NRMA) 132 132 www.nrma.com.au
NSW National Road Motorists Association (NRMA) 132 132 www.nrma.com.au
NT Automobile Association of Northern Territory (AANT) 08 8925 5901 www.aant.com.au
Qld Royal Automobile Club of Queensland (RACQ) 13 1905 www.racq.com.au
SA Royal Automobile Association (RAA) 08 8202 4600 www.raa.net
Tas. Royal Automobile Club of Tasmania (RACT) 132 722 www.ract.com.au
Vic. Royal Automobile Club of Victoria (RACV) 137 228 www.racv.com.au
WA Royal Automobile Club (RAC) 131 703 www.rac.com.au
Yuöp namba kënic 131 450
79
9 Pial guöp ku Pial-piir
Thiin abaŋ kënë Wɛtnhom
Medicare
Health Care Card
Akut pial guöp ë cuɔl wëi (Private health insurance)
Kuɔny akiim
Wëu Ambulance
Waal
Walaya ku pan mɛc wɛttök luɔi pial guöp
Luɔi Pial Guöp Walaya ku Pan Mɛc wɛttök
Luɔi Abël
Luɔi Pial guöp amiɔl
Thɛɛt ku wɛɛt yaaŋ
Pial guöp meth ku gël tëtök
Tuɔm
Luɔi leec
Luɔi muök kɔcdït thïïn Australia
Kë buɔth thuɔu cök
Gɔl wɛtnhom Thïïn Australia, general practitioner (GP) ë raanduön tueŋ yen kɔŋ rɔɔm kek yïn tënë nɔŋ luɔi pan
akiim, ku wënë yen kërac cë rot tɛɛm/tuɔl. A GP abï käk muɔk piäl guöpdu wënë wïc them në tïŋ ku
abï ilaac yen gɔr luel tënë yin ku looi eya. Kënë alëu gɛtgɛt waal, toc pan akïïm riɛm them yïc tëdä pan
akiim ŋiëc tuany, tɔc yïï tënë akiim ŋïc rɛɛt tëdä kë akiim la thiëcë (consultant physician). De akiim
ŋïɛc alëu bën ba la tuɔc pan akiim riɛm them tedä ka la kök them ku alëu bë la luel yïn gɔr bïn dhïl
tääc pan akïïm.
Yïn alëu ba kuany akiim dun GP nhiar ku yïn abï dhuk wëu ebɛnë tëdä ka wëu abäk ë gäm GP’ ë
Medicare wënë lui tëcït të guïr akïïm GP alɔŋ thiëcë wëu në aguiɛr ebɛnë.
Medicare De Akuma Kɔc Australia ëë yïn kɔny ye tääu wëu kök waal pïny ku käk gɔr panakïïm në dhöl pial guöp
cë aguïɛr tënë baai ebɛnë cɔl Medicare. Ye Medicare yïc, ilaac ku tënë tɛɛc panakïm ë gam abɛc të na
yïn aye raan tuany luthïïn pan akïm jääŋ, lui ilaac ë akiim cë kuany në pan akïïm. Medicare kuɔny wëu
ë nëëmdu tënë akïïm cë piöc ŋïc loiloi (cïmene akïïm, akïïm ŋiëc, akïïm nyin ku kök luthïn tëmɛn akïïm
leec ku akïïm kök ŋïc loiloi pei arotden). Na yïn akiim latïŋ aluöt, tëdä naŋ athëm akölakök, ka wëu ë
waalku abë la nhial apɛy. Nëëm akïïm tëdä naaŋ athëm alëu bë wëu yïn kë la gɔr waal në arak töŋ yïn
adöt Medicare Safety Net akuën wëu juëc.
Yuöp namba kënic 131 450
80
Apaköök ebɛnë, kɔc yɔɔŋ kek ku kɔc cë bën në cɔl and humanitarian entrants ebɛnë anɔŋ gɔl yök luɔi
pial guöp ye kuer Medicare, ku aye lui kë tëdun alɔŋ bitha (visa) yen muk. Apaköök kök bïï bɛn rɛɛr
kaam kɔr alëu bïk naaŋ tënë muökkë pan akiim ŋɛk (private health insurance).
Akïïm kök ku akïïm pial guöp kök aye lui kë cɔl bulk bill ë dhöl wëu la nyai tënë mëdïkɛɛrï. Tënë kɔc
bulk billed la neem, ke akiim abï wëu wïc la thiëcë tënë Medicare tëtɔŋ ku yin acë bï naŋ wëu bëi këk
bëi ë jïɛpdu yïc. Akiim kök ku akiim ŋiëc pial guöp kök alëu bïk yïn cäk wëu ye luɔi aköltöŋ. Te na keya,
jam tënë akiimdu tëdä, të gɔr yïï wël ë lëk kök alɔŋ käk thiëcë Medicare ke kuɔny, lɔɔr tënë
www.humanservices.gov.au/medicare Yïn dhïl athördun Medicare kaat (ku Health Care Card bëi të na
yïn anɔŋ tɔŋdu) tëwën yïn la neem pan akiim duɔn ŋiëc käk pial ë guöp.
Yen Akuma Kɔc Australia kuɔny wëu ë waal kök luthïn ye dhöl Pharmaceutical Benefits Scheme (PBS).
Na yïn awïc waal juëc, ke PBS Safety Net alëu bë kuɔny wëu ë waal cë gɔt looi. Na yïn acë döt de PBS
Safety Net akuën ku akiim waal (pharmacist) acë yïn gam PBS Safety Net Card, këduɔn PBS ye waal ba
ɣɔɔc abï ya wëu liik apɛy tëdä ka bï ya gam abec në abaŋ ë ruön kënic. Na yïn acë kuany waal ë ɣɔɔc
wëu juëc apɛy, tëdä akiim acï tök göt tënë yïn, yïn alëu ba ŋɔt wïc ba tɛu-pïny wëu juëc kök. Yïn alëu
ba yök wël ë lëk juëc kök alɔŋ de e PBS atɔ www.pbs.gov.au/pbs/home
Medicare acië wëu thurumbil ë cɔl ambulance tääu pïny, akiim luɔi leec ku akiim loiloi kök, akiim
madhara nyin, tedä kë tääc pan akiim tënë raan tuany looi rot.
Të wïc ba yök lɔn nadï yïn alëu bïn gam tënë gät rïn piny wek Medicare, lɔɔr tënë Medicare Service
Centre ke athör la kenydu tëdä Immicard ku jal ayïï athör bï yïï gam, cïmene athör bïtha tënë
Department of Immigration and Border Protection tëdä kënë ye nyuɔth tënë Visa Entitlement
Verification Online. Na yïn abï gam, yïn abï gäm Medicare namba, wënë lëu bïyïn ala yök luɔi pan
akiim nyinic. Këdunour Medicare kaat, kek Medicare namba du, rïɛnku ku jal rin kɔc kök macthok
ebɛnë të na këk acë gät rin-pïny ye kaat tök kënic, abï tuɔc tënë yïn.
Të gɔr yïï wël juëc alɔŋ or Medicare ka lɔɔr tënë www.humanservices.gov.au/medicare tëdä neem
akutnhom duɔn alɔŋ cieŋ Department of Human Services tënë luoi , wënë yïn aba la yök atɔ
http://findus.humanservices.gov.au/
Tïŋ eya Abaŋ 1, Yeŋö ba looi të piɛc yïï ɣëët cök ciën.
Health Care Card Na yïn aye lɔɔm wëu ë Centrelink tëdä yïn atö wëu thïï ye döm yin, yïn alëu bë gam tënë ou Health
Care Card akuma (tïŋ www.humanservices.gov.au/concessioncards). Yen kaan abïn cɔl agɛm
concessions ke luɔi ë loiloi pial guöp, ku abï wëu ë waal, akiim, akiim leec ku thurumbil kɔc tuany riɛŋ
pan akiim maat thïïn eya.
Të na cök yen alɔn yïn anɔŋ Health Care Card, yin abi aŋɔt wïc ba Medicare card duɔn këk Health Care
Card duɔn nyuɔth tënë käk pan akiim ku ilaac.
Tïŋ Abaŋ 10, Kɔc Maanydun thok të gɔr yïï wël ë lëk juëc kök.
Yuöp namba kënic 131 450
81
Akutnhom pial guöp (Pivate health insurance) Kɔc juëc Australia aye kuany tënë wëu tääu-pïny të akutnhom pial guöp ë cɔl insurance, wënë maat
kääŋ ebɛnë në luɔi tëdä wëu kök ë ilaac tënë kɔc tuany thïïn pan akiim cë akuma tëdä pan akiim jääŋ.
Yen aye loiloi cië luɔi ë Medicare looi cïmene luɔi leec ebɛnë, luɔi käk dai nyin ebɛnë, ku loiloi
thurumbil kɔc tuany riɛŋ pan akiim.
Yen wëu ku kuat ë luɔi atëkic, këya të na caa takic lɔn bï yïïn yök akutnhom pial guöp ë wëi cuɔl ciën
(private health insurance), yen ë kärïl ba wëu thöŋ në tɛkic den ku tïŋ wël ebɛnë apiath tueŋ kaam
këc yïn guɔ la aɣööc yïc de gaanun.
Käk kuɔny (Incentives) De Akuma Australia gam käk wëu kuɔny ben kɔc dɛɛt puɔu bïk lɔɔm ë private health insurance. Na yïn
acë gam ba pan akim ë cɔl private health insurance yïn adhïl bë käk ë ŋïc:
De Private Health Insurance Rebate – Yïn alëu bë thiëcë tënë Private Health Insurance
Rebate të na yïn abï gam tënë Medicare ku anɔŋ thëëk gaanun luɔi pial guöp ë insurance wënë
gam ïlaac pan akiim, kuat ilaac (‘ancillary’ tëdäŋ ‘extras’) luɔi tëdä kadhië.
De Medicare Levy Surcharge – De Medicare Levy Surcharge aye akuën tök ë buɔt atab tääu-
pïny ë kɔc wënë cië nɔŋ private health insurance ku kɔc wënë nɔŋ wëu kɛn luthïïn nhial kuat
akuën (ya ‘akuën amaatic’).
Lifetime Health Cover – Aguiɛr kënë ë kɔc dɛɛt puöth në alɔŋ kuum luɔi pan akiim nyai kaam
wënë ŋɔt kor runken dït. De Lifetime Health Cover akär niin tënë apaköok yam cë ɣëët
Australia yë aköl ë nïïn käk karou:
o 1 Bïldït wënë buɔth akölniin 31st duɔn dhiëëth; tëdä,
o Na yïn aye de ruun ë 31, de köl tueŋ ë aköl gäät yin cë gam tënë käk wënë gɔr
Medicare.
Na nyai raan kedɛn yen luɔi kuum pan akïïm ciën Lifetime Health Cover aköl looi kek tɔu-pïny abaŋ
dëët 2% (erou ë buɔt yïc) në runtök këk aye dït ye ruun 30 nhom nhial tëwën ɣööc kek tueŋ käk kuum
luɔi pan akiim. Cɔl nyuɔth, na raan dɛt wënë ɣɔɔc private health insurance pan akiim tënë thää tueŋ
ye ruundït ë 45, kek abï naaŋ wëu tɛɛu-pïny ke juëc citmɛn 30% ë buɔtic ye luɔi pan akiiim maat
ebɛnë. Të gɔr yïï ba nɛŋ wëu tääu-piny naak thok Lifetime Health Cover jɔt thïïn, yin adhil këwën luɔi
maat në kuum ɣɔɔc pan akiim tënë akutnhom kɔc Australia cë gäät pïny (registered health insurer)
tueŋ Lifetime Health Cover duɔn aköl akäär.
Të gɔr yïï wël ë lëk kök:
Yuöp namba kënic 131 450
82
Wël alɔŋ Private Health Insurance Wɛpthäite
Acut Pialguö kŋɛk www.health.gov.au/internet/main/publishing.nsf/content/private-1
Lifetime Health Cover www.health.gov.au/internet/main/publishing.nsf/Content/health-privatehealth-lhc-providers-general.htm
Private Health Insurance Ombudsman www.phio.org.au
Wëu ë pial guöp ku thööŋ lööŋ www.privatehealth.gov.au
Kuɔny waal
Yök Akïïm Kɔc macthok Yïn acië wïc bë rïn gäät pïny wek akiim thïïn Australia. Keya, kɔc juëc anɔŋ akim kɔc macthok– akim
ilaac dït wënë këk latïŋ në wɛt käk pial guöp wuäc, ku anɔŋic Tuɔm, gäät waal, cäädä tuany, tïŋ pial
guöp, muɔk pial guöp miɔl ku wɛɛt alɔŋ pial guöp.
Akiim käk aye cɔl General Practitioners (GPs). Kek alëu bï lui thïïn pan akiim kɔr tëdä luɔi, tëdä thïin
pan akiim jääŋ tëdä ciëlic kë akïïm kök. Yïn alëu ba kuany pan akim nɛn yen wïc tëdä baai duɔn akiim
yïn lathïïn. GPs acë gäät pïny yitärnetic ku thïïn de athör telepunic tɔu dhöl ‘Akïïm Tuany luɔi ilaac’.
Yïn alëu ba takic lɔn adï yïn awic bïn tïŋ akim töŋ thää gɔr töŋ, tëdä yïn awïc bi luöi ilaac akiim kök
luthïïn ye pan akiim töŋ.
Yïn alëu ba wic la neem bëi akiim juëc tënë pan akim tök ba akimdun kɔc macthok nhiar yök. Luɔi kök
alëu cië gɛm raan tuany yam.
De healthdirect wɛpthäit atɔ www.healthdirect.gov.au eya kiit ŋiɛc në gɔr General Practice ba tëdun
luɔi thiök ë General Practice la yök.
Käk pial guöp ye diɛr röt loi ëmɛn ku emɛn Na yin anɔŋ kë dier yïï pial guöp ku yen acië wïc luɔi cit kërac cë tuɔl, ka lɔɔr tënel akiim duɔn kɔc
macthok tëdä lɔɔr tënë pan akiim cielic dun. Yin alëu ba wïc në tïït kaam leer yii tïŋ akim.
Yin akölriec awic ba lui thää rɔɔm ë telepunic tëdä yitärnetic kaam këc yïïn ɣëët. Looi ba ŋic yïn lɔn bï
yii lac bɛn tënë rɔɔm thää ca guir a.
Tuany ɣɔɔl/Abut piöu (Tuberculosis) Na yin aye raan pan ë cɔl Asia, Africa, de Indian sub-continent, South America tëdä Eastern Europe
yen yïn anɔŋ rɔɔm wek kɔc cë tuany ɣɔɔl/abut piöu kɔŋ thiäk ke yiin ku aye riäcdit ë lɔn cë yïï luaŋ ku
tuany tënë yen.
Të cɔk yen alɔn yïn acï naŋ tïŋ wënë thɛɛr ë tuany ɣɔɔl (tuberculosis) tueŋ kaam këc ɣëët thïïn
Australia, Yen ë këlëu bë yïn naŋ luaŋ tëdä tuany biet wënë cië yök në thur ë pïöu (chest x-ray).
Yuöp namba kënic 131 450
83
Na yïn acë bën keyï cë guöp puɔl tëdä adiɛr alɔŋdun riäc ë ciëk luɔi e tuany ɣɔɔl (tuberculosis) jam
akiim duɔn kɔc macthok tëdä yuöp tɔŋ ë telepune wël ë lëk alɔŋ wɛɛt ku loiloi cë göt pïny etänë.
Akiim Ŋiëc (Specialists) Yïn acië lëu ba akim ŋiëc latïŋ ke yï këc akïm ilaac (akiim kɔc macthok) tueŋ. De akiim alëu bë yïn tuɔc
tënë akim tëdä akiim ŋiëc dɛt bë la luöi ilaac.
Wɛɛric akiim thiin tueŋ Akïïm abï agamlööŋ TIS National ye lɔɔm të na yen tëdë. Kënë ë luɔi abɛc të na yïn aye raan ciëŋ tëdä
raan wënë thïtïdhen Australia ku de käk akiim cë kuum luɔi pan akiim ë Medicare. Akïïmdu alëu eya
bë agamlööŋ luthïïn aɣer guir të wïc yïï yen. Tïŋ Abaŋ 3, Thoŋ Duŋëlith
Kärec cë rot tɛɛm pan akïïm Kërac akim luöi ilaac kë luthïïn thɛɛ 24 aköl tökïc, niin ka dhorou ye läätic atɔ tënë akutnhom kërac cë
röt tɛɛm luthiin pan akiim jääŋ (Emergency departments of public hospitals). Bëi akiim jääŋ acë gäät
pïny në abaŋ White Pages. ilaac kërac cë rot tem alëu eya bë luthïïn bëi akiim kök ciëlic ku pan akiim
cië kënë jääŋ.
Na yïn tëdä raan dɛɛt acï tuany apɛy arac, telepune 000 nyïnic ku thiëcë tënë “Ambulance”.
Të leer yïn pan akïïm, bëi ayï waal ku Medicare duɔn private health insurance membership,
Health Care tëdä Pension Concession kaat.
Na këdäŋ kënë cië kërac cë rot tɛm, yuöp akiim duɔn kɔc macthok.
Telepune pial guöp wël ë lëk ku loiloi wɛtnhom Walaya ebɛnë ku bëi mac wɛɛttök anɔŋ telepune luɔi pial guöp wënë lui tënë thɛɛ ka 24 aköl tökic,
nïïn ka dhorou läät yïc. Kek agɛm nyɔth abɛc ku älëu bïk yin cɔl ala tënë luɔi pan akiim pial guöp
luthiin baai alɔŋ cieŋ.
Yin adhil them akölriec ba akïïm duɔn kɔc macthok yuöp tueŋ tënë na yin anɔŋ käk pial guöp jɔɔr.
Ku na këk acïë luthïïn, ka telepun luɔi käk anɔŋ raan muök ci piöc (qualified nurses) wënë lëu bï yïn
wɛɛt cë piöc në nyinic.
Walaya tëdä pan mɛc wɛɛttok
Telepune luɔi wɛɛt pial guöp
Telepune Wɛpthäite
ACT, NSW, NT, Tas., SA ku WA
healthdirect 1800 022 222 www.healthdirect.gov.au
Qld 13 HEALTH 13 43 25 84 www.health.qld.gov.au/13health/default.asp
Vic. NURSE-ON-CALL 1300 606 024 www.health.vic.gov.au/nurseoncall
Yuöp namba kënic 131 450
84
Wëu thurumbïl riɛŋ pan akiim Medicare acië wëu ë thurumbil riɛŋ pan akïïm. Wëu ariöp ë thurumbil rieŋ pan akïïm aguëlic tëcït
tënë yen lui thiin në wälaya tëdä pan mɛc wɛttök wënë rɛɛr yïn thïïn.
Thïin Queensland ku Tasmania, loiloi thurumbil rieŋ pan akiim aye gam abɛc ebɛnë tënë kɔc acieŋ
luthïïn baai alɔŋdun. Thïïn walaya ku bëi mɛc wɛttök ebɛnë, wëu alëu bë thiëcë. Wëu aguëlic tëwën
cït kaam yïn caath, de kuat ë tuany duɔn ku lɔn adï yïn abë gam tënë concession.
Thurumbil riɛŋ pan akiim alëu bë ya wëu juëc tënë cɔk yen jɔt tënë thiökic apɛy të yïn acïe nɔŋ kënë
jɔt pan akim thurumbïl riɛŋ (ambulance insurance). Na yïn aa rɛɛr aɣer Queensland tëdä Tasmania,
yïn alëu ba wïc aɣɔɔc insurance. Yïn alëu ba kënë looi aguiɛr gam ë luɔi thurumbïl tëdä akutnhom pial
guöp wëi cuɔl ciën.
Të gɔr yïï wël ë lëk kök tiŋë Abaŋ 2, kuɔny yök
Waal Na yïn awic waal, ka akiimdu abï yïn gam gɔt ba leer tënë adukään waal tëdä pharmacy. Waal juëc,
cïmene antibiotics, aye aluthïïn aröt këpɛc kë cë gäät waragak. Na yïn anɔŋ Health Care Card tëdä
Pension Concession Card acë gam ë Centrelink yïn abï wïc në gam tënë concession alɔŋ waal abäk.
Yin adhil eya ba Medicare kaatdu bëi tënë akim waal
Yen ë këril ba käk cï göt kuen ku kënë luel wääl köu apiath ku thiëcë akiimdu tëdä akiim waal ɣaac wei
(pharmacist) wël të na yïn akuc këdäŋ. Të gɔr yïï kuɔny tëdä wël ë lëk alɔŋ waal, jam tënë akim waal
ɣaac wei (pharmacist) tëdä pune de Medicine Line namba 1300 633 424.
Akiim waal ɣaac wei (Pharmacies) alëu eya bë agamlööŋ/athook telepun guir, wënë ë looi abec në
gɛm ë akuma.
Waal ku gɛt waal Telepune Wɛpthäite
NPS MedicineWise Medicine Line – wël alɔŋ waal ku gɛt waal
1300 633 424 Aköltök agut aköldhiëc – 9.00 nh aɣet 5.00 th
www.nps.org.au/contact-us/medicines-line
Medicare Australia – Wël alɔŋ thiëcë tënë PBS gɛt
www.medicareaustralia.gov.au/public/services/scripts/index.jsp
Walaya ku pan mɛc wɛttök luɔi pial guöp Walaya ku pan mɛc wɛttök aye gam loiloi pan akiim, pan akiim akutnhom jääŋ, loiloi muök miith.
Yuöp namba kënic 131 450
85
Pan akïïm cielic akutnhom Pan akiim cielic jääŋ gɛm loiloi pial guöp tënë kɔc ë kuat ruundït ebɛnë wënë nɔŋ wëu liik. Acië ɣään
luɔi akiim ebɛnë gɛm loiloi thööŋ. De loiloi amɛɛt akïïm kmuɔk nursing, piöc pial guöp ku nyuɔth nhial,
duäny guöp (physiotherapy), luɔi leec, luɔi akiim, wɛɛtnhom ku ciɛŋ pial-pïïr.
Luɔi pial guöp tënë kɔc macthok ke miithkɔr Akut diäär ku luɔi pial guöp meth aye looi abec akölriëc tënë kɔc macthok ku jal miith tënë dhiëëth
agut ruun lathïïn thukulic. Kek agam wël alɔŋ pial guöp, tuɔm ku wɛɛt alɔŋ dït meth, muök
amëdhiëëth ku miëth tënë mïïthkɔr.
Loiloi pial guöp diäär Loiloi pial guöp diäär gäm kuɔny käk jɔɔr adhiëth, apïïk adhiëëth ku tïŋ tëtök thïïn, mäu ku jɔɔr waal,
käk pial guöp miɔl ku töc ruɔm ku tɔŋ baai, mɛɛt nyiɛi tiët tïk tëda tëm bei. Tiŋ eya Abaŋ 6, Lööŋ Kɔc
Australia
Loiloi tënë kɔc ye kuat thääi ebɛnë Bëi akiim ku pan akiim cielic juëc anɔŋ akiim cë piöc wënë loiloi gam tënë apaköök akutnhiim baai
alɔŋ ciɛŋ. Loiloi amɛɛt wɛtnhom, jam, tuɔc ku wël pial guöp.
Pune pan akiimdu tëdä pan akiim cielic ba tïŋ të na nɔŋ ë Multicultural Health Worker tënë thoŋdun
akut.
Të wïc yïï yök luɔi pial guöp:
Walaya tëdä Pan mɛc wɛttök
Akut pial guöp Wɛpthäite
ACT ACT Health http://health.act.gov.au/our-services/which-health-service-suits-you-best
NSW NSW Ministry of Health www.health.nsw.gov.au/hospitals/pages/default.aspx
NT Department of Health www.health.nt.gov.au/Service_Locator/index.aspx
Qld Queensland Health www.health.qld.gov.au
SA SA Health www.sahealth.sa.gov.au/wps/wcm/connect/Public+Content/SA+Health+Internet/
Tas. Department of Health and Human Services
www.dhhs.tas.gov.au
Vic. Department of Health and Human Services
https://www2.health.vic.gov.au
WA Department of Health http://ww2.health.wa.gov.au
Yuöp namba kënic 131 450
86
Loiloi abël De National Disability Insurance Scheme (NDIS) gam kuɔny ŋɛk rot tënë gɛm kɔc wënë rɛɛr ku abël,
kɔckɛn macthok ku kɔc muɔk. NDIS kuɔny ë cië them ku acië luthïïn wëu kuɔny cimene kuɔny abël
tëdä wëu dɔm raan muɔk.
Yen thää kënë, yïn adhïl rɔɔm ruundït ku wïc alɔŋ të cieŋ thiin ba yök ke NDIS. Wël ë lëk alɔŋ gam
ekë atɔ www.ndis.gov.au/people-disability/access-requirements
Na yïn acië luthiin NDIS tiöm alɔŋ cieŋ, yïn alëu bë loiloi abël tɔu yök të wïc yïï wël ë lëk alɔŋ Loiloi
käk lɔɔr tënë www.ndis.gov.au/people-disability/other-services
Walaya ku pan mɛc wɛttök luɔi pial guöp gam kuat ë kuɔny ku loiloi luthiin tënë kɔc acë abël,
Kɔckɛn macthok ku kɔc muök.
Walaya tëdä Pan mɛc wɛttök
Akut abël Telepune Wɛpthäite
ACT Disability ACT 133 427 www.communityservices.act.gov.au/disability_act
NSW
Department of Family and Community Services (Ageing, Disability and Home Care)
www.adhc.nsw.gov.au/individuals/support
NT Northern Territory Government Office of Disability
1800 139 656 http://health.nt.gov.au/Aged_and_Disability/Office_of_Disability/index.aspx
Qld Department of Communities, Child Safety and Disability Services
13 QGOV tëdäŋ 13 74 68
www.communities.qld.gov.au/ndis
SA Disability Information Service
1300 786 117 www.sa.gov.au/topics/community-support/disability
Tas. Tasmanian Government Disability and Community Services
1300 135 513 www.dhhs.tas.gov.au/disability
Vic. Department of Health and Human Services
1300 650 172 www.dhhs.vic.gov.au
WA Disability Services Commission
(08) 9426 9200 Yuöp abɛc 1800 998 214
www.disability.wa.gov.au
Të gɔr yïï wël ë lëk alɔŋ loiloi abël:
Yuöp namba kënic 131 450
87
Baai akutnhom Wɛpthäite
Department of Social Services – Aguïr ku loiloi
www.dss.gov.au/our-responsibilities/disability-and-carers/programmes-services
Department of Human Services – Kuɔny tënë kɔc abël
www.humanservices.gov.au/disability
Akutnhiim abël ku pïny www.dss.gov.au/our-responsibilities/disability-and-carers/related-agencies-sites
Wël ë lëk alɔŋ Kuɔny akuma, käk kuɔny ku dɔm wëu tënë kɔc abël ku kɔckɛn muök
www.australia.gov.au/information-and-services/benefits-and-payments/people-with-disability
Loiloi miöl Na yïn awïc kuɔny ke miöl tëdä tuany, yuöp akïïm duɔn kɔc macthok tëdä akutnhom pan akiim cielic.
Na yïn awic laac kuɔny, yuöp akutnhom luɔi miith tö pan akiim thiök, tëdä kënë kuɔny luthïïn pïny:
Kuɔny pial guöp ë mïöl Telepune Wɛpthäte
Lifeline – kuɔny aluu thɛɛ ka 24 13 1114 www.lifeline.org.au/
Kids Helpline –kuɔny thɛɛ aluu ka 24 1800 55 1800 www.kidshelp.com.au/
Mens Helpline Australia – kuɔny riäk atɔ thɛɛ ka 24
1300 789 978 www.mensline.org.au/
Suicide Call Back Service – luɔi wɛɛt abec baai yic ebɛnë
1300 659 467 www.suicidecallbackservice.org.au
Të gɔr yïï wël juëc alɔŋ loiloi ku luɔi aguiɛr yë gäm ë Department of Social Services bïk kuɔny miöl looi
thïïn akutnhom baai, amɛɛt:
Family Mental Health Support Service (FMHSS)
Personal Helpers and Mentors (PHaMs)
Mental Health Respite: Carers Supports (MHR:CS)
Lɔɔr tënë www.dss.gov.au/mental-health
Yaaŋ ku wɛɛt ɣään-tök Loiloi ŋïc akiim luɔi ben kɔc kuɔny tëwën nɔŋ kärɛc tëtök ku yaaŋ:
Yuöp namba kënic 131 450
88
Walaya tëdä pan mɛc wɛttök
Yaaŋ ku Wɛɛt Tetök Telepune Wɛpthäite
ACT Companion House – kuɔny kɔc cë pïïr ë yaaŋ ku tetök
02 6251 4550 www.companionhouse.org.au
NSW Luɔi tënë Yïlaac ku Piöc ë tëtök ku Pïïr në Riäc (STARTTS)
02 9794 1900 www.startts.org.au
NT Melaleuca Refugee Centre – Akuny luöi tënë pïïr ë yaaŋ ku tëtök
08 8985 3311 www.melaleuca.org.au
Qld Queensland Program of Assistance to Survivors of Torture and Trauma (QPASTT)
07 3391 6677 www.qpastt.org.au
SA Survivors of Torture and Trauma Assistance and Rehabilitation Service (STTARS)
08 8206 8900 www.sttars.org.au
Tas. Phoenix Centre – Akuny luɔi tënë kɔc pïïr ë yaaŋ ku tëtök
03 6234 9138 http://mrchobart.org.au/phoenix-centre/
Vic. Foundation House – Victorian Foundation for Survivors of Torture (VFST)
03 9388 0022 www.foundationhouse.org.au
WA Association for Services to Torture and Trauma Survivors (ASeTTS)
08 9227 2700 www.asetts.org.au
Pial meth ku pëën tëtök Kidsafe, de gɔl cök pëën meth tëtök ë Australia, ye akutnhom cië kënë akuma wënë meth luɔi pial
guöp ku luel wël gël meth bë yök tëtök ku guïr loiloi tënë amedhiëth ku akutnhiim atö
www.kidsafe.com.au Wël kök cë waaric kë yiith atɔthïïn alɔŋ abaŋ kɔc Western Australia ku kɔc
Victoria ë wɛpthäite.
Tuɔm Tuɔm ë miith ku kɔcdït tïït guöp alɔŋ luäŋ ku tuɛnytuɛny. Tuöm acië këwën dhil mäc kɔc ku bë ya loi
ku acï luel ka path tënë miith ebɛne ku kɔcdït kök. Walaya ku bëi mɛc wɛttök kök awïc tuɔm meth
wënë cë gäät pïny tueŋ kaam bë meth la tënë muɔk meth tëdä gɔl thukul.
Käk tuöc ëbɛnë aye gam ë akiim duön kɔc macthok tëdä pan akimdun ciëlic akutnhom. Keya, Tuöm
kök aye gam thïïn thukulic. Yuöp akïïm kɔc macthok duön tëdä pan akiim cielic akutnhom të wïc yïï
ba yök käjuëc.
De Australian Childhood Immunisation Register (ACIR) atɔ www.humanservices.gov.au/acir eya gäät
pïny baai ebɛnë wënë käk tuöm cë gäm miith tɔɔu ku kɔc-kɔr kɛpɛc nɔŋ ruun luthïn pïny ë thïɛr 20 cök
ë dït denic.
Yuöp namba kënic 131 450
89
Mïïth ku kɔc-kɔr këpɛc ŋɔt ruun pïny ë thiɛr 20 ë dït denic wënë cë rïn gäät pïny thïïn Medicare yïc
abï guɔ maat akuën nyïnic thïïn tënë ACIR. Bëi käk kuɔn cë kë yïn tuɔm tënë akïmdu, keya kek alëu
bïk ayï tuöm baai alɔŋ agɔrtui gäät pïny tënë kääŋ gɔɔt-thïïn.
Tuɔm ë wïc tënë dɔm wëu akuma kök (www.humanservices.gov.au/immunisation). Ke töŋ cï puɔl
tënë wïc tuɔm arot aye käk tuany alɔŋ pan akiim.
Wël alɔŋ tuɔm Telepune Wɛpthäite
National Immunisation Information Line 1800 671 811 www.immunise.health.gov.au
Australian Childhood Immunisation Register 1800 653 809 www.humanservices.gov.au/acir
Loiloi leec Pan akiim piath leec ë këril tënë kuat pial guöp ku piath-pïïr. Akiim nɔŋ bëi akïïm leec ake kɔc ë luɔi
leec gam etänë. Akiim leec akölriëc aye wëu loiloi kɛn lëc cäk kɔth. Kek acë gäät pïny thïïn
athör telepunic. Yïn alëu ba wïc yok ë private health insurance bïn kuɔny wëu ë luɔi guir leec.
De Child Dental Benefits Schedule (atɔ www.humanservices.gov.au/childdental) aye mïïth bë gam
puɔl wënë nɔŋ ruundït luthïïn kaam ruun karou ku 17 në bïk lɔɔm tënë cït $1, 000 thiin kuɔny tënë luɔi
guir leec. Kuɔny kënë ë röt ruun karou buɔth ye kɔth akuënic. Na yïn ayë raan bë gam, de Department
of Human Services abï yïn yuöp.
Akuma walaya ku pan mɛc wɛɛttök aye gɛm loiloi leec kök apath (amɛɛt ayï dɔk leec ku nyiɛi arɛɛm) të
kɔc cë gam Centrelink concession kaat. Yuöp pan akiimdun thiök tëdä pan akimdït wël ë loiloi thïïn të
cieŋ duön. Yuöŋ Centrelink ba yök lɔn adi yïn abï gam.
Luɔi muɔk kɔc cë thiöp thïïn Australia Të cïn ya raan cë rot yök kecï dhiöp, yïn anɔŋic ba kuany alɔŋ yeŋa bë yïn muk ku lɔn yïn awïc ba rɛɛr
pandu tëdä lɔɔr pan kɔc cë dhiöp muk thïïn. Luɔi dhiöp aye kë cë guir bïk yïn kuɔny ba rɛɛr arotdu yïï
lääu nhom, ku gɛm kë yïn kuat käk ba kuany alɔŋ muökdu.
De Akuma Kɔc Australia kuat wëu ë kuɔny luɔi muök kɔc cë dhiöp thïïn Australia. Na käk kuɔn arotdu
ayïn puɔl, yen ëkë gɔr yïn ba naŋ wëu juar ë luɔi muökdu yic.
De My Aged Care wɛpthäit atɔ www.myagedcare.gov.au ku anɔŋ wël alɔŋ käk kuɔn ba kuany, ku këdi
bï luɔi muök kɔc cë dhiɔp yök. Yen abï yïn kɔny në dɛɛtic aguiɛr muök kɔc cë dhiɔp, ku këdi të bïn
kuɔny yök ku loiloi thïïn. Wël cë waaric aluthin alɔŋ dan wɛpthäite. Yïn alëu eya ba yuöp My Aged
Care namba 1800 200 422 tëdä kë kuer TIS National bäk käk muök wïc la jamic.
Yuöp namba kënic 131 450
90
Kuat kääŋ karou tënë luɔi muök kɔc cë dhiöp:
Na yïn awïc ba latueŋ ke ciɛŋ baai, yïn alëu ba kuɔny yök tënë loiloi akölaköl yïn cië ban looi
arotdu, cïmene wɛɛr nuur (lightbulbs), puör dom (gardening), laak ku ruk alɛth tëdä lɔɔr ɣööc
kääŋ baai. Yïn eya alëu ba yök wek kääŋ citmɛne wai cääth bï yïn kɔny cääth
Yïn alëm la pan kɔc cë dhiop të na yïn yök yïn acië ben wïc ba rɛɛr thiin pandu.
My Aged Care alëu bäk jam alɔŋ këdun wïc ku guir athem ba jam thin wël juëc alɔŋ käk kuön jɔɔr ku
tïŋ tëna yïn abï gam në lɔɔm wëu kuɔny luɔi muök kɔc cë dhiop tënë akuma– tënë wël ë lëk tueŋ kök
lɔɔr tënë www.myagedcare.gov.au/eligibility-and-assessment tëdä punë 1800 200 422.
Thiëcë alɔŋ dhiöp tëdä luɔi muök pial guöp Ayï raan wënë wïc bë thiëcë looi alɔŋ Aged Care bëi, käk muök baai tëdä Commonwealth
Home Support Program loiloi anɔŋic yic bï yuöp tënë Aged Care Complaints Commissioner.
Kënë ë looi abec. Yïn alëu ba yuöp tënë Aged Care Commissioner:
Yitärnët – www.agedcarecomplaints.gov.au/
Telepune – yuöp 1800 550 552
Thïïn gäät – gäät këdun thiëcë tënë:
Aged Care Complaints Commissioner
GPO Box 9848 (Gendun ku wälaya/pan mɛc wɛttök)
Yïn alëu ba yuöp My Aged Care namba 1800 200 422 tëdä ciëlic de MyAgedCare wepthaite atɔ
www.myagedcare.gov.au/ na yïn anɔŋ ayï käk näk yïï diɛr alɔŋdun käk ŋiëc tëdiën kɔc cë dhiop
muök thïïn.
Na yïn adiɛr alɔŋ luɔi pial guöp gam tënë yïn tëdä kë raan dɛɛt, ka yïn alëu ba thiëcë la looi akutnhom
luɔi käk jɔɔr thïïn walya dunic tëdä ke pan mɛc wɛttök.
Walaya tëdä pan mɛc wɛttök
Akutnhom thiëcë käk muɔk alɔŋ pial guöp Telepune Wɛpthäite
ACT Human Rights Commission 02 6205 2222 http://hrc.act.gov.au/olderpeople
NSW Health Care Complaints 1800 043 159 www.hccc.nsw.gov.au
NT Health and Community Services Complaints Commission
1800 004 474 www.hcscc.nt.gov.au
Qld Office of the Health Ombudsman 133 646 www.oho.qld.gov.au
SA Health and Community Services Complaints Commissioner
1800 232 007 www.hcscc.sa.gov.au
Tas. Office of the Health Complaints Commissioner
1800 001 170 www.healthcomplaints.tas.gov.au
Yuöp namba kënic 131 450
91
Walaya tëdä pan mɛc wɛttök
Akutnhom thiëcë käk muɔk alɔŋ pial guöp Telepune Wɛpthäite
Vic. Office of the Health Services Commissioner 1800 136 066 www.health.vic.gov.au/hsc
WA Health and Disability Services Complaints Office
1800 813 583 www.hadsco.wa.gov.au
Kë buɔth thuɔu cök Të thou raan dɛt thïïn Australia, akiim adhïl cäädä thaany wënë ye luel raan acë thou. Äin thiɛk raan
lëu bë looi agut tënë na cï cääda kënë jal kɔŋ gam.
Thiɛk raan thïïn Australia alëu bë kërïl apɛy ku alëu bë ya wëu cïtmɛn kaam $4,000 agut $15,000.
Tëdäŋ akutnhom insurance policies alëu bë kuɔny wëu thïɛk raan tääu-pïny ku käk kök gɔr në thou
cök ciën. Tëdäŋ ka raan cë thou adhïl bë naŋ guïr cë looi bë wëu thiɛk rötde looi, tëdä anɔŋ kɔc nhiar
bïk määldë lök tek kaamkën ë cɔl Will.
Ade Will ë waragak cï gɔt lööŋ wënë luel lɔn adï käk raan cë thou abï lök tek tënë cï yen thou cök ciën,
yeŋa bï miithke lök muk ku kök cë gam tënë akutnhiim ku gam käk raan guöp wei. Të ben lööŋ, ka
Will dhil bë tïŋ ë kɔc karou wënë cië nɔŋ kë bïk yök thïïn tënë Will. De Will eya akuany raan Executor.
De Executor yë Will lök muk bë kääŋ raan cë thou lök tek tënë kɔc cë luel thiin në Will, raan luɔi atab
tënë raan cë thou ye luel ku buɔth käk cë luel thïïn Will abë luɔi aɣer. Walaya tök ku Pan mɛc wɛttök
anɔŋ Public Trustee wënë alëu bë luöi Executor (generally for a fee).
Na raan akëc Will nyiäŋ pïny ke estate ë rɔɔm dhöl kuany ë lööŋ. Na raan acï nɔŋ kɔc ruäi kek yën kë
wëu alëu bë kë gam tënë akuma walaya tëdä pan mɛc wɛttök.
Anɔŋ kuɔny luthiin bën luɔi kek dhïëu ku thou ë raan nhiär töŋ.
Të gɔr yïï wël ë lëk kök:
Wɛtnhom Wɛpthäite
Yeŋö kë bë looi në jɔk thuɔu www.humanservices.gov.au/customer/subjects/what-do-following-death
Looi Will www.moneysmart.gov.au/life-events-and-you/over-55s/wills-and-power-of-attorney
Tɔu wëu ë thuɔu www.moneysmart.gov.au/life-events-and-you/over-55s/paying-for-your-funeral
Public Trustees www.australia.gov.au/information-and-services/family-and-community/wills-and-powers-of-attorney/wills
Organ Donation Register www.humanservices.gov.au/customer/services/medicare/australian-organ-donor-register
Kuɔny ë määr www.australia.gov.au/information-and-services/family-and-community/death-and-bereavement
Yuöp namba kënic 131 450
92
10 Kɔc Kuɔn Macthok
Thïïn abaŋ kënë Thiɛk ku ruäiruäi kök
Loiloi tënë kɔc-kɔr
Amedhiëth
Kuɔny meth
Kɔcdït
Yök raan nhiär
Kɔc-kuɔn Kɔc macthok Centrelink
Thiin Australia, luɔi kɔc macthok dhïl bë yïc guël tënë eŋö yïn aye looi tënë. Röör ku Diäär anɔŋ yiith
thööŋ ku käk ye looi ebɛnë. Yen ë gam ku ye röt lac looi tënë kɔc kadhië röör ku diäär bïk la tënë luɔi.
Röör ku diäär eya käk ye loi baai rɔɔm në luɔi, cïmene tïëŋ miith, that ku wëëc kääŋ.
Kɔc macthok kök abï röt guɔ ŋïc cök pïny në piirden yam yic thïïn Australia kaam cïŋuac tënë kɔc kök.
Cɔl nyuɔth, miith abï piöc Duŋëlith akölriëc apɛy tënë amedhiëëth kɛn.
Yen ë käril ba rot cök pïny tënë piirdu yam ë alɔŋ bäk lui tëtök ke wek kɔc macthok. Yin alëu ba wic
kuɔny ku abaŋ kënë gɛm wël ë lëk alɔŋ ë loiloi kök wënë luthïïn. Thiin Australia, yök kuɔny tënel kɔc
macthok duɔn ë këpiath ku ye gam. Lɔr ë www.humanservices.gov.au/servicefinder lɔɔr të cë anuɛt
kënëic akuma ku kuɔny akutnhom.
Thiëk ku ruëiruëi kök 1800RESPECT gɛm wɛɛtnhom, wël ë lëk ku luɔi toc tënë kɔc wïc kuɔny tëdä wël alɔŋ kɔc macthok ku
tɔŋ baai ku ruöm ba töc wek tïk. Kɔc wɛɛt aluthïn thɛɛ ka 24 aköltök, niin ka dhourou ë läätic. Kek eya
alëu bïk ayïï raan diɛr tënë mäth, ruäi, raan duɔn nhiɛɛr piöu tëdä raan luɔi. Pune 1800 737 732 tëdä
lɔɔr tënë www.1800respect.org.au
De Family Relationship Advice Line gam wël ë lëk alɔŋ kɔc macthök në käk ruäi wënë jɔɔr,
wɛɛt alɔŋ guir rɔɔm amedhiëëth në puɔk cök ciën ku töc kɔc yuöp tënë akut luɔi baai alɔŋ cieŋ
wënë kɔc macthök kuɔny bïk ruänden ban guïr pei bë piath ku lui kek puökic. De telepun wɛɛt
ye lui tënë thää 8.00 nh agut 8.00 th, Aköltök agut Aköldhiëc, ku thää 10.00 nh to 4.00 th eyä
aköldhetem, ku ye lïu niin lööŋ jääŋ. Pune 1800 050 321 (yuöp abec) tëdä lɔɔr tënë
www.familyrelationships.gov.au/BrochuresandPublications/Pages/family-relationships-advice-
line.aspx
Family Relationships Online gam wël ë lëk tënë ruään kɔc macthok ku puökic. Kɔc macthok
ebɛnë alëu bïk loiloi bë ruäiruäi guir yök ku guir rɔɔm miith ke amedhiëëth në puök cök ciën.
Lɔɔr tënë www.familyrelationships.gov.au
Yuöp namba kënic 131 450
93
MensLine Australia gam wɛɛtnhom, wël ë lëk ku luɔi töc tënë kuɔny röör wënë nɔŋ käk jɔɔr këpïïr kɔc
macthok tëdä ruän denic. Yen eya gɛm kuɔny ku wël ë lëk tënë diäär ku kɔc ë kɔc kuɔn macthok wënë
diɛr alɔŋ diäärken, röör ebɛnë tëdä wäärkën. Yen ë lui thɛɛ ka 24 aköltök, nïïn ka dhorou ye läätic.
Pune 1300 789 978 tëdä lɔɔr tënë www.mensline.org.au
Loiloi tënë kɔc-kɔr Akutnhiim baai aye guir looi tënë kɔc nɔŋ ruun luthïïn pïny thiɛr 25. Kɔc luɔi riënythii aye kɔc cë piöc
ku aŋïc kääŋ ku këk aye kɔc-kɔr gäm wël ë lëk, kuɔny ku loiloi ye looi thïïn pïny piath kënic, akölriec
atö tënë baai riënythii tëdä payam të cieŋ.
Të gɔr yïï kuɔny juëc:
Baai Loiloi Riënythii Telepune Wɛpthäite
Kids Helpline – thɛɛ ka 24 wɛɛtnhom tënë ruun ka dhiëc agut 25 dït.
1800 551 800 www.kidshelpline.com.au
Headspace – lac gɔl loiloi tënë ruun ka 12 agut 25 ruundït.
1800 650 890 https://headspace.org.au
YouthBeyondBlue – thɛɛ ka 24 kuɔny tënë kɔc-kɔr lui kë diɛr ku tuany miöl
1300 22 4636 www.youthbeyondblue.com
Department of Education and Training https://education.gov.au/youth
Generation Success – käk kuɔny tënë riënythii lui
www.employment.gov.au/generation-success-youth-employment-initiative
Youth Employment www.employment.gov.au/job-seekers-0
Anuɛt tënë de Australian Institute of Family Studies
https://aifs.gov.au/cfca/publications/helplines-and-telephone-counselling-services-children-y
Reconnect – kuɔny ebɛnë tënë kɔcdït nɔŋ ruun ka thiɛr 12 agut 18 wënë cïn nhiim bëi ciɛŋkë tëdä abë ya këtö ë ben kacïn baai rɛɛr
www.dss.gov.au/our-responsibilities/housing-support/programmes-services/homelessness/reconnect/reconnect-services
Office of the Children’s eSafety Commissioner – të luel yïï kërac yaaŋ röt wënë ya mïïth kek ë tieŋ guöp kë töu-pïny ruun ka 18 ë dït
www.esafety.gov.au/reportcyberbullying
Yuöp namba kënic 131 450
94
Walaya ku pan mac wɛttök eya gam loiloi riënythii:
Walaya tëdä Pan mac wɛttök
Loiloi riënythii Wɛpthäite
ACT Youth InterACT www.youth.act.gov.au
NSW Youth NSW www.youth.nsw.gov.au
NT Office of Youth Affairs www.youth.nt.gov.au
Qld Queensland Youth www.communityservices.qld.gov.au/youth
SA South Australia Youth Site www.officeforyouth.sa.gov.au
Tas. Office of Children and Youth Affairs www.linkzone.tas.gov.au
Vic. Youth Central www.youthcentral.vic.gov.au
WA Office for Youth www.wa.gov.au/information-about/your-community/youth
Yuöp Payam baai alɔŋ cieŋ dun tënë kuat thuëc ku aguiɛr tënë kɔc-kɔr ebɛnë.
Amëdhiëëth Kɔc Australia akë theek ba ya amedhiëth, ku acï ŋic apɛy lɔn adï ka cië yïc piɔl ba amëdhiëëth. Wël ë
lëk ku kuɔny kë luthïïn tënë akutnhiim juëc.
Piöc miith athëëk ë abaŋ karilic ë amedhiëth, ku kuum thïïn Australia ë kë cië lööŋ. Yïn alëu bë dhöl
kök ë piäc athëëk looi, cimene nyiɛi käk ye wïc tëdä tuɔc menhdu ɣönde. Miɔc menhdu ke piath wɛt
ŋïc luɔi ku nyɔth luɔi ë kënë cë looi.
Na yïn acë naŋ kë jɔɔr nyuth miithku, yök kuɔny wɛɛt tënë kɔc macthok ku luɔi kuɔny amëdhiëëth:
Wël ë lëk amëdhiëëth Wɛpthäite
Family and Relationship Advice Line (Pune 1800 050 321)
www.familyrelationships.gov.au
MyChild www.mychild.gov.au/
Raising Children Network www.raisingchildren.net.au
Australian Childhood Foundation – amɛɛt wël cë waaric
www.kidscount.com.au/en
Amëdhiëëth riënythii cë dït www.abcdparenting.org
Kidsafe www.kidsafe.com.au
Anuët Akuma Kɔc A ustralia www.australia.gov.au/information-and-services/family-and-community/caring-for-children
Yuöp namba kënic 131 450
95
Kuɔny meth De Child Support guir, luɔi aguir ë de Department of Human Services, kuɔny amëdhiëëth cë puɔl guïr
wëu kuɔny tënë käk ë mïïth yök. Yuöp dë akutnhom bäk jam alɔŋ kuat käk kuɔny menhdu ebɛnë.
Kuɔny meth Käk yuöp/gäät
Child Support wepthaite www.humanservices.gov.au/childsupport
Telepune Child Support 131 272
Wël ë lëk thïïn thok thääi kök www.humanservices.gov.au/yourlanguage
Wël ë lëk tënë Apäköök, Apäyɔɔŋ ku kɔc neem www.humanservices.gov.au/multicultural
Kɔcdït Anɔŋ akuma juëc, private ku akutnhiim wënë gɛm loiloi tënë kɔc luu ruun nhial ë thiɛr 50 ë dït.
De Akuma Kɔc Australia gɛm:
De Age Pension – wëu kuɔny ku yök concessions tënë kɔcdït Australia lëu kë gam atɔ
www.humanservices.gov.au/agepension
My Aged Care – wël alɔŋ käk kun ba kuany, ku ekëdi bën yök loiloi atɔ
www.myagedcare.gov.au
Tïŋ eya Abaŋ 9, Piäl guöp ku pial-piir
Walaya ku Pan mɛc wɛttök ebɛnë anɔŋ aguiɛr Seniors Card. De kaat ë abec ku kënë raan muök
concessions ku atek kääŋic tënë mɛɛt luɔi tëjäria.
Të gɔr yïi wël ë lëk kök:
Wël ë lëk tënë kɔcdït Telepune Wɛpthäite
Centrelink 132 300 www.humanservices.gov.au/olderaustralians
My Aged Care 1800 200 422 www.myagedcare.gov.au
Aguiɛr Seniors Card www.australia.gov.au/information-and-services/benefits-and-payments/older-australians/seniors-card
AusGov – Kɔcdït Australia www.australia.gov.au/information-and-services/benefits-and-payments/older-australians
Yuöp namba kënic 131 450
96
Gɔr kɔr ruäi ke yii De Australian Red Cross gɛm gɔr raan cök ku luɔi tuɔc wël tënë kɔc ruäike yïïn wënë cië yïc puök kek
yïn në wɛt tɔŋ, Yaaŋ jääŋ ku riäŋdït cë röt tɛɛm. De amaat pïny ebɛne ë cɔl Red Cross societies ye
kuɔny kɔc looi tënë kɔc liu në kuat ë kɔc macthok yic cë döŋ baai agɔrtui. Yen eya kuɔny looi tënë kɔc
töu baai alɔŋtui bïk yök kɔc kɛn cieŋ thïïn Australia.
Të gɔr yïï yuöp ë Red Cross International Tracing and Refugee Service:
Australian Red Cross Käk yuöp/gäät
Imeel [email protected]
Red Cross Wɛpthäit www.redcross.org.au
National 03 9345 1800
ACT 02 6234 7600
NSW 02 9229 4111 tëdä yuöp abec 1800 812 028
NT 08 8924 3900
Qld 07 3367 7222 tëdä yuöp abec 1300 554 419
SA 08 8100 4500
Tas. 03 6235 6077
Vic. 03 8327 7700 tëdä yuöp abec 1800 131 701
WA 08 9225 8888 tëdä yuöp abec 1800 810 710
Yuöp namba kënic 131 450
97
Kɔc maanydu thok ku Centrelink De Department of Human Services gam ciɛŋ, pial guöp ku dɔm wëu kök ku loiloi luthiin Centrelink ku
Medicare. Käk abï yïc guël tëcit käk wïc ë ŋɛk ku kɔc macthok. Yuöp Centrelink nyïnic në kuɔny të na
kääŋ kuɔn kë acë yïc waar, cɔl nyuɔth, na yin anɔŋ meth, luɔidu aci määr tëdä ca tuany yïï dɔm.
Centrelink ë kɔc kuɔny bïk bën ke kɔny rotden ku akɔny kɔc bïk luɔi yök kaam kɔny kɔc wïc kuɔny thïïn.
Centrelink eya kuɔny ebɛnë looi tënë kɔc wïc akuny looi pei aköl kuat piir, cïmene guir rot tënë dhiöp
tëdä ye rot yök keyii tuany tëdä riäk cï yök.
Thiin abaŋ kënë Nyuɔth këdun yïn ŋic
Kuɔny thïïn thok thääi kok
Kuɔny luɔi kek Centrelink
Centrelink kaam tiët
Thiëcë dɔm ë wëu Centrelink
Wëu tënë kɔc macthök
Kɔc ë New Zealand (wënë cië Kɔc ë Australia)
Crisis Payment tënë apayɔɔŋ ku kɔc ba humanitarian entrants
Loiloi kök Centrelink
Concessions tënë miɔc wëu liik
Wɛɛric ë kääŋ ebɛnë
Tëët ëyic ë tïŋ/muɔnydu
Tiëŋ ku thiëcë
Muɔny ë wëlku
Kɔc-kɔr
Nyuɔth ë kuɔny
Nyuɔth këdun yin ŋic Ye Centrelink yin abi wïc bë athör gam bë këdun yïn nyuɔth
(www.humanservices.gov.au/customer/enablers/proof-of-identity) – cɔl nyuɔth, athör la këny ku
athör cääth, wël ë ɣönduɔn wëu ebɛnë tëdä käk tënë nyuc ebɛnë.
Kuɔny thïïn thok kök
Wël ë lëk luthiin thok kök Centrelink anɔŋ kuat ë wël ë lëk cë waaric atɔ www.humanservices.gov.au/customer/information-in-
your-language alɔŋ dɔm wëu ku loiloi wënë yïn kuen, dai tëdä pïŋ tënë.
Centrelink anɔŋ të piath ë yam tën Australia videos aluthïn thok ka 10 jam wël piöc cymene dɔm wëu,
gɔr tënë luɔi, Medicare kaat ku Health Care Card. Yïn alëu ba bidioo käk yök atɔ
www.humanservices.gov.au/yourlanguage
Yuöp namba kënic 131 450
98
Luɔi Pun Thok Juëc Na yïn jam thoŋ dɛt tënë Duŋëlïth yïn alëu ba yuöp pun dan thok juëc ebɛnë elui namba ou 131 202
(8nh – 5th thää tën) ku jam tënë raan dɛt thïïn thuɔŋdun alɔŋ luɔi Centrelink ye dɔm wëu ku loiloi.
Agamlööŋ/Athook Na yïn acië jam Duŋëlith, Centrelink alëu bë agamlööŋ/athook tëdun cë thää guir, ye kë looi abɛc. Të
wïc yïï bë agamlööŋ/athook yuöp 131 202 tëdä thiëcë tëdun Centrelink Service Centre luthïïn baai
alɔŋ duɔn ciɛŋ.
Agɛɛr/raan wëlic ë athör ëbɛnë Centrelink alëu bï wëlic athör guir tënë yïn wënë gɔr kuɔny tënë yïn ba looi në thiëcë tënë döm wëu
ku loiloi ebɛnë apath. Yuöp 131 202 tëdäŋ thiëcë Centrelink Service Centre wënë tɔu baai alɔŋdun
ciɛŋ.
Bëny Luɔi Akutnhiim Thääi Bëny Luɔi Akutnhiim Thääi (Tïŋ www.humanservices.gov.au/mso) gam wël ë lëk alɔŋ Centrelink ë
aguiɛr ebɛnë ku loiloi tënë apaköök ku akutnhiim apayɔɔŋ ku thiëcë dït tënë kuɔny bë luɔi guir apath.
Waragak Centrelink Yïn dhil ba kuen athör ë Centrelink ebɛnë tuɔc yïn ku dhuk këdäŋ të na käril piath. Yuöp 131 202 të na
yïn awïc tëëtic wɛrɛŋ thïïn thuɔŋdun.
Akuɔny në luɔi kek Centrelink Yïn alëu ba raandä kuany tedäŋ akutnhom ('raan cï kuany'), ë rin ku bïk luui nyiɛndu yic. Tïŋ
www.humanservices.gov.au/nominees
Centrelink Käk gäät/yuöp
Centrelink www.humanservices.gov.au/centrelink
Wël ë lëk tënë apäköök, apayɔɔk ku kɔc neem www.humanservices.gov.au/multicultural
Wël ë lëk luthïïn thok thääi kök www.humanservices.gov.au/yourlanguage
Të gɔr yïï wël ë lëk luthïïn thok thääi kök 131 202
Wïc bë thiëcë www.humanservices.gov.au/customer/enablers/intent-to-claim
Luel këdun yïn ŋic www.humanservices.gov.au/customer/enablers/proof-of-identity
Neem tënë loiloi kun cielic looi thiin www.humanservices.gov.au/findus
Yuöp namba kënic 131 450
99
Centrelink kaam tiët Kɔc aciëŋ piɛc ɣëët ebɛnë tëdä apaköök cië ciɛŋ arɛtic (ku pëël apayɔɔŋ tëdä humanitarian entrants)
adhïl tïït läät ka 104 (de Newly Arrived Resident's Waiting Period) kaam bï kek lɔɔm kuat wëu ye dɔm
ku käk yë yök. Ke kaam tïït acië lui tënë wëu kuɔny tënë kɔc macthok (Tïŋ wëu gam tënë kɔc
macthok). Të gɔr yïï wël ë lëk kök ka tiŋ www.humanservices.gov.au/families
De kaam ë thää tiit ku yë tënë yeŋa yen bë luoi kënë luɔi thïïn tëcït kuat ë käk yök ku akötniin ë ɣëët
yïn thiin Australia kewë kɔc acieŋ Australia tënë ayi thää thïïin pïïrdu cë kuen ka la tënë kaam tïït.
Aköl kaam tït, yin alëu ba rot göt wek jobactive be yök kuɔny. Yïn alëu eya ba rot kuɔny wilc luɔi luthin
Centrelink Service Centres.
Puɔl tënë Newly Arrived Resident's Waiting Period Pëël tënë de Newly Arrived Resident's Waiting Period ku thiëcë tënë:
Kɔc Australia.
Kɔc mathok ë Australia tëdä raan-tɛm bë ciɛŋ aluöt.
Raan tëdä raan ë kɔc ye macthok yic wënë cë ɣëët dhöl aguiɛr.
Kɔc muök ë bidha akutpïny.
Na yin anɔŋ pïïr wënë rilic rin ë kääŋ acë yïc waar ebɛnë, yin alëu bë naŋ kuɔny la cök alanden yök
nyinic. Luɔi aci määr tëdä ka luɔi acië yök yen acë luel kääŋ aci ke yic waar. Thiëcë tënë Centrelink ba
yök lɔn adi yïn abï gam.
Käk gɔr tënë raan ciɛŋ cë piöc Wëu pensions ku wëu ë wïc luɔi acië nɔŋ kaam tïët tënë raan yam ci ɣëët, ku anɔŋ käk gɔr të raan ciɛŋ
cë piöc:
Parenting Payment and Widow Allowance: 104 läätic.
Age Pension and Disability Support Pension: ruun ka 10.
Anɔŋ ayï pëël kökic, cɔl nyuɔth, të na yïn aye apayɔɔŋ tëdä bäär humanitarian entrant, tëdä yïn acï
bën këyi tïŋ cë mɔc thou, abël tëdä amëdhiëëth arot yiin atök kaam bii wek kɔc acieŋ Australia.
Yin alëu bë gam tënë pension tënë na yïn anɔŋ rɛɛr thïïn pan nɔŋ Tiëëŋ kë bë yï yök pinynhom cï gam
ke Australia wënë looi dɔm wëu aɣer tënë yïn thiëc. Australia anɔŋ kuɔny acï gam thïïn kek bëi ka 29,
cë göt lëk ka luthïïn www.humanservices.gov.au/issa
Të wïc wël ë lëk kök älɔŋ wëu dhiöp - pensions, amaat thiëcë wëu dhiöp baai agɔrtuï tedä thiëcë kɔc
cë dhiop Australia kaam bëi agɔrtui, lɔɔr tënë www.humanservices.gov.au/international
Yuöp namba kënic 131 450
100
Thiëcë wëu Centrelink Të thiëcë yïï wëu kuɔny, yïn adhïl gäät riin ‘Intent to Claim’. Kënë lëk Centrelink yïn wïc ba guir ba
thiëcë tënë dɔm wëu. Yen alëu bë looi yïtärnetic, thïïn raan tëdä kë punic ë yïn tëdä kë raan dɛt yen
looi yen tënë yïn.
Na athördun thiëcë acï gam, wëu ye dɔm tëdä concession kaat agɔl tënë aköl looi yïn gät piny Intent
to Claim (na yïn acï gam tënë dɔm tëdä concession kaat alɔŋ aköl ku yïn lɔɔr athör thiëcë dhuk ka ca
thööl thïïn nïïn ka 14).
Döm wëu ë Centrelink aye kë luthiin tënë kɔc wënë ciɛŋ thïïn Australia ku aye Kɔc Ciɛŋ Australia
(lɔɔr tënë www.humanservices.gov.au/customer/enablers/residence-descriptions).
Kɔc muk bidha ciɛŋ kɔr alëu bë kek gam, tëcït alɔŋ kuat ë wëu ye dam bec. Yin alëu ba wïc në rɔɔm
wek acieŋ cë piöc tëdä Newly Arrived Resident's Waiting Period, alëu bë ya kë cë puɔl. Kaam tiët kök
alëu eya bë thiëcë. Tiŋ Centrelink kaam tiët.
Yïn adhil ba naŋ namba atab (a tax file number (TFN)) thiin ku ba lɔɔm akuny wëu.
De table luu pïny aye nyɔth ë döm eŋö yen lëu bë gam bë lɔɔm, tëcit tënë luu kääŋ ku thïïin:
Käk Kuɔn jɔɔr Telepune Centrelink Wëu döm Kuɔny adöm kënë
Ɣɛn wïc tënë luɔi 132 850 Newstart Allowance ku/tëdä Youth Allowance
Na yin awïc tënë luɔi dɔm, tëdä yïn alui piöc cë gam tëdä käk loi wënë lëu bïk yïi ë yök luɔi.
Ɣɛn akuën tëdä piöc luɔi
132 490 Youth Allowance Na yin aye ruun ka16–24 edït, kuën thää ebɛn kɔn Australian apprenticeship tëdä kök cë gam looi ebɛnë.
Austudy Na yïn anɔŋ ruundït ka 25, kuën thää ebɛnë tëdä Australian Apprenticeship.
Ɣɛn awïc kuɔny thïïn riäkic
132 850 Crisis Payment
Kënë ë dɔm bec arak tök tëna yïn:
Acï nɛŋ piɛc ɣëët thïïn Australia keyi apayɔɔŋ tëdä humanitarian entrant.
Acië rɛɛr thiin ɣöndu rin ë riäk tënë mac tëdä abor pïïu.
Yïn anɔŋ kë cë döŋ pandu rïn ë tɔŋ baai. Yin anɔŋ cë yii jääl.
Special Benefit Na yin anɔŋ awic kuɔny wɛt cï yïï kääŋ yïc riɛl yiin cïn aɣer alëk gël alïu.
Ɣɛn muk raan dɛt 132 717 Carer Payment Na yïn aye raan muk raandä wënë cë rot kony yetök në dhöl döm wëu luɔi rin ë kë gɔr luɔi muök.
Yuöp namba kënic 131 450
101
Käk Kuɔn jɔɔr Telepune Centrelink Wëu döm Kuɔny adöm kënë
Carer Allowance (wëu juäk thïïn)
Na yin amëdhiëth tëdä raan muök wënë gam muk juëc thiin ku kɔɔc nyin tënë : - Raandït tëdä mɛnh abël tëdä tuany pan
akiim. - Raandït wënë cë giugiu ku aci dhiöp.
Ɣɛn tuany, yiɛk tëtök tëdä ka bëldït
13 2717 Disability Support Pension
na yin anɔŋ guöp, tuany jam looi ruɛiruɛi wënë bïk yïn pëën tënë luɔi thiin ne ruun karou tëdä na yïn acï cɔɔr acïn.
Sickness Allowance Na yin aci luɔi tëdä akuën akölaköl ku arɛɛr kaam kɔr ka cë lui tëdä kuën wɛt tuany, yin anɔŋ luɔi, tëdä akuën tënë leer yïï guën.
Ɣɛn acë thiök ba muɔl ba la maac
13 2300 Age Pension Na yïn acië nɔŋ wëu juëc bïn kë röt kuɔny thïïn në muɔl dhiöp.
Ɣɛn wëckuɔny ciën raandä cë naŋ thɔu
13 2300 Bereavement Payment
Na tïkdu, mɛnh, tëdä ke raan wënë muk yen cië thou ku yin alɔɔm döm ë Centrelink.
Bereavement Allowance
Na tïkdu acï thou niinkë ku yïn acïe wëu luɔi dɔm tënë Centrelink.
Ade kuat käk cë göt ë döm Centrelink ekë atö www.humanservices.gov.au/centrelink
Wëu tënë kɔc macthok Na yïn anɔŋ miith cë rot gɛi yïn, ke Centrelink gam kuat ë wëu kuɔny tënë kɔc macthok bïk luɔiden
juäk kɔu ku käk kɔc macthok looi ebɛnw.
Të wïc wël ë lëk kök:
Wël ë lëk Centrelink Käk yuöp/gäät ebɛnë
Abaŋ kɔc macthok www.humanservices.gov.au/families
Wël luthiin thok kök www.humanservices.gov.au/yourlanguage
Të wïc kuɔny thïïn thok kök 131 202
Neem tëdun cielic luɔi www.humanservices.gov.au/findus
Yïn alëu ba nɛŋ kuɔny gɛm yïï tëcit luöi käk kɔc macthok duön, wënë maat de dït ku jal miith juëc ku
wëu kɔc macthok ebɛnë.
Ebɛnë, yin adhïl ba muk athör bidha ye raan rɛɛr etänë aluöt ku acieŋ thin Australia në wɛt bën gam
ba yök wëu kuɔny kɔc macthok, ku anɔŋ kök puɔl.
Yuöp namba kënic 131 450
102
Wëu kunɔny Kɔc macthok Adöm kuɔny kënë …
Family Tax Benefit Part A Aye wëu ë bïï miith nhial.
Family Tax Benefit Part B Ye juäk kuɔny tënë kɔc macthok, amat amëdhiëth tök, ku kɔc macthok nɔŋ kuer wëu tök wënë amëdhiëth yen taak bë kuany be arɛɛr baai tëdä luɔi döm kë muk miith.
Single Income Family Supplement Amëdhiëth tok kɔc macthok ku kɔc macthok kök de dhöl tök kek wëu kuɔny yök thïïn.
Child Care Benefit Kuɔny wëu ë gam tëdä gäät rïn kë tënë muök meth.
Child Care Rebate Kɔc macthok cë gam wëu kuɔny ë tënë muök meth.
Parental Leave Pay Amëdhiëëth cë gam anyiei thää tënë luɔi ku la muk menh yam piɛc dhiëëth tëdä kë menh piɛc kuany.
Newborn Upfront Payment and Newborn Supplement
Be kuɔny juäk Family Tax Benefit Part A tënë amëdhiëëth wënë kek nɔŋ meth.
Dad and Partner Pay Wäärken tëdä kadhië muk menh yam tëdä kë kuany meth.
Parenting Payment Na yin aye muök meth tëdä ka miith.
Double Orphan Pension Atïŋ miith ku abɛɛr.
Kɔc ë New Zealand (wënë acië kɔc ë Australia) Kɔc aɣëët thïïn Australia në athör New Zealand la këny wënë gam ëbɛnë Special Category Visa (SCV)
të cïn ɣëët. Tënë ciɛŋ kɔc Australia në luɔi, SCV kek muök wënë cë ɣëët thïïn Australia akölniin
26 Pɛirou 2001 aye gam ebɛnë bë kek muök “tit” SCV. Kɔc ɣëët thïïn Australia ciën akölniin 26 Pɛirou
2001 acië lööŋ kënë “tit”.
Kɔc muök “tit” SCV aye acieŋ Australia ku alëu bïk kë kuɔny Centrelink ebɛnë, të këk aciëŋ
thïïn Australia ku acï dhöl gör tiŋic wënë mɛɛt kaam tït.
Kɔc muök SCV wënë këc “tit” acië aciɛŋ Australia. Kek acië yök kuɔny wëu gam ebɛnë.
Kɔc muk SCV ebɛnë alëu bïk yök kuɔny kɔc macthok ku concession cards të cë kek kuɛth dë ganaun
ku ayï kaam tit.
Kɔc muk SCV wënë cië “tit” ku aci naŋ cieŋ thiin Australia kela tueŋ tënë ruön 10 në gɔl akölnin 26
Pɛirou 2001 alëu bë yök döm töŋ ë Newstart Allowance, Sickness Allowance të Youth Allowance. Döm
tënë kɔc cë gam rot looi ke la tueŋ tënë kaam ë pɛi ka dhetem.
The Social Security Agreement kaam Australia ku New Zealand alëu bë kök looi tënë kɔc muk SCV cë
dït Age Pension, Disability Support Pension tëdä Carer Payment, acië kë lui lɔn adï tëdä kek “tit”.
Të gɔr yï wël tënë Kɔc New Zealand yë ke tɔ
http://www.humanservices.gov.au/paymentsfornewzealanders
Yuöp namba kënic 131 450
103
Crisis Payment tënë apayɔɔŋ ku humanitarian entrants De Crisis Payment ë wëu gam bec arak tök tënë kɔc wënë nɔɔŋ käk jɔɔr apɛy tënë kek. Yïn adhïl thiëcë
tënë niin ka dhorou ë ɣëët yïn thïïn Australia tëdä yuöp Centrelink kë ‘Intent to Claim’në thïïn niin ka
dhorou yic ë ɣëët ku cuat thiëcë tënë nïïn ka 14 ë yuöp.
Të wïc wël kök ka lɔɔr tënë athör döm wëu aköm awuɔɔu atɔ
www.humanservices.gov.au/crisispayment
Loiloi kök Centrelink Centrelink gam loiloi juëc, maatic:
Luɔi Centrelink Telepune Kuɔny luthiin
Self Service 136 240 Tïŋ Abaŋ 1, Kuɔny arot ŋɛk
Online Services Support 132 307 Yök loiloi kuɔny tënë Centrelink ë yitärnetic
Centrelink International Services 131 673 Thiëcë alɔŋ wïc yii la aɣer tëdä lɔɔr cääth bëi aɣer Australia, thiëcë do’o wëu kuɔny Australia, tëdä lɔɔm döm tënë baai alɔŋtui
Financial Information Service (FIS) luɔi buuking
132 300 Buuk ya Financial Information Service piöc
Ŋany balak ku dhuk nhom 1800 132 468 Të gam yiin wël cë luel, ŋaany balak ku luel käk ca taak
Kanh wëu tek yiic tënë kɔc dɔm wëu lik Abë tɔ tënë wëu ye dɔm, luɔi, run tëdɛ wëu ë Centrelink dɔm yïïn, kɔc wëu dɔm wëu lik alëu bë keek
yiën kanh döm wëu lik akumadïït/pedëral, waläiya/waläiya kor ku akuma baai ku kɔc kɔk akuma cï röt
juaar alɔŋ tujäriɛ. Kanh raan wëu lik alëu bë wëu pan akïm, wëu baai, wëu thukul ku wëu cäth tääu
piny. Tënë wëu juëc lɔr ë www.humanservices.gov.au ku yɔp "wëu lik".
Wɛrrot pïïr Na de kë cë rot waar ë pïïr macdu yic, luɔi tëdɛ pïïrdu yic ka yï dhil Centrelink lɛk ëmatöŋ ë rin ku ba
wëu lajig tënë yïn ya dɔm. Na döm yïn wëu juëc ke cï bë dɔm, ka yïn adhil wëukɛ dhuk ciëën ëbɛnë.
Käwën rör war lëu ba kek lɛk Centrelink aakïk: yïn ërot ku të bë yɔk yïïn käk bɛŋdu ciɛɛŋdu wek tiŋdu guiɛric muɔk tënë raan wën rɛɛr kek yïïn, mɛt thïn cïmɛnë mïthku Luɔidu yic ba jääl baaai, kaam ciekic tëdɛ ba jääl acïn ba juëc yök arak tök wëu ye dɔm tëdɛ wëu ca tɔɔu acï rör juak tëdɛ ciëk dhuk piny, mɛt thïn agut wëu
tiɛŋdu/monydu ku wëu cï tɔɔu Jɔk tëdɛ thöl kuɛn.
Yuöp namba kënic 131 450
104
Wɛtde yic raan cï we röt thiaak Yen athiekic ku ba Centrelink lɛk lɔn adë rëër yïn ërot tëdɛ wek arɛɛr kek tiɛŋdu/monydu. Yen kënë aye cɔl "bäk akɔc rɛɛr ëtök". Dömdöm juëc atɛk yiic cïmɛnë mɛt wëu kɔc cï röt thiaak ka rɛɛr ërot ku kɛk ke pïïrken. Dömdöm kɔk anaŋ cin loi, eetɔ ke na rɛɛr yïtök ka ca thiëk. Dömdöm kɔk aye tɔ abɛc tënë kɔc cïn kɔc rɛɛr kake.
Tiŋ ku thiëcë Na yïn acië piöu miët kë atäk, yuöp Centrelink bë naŋ bɛn tïŋ yen pei atö
www.humanservices.gov.au/customer/reviews-and-appeals Ku anɔŋ dhöl ye kɔc luoi në tïŋ ku thiëcë.
Muɔny ë wël ë lëk kuɔn Wëlku alëu bë këk gam ë Centrelink të yen ëkë cë lööŋ gam, tëdä yïn anɔŋ pëlpël gam tënë yïïn.
Kɔc-kɔr Na yïn anɔŋ mïïth cë guën tënë ruun ka16, ka kek alëu bë ke gam në döm tën Youth Allowance tëdä
Family Tax Benefit. Tïŋ eya Loiloi tënë Kɔc-kɔr.
Gam ë kuɔny Adë Gam ë Kuɔny (Tïŋ www.border.gov.au/about/corporate/information/fact-sheets/34aos) ë lööŋ
cë ruk nr gäm kaam kɔc acieŋ Australia tëdä akutnhom (de ‘gam’) ku ye Akuma kɔc Australia. De raan
gam bë kuɔny looi tënë apaköök (de ‘raan gam’) thin Australia eya looi bë gam acië wïc döm wëu
akuma.
Adë gam ë kuɔɔny alëu bë cieŋ tënë ruun karou tëdä 10, lui alɔŋ kuat ë bidha cë gam. Na yin tëdä kɔc
kuɔn cë thiëcë wëu kuɔny akuma kaam looi ë raan gam ë kuɔny cë luel, de raan gam dhil weu dhuk cien
wëu akuma ebɛnë.
Yuöp namba kënic 131 450
105
11 Wëu
Thiin abaŋ kënë Loiloi kuɔny wëu
Deet wëu
Tääu wëu
Atab
Luɔi kɔr täjäriɛ
Dhëën ku këny
Kuɛi wëi (Insurance)
Yök wɛɛt alɔŋ wëu
Kuɔny käril wëu
Tiët kɔc ɣɔɔc
Loiloi kuɔny wëu Thïn Australia, anɔŋ kuat tääu wëu juëc luthïn cimene, insurance, wëu dhiöp (superannuation) ku
wëu kääŋ ɣɔɔc ku loiloi. Tëjäriɛ adhiël bë gäm athör-luɔi ë akuma ben kääŋ cë ɣɔɔc wëu abäk ya ɣaac-
wei lu loiloi.Tënë looi yïn yen keya kë cïn athör-ɣɔɔc-wei ë awuɔc tënë.
Dëëtic Wëu Tënë wïc wël alɔŋ guir käänyku, ku acë nuɛt tënë ayup kääŋ ku käk luɔi, ka lɔɔr tënë
www.australia.gov.au/information-and-services/money-and-tax/personal-finance
De Australian Securities and Investment Commission’ye Moneysmart wɛpthäite
(www.moneysmart.gov.au) amuk wël ë lëk piath alɔŋ guïr ku tääu wëu në looi kɔu yic, ku amaat ayup
wëu baai, tääu wëu në ɣɔɔn-wëu, insurance ku kääny.
Kɔc wënë ruëny adhïl bïk athem ku bï yïn ruëny ba kek gam wëuku. Na yïn anɔŋ thiëcë kääŋ jɔɔr alɔŋ
la tɔu wëu, dhëën wëu insurance, wëu dhiöp (superannuation), looi wëu kɔth ku wɛɛt tënë ye luöi
wëu tëdä na yïn akuc tëdäŋ däk piöu alɔŋ looi ë wëu, pune de Australian Securities and Investments
Commission (ASIC) namba 1300 300 630 tëdä lɔɔr tënë www.moneysmart.gov.au/tools-and-
resources/how-to-complain
Tau wëu ɣöt yënë wëu tau thïn Loiloi ke tau wëu ɣöt yënë wëu tau thïn aye gam në kɔc lui në ɣöt ke tau wëu yic, ɣööt ci yik ne kɔc ci
röt mat ku amatnhom kɔc ye wëu tau Të mit wëu yin aleu ba lɔ në ɣöt yënë wëu tau thin kä luɔië ne
karat dun yënë wëu nyai ku du Namba yen yin nyic në guöp du (Personal Identification Number – PIN)
në rin ba wëu yök tënë dɛɛm wëu aɣer ne makana yënë lui thin nytënë cin rään (Automatic Teller
Machine – ATM). Dunë Namba yen yin nyic në gu p du (PIN) g t ne karat dun de tau e wëu Të du wëu
nyai karat kual kä ci mar – luel dun ɣöt wëu t u thin në e mëtoŋë.
Na kaat ɣön-wëu aci kual, määr luel tënë ɣön-weu nyinic.
Yuöp namba kënic 131 450
106
Na yïn anɔŋ käk jɔɔr ɣöndun wëu wënë dhal yïn wek ɣön-wëu, yuöp tënë Financial Services
Ombudsman atɔ www.fos.org.au
Të wïc yïï wël kök:
Wël täu wëu ɣön-wëu Abaŋ Wɛpthäit
Australian Bankers Association – Akuën ɣön-wëu puɔlic
www.bankers.asn.au/Consumers/Managing-Your-Money
Ŋiëc akuën duɔn ɣɔn-wëu aye looi www.moneysmart.gov.au/managing-your-money/banking
Australian Competition and Consumer Commission – Tɔu-wëu bɛŋic yïntärnetic
www.accc.gov.au/consumers/online-shopping/internet-banking
MoneySmart wël ë lëc cë waaric www.moneysmart.gov.au/tools-and-resources/publications
Financial Service Ombudsman www.fos.org.au
Atab Në Ɣöthtralia yic atab aye cuat piny në wëu e ke dɔm yic tënë luɔi ka kak puɔth cit wëu ci tau tënë yen
akuma. Yen maktab de Ɣɔthtralia kɔc juɛr atab, Australian Taxation Office (ATO) aye atab kuan yic
tënë r n e tok liŋ ku luɔi ɣɛɛc në rin bik cuɛt piny në loiloi akutnhom baai kek thiec yic ciët bɛi akim,
thukuul dhöl ku dhöl wëëth.
De ATO gam bidioo atɔ http://tv.ato.gov.au/ato-tv/channel?c=c-b8nuuyo bë kɔc kony piöc alɔŋ
Australia’ye atab ku wëu dhiöp (superannuation systems).
Kääŋ ku luɔi atab Australia anɔŋ kääŋ ku luɔi atab (GST) ë 10 ye buɔtic, yen amaat thïïn cäk wëu ë kääŋ ebɛne, loiloi, ku
kääŋ kök cï ɣaac-wei tëdä cam. Kääŋ kök cïmene miëth, piöc thukul ebɛnë ku loiloi pial, tënë muök
meth ku pan kɔcdït cë dhiöp muk thïïn aye GST-puɔl abec ke cië juar.
Namba juër atab Namba juër atab (TFN) ë namba la cök yen gam tënë raan ebɛnë tëdä akutnhiim ë ATO. Kënë yïn ŋïc
në täu-piny atab ku wëu dhiöp (superannuation) luɔi. Thiëcë namba duɔn juër atab tënë cïn gääu tëcit
ben rot lëu thiin tenë yïï.
De dhöl piɔl ba TFN yök ë yïtärnetic atɔ www.ato.gov.au/tfn Gäät rot pïny yïtärnetic luthïn thɛɛ ka 24
aköl-tökic, nïïn ka dhorou läätic. Yïn alëu ba wïc wël athördun la keny/cääth ku baai cieŋ. Athör thiöŋ
yïc eya aluthiin tënë dɛn ATO Publication Ordering Service atɔ www.ato.gov.au/order-publications
tëdä yuöp kɔc kuɔny gam namba juër atab atɔ namba kënic 13 28 61. Yïn dhil ba TFN duɔn yök ë imeel
thiin nïïn ka 28 days tënë aköl wënë yen lɔɔm ATO athörduɔn ca thiöŋ yic wïc yii namba juër atab.
Yïn ë gäm TFN töklïŋ. Yen ekëdu akölriëc tënë pïïr yin ku dhil bë tit apɛy. Yen TFN duɔn rɛɛr ka thööŋ
aluöt, të cök alɔn yen wɛɛr yïn rink yic tëdä job, kɔɔk walaya dɛɛtic, tëdä jäl Australia ku lɔɔr dhuk
thiin. Ayï raan awic bë naaŋ TFN dë. Duk TFN rɔɔm wek kɔc kök kuɔn ë maanydu thok ebɛnë.
Yuöp namba kënic 131 450
107
Duk namba juër atab duɔn kënë ye täu tëwën bï yen lac kual thïïn cimene kïïth-rör (wallet) kith-diär,
tëdä kë mabaal punë.
Pääl raan dɛt bë lui ë TFN, ɣaac wei tëdä ke gam wei yen alëu bë awuɔc kuc riɛk apɛy looi. Kɔc nɔŋ
piöth ruëny alëu bïk la lui yen bïïk:
wëu ca juar atab la kual
la akuëndun/bɛŋic
akuën ŋaany thin në riëku ku nyiäŋ yin kääny
luoi cuër ë thiëcë tënë akuma në kuɔny thin riënku eya
Kɔc kök kepɛc kelëu bik thiëcë tënë duɔn TFN, yen amaat ye Australian Taxation Office, Centrelink,
akutnhom ë wëu dhiöp (superannuation fund), bɛŋ akut wëu dheen wei ku akutnhom ë kɔc luöi.
Yen ŋïc ë kɔc ruëny (‘Cuäär’/‘Scammers’) wënë lëu bïk yin rïër nyin ba këdun ë cɔl TFN në athör wic
luɔi nhom. Kek eya alëu kë bïk them apɛy bë TFN duɔn yök dhöl nyɔth luɔi wënë lueth bïk käk yïn ŋïc
kual etänë. Yen arot gam këdun ë cɔl TFN tënë akutnhom cë luöi ciën të cë yïn naŋ gɔl luɔi duön yam.
Yeŋö rot looi të na yïn acï nɛŋ TFN tënë yök yïn luɔi hen you? Të gɔl yïn luɔi, ka akutnhom cï yin luöi abi thiëcë ba athör namba juër atab thööl ë thiöŋ yïc
wënë yïn gɔr ba TFN duɔn kënë gät-pïny thiin.
Na yïn acië nɔŋ TFN, yin anɔŋ nïïn ka 28 ye gɔl aköl jɔk yiin luɔi bë thiëcë ku yök namba duön ë TFN.
Na yïn acië nɔŋ këdun ë cɔl TFN ciën niin ka 28 yic, ka akutnhom duɔn cë yïn luöi abï atab wëu ya jɔt
kadït apɛy wɛt cïn naaŋ namba juër atab tënë yïn. Yïn alëu ba lui keyin cin TFN, ku atab-dit apɛy abï ya
nyai tënë adɔmdu ku wëu dhiöp eya. Na yïn acï nɛŋ TFN, yïn acië nɛŋ të bïn athör gɔr yin dhuk ciën
atab yetärnetic, thiëcë tënë akuma kuɔny tëdä yök kë cɔl Australian business number (ABN).
Wëu la dhuök ciën në atab Na yin dɔm ayï wëu thin ruönic wëu luel (kaam akölnïn 1 Bïldït ku akölnïn 30 aköldït), yin adhïl ba
athör atab la dhuk cuat tën ATO ë akölnïn 31 Ɣɔrbëkläi ë ruön yïn.
Na yïn acï la tënë akutnhom atab la dhuk ciën bïk dhuk ciën atabdu la guir, yïn alëu ba athör duɔn la
dhuk ciën atab cuat amäth tënë akölniin 31 Ɣɔrbëkläi. Yïn abï wic ba lui kë akut atab la thiëcë tueŋ në
akölnin 31 Ɣɔrbëkläi ku bë gam tënë cuɛt athör akölnïïn dɛnic.
Yin alëu ba cuat la dhuk ciën atab eya në yin arot tënë yitärnetic atɔ
www.ato.gov.au/Individuals/Lodging-your-tax-return Kënë ë abɛc, akuc la cök ku luɔi ce guir në gam ë
ATO. Yen ë ATO puɔl bë abaŋ ë la dhuk ciën atab tënë yïn, luoi wël cë gam tënë yïn ë akut luɔi, bɛŋ,
akut pial ë guöp yiɛk wëu ku akutnhïïm akuma.
Të cuat yïï athör la dhuk ciën atab yïtärnetic ka yïn abï wïc myGov akuma, wënë lëu bë guïr në atɔ
https://my.gov.au
Yuöp namba kënic 131 450
108
Kuɔny atab Kuɔny atab ë looi abɛc tënë kɔc dɔm wëu lïïk, aluthïn ë Bïldït agut Ɣɔrbëkläi ye ruöntökic. Ɣään cielic
kuɔny atab anɔŋ piöc gam apath ë ATO wënë lëu bï yïn kɔny thööl ku cuat athör duön la dhuk ciën
wëu atab yitärnetic në dhöl Atabdië.
ATO Käk yuöp/gäät
Telepune (acë määtic kuɔny Atab) 13 28 61
Luɔi täjäriɛ GST wïc 13 28 66
Thiëcë tënë namba juër atab yetärnetic www.ato.gov.au/TFN
Neem ɣön-luɔi /mäktäb www.ato.gov.au/Visitus
ATO wël cë waaric www.ato.gov.au/General/Other-languages
ATO Wɛpthäite www.ato.gov.au
Kääŋ luthïn baai-alɔŋtui, luɔi-wëu kɔɔth ku wëu ye dɔm Kɔc ciëŋ Australia aye juaar atab alɔŋ ë wëu kɛn luthïn ë piny nhom ebɛnë ku adhilkï bïk wëu wënë tɔ
ye bëi kök yïc luel thïïn tëdɛn thiëcë dhuk ciën atab. Lɔn yïn aye raan acë gam ba rëër ë Australia në
wɛt luɔi atab ë ŋïc alɔŋ luɔi-kë-luɔi aluöt.
De Australian Taxation Office (ATO) anɔŋ wël ë lëk alɔŋ wɛpthäite dɛnic yen tënë abï yin kuɔny alɔŋ
dɛɛtic atab duɔn në käk ba kek dhïl luɔi, yen amäät atab alɔŋ wëu ë yök tënë:
wël ë wëu köth pïny cimene luɔi tiët kääŋ ku riɔp yic ëwëu ë bëi
wëu cë wëuu dhiëëth ku wëu athɛɛk
Luɔi tujäria baai-alɔŋtui
wëu kuɔny alɔŋ dhiöp/deet piöu baai alɔŋtui
Lɔɔm ë wëu täjäriɛ në bëi kök pïnynhom yïc, cïmene ɣɔɔc wëi kääŋ ku loiloi yitärnetic.
Na yin anɔŋ wëu ë dɔm tënë bɛi alɔŋtui, yïn adhil ba këk luel të cok yen alɔny atab cë atab nyai
panduɔn yïn wëu la dɔm thïïn. Na wëu ë bɛn pandɛt dɔm baai thïïn ë Australia, ku yïn atab pandɛt
tääu pïny, yïn alëu bë kë gɛm tënë yïïn në wɛt tɛu piny atab lei.
Yin alëu ba wëu ë dɔm pan alɛi tënë atab ë kɔc Australia lueel. Keekwëu alɛi ë dɔm alëu bë kë lɛɛr thïn
akuëndu yic tëwën cë namba akuën atab ca looi yïn në wëu cë yin dɔm thïn Australia. Yïn awïc ba
tënë yïï wëu ca looi bɛnë pan alɛi yök thïïn luel, të cɔk yen alɔn yïn acïë wïc ba atab tääu-pïny alɔŋ ë
wëukë wënë lɔ yök thïn paa ndäŋ.
Ruön tökic de ATO wël ë lëk alɔŋ atab la dhuk ciën rɛk-pïny në thööŋ ke wël ë lëk alɔŋ wëu ye nyai
baai älɔŋtui cä gam tënë Ɣön Ajuër Australian (ATO) ë akutnhiim diääk. Na nɔŋ tɛk ë wëlic kaam kääŋ
ku akuën kääŋ cë nyuɔth thïïn wëu atab duɔnic lɔ dhuk ciën, ke Ɣön Ajuër Australian (ATO) abï yïn
yuöp ku alëu bë guir atab-du la dhuök.
Yuöp namba kënic 131 450
109
Na wël arilic alɔŋ wëu kuɔn, yïn alëu ba wïc akutnhom atab cë gäät pïny tëdɛ thiëcë kuɔny wɛt tënë
Ɣön Ajuër Australian (ATO).
Luɔi tëjäriɛ kɔr Loloi tujäriɛ kɔr abaŋ käril ë määl Australia. Anɔŋ kuɔny luthiin të na yïn wïc ba gɔl luɔi duɔn tujärïɛ.
Lɔɔr tënë www.business.gov.au/business-topics/starting-a-business/Pages/default.aspx Na yïn aye
taak bagɔl luɔi tëjäriɛ kor. Të wïc yïïn wël ë lëk alɔŋ de Small Business Education Program gam ë
Australian Competition and Consumer Commission, ku lɔɔr tënë www.accc.gov.au/about-us/tools-
resources/small-business-education-program
Na yïn awic ba gɔl luɔi tujäriɛ thïn Australia, yïn awïc Namba Athor Juɛr (TFN) duɔn bë yin thiëcë tënë
Namba Australia Tujäriɛ (ABN). Gäät në kök eya alëu bë kek wïc, amaat käk thïïn:
gäät pïny ë Ajuër Käŋ Ëbënë (GST) (na wëu ë dɔm ruönic acë ɣeet bë AUD75 000) ku /tëdä yïn
amiɔc wëu cääth thurumbïl ë cɔl tɛthï/taxi.
gäät rot pïny ke yï akutnhom luɔi.
gäät pïny eya awïc tënë ë akutnhïïm kɔk akuma.
Naaŋ ë Namba Australia Tujäriɛ (ABN) wɛt dë yïc yïn aloi tëjäriɛ du arot. Na yin akuc lɔn adë yïn ‘aloi
tëjäriɛ’ tëdä yïn acë pïɛlic apɛy ba you Namba Australia Tujäriɛ (ABN) yök në wɛt ba lui, yuöp 132 866
(tök diäk rou bɛt dhetem dhetem). Yïn aye tɛu-pïny atab alɔŋ wëu ye luɔidun tëjäriɛ ku yïn alëu bɛ wïc
ba atab tääu pïny alɔŋ wëu ye looi yïn të na yïn acë ɣɔɔc tujäriɛ tëdäŋ kuat kääŋ ebɛnë. Yïn alëu eya
thiëcë tëkic tënë wëu ye luɔi wënë thiäk kë wëu ye dɔm luɔiduɔn tujäriɛ.
Na yïn anɔŋ kɔc luɔi, yïn alëu ba naŋ tɛupiny wëu dhiöp (superannuation) tënë kek ku nyiɛi atab tënë
dɔm tuɔc tënë de Ɣön Ajuër Australian (ATO). Yïn adhil ba kënë looi të na cök alɔn kë kɔc macthok
tënë wek.
Të wïc yïïn guiɛr në luɔi tujäriɛ yïn abï wïc ba yök ye kuat gam tënë akutnhïïm akuma. Duk miöc kɔŋ
looi acïn tëdä wëu gam bï këwic lɛc looi tënë yïn tëdä juɛk lac tɛktɛk kë yic. Të gɛm yin käk cïtmɛn ë
kënë awuöc tënë lööŋ ku abï dhil ya luel tënë akuma. Të kuɔny tujäriɛ ku kɔc në dɛɛtic atab dɛn ku käk
gɔr bï keloi,dë Ɣön Ajuër Australian (ATO) anɔŋ kuɔny ku wël ë lëk thin Duŋëlith ku athör cë waaric.
De Cäätda Tujäriɛ Australian ku Luɔi Wël (Australian Business License and Information Service (ABLIS))
alëu ba kuɔny looi tënë yïn ba käk kuɔn ye looi thiëcë dhuk nhïïm.
Të wïc yïïn wël ë lëk kök:
Yuöp namba kënic 131 450
110
Këdäŋ Wɛpthäite
Gɔl ku luɔi kë tujäriɛ kɔr www.business.gov.au/small-business/Pages/starting-and-running-your-small-business.aspx
Wël ë lëk Akuma tënë luɔi tujäriɛ www.australia.gov.au/information-and-services/business-and-industry
Wëu tënë tujäriɛ kɔr www.business.gov.au/assistance
Athör luɔi tujäriɛ ku luɔi gäät pïny http://ablis.business.gov.au/pages/home.aspx
Wël ë lëk alɔŋ atab në luɔi tëjäriɛ kɔr www.ato.gov.au/Business/Starting-your-own-business/
Fair Work guir ruäi tënë luɔi– të na yïn anɔŋ kɔc luɔi
www.fairwork.gov.au/find-help-for/small-business
Waläya ku Pan mɛc wɛttök kuɔny ku wël ë lëk
www.business.gov.au/business-topics/starting-a-business/Pages/advice-and-support-in-your-state-or-territory.aspx
Australian Business License and Information Service
http://ablis.business.gov.au/pages/home.aspx
Dɛn ku wëu tɔ Ku ba wëu deen tëdɛ ba wëu gän yïn ë ku ba wëu deen ku gam lɔn ba ke dhuɔk ciëën aköl ca gam
ku mat wëu kɔk thïn, ee cɔl inturɛt/wëu acuur. Dɛn kɔk akith yiic cïmënë dɛn ŋɛk, dɛn baai, dɛn
wëu kanhdu ku dɛn ee tääu bɛŋdu ëpath.
Wëu bë wïc atɛk yiic apɛi kuat alɔŋ ciën dëën thïn, raan dëën yïn, ye kaam yiëndï ɣen bë nyaai ku ba
wëu dhuɔk ciëën, wëu acuut ku wëu ajuër ku kɔk wën wïc keek thïn ëbɛnë. Yen apiɛth ku ba wëu cɔ
den wulɛ ba kanh wëu deen të ciën ye bë lëu alɔŋ dhuk ciëën alɛ. Ku yïn jääm nhom alɔŋ wëu kanh
dɛn, dɛn ku ba dëën, lɔr ë www.moneysmart.gov.au/borrowing-and-credit
Acuut Acuut ë ye yïn wëu tääu pïny ë ruön tökic wënë yïn gam tït alɔŋ riɛlic wëu ë wɛt määr tëdä kë riäk. Ke
akut ran acuut (insurer) gam bë yïn cuöt tënë dën kë cï määr tënë lɔn bï yïn kënë tääu pïny arotdu.
Kuat ë kuɛi wëi ë ye lac looi ë pial guöp (tïŋ Abaŋ 9, pial guöp ku piath-pïïr), Kuëi buuth baai, kuɛi käk
luthïn baai, caath,wëi ku acut thurumbil. Yen ë käril ba lööŋ acuut deet yic apiath ku ye këdï yen bï
ɣɔɔc tueŋ bï yin ye gam ba lathïïn gɛmgɛm yic.
Anɔŋ kuat ë acut riäk ë thurumbil tɛkic luthïn. Na yïn anɔŋ thurumbïl yen adhïl ke luoi ba naŋ "akut
diäk në acuut" riäi (“CTP”). Kënë abï luɔi në yïn kum të na yïn acë raandä yiɛk tëtök thïin ye gut röt
thurumbïlic. Yin älëu eya bë nhiar bë acuut ë cɔl Acut thurumbil dïtnyin ɣɔɔc, wënë këdït cë räk ebɛnë
kum në luɔi ebɛnë, cimene ye kök ë wëu ayï riäk guɔ looi të riändu (tëdä riän raandä) të na yïn atɔ
tënë looi gut rot thïïn, tëdäŋ të na rïandu acië kual.
Të wïc yïï wël ë lëk alɔŋ acuut, lɔɔr tënë www.moneysmart.gov.au/insurance
Yuöp namba kënic 131 450
111
Yök wɛɛt kuɔny alɔŋ wëu De Financial Information Service (FIS) gam wël ë lëk alɔŋ käk wënë jɔɔr tënë wëu. FIS ë looi abec ku ye
luɔi luthïïn këwën tɔ thïïn arotde ye luoi ë telepun, thïin kë raan cë bɛɛn tëdɛ kë tënë thukul piöc alɔŋ
käk wëu rïɛl. Të wïc yïï ba kök alɔŋ luɔi ye gam ka yuöp namba kënic 132 300 tëdɛ neem dëFIS
wɛpthäite atɔ www.humanservices.gov.au/fis
Ku ba bɛn ë amatic, yuɔp 136 357.
Kuɔny alɔŋkë wëu wënë jöör Thïn Australia, yen ë gam ku apiath ba wïc kuɔny të na yin aye nɛŋ käk jöör yïn alɔŋ wëu.
Bäny wɛɛt alɔŋ wëu gɛm wël ë lëk tënë kɔc wënë neŋ käril yiic alɔŋ wëu. Këk abï käk jɔɔr them ë luɔi
tënë raan tök tëdäŋ ka kɔc macthok ebɛnë ku latueŋ bïk käk piath ŋic ku käk rac ebɛnë luthïn ë kuat
dhöl guël wënë lëu bi kuany.
Punë namba kënë 1800 007 007 (tök bɛt geu gueu gueu gueu dhorou gueu gueu dhorou tëdɛ lɔɔr
tënë www.moneysmart.gov.au/managing-your-money/managing-debts/financial-counselling
Tiët kɔc ɣɔɔc Tëwën ɣɔɔc yïn käŋ tëdɛ loiloi thïn Australia, amaat thïn käk wënë caa ɣɔɔc intɛnɛt nyin Löŋ Kɔc ɣööc
Australian, yïn anɔŋ yïïth ye abaŋ de Australian Consumer Law. Cɔl nyuɔth, yïn anɔŋ yïc ba lɔɔm wɛt ku
wël yith alɔŋ kääŋ ku loiloi yïn ɣɔɔc. Na nɛŋ këdäŋ cë rot wuɔc tënë këdäŋ cë yïn ɣɔɔc ee rïn yen acë
riaäk, yïn anɔŋ yïïth ku be bɛɛr-pïny guir, waar ë dɛɛt tëdäŋ kë wëuku aa dhuk yïn. Yïn anɔŋ yic ku ba
ŋöth lɔn adï këdäŋ ca ɣɔɔc kë piath kek luɔi. Ku anɔŋ lööŋ kɔc lui tujäriɛ buɔth yic në punic tëdä na kek
acë bɛn pandu, cïmene jääl të na yïn acë kek thiëcë keya.
Na yïn anɔŋ kë jöör kek aɣöc, ka yuöp akutnhom kɔc ɣɔɔc tïet luthin walaya dunic tëdä ke pan mɛc
wɛttök ba wël ë lëk juëc alɔŋ yiith ku dhöl kök ba kuany la yök. Kek alëu bïk yïn kuɔny käk wuäc wënë
thïäk ke ariöp baai yïc ku tënë anïïn/nyuöc, ɣɔɔc,tëdɛ ɣɔɔc-wei ë baai,buuth ku beer-piny,ɣɔɔc
thurumbïl,la ɣɔɔc dukään yiic, apuuk(warranties), ɣɔɔc-wëu abäk tääu pïny, dhuk ciën wëu, kääny ku
luɔi tëjäriɛ. Kek älëu bë dɔɔr yic kaam yïn ku jal raan ɣɔɔc-wei bïk käk jöör thöl thook ë luɔi ëbën.
De Australian Competition and Consumer Commission (ACCC) ë kɔc protect Australia tiit alɔŋ kuɔc luɔi
tëjäriɛ luthïïn cäk ye kääŋ kɔɔth, cië-wɛɛr ku kuɔc thuukic, ku luɔi kääŋ ku cïën kërac në luɔi kääŋ yïc.
Yuöp namba kënic 131 450
112
Të wïc yïn wël juëc:
Baai Akutnhom Kɔc ɣööc Wɛpthäite
National Australian Competition and Consumer Commission – Telepun 1300 302 502
www.accc.gov.au
National ACCC wël ë lëk luthïïn thok thääi kök ku acië Duŋëlïth
www.accc.gov.au/about-us/information-for/non-english-speaking-background
ACT Office of Regulatory Service (Access Canberra) www.ors.act.gov.au
NSW NSW Fair Trading www.fairtrading.nsw.gov.au
NT Consumer Affairs www.consumeraffairs.nt.gov.au/ForConsumers/ConsumerRights/Pages/default.aspx
Qld Office of Fair Trading www.fairtrading.qld.gov.au/consumers.htm
SA Office of Consumer and Business Affairs www.cbs.sa.gov.au/wcm/consumers/consumer-advice/
Tas. Consumer Affairs and Fair Trading www.consumer.tas.gov.au
Vic. Consumer Affairs Victoria www.consumer.vic.gov.au
WA Consumer Protection www.commerce.wa.gov.au/ConsumerProtection/
Ɣöt mäktäb ë Ombudsman aye bäny rötden wënë wël alɔŋ göth gɔr cök tënë akutnhïïm akuma ku
akutnhïïm ce ŋɛk looi luthiinkuat akutnhiim kök yïc. Kek alëu bïk luɔi lac looi bë këwën awuɔc cɔl
akääc, kë cë piath tëdä ke luɔi tiɛl tëdɛt lɔɔr thïïn ba them luɔi piath yök tënë yïn. Pun 1300 362 072
(tök diäk gueu gueu diäk dhetem rou gueu dhorou rou) tëdäŋ tënë nuet walaya, pan mɛc wɛttök ku
akutnhom Ɣööt mäktäb ombudsman lɔɔr tënë www.ombudsman.gov.au
De Australian Communications and Media Authority (ACMA) aye wël agöth alɔŋ käk luthïïn cië piath
në cɔl loiloi cïmene ye television ku radiö. Wɛt alëu bë ŋaany në luɔi tënë raan nɔŋ këdäŋ tëdä gam ë
luɔi tueŋ. Na agöth acië këwën këc thööl ë luɔi, lɔɔr tënë www.acma.gov.au ACMA eya gɔr wël cök
alɔŋ imeel SPAM ku yuöp kɔcthuuk, ku amuk ye “Duk yuöp (Do Not Call)” gäät.
De Office of the Children’s eSafety Commissioner atɔ www.esafety.gov.au gɛm wël ku kääŋ tënë kɔc ë
Australia alɔŋ rëër kë cïn kërac intënɛt yic. Kek eya wël gɔr cök alɔŋ läät ku yaaŋ ku luɔi käk awuɔc
wënë luthïïn intënɛt yic.
Na mɛnhdu ë buöi guöp intënɛt yic, tëdä na yïn anɔŋ wël ca ɣääl pïny intënɛt yic ë yïn taak awuɔc tëdä
ace löŋ, yïn alëu Luɔi agöth atɔ www.esafety.gov.au/complaints-and-reporting
Yuöp namba kënic 131 450
113
12 Mïthbai ka thiäär ku rou
Abaŋ kënë yic Ŋïc ku deet ciɛŋ ë kɔc Australia ku lööŋ abï yïn kuɔny ba rot cök piny ee pïïrdu yic tënë akutnhiim ë
Australia.
Alɔŋ Australia
Käk ë looi ku ciɛŋ
Thööŋ ku ciën-tiɛl
Luɔi juër rot apath
Rɔɔm wek kɔc
Ŋïëc ciɛŋ apiath
Ciɛŋ alɛɛth
Wëël ë Kɔc Australia lac jam
Käk ëla tuök aɣeer baai ku cïën kërac
Pial guöp pan cieŋ
Piny cieŋ nhom ëbɛn
Läi ku kut läi ë mac baai
Waragak, television ku radiö
Gumär/ cääm aweet ë wëu
Awuɔu
Luɔi akuma alɔŋ cieŋ
Athör cäth/Bïdha
Wereŋ yï nyuɔɔth ba ya r Australian
Algɔŋ Australia Australia ë kɔŋ ciɛŋ tueŋ ye Aboriginal ku kɔc ë cɔl Torres Strait Islander, wënë cë piny nyuc tënë ruu
ka 40 000 thɛɛr. Kɔc Australia anɔŋ kuer dɛn kek yiëth/nhialic theek, acë nuet tënë pïny, jiɛk ku kuat
ciɛŋ ku luɔi latueŋ ciɛŋ wënë töŋ ë ciɛŋ thɛɛr luthïïn ë pinynhom. Ciɛŋ kɔc Aboriginal aye abaŋ ë ŋiɛc
baai Australia ku kɔc Aboriginal ku Torres Strait Islander acë luɔi piath looi tënë kääŋ tëët, wël luɛl yic
aɣeer, gäät, thuëëcku luɔi tujäriɛ. Wël ë lëk alɔŋ Australia nyïkööl, kääŋ cë nyääŋ pïny ku kɔc ciɛŋ baai
ë atɔ www.australia.gov.au/information-and-services/culture-and-arts
Australia ë gam, kuat thöŋ thääi wënë ba tënë ciɛŋ guëlic, yiëth ku cök wuöt ebɛnë. Kɔc Australia
aabä piny nhom ebɛnë. Abaŋ thɛɛr 46 ë buɔtic ë kɔc Australia tɛk ka dhiëëth baai alɔŋ agɔrtui tëdäŋ
ka nɔŋ määr/waäär kɛn wënë dhiëëth etänë. Të cɔk yen alɔn Duŋëlïth ë thoŋ tueŋ baai, ka ŋɔt anɔŋ
abaŋ thok thääi ka 300, ku amaat thok kɔc nɛŋ pan kënë thïïn eya, ye kɔc jam thïïn Australia. Ebɛne ë
pïny nhom anɔŋ yïëth/nhialic ye thëëk aye looi tënë emɛnë.
Yuöp namba kënic 131 450
114
Thïn Australia, ayï raan ë puɔl bë buɔth ku looi yai në ciɛŋ duɔn ku yiɛth kɛn thɛɛr wënë këk lëu bïk
lööŋ ë kɔc Australia. Ayï raan aye mɛt thïn ku raan akut ë kɔc Australia. Tëwën tueŋ, yïn acïe lëu bë
kuat thoŋ thäi cït kënë nhiaar. Keya, na yïn aŋaany ku nɛŋ theek tënë kɔc kök, käkɛn kë tak ku ciɛŋ
ebɛnë,yïn acït këwën ba nhiar bë mɛɛt thïïn ku bë tiam thïn pïïrduɔn yam yïc.
Tënëe Akuma Kɔc Australia ye kuɔny looi tënë kuat ë akutnhiim thääi Australia, ku bɛn gam yen juër
rot tënë pan wënë ciɛŋ thääi ebɛnë të ayï raan ku anɔŋ käk yök në luɔi mɛt röt thïn ë piir ye baai. Të
wïc piöc kök alɔŋ Australia, lɔɔr tënë www.australia.gov.au/about-australia
Käk ë looi ku ciɛŋ Tënë nhom lääu ku thööŋwënë nhiarku thïïn Australia alui alɔŋ ayï raan looi käkɛn ye luɔi ebɛnë. Yin
aye gɔth be ya raan piath apɛi tënë Australia, kuɔny looi tënë dhöl ye luɔi nhom lääu në mäc baai ë
pïïr ku kuɔny muök wël ë ciɛŋ Australia ku dhöl thɛɛr ë gam, ku kë lui këk mɛɛt thïïn ku luɔi apiath
tënë kɔc ebɛnë.
Käk luɔi thïtidhen dan aye jɔɔk tënë nhom lääu Australia ku kuat nɔŋ nhom lääu në mac. Kek amɛɛt
kuɔny tënë:
ɣön lööŋ mɛc ë baai mac ë ŋɛk jam ka cï riöc
de lööŋ ë mac
ciɛŋ apiath kë nɔŋ adɔɔr
athëëk tënë raan ebɛnë ku acië lui ke tënë bïï yïï cök bei thïïn
nyïn ŋaak tënë kɔc luthïïn wïc kuɔny
nhom lääu ë jam ku nhom lääu ë nyuɔth rot luel wël
nhom lääu ë akutnhom
nhom lääu ë thëëk Nhialic ku akuma baai
thööŋ ë ŋɛk, ku acië lui kë tënë yen raan lui thïïn cïmene abël ku ruundït
thööŋ ë röör ku diäär
thööŋ ë käk yök.
De käk looi ë kɔc thïtïden ë Australia amaat:
theek lööŋ
kuëny thïïn akuma dïït ku akuma walaya tëdä pan mɛc wɛttök ku thiin kuany nhom lääu
gël Australia tëdɛn këwic luɔi në kuɔny
Luɔi alɔŋ akut luök looi të na cï yïn cɔl ba looi keya.
Të wïc wël kök alɔŋ Ba ya raan Kɔc Australia, lɔɔr tënë www.citizenship.gov.au ku kuen Athör dɛn ye
cɔl the Athör bïnë wël Athëm ba ya raan kɔc Australian Yök thïn: Këdan cë wuök maat në nuɛt.
Yuöp namba kënic 131 450
115
Thöŋ ku ciën-tiɛl Yin anɔŋ yic bë theek ku nɔŋ käk wïc wënë gam ke piath tënë ayï raan dɛt. Thööŋ, yïn adhil kɔc kök
theek të cɔk yen alɔn dhiëëth kek thïn in Australia tëdä abakök tënë. Tɛkic ku tiɛl ë looi ayï dhöl dɛt
acië gam thïn Australia.
Abaŋ lööŋ ciën-tiɛl, acïn raan dhil bë luöi dhal guöp tënë raan dɛt rin ë rundït kë,wut,pan ë dhiëëth
yen thïn ,ŋuöt ku aye miɔɔr, cï thiëk ku akëc thiëk,alïac,thiɛth tëdä gäm yath, abël tëdä nhïër käk diäär
kë rör. Kënë alui thïïn kuat ɣään juëc, amɛt tënë luɔi thïïn, thukul piöc,tënë aniin,ɣɔɔc kääŋ,ku yök
tënë loiloi cïmënë akïïm,ɣön-wëu ku ariöp ɣotel yic. Rör ku diäär aye thööŋ në lööŋ yïc ku tënë käk ye
luɔi ebɛnë.
Australia anɔŋ ciɛŋ ë kɔc jam apath. Keya, yen acië lööŋ tënë läät, rɛc piöu,jɔɔr tëdä riäc raan dɛŋ tëdä
akut alɔŋ ë runkɛn,wuöt,pan ë dhiëth kek thïn, ŋuöt/mïɔɔr, thiëk ku akëc thiëk, aliac , thiɛth tëdä gäm
yath, abël tëdä käk rör kë diäär.
De Australian Human Rights Commission lööŋ akuma baai guir thïïn dë ɣään ë yiith raan, ciën-tiɛl ku
gaanun ciɛŋ.
Australian Human RightsCommission Käk ë yuöp/gäät Gɔr wël cök ebɛnë Thää dhoŋuan nhiäkduur agut thää dhiëc thëëi ë thää kɔc Australia tueŋ (9.00am–5.00pm AEST)
1300 369 711
Wël agöth thiëcë Thää dhoŋuan nhiäkduur agut thää dhiëc thëëi ë thää kɔc Australia tueŋ (9.00am–5.00pm AEST) (thiök Akölrou tënë thää 1.00 th)
1300 656 419
TTY–tënë pïŋ ku jam ruairuai 1800 620 241
Wël cë waaric – yith raan www.humanrights.gov.au/about/translated-information
Wɛpthäite Human Rights www.humanrights.gov.au
Waläiya töl ku pan mɛc wɛttök eya anɔŋ lööŋ kɛn ciën-tiɛl ku akutnhom akuma:
Waläiya tëdä pan mɛc wɛttök
Akuntnhom yith raan Telepune Wɛpthäite
ACT ACT Human Rights Commission 02 6205 2222 www.hrc.act.gov.au
NSW Anti-Discrimination Board of NSW
02 9268 5544 tëdäŋ Baai NSW yuöp abɛc namba kënic 1800 670 812
www.lawlink.nsw.gov.au/adb
Yuöp namba kënic 131 450
116
Waläiya tëdä pan mɛc wɛttök
Akuntnhom yith raan Telepune Wɛpthäite
NT NT Anti-Discrimination Commission
08 8999 1444 tëdä NT yuöp abɛc namba kënic 1800 813 846
www.adc.nt.gov.au/
Qld Anti-Discrimination Commission Queensland
1300130 670 www.adcq.qld.gov.au
SA Equal Opportunity Commission
08 8207 1977 tëdäŋ Baai SA yuöp abɛc namba kënic 1800 188 163
www.eoc.sa.gov.au
Tas. Office of the Anti-Discrimination Commissioner
03 6165 7515 tëdä Tas.yuöp abɛc 1300 305 062
www.antidiscrimination.tas.gov.au
Vic. Victorian Equal Opportunity and Human Rights Commission
1300 292 153 www.humanrightscommission.vic.gov.au
WA Equal Opportunity Commission 08 9216 3900 tëdäŋ WA yuöp abɛc 1800 198 149
www.equalopportunity.wa.gov.au
Luɔi juër rot apath Juër rot ë dhöl piɛth dɛŋ yïn käk yam piöc, rɔɔm wek kɔc rëër etɛnë ku lui thïïn akutnhom dunic ku
kuɔny kɔc kök eya. Kɔc juëc ë Australia aye luɔi rot juar apath. Kɔc rot juar aye lui abɛc ku acië dɔm
wëu, rïn kek aye thää kɛn gam ku käk cë piöc tënë kuɔny ë akutnhïïm baai ku kek arotden. Luɔi juër
rot apath ë akötluöt ë kënë ŋɛk täk ku kuɛny ku acië këwën ye mäc raan aciën.
Të cɔk yen alɔn juër yïn rot ba luɔi la looi abɛc ë cië këwën cë nyïn lon yï dɔm wëu waar, yen yïn gam
käk ë piöc ba ŋic ku ŋïc käk luɔi wënë lëu bïk yïn kɔny yök luɔi. Ë dhöl juër rotdu alëu bï yïn cɔl ajuɛk
ŋiëc thoŋ Duŋëlith, jɔɔk rɔɔm ku adör akutnhom ku juak atït në piöudu.
Anɔŋ ayï akutnhïïm juëc ku wɛpthäit wënë cë käk ye juër rot gäät pïny ebɛnë. Volunteer Resource
Centres acë looi ë Australia ebɛnë ku gam wël ë lëk abɛc, tuöm nhom ku luɔi tɔc tënë loiloi kök. Kek
eya alëu bïk akutnhïïm wïc kɔc juar rot abɛc kuɔny në yök.
Yuöp namba kënic 131 450
117
Të wïc yïï wël ë lëk kök:
Baai Akutnhom Wɛpäite
ACT Volunteering ACT www.volunteeringact.org.au
NSW The Centre for Volunteering www.volunteering.com.au
NT Volunteering SA-NT www.volunteeringsa.org.au
Qld Volunteering Queensland www.volunteeringqld.org.au
SA Volunteering SA-NT www.volunteeringsa.org.au
Tas. Volunteering Tasmania www.volunteeringtas.org.au
Vic. Volunteering Victoria www.volunteeringvictoria.org.au
WA Volunteering WA www.volunteeringwa.org.au
Käk juër rot aluthïïn Australia ebɛnë
GoVolunteer www.govolunteer.com.au
De akut ë luɔi juër rot thïin Australia
Volunteering Australia www.volunteeringaustralia.org
Rɔɔm wek kɔc Të rɔɔm yïn kë raan däŋ të kaam tueŋ, yen ë kënë röt looi ba raan yak cin dɛn cuëc kë cïn cuënydu.
Kɔc wënë acie rot ŋic kaam kɛn ebɛnë acië thok ciim tëdä ka paat ke yic tëwën puɔc kek rɔɔm thïn
tueŋ.
Të piɛc yï rɔɔm ke kɔc yam, kɔc juëc Australia acië guöp la pïny tënë këk thiëcë wël alɔŋ run kɛn,
nhialic, thiëk, mïïth tëdä wëu. Thïn tënë luɔi ku ke määthku, kɔc Australia akölriëc arot cɔl ë riɛnkɛn
tueŋ.
Kɔc Australia juëc apɛi dai ë kɔc nyïnku kek ajam kaam ken, ke kïït ë athëëk ku nyuɔth lɔn adï kek apïŋ
tënë yïïn.
Ŋïëc ciɛɛŋ apiath Kɔc Australia aköl aluöt kë luel “yïn mɛnh kääi (please)” tëwën thiëcë kek këdäŋ ku“yïn aca leec
(thank you)” të cïr ɣɛn kuɔny ë looi tënë yïn tëdä gäm këk këdäŋ. Na cië luel yïn mɛnh kääi ku yïn aca
leec alëu bë tïŋ kë yïn raan nɔŋ guöp athëëk.
Kɔc Australia aluöt kë luel “pïïŋ ɣɛn/lɛk ɣɛn këdïën (excuse me)” ba raan dɛŋ wël nyïn yïï guöp ku
“pälpiny (sorry)” të na këk acë rot ɣääl pïny kë raan dɛɛt. Na nɔŋ ë bɛɛr kɔɔc luthïïn, yen ë atɛɛk ba la
abɛɛr cök ë wiënic ku lɔɔr tueŋ keyïï buɔth abëric.
Yuöp namba kënic 131 450
118
Yïn adhïl them ba bën ye thää cë luel nhom tënë amat ku thää rɔɔm kök ye luel. Na yïn aye yök ke yïï
bë gääu, punë raan ba lëk yen pälpiny ku cɔl ŋïc kek nɛn bï yïn ɣëët. Kënë ë këril apɛi tënë kaam rɔɔm
piɛth cë looi (cïmene, thää rɔɔm wek akïmdu) tëcit të lëu bï yïn cäk wëu tënë cë gääu tëdä të na yïn
akëc bɛn kaam cë luël keyïï cïn luɛl tënë raan bë ŋic. Ade raan wënë ë gääu aluöt alëu bë gam kë cië
raan piath.
Na yïn acï waragak wënë cë gɔt lɔɔm yen alëu bë athör “Dhuk nhom të ciën yen yök” (kë nɛŋ
akölnïïn/RSVP). Kënë ë wɛt de yic raan wënë cë yïn cɔl abï nhiar bë ŋïc lɔn adï tëdä kë yïn acië bë bɛn
etɛn. Yen ë athëëk ba këk lëk bïk ŋic ë akölnïïn.
Ciɛŋ kök acië lui athëëk ku eya awuöc lööŋ yïc. Cɔl nyɔth ë kë cït ciɛŋ maat thïïn kuëŋ, ku ŋuöt ë lueth
thïïn jääŋ, cuɛt anyuɔn pïny ku laac tëdä la roor ayï pïny ku acië thïïn jääŋ tëdä ɣöt-laror.
Eya tïŋ Thööŋ ku Ciën-tiɛl nhial.
Ciɛŋ alɛth Australia ë kuat thok thäi ebɛnë. De kuat ë cieŋ alɛth kuɔt yiic aye akuat thääi nyuɔth. Kɔc juëc aruk
apuɔth tëdä luɔi dɛɛt piöu tëdä tëcit tënë käk ciɛŋ tëdä yom. Kök acï kuany ciɛŋ alɛɛth thɛɛr, wënë
alëu bë ya nhialic tëdä luɔi ciɛŋ në tök alɔŋ loiloi alanden.
Anɔŋ lööŋ thii liik tëdä gaanun alɔŋ alɛɛth, të cɔk alɔn dɛn käk wïc ba ruk alɛth thïïn ɣään loiloi tɛkic ku
thïïn tënë luɔi pei. Cɔl nyuɔth, waar tït cök ku geŋ nhom rïlic adhïl bë kë ruk bë cïn kërac në wɛt alɔŋ
göök ɣööt ku bolïth, jiec ku kɔc ë luɔi tënë tujäriɛ/ɣööc kök ku ciɛŋ alɛth luɔi.
Australia anɔŋ luɔidït ë gël tuany tëtök dëlic. Alɛth tït ku geŋ dhuk riöc ë tëtök dëlic. Thukul juëc awïc
miith bë ciɛŋ geŋ ke abaŋ ë alɛthkɛn mïïth thukul. Të wïc yïï kök wël ë lëk alɔŋ tit aköl, lɔɔr tënë
www.cancer.org.au/preventing-cancer/sun-protection
Tënë dai lɔɔr, ɣön dai movie ku ɣään kök alëu bëny wïc bë ciɛŋ alanh lawïc, dhëëŋ ku waar piath.
Diäär ku röör alëu bïk ruk alɛth wënë cië gup kɛn kum abɛnë acïn.Kënë acïnic kërac thïn bëi aɣeer yïc
ku wɛtic acië këdë raan wïc kek bïk tuut.
Wël ë Kɔc Australia lac jam Wël juëc kɔc Australian lɔc jam tëdä ka wël rïlic alëu bïk cït käk wënë cë bë ŋic. Kɔc Australia aluöt aye
wël cuötic (cɔlnyuɔth, ‘cök’ for ‘kuracök’/’footy’ for ‘football’). Na yïn acië ŋïc eŋö wɛt cë luel kënë,
yen ë gam tënë thiëcë yïïn. Wëël kök nyɔth akïï:
Bëi thään– të cë yïn cɔl tënë akut tëdä luɔi yic ku cë thiëcë këla "bëi thään (bring a plate)",
Kënë wɛt de yic alɔn ku ba duŋ ë nɛŋic kuïn la bëi bɛ bën rɔɔm wek kɔc kök.
BYO – kënë wɛtic lɔn ku ba “këdu bëi” ye kë dek, cïmëne määu, pïu diny, pïu la luak tëdä piiu
dek. Ɣään ye cäm kök aye BƐI ADUŊDU ËROT (bring your own), nɛn wɛtic yïn alëu ba käkun
dek. Na yïn BƐI ADUŊDU ËROTT, ku na dɛŋ wëu ye cäk në lɔɔk kubaai kɔɔth, cɔl “wëu wuɛk-
corkage”.
Yuöp namba kënic 131 450
119
Thiɛth ŋaan ɣöt thok – thïin tënë luɔi, naaŋ ke cɔl “thiɛth ŋaany ɣöt thok (open door policy)”
wɛt yïc lɔn yïn ku kɔc kök tënë luɔi acië wïc guïr thää në rɔɔm bïk la jam tënë bëny alɔŋ käk jɔɔr
tëdä käk tënë luɔi kök.
Yïn ba yök këdäŋ– Kënë ë dhöl dɛŋ ë raan yen luel “ɣɔk abï bɛn yök (see you later and
goodbye)”. Yen acië luel lɔn adë ka raan abï bɛn la dhuk aköldä luthïïn tueŋ.
Akut Duŋëlïth gam tënë yïn abï kuɔny wël kɔc Australia. Tïŋ Abaŋ 3, Thoŋ Duŋëlith.
Käk ëla tuök aɣeer baai ku cïën kërac Australia ë kënë cë guïr käk ela tuök aɣeer apɛy, cïtmɛn kuaŋ, cääthroor, la këny roor ku akuɔr. Anɔŋ
lööŋ ë pial guöp wënë ŋiëc muknhiim apɛydït.
Kuaŋ ku pial guöp aɣeer baai
Lɔɔr tënë piöc kuaŋ ku pial guöp alɔŋ pïïu të na yïn tedä ka mïïthku acië kuaŋ.
Kuaŋ thïn ye wäärdït älëu bë rɛc apɛydït. Të wïc yïïn ba rëër waath thok nhiarapɛy në pial
guöp:
o Akölriëc ë kuaŋ kaam kë kïn malual ku alaam maketh wënë cë tënë caath tïŋ ë
raan wëi tit.
o Tïŋ tënë tɔ kïïn ciën kërac thïïn.
o Na yïn acï rot yök kë jɔɔric, päl guöp pïny, ku jat cïnku nhial ku cööt bë kɔny.
o Duk la kuaŋ wath yïc tënë këc yïn kïïn malual yök ku alam maketh tëdä të na nɛŋ kïït
yen nyuɔth lɔn adë kuaŋ akëc luel etɛn tëdä waath acï thiök thok.
Yen wäär alëu bë cï ŋïc lɔn bɛn thiɔr. Dai ë kïït ye lëk ba käk bë rot looi naak cimene riɛth alɛl
nhom wïïr, tëdä lɔɔk yïn wäär yïc ë kuërdït tëdä ka tïaktiak rɛc arɛtic. Ŋïec dai apiath alɔŋ la
määi në alɛl nhom cïtmɛn kɔc juëc acë la muɔu wɛt cë kek laak piiu yïc ë kuërdït në tɛt.
Eya dai apɛi të leer yïn kuaŋ thïïn wɛɛrthii yïc, puul ku wɛɛr cë weec:
o Akölriëc kɔŋ mɛc yic ë pïu tïŋ ku dhöl tɔu këdäŋ bäär thïïn piiu yic tueŋ ke yïï kë guɔ
lathïïn.
o Tïŋ tënë kïïn nyuɔth käk ye kɔc nɔɔk (cïmene nyaaŋ tëdä luëŋ pïny) ku theek kek yic.
Akölriëc tït mïth wënë kuaŋ tëdä ka thiäk ke pïïu, ku amaat puul luthiin ɣöt kɔu. Dhïl puul
luthïn baai yiëk thok rɔɔk/ɣoc.
Päl la kuaŋ, mäi tëdä la caathror arotdu. Luel tënë raan dɛt tënɔ yen leer yïn thïïn ku ye nɛn
yen ŋɔth bïï yïn la dhuk ciën. Lɔɔm pïïu juëc ku mïïth eya.
Këpïɛny ku anyïkaar kök luthïïn/tɔ thïn Australia aye riɛm luaŋic. Na cë kaac, dɛɛr kuul cë kaac
ku wïc kuɔny akiim ë yuöp acïn/gueu ka diäk (000).
Këër thok, diɛt ket ye cɔl marial agaau (magpies) ɣään kɛn tit ë göp nhom tënë kɔc caath ku
kɔc kaat ajala wëth. Kïït alëu bë ya wɛt ë lëk alɔŋ dïɛt kɔc gɔp nhïïm. Diɛt käk aye tït lööŋ, keya
them ba kɛc den kɔc guöp naak ë nääk ɣään kɛn luu ɣööt-mïïth kë thïïn, ciɛŋ geŋ ku macaar
nyïïn tit ruɛl aköl, tëdä ka muk tïm tëdä kë wuŋalïïk nhial nhiamdu yic.
De aköl thïïn Australia ë kërïl apɛy në rueldë. Cieŋ geŋ, alɛɛth tit guöp, ku miök aköl eya aköl
wënë yen ruel aköl apɛydit ku ba nyɔp akɔl naak. Kënë ë kërïl alanden tënë mïïth kɔr apɛi
arɛtic.
Yuöp namba kënic 131 450
120
Lɔɔm ba ŋïc ë luel tuöc ruɛl. Cuëny mac ku nyup rïŋ acië puɔl aköl ruel aköldït në wɛt cë deep
mac pëën acïn. De Bureau of Meteorology gam wɛt alɔŋ yom bë rɛc atɔ
www.bom.gov.au/index.php
Thïn ë gɛɛthdït Australia, cïtmɛn kaal piny nhom ebɛnë, cuët yic mac arot looi wäkou. Tiër
nhïm ë pial guöp du yic. Pɛl mɛc, ɣään colic ku tënë ŋïc ka nɔŋ macakïl aluöt.
Të wïc yïï wël ë lëk kök:
Cök wël ë lëk Wɛpäite
Bureau of Meteorology – luɛl yom ku gël dëp mac www.bom.gov.au/weather
Royal LifeSaving Society – kuaŋ ku pial piiu yic www.royallifesaving.com.au
Surf Life Saving Australia www.slsa.asn.au
Beach Safety – acë määtic wël cë waaric www.beachsafe.org.au
Rip Current Safety Tips – acë määtic wël luthïïn thok thääi kök tënë Duŋëlith
www.ripcurrents.com.au
Australian Cancer Council – miök aköl www.cancer.org.au
Pial guöp thïn baai
Tit baai Të jiɛl yïï ɣöndu, akölriëc ka yï thiök ɣöt thok ku aluit nyïn ebɛnë. Na bï röt lëu, yiëk ɣöt thok tëwën ɣɔr
tëdä arek tiët ɣöt thok bë cïn kërac keya lɔn bë yïn këlëu ba tïŋ ya luthïïn aɣer tueŋ ku jal ŋaany thok.
Cɔl nuur ɣöt thok ye dëëp tëdä tääu nuur guɔ lac dëp ɣöndu thok tueŋ keya yïn alëu bë tïŋ yeŋa yen
raan luthïïn ku piɔlic ba ɣötdu guɔ lac ŋaany thok tënë leer yïn dhuk baai. Yen abï kɔc lei cɔl alɔc ŋïc
eya.
Wɛɛl ku waal rac Wal kök ku waal rɛc ye lac yök baai thok alëu bïk luëŋ looi ku tuany rac apɛy.
Tɔu wal ebɛne aɣer tëwënë mïth cië dɔt ku lääi rɛɛr baai, tëdä ke tënë cië mïïth kek yök thïïn.
Ku na yïn acë kɔɔc lɔɔm wal tëdä këk acë akölnïn bïï kë dek baar thok/thök, duk kek tääu thïn
cuɔlic tëdä ke täu pïny alɛl pïïu yïc. Adukään waal duɔn alëu bï wal ë wënë cë dööŋ pïny la cuat
wei apiath ku abec kë cïn wëu bë ke yïn cäk.
Tɔu käk lawïc ebɛnë thïïn thanduk ye rït thok yïc apiath tëwën mïïth ku lääi baai kek cië yök.
Këdäŋ meth tït bë cïn kerac (cïmene thanduk ye rït thokj) alëu bë ɣɔɔc thïïn adukään kärïl la
ɣɔɔc thïïnic.
Yuöp namba kënic 131 450
121
Tit rot mac thïn baai Dëp ɣöt acë abaŋ tëcït raan 50 cɔl athou ku kɔc juëc acï yiɛk tëtök ayï ruönic thïn Australia.
Anɔŋ lɔth ë tol aye kërac cï tuöl guɔ lac luel ku alëu wëiku kɔny ku lɛc akut kërac cë tɛm lëk thïn thää
yïc bïk thiëi ë riäk dëp mac pïny gël. Lëk kënë ë töŋ rïl apɛy wäkɔu, tëwën cë kɔc la nïïn thïïn. Ɣön töŋ
adhil be naaŋ lönh ë tol cë tääu thïïn nhial. Tïŋ ku waar ujäär tënë pɛi ka dhetem yic.
Mac ɣöt akölriëc ye röt gɔl thïïn muɔlic tëdä aye mac wiën kärb a ë riäk cɔl aloi rot, Kuöc luɔi ë käk
thäät ebɛnë, tëdä nyiëŋ tony mɛc ka cïn raan tïŋ yen. Pëën mac ɣötë lɔɔm käk tït röt buɔth kɔɔth kë
yïc.
Thïn baai:
Ŋïc bë wëth kärba cɔl nɛŋ kaam nëkek yïc ku bï atuc gël wei
Duk kënë wïn mac tääu cök thïn thiöŋ yïc ka juëc – nyïn tök miɔc yic wïn tök.
Tïŋ wïn ku cök nyïn tënë cï riäk tëdä tɔr ku guir kënë jɔɔr nyin yic të cïn gääu. Käk kärba ebɛnë
wic guiɛr adhil bë kek looi raan cë kë piöc në luɔi den.
Ŋic lɔn adë alɛth aluït kum-nyïn, alɛth cieŋ ku alɛth agarem nhom ace cök tënë la wïc në adök
ku käk ye ɣöt tuöc yic.
Duk adök tëdä mac dëp kɔŋ nyïaŋ pïny arotdë të cïë yïn luthïïn ɣötic.
Të tɔ yïn thïn baai, ŋïc awïc thok ye ɣöt rëër kë këc rït acïn alɔŋthïn (cïmën rïtkë thuɔu) keya
yïn alëu ba këk guɔ lac ŋaany tënë cïŋuäc thïïn tëdɛn kërac cë tɛɛm.
Duk math thïn agen/agarem nhom.
Ŋïc mïth mac tïïm tëdä kë jiaath cië dööt.
Thïn ë muɔlic:
Duk mïth nyäŋ thïn ë muɔlic kë piɛc.
Duk tony nyäŋ mɛc kë cïn raan rɛɛr thïn– të na yïn ajäl ë muɔlic, lïu tony cök agut tënë
bï yïn la dhuk ciën.
Gël mïïth wei tënë thiäk ke thööt wënë tuc apɛidït, magat nhom, abuɔc nhom kaam
thɛt yïn.
Wɛl tuŋ tony thät wei tënë lɔɔkë mac wënë bï kek cië loony yuöp wei ku yɔɔr kɔc pïu tuc. Pïu
tuc eya alëu bïk raan nyop.
Ŋïc apɛi ba käk wënë mac guɔ lac dɔm ya cuɔt wei ë mac lɔɔm.
Duk aduŋ cë looi bääu/adit thiin thɔt maikëroweb, mat thïn cëmɛn wereg adiɛrdiɛr tëdäkäk cë
looi wëth ë thät ëbɛn.
Aliir thät (Gas) ë kɔc lui thïn muɔl kök yïc ku käk nyup rïŋ ebɛnë. Akölriëëc thiök mac alïïr yïc
tëdä abuɔc nhom tëwën cë yïn thök luɔi yen. Na yïn aliir thät ŋöör, duk mac thandukic tɔk rïn
lɔɔk mac abï mac-alïr cɔl apäätic. Tïŋ tënë ë mac-alïr wɛɛt aɣeer thïïn ku thök nyïnic. Na yïn
acië, yuöp tënë acïn/gueu ka diääk 000 (gueu gueu gueu) ku thiëcë tënë and “Fire Brigade”.
Duk jam ë pun tem kɔu.
Yuöp namba kënic 131 450
122
Kënë ba looi të nɔŋ yen mac:
Yuöp acïn/gueu ka diäk 000 (gueu gueu gueu) tënë baai akëunhom, jääŋ tëdä mobaal pun ku
thiëcë tënë kɔc mac yor. Lëk kek tënɔ yen de yïc mac ku të na ayï raan wënë ŋɔt alɔŋthïïn. Duk
jam ë pun tem kɔu.
Kɔc yur mac looi ë waläiya gam wël ye wɛɛt tënë këneŋö kë bï looi thiin ë mac yïc.
Tïŋ Abaŋ 2, Yök Kuɔny.
Guir rot tënë mac dëp-roor Thïn ɣään abäk ë mac-roor Australia alëu bë pial ee paandu cɔl acë dïk. Na yïn aciɛŋ tënë nɔŋic kë riäc
ë mac-roor, looi aguiɛr në pïïr alɔŋ mac-roor. Kɔc mac yɔɔr luthïn/tɔ thïn baai alɔŋ dun anɔŋ wël ë lëk
ku käk nyuɔth ye kuɔny tënë yïn ba rot guir alɔŋ ë pïïr mac-roor.
Aguïɛrdu adhil abï luɔi mat thïn tueŋ ke mac-roor lui, aköl mac-roor, la nhial kë riöc mac në luɔi mac
ku guir bë kënë juak kɔu. Yen dhil bë wël tïŋ maat thïïn ba pandu, ba pandu guir thïn alɔŋ ë mac, naŋ
käk yuöp thin ë wɛɛt mac, käk luthïn ë Kit kërac cë tuöl, aguiɛr tënë kɔc rɛɛr thïn ebɛnë baai wënë
akuën ë käk wïc këpiɛc (cɔl nyuɔth, caath ë mïthkɔr tëdä dë kɔcdït ŋuän), aguïɛr tënë läi baai ku/tëdä
kuat lääi, jɔk bë jäl, wɛtic ë ba lɔny dhöl, aguïɛr këdäŋ wënë bï yïn juak ku guir ë la dhuk baai pandu.
Të wïc yïn wël juëc alɔŋ mac-roor ku käk yuöp tënë kɔc yor mac baai alɔŋ ciɛŋ, tïŋ Abaŋ 2, Yök Kuɔny.
Piny Piny la wic ku ace tit ë luɔi aye kärïl tënë kɔc Australia. Yen acië lööŋ tënë anyuɔn,cak luaŋ pïny tëdä
cuat anyuɔn wei abɛc ke cïn thiëcë .Të wïc yïï wël ë lëk kök alɔŋ nyuɛr anyuɔn wei lɔɔr tënë
www.australia.gov.au/information-and-services/environment/pollution-and-waste-management
tëdä kë tënë aciën-anyuɔnpïny ebɛnë cïmene Clean Up Australia (www.cleanup.org.au/au) tëdä
Keep Australia Beautiful (http://kab.org.au)
Läi baai, rɛc, rɛc thialicku kuat anyuɔn ku tim aye tiet apɛi ë lööŋ. Duk la yiäp, rɛc tëdä määt tïm yic
tëdä ka rɛc thialic tueŋ kɔŋ tïŋ lɔn adï yïn wïc athör-la mäi.
Anɔŋ ayë gaanun alanden wënë lui këk riaŋ anyuɔn (National Parks) bë këk gël riäkde ku tëdäŋ wëu
lathïïn aye cɔl tënë kɔc këk bɛn neem thïn.
Të wïc yïï wël ë lëk kök:
Baai Akutnhom Wɛpthäite
National Department of Environment – Parks Australia www.environment.gov.au/topics/national-parks
ACT Parks and Conservation http://www.environment.act.gov.au/parks-conservation/parks-and-reserves
NSW NSW National Parks and Wildlife Service www.environment.nsw.gov.au/nationalparks
NT Parks and Wildlife Commission NT https://nt.gov.au/leisure/parks-reserves
Yuöp namba kënic 131 450
123
Baai Akutnhom Wɛpthäite
Qld Queensland National Parks, Sport and Racing www.nprsr.qld.gov.au
SA National Parks South Australia www.environment.sa.gov.au/parks
Tas. Parks and Wildlife Service Tasmania www.parks.tas.gov.au
Vic. Parks Victoria www.parkweb.vic.gov.au
WA Parks and Wildlife www.dpaw.wa.gov.au
Läi ku kuat läi baai Akuma waläiya ku pan mɛc wɛt tök ebɛnë aye mukthul tënë pïïr läi ku lööŋ ruäi kɛnë kek kaam akuma
baai alɔŋ ciɛŋ abï läi baai guïr tïëŋ tëdä kë läi rɛɛr baai kek ye kɔc.
Na yïn anɔŋ kuat lɛn baai, yïn aye mukthul yen ba dai ɣen apiath, yen amat ciɛm yen ku looi yen bï
guöp lawïc. Yïn eya awïc ku ba ciɛthke ya wɛɛc wei. Läi juëc awïc bë këk atom akölrïëc ku luöi ke ilaac
akïm läi tënë tuɛny këk tëdä ka cë nɛŋ tëtök cïk yök. Naaŋ läi baai aye roc ku dïït thïïn ke guöp ku alëu
bë lööŋ wïc. Kënë ë luɔi raan nɛŋ läi. Të wïc yïï wël ë lëk kök ka thiëcë akïïm läi ye baai alɔŋdun tëdä
ke Royal Society for the Prevention of Cruelty to Animals (RSPCA) atɔ www.rspca.org.au
Lääi baai kök adhïl bë gäät pïny tënë kɔc payam dun. Eya alëu bë nɛŋ namba kɔr ku kuat ë lääi lëu bï
yïn kek muk baai, ku lööŋ alɔŋ tënɔ ku këdi yïn alëu ba këk muök thïïn. Bëi juëc ye riɔpic acïe lääi puɔl
bïk rɛɛr thïïn baai.
Na yïn alëu cië bɛn muk ë ländun, yïn adhil ba nyiäŋ roor tëdä lɔɔny be la roor. Thiëcë määthku tëdä
kɔc akëunhom të na këk aleu bïk lään kënë nhiar, luɛl tënë lääi kuany thïïn cïmene wɛpthäit tëdä
thïëcë akïm duön lääi bï yïn kɔny tëdä wɛɛt yïn.
Na yïn anɔŋ käk wïc ba ke thiëcë alɔŋ muök lääi tëdä pïïr lëi, lɔɔr tënë
www.agriculture.gov.au/animal/welfare/state tëdä thiëcë akïm duɔn lääi.
Eya tïŋ Abaŋ 6, Lööŋ Kɔc Australia.
Waragak, telebëcion ku rädio Akutnhïïm waragak juëc thïïn tënë dukän yic anɔŋ kuat waragak thïn cë gɔt ë thok thääi ebɛnë. Nakek
acië nɔŋ thoŋ töŋ wënë gɔr tëdä waragak yen wïc yïn alïu,thiëc kek bïk la gɔr cök tënë yïn.
Anɔŋ namba juëc aye cök television wënë ye kɔc dai abec, amɛɛt käk karou ye kääŋ jääŋ luɛl
(de Australian Broadcasting Corporation (ABC - www.abc.net.au) ku Special Broadcasting Service
(SBS - www.sbs.com.au)). Yïn acië wïc ba nɛŋ athör ë cääda telebëcon licence tëdägäät rot pïny ba ya
dɔɔt “abɛc tënë luel” loiloi.
Yuöp namba kënic 131 450
124
Loiloi telebëcion kök awïc wëu ye tääu-pïny (“televbëcion ë wëu tääu-pïny” tëdä “TV wëu tääu-pïny”).
Kaam tueŋ thaany ayï gam tënë jam në loiloi, looi ba ŋïc lɔn adï yïn alëu bɛ wëu gɔr tääu-piny tënë dë
luɔi ku yen apiath tënë käkun wïc ku guïr tënë ba ciɛŋ. Duk thaany tënë gam baric të na yïn aye raan
riɔp tënë kaam ciɛkic. Duk thaany tënë television wëu tääu-pïny bë jal ya dai abɛc-tënë-luɛl kä nyɔth
ebɛnë.
Cök TV juëc aye gam “bɛn rɔɔm” në luɔi aguiɛr, tëwën yïn lëu ba dai käk nyɔth yïtärnëtic. Keya, dai
yïtärnetic ye namba akuën cë gam thööl ë luɔi ku na yïn acë namba akuëndu baar thok yen alëu bë
bɛn keya kërïl apɛy ba wëu ke tääu-piny.
“Aguiɛr” luɔi apɛy aye kënë luthïïn eya thiin Australia, cyïmene Netflix, Presto ku Stan. Cäk wëu ye pɛi
käk tënë yök luɔi aguiɛr ë ɣön-athör. Yïn abï wïc intënɛt yic piɔl apɛi ba jäl dai loiloi käk. Ku ŋïc dai këk
namba ë akuën dït nyaai, në alɔŋ mabaal pun ebɛnë, wënë lëu bë bɛn wëu juëc apɛydït.
Special Broadcasting Service (SBS) tënë luɔi telebëion ku radio ebɛnë anɔŋ aguiɛr juëc luthïn në thok
thäi baai wënë tɛkic. Aguiɛr läät tökic aye gɔt thïn waragak metropolitan ku intënɛt yic.
Luɔi radio wut (Ethnic radio stations) alëu bë yök ye thïn National Ethnic and Multicultural
Broadcasters’ Council (www.nembc.org.au) tëdä punë 03 9486 9549.
Gumär/Thuëëc wëu Kɔc kök alëu bïk nɛŋ riäkdït yöke tënë cäm gumär/aweet, alanden të na këk anɔŋ kërïl apɛy në dhuk
pïny thää ë tuk ye gumär ku/tëdä wëu ye la thuëëc tënë gumär/thuëëc wëu. Gumär alëu bë ŋɔɔŋ ë
wëu cɔl dït nyïn apɛi tënë raan ku ade käk ye looi alɔŋ ɣän kök ë pïïr raan yïc cimënë miɔl ku piäl guöp,
yök luɔi ku naŋ nhiëër riök ebɛnë. Gumär aye dɛŋ jɔɔr apɛi ku acië ŋɛk wënë gumär tuök arot rac, ku
ye kuat eya maat thïïn tëdä mäthku arötden.
Luɔi kuɔny amɛt wɛt ë raan nhom, wɛɛt nhom alɔŋ wëu ku lɛk lööŋ atɔ thïn tënë kɔc cë riäk ë cäm
gumär ku kɔckɛn macthok ku mäthke ebɛnë:
Akutnhom Telepune Wɛpäite
National Problem Gambling Hotline 1800 858 858 www.gamblinghelponline.org.au
Lifeline 131 114 www.lifeline.org.au
Gamblers Anonymous 02 9726 6625 http://gaaustralia.org.au/
Awuɔu/Kiɛɛu Awuɔu ë këdäŋ wënë arɔɔl piŋ ku ee kɔc cuut guöp, cimënë biöu ë jɔɔk, tedä kɔc akeunhom wëne tuk
diɛt lɔɔr në röldït apɛi tëdä ka lɔɔm dɔk lui mac.
Anɔŋ lööŋ kɔc Australiat tënë kiɛɛu apɛi. Lööŋ ë duɔɔt atɛkic waläiya ku pan mɛc wɛttök ebɛnë, ku luɔi
awuɔu kënë adhil bë lac apuɔl tueŋ tënë thää 7.00nhku ciën thää 11.00th.
Yuöp namba kënic 131 450
125
Jam tënë kɔc kuɔn akëu aloi awuɔu ë yïn kɔɔk nhom.Kɔc kuɔn akeunhom acïk lëu bïk ŋïc yen lɔny looi
kek duɔɔt apɛidït. Thïn ebɛnë, Kɔc Australia aye duɔɔt ë looi gum ku guir kï awuɔu wënë jɔɔr ë alɔŋ jam
etɛn. Këya, Naawuɔu ë rot looi akölaköl, Luɔi awuɔu apɛi tëdä ka looi rot apɛy nhiäkduur tëdä wäkɔu
ku jam alɔŋ yen acië nɛŋ kuɔny acïn, yïn alëu bë thiëc tënë akut payam dun, de waläiya tëdä bëny
akutnhom piny pan mɛc wɛttök tëdä kï bolïth.
Lɛk kɔc kuɔn akëu nhom të na yïn awïc ba awuɔu looi cïmene beer-pïny baai tëdä ke lɔɔr baai. Kɔc acë
piöth riäk apɛi akölaköl të na kek ŋïc wënë thɛɛr ye nɛn bï awuɔu rot jɔɔk ku thök, ku yeŋa yen bë
thiëc të na yen anɔŋ kënë cë wuöc. Eya tïŋ Abaŋ 6, Lööŋ Kɔc Australia.
Luɔi akuma alɔŋ cieŋ Akut payam gɛm luɔi kuɔny juëc cimene pan akïm miith,pan muök ë mïth, luɔi riënythïï, ku tënë muök
kɔc cë dhiɔp ku luɔi abël. Käjuëc anɔŋ kuat thäi tëdä kɔc luɔi akutnhom wënë lëu bïk yïn gam kuɔny
piath apɛi ku wɛɛt tëcit të bë yïn nyuc thiin ye pïïr thïïn Australia. Akut payam eya akölriëc ë jääŋ gäm
ɣööt-dït luɔi , Kuat pol, Käk miɛth piöu ku ɣään ye ciɛŋ nyuɔth tënë akutnhïïm ebɛnë bïk alui thïn.
Bäny payam amuk guïr dhöl ebɛnë, gɛm jäŋ ɣöt la-ror ku ŋïc apiath tënë adukään lui thïn ku ɣööt-
kuïïn adhïl bïk käk alɔŋ pial guöp ya looi. Kek aye buuth piny gël bë latueŋ luɔi. Na yïn awïc ba paandu
waaric yin adhil tiŋ wek akut payam dun yic ku bïk gam.
Yïn alëu bë wïc ba tɔu wëu piny tënë loiloi kök ë payam. Wëu wënë gɔr tueŋ aye gɔt thin athöt-thïn
yic ku wɛpthäit payam yic. Yïn adhil bë cië tɔɔu-pïny wëu wënë kök juɛk röt thïn tëdä gam miöc tënë
bäny jääŋ bë wɛt täk yök tëdä gam këdɛn gɔr. Gɛm miɔc tëdä kum thok ë wëu acië gaanun ku abï ya
luel tënë akut.
Të wïc yïï wël yuöp/gäät kök tënë akuma baai alɔŋ cieŋ ebɛnë, ka lɔɔr tënë Abaŋ 2, Yök Kuɔny.
Ɣööt athör Ɣään juëc anɔŋ ɣööt athör jääŋ wënë kɔc röt maat thïïn ku bïk athöör ya deen ë abɛc ka cïn wëu ye
gɔr. Ɣööt athör eya anɔŋic buök thok thääi kök thïïn tënë Duŋëlith tëdä alëu bë këk la thiëcë tënë dɛɛt
pei bë kë la bëi thïïn. Ɣööt athör juëc anɔŋ yïtärnet ë yök abec.
Të wïc yïï ba ɣön-athör, lɔɔr tënë www.nla.gov.au/libraries
Jɔɔt wëi cual anyuɔn ku beer-pïny (recycling) Payam ebɛnë akek mukthul tënë nyuɛr anyuɔn wei ku beer-piny. Payam juëc anɔŋ diany anyuɔn tɛkic
ebɛnë ku käk ye bɛɛr-pïny (waragak, lëthïïk, kubaai ku adïït), ku kök agɛm diany anyuɔn maŋök ebɛnë
(tënë anyuon dɔmic) tëdämɛɛtic ë käk dït apɛy në agëk thok (cimene kuruc, tarabedha).
Tïŋ wek payam duɔn tedä kɔc kuɔn akëu nhom të wïc yïï ba yök alɔŋ thää määtic ku jɔt wei anyuɔn ku
ŋiëc cuɛt wei anyuɔn. Naanyɔndu ë kedït apɛy ku bë la thïïn diany anyuɔn luu kënic, yïn alëu bë wïc ku
bɛ yen leer tënë anyuɔn wuäl thïïn tëdä anyuɔn wel-köu thïïn ku lɔɔr tääu wëu pïny. Yen ë kënë acië
lööŋ ba anyuɔn cuat wei jääŋic tëdä pïny lei yic.
Yuöp namba kënic 131 450
126
Ɣön laroor jäŋ Tënë laror raan ëbɛnë acië looi këye kënë kɔc luɔi thïin Australia, ku akölaköl kɔc lathïn abec.Kek alëu
bë ɣööt mith waar thïn maat thïn ku ɣön laroor jäŋ tënë kɔc cë ŋɔl/abël, ku akölriëëc ɣön laroor jäŋ
aye kë kɔc nyuc kek nhïïm tëdä laac thïïn tënë lɔn ba nɛŋ bï ɣöt laror ciɔp. ɣön laroor jäŋ acë këk tɛkic
arak rou, anɔŋ ɣön-laror ë röör,ku nɛŋ ɣɔn-laror ë diäär, të cɔk yen alɔn nɛŋ yen käk röt rït ke piɛc ku
ɣöt-laror cie rɔm.
Yïn nyääŋ ɣööt-laror pïny kë la lïplïp ku acë guir apiɛth ciën tënë cïn rot kɔny. Ɣööt laror kök thïïn
Australia ciëth kuet bë nhiany tënë lɔn ë lɔk wei, keya ŋic ë eŋö yïn kë tääu thïïn ɣön-laror yic.
Të wïc yï ba ɣööt laror yök, ka lɔɔr tënë https://toiletmap.gov.au
Luɔi pïu Pïu tɔ Australia apiɛth ebɛn. Keya thïïn ɣän kɔk, pïïu yith tëdä pïu cië lëu ba kek dëk yïn. Ɣän käk aye
ŋïc ë kïït:
Ɣän baai alɔŋ cieŋ alëu bïk naaŋ Gaanun gël piiu luthïn etɛnë. Kënë wɛtic lɔn luɔi ë piiu du alëu bë gël
në thää kök tëdä loiloi kök cë guiric. Nyuɔth, yïn alëu bë duɔmdu cie yɔr tëdä lɔɔk thurumbïl tëdä aluït
ebɛnë. Tïŋ wek payam dun tëdä lɔɔr tënë www.bom.gov.au/water/restrictions
Bidha De Department of Immigration and Border Protection (DIBP) ë gɛm bidha tënë kɔc rɛɛr amäth tëdä
kɔc rɛɛr akölriëc, ku thïtiden cë thiöŋ në thiëcë (www.border.gov.au).
Luɔi de Visa Finder ye gɔr atɔ www.border.gov.au/Trav/Visa-1 be bidha wënë piath kë yïn yök tënë
yïn.
Yïn alëu ba thiöŋ intërnɛt nyin tënë bidha juëc atɔ www.border.gov.au/Trav/Visa/Appl
Bidha Dhuk Ciëën Na yïn aye raan piɛc gam tëdä ye raan thɛɛr kɔc Australia cë gam bïk rɛɛr aluot ku awïc bï la keny baai
agör- alɔŋtui ku ala dhuk Australia kë raan rɛɛr në cieŋ, yïn alëu ba wïc thiëc tënë Bidha Dhuk Ciëën
(RRV).
Yïn abï wïc bidha kënë të na yïn abë la keny kaam bïn caath yïc thök thïïn athör cë gam bë rɛɛr
akölriëc ye cɔl bidha tëdä kë wïc bï yic thök.
De RRV ë bidha wënë yïn puɔl ba la keny bëi alɔŋtui yic ku lɔ dhuk Australia ke yï raan rɛɛr akölriec
thïn kaam leer yïn caath. Yen raan kënë puɔl bë tem thïn Australia tënë aluöt . Yen acïn luɔi ku ba
thiëcë tënë athör ë cɔl RRV të na yïn acië wïc ba la këny bëi agɔr-alɔŋtui. Të wïc yï wël kök alɔŋ de
athör ë cɔl RRV alëu bë yök alɔŋ de DIBP wɛpthäite atɔ www.border.gov.au/trav/visa-1/155-
Yuöp namba kënic 131 450
127
Bidha nɛm ë Australia Kɔc neem kaam ciekic aye wïc bïk thiëcë në bidha wënë dë kaam rɛɛr ebɛnë ë thööl ë luɔi thïïn
Australia. Anɔŋ kuat ë athör ye bidha wënë rɛɛr ciekic tëcït wënë yen luɔi thïïn ë neem duön wënë
kënic. Ayï bidha anɔŋ käk ye gɔr ku lööŋ kɛn luthïn alanden. Të wïc yïï wël ë lëk kök ka lɔɔr tënë
www.border.gov.au/about/corporate/information/fact-sheets/46temporary-entry
Bidha ku ba köök wei acïn Anɔŋ kuat käŋ kadiäk ë kɔɔk bɛla tëm në Australia:
Kök macthok – De raan kök kënë dhïl bë raan wënë ruäi ke yen luthïn Australia bï këk gam lɔn
bë wek nyuuck.
Kɔɔk ŋïëc käk luɔi ku Luɔi tëjäriɛ– de raan kënë dhïl bë naaŋ käk ŋïc ye loiloi tëdä alanden abï
nɛŋ rïl apɛy bë nɔŋ kënë bïï bɛn juak në määlic tëdä kë ɣään kök ë pïïr ë kɔc Australia.
Kök kuɔɔny kɔc piny nhom – de raan dhil bë kë yɔɔŋ ku bë kuum tëdä tiɛl wënë lëu bë la bɛɛr
dhuŋ lööŋ ë kɔc tït pandɛn dhiëëth kek thïïn ku athem bë yök lɔn adë ka wïc ë bïï këk kɔɔk
pandɛt.
Akut tök anɔŋ kärïl yïc ye wïc. De DIBP wɛpäite aköl-agut-tueŋ anɔŋ wël ë lëk alɔŋ bidha ku agɛm
“Visa Finder” këne yïn kɔny ba kuat ë kuɛr bidha gɔr lac yök ku alëu bïk piath tënë yïn cëmɛne atɔ
www.border.gov.au
Akutnhïïm abakök cë röt gät piny Akut abakök kuɔny ë raan wënë cë röt gät piny bë wël ë wɛɛt ya looi alɔŋ käk kɔɔk, ku looi kuɔny në
guir ku cuɛt athör wïc bidha cë thiöŋ, ku jiɛm ke DIBP alɔŋ raan dɛn gɔr kɔɔk në riɛnkë. Kek aciëk wëu
kuɔny alɔŋ kɔɔk duɔn në käk thööŋ rot abec.
Yïn acië wïc bë nɛŋ raan akut abakök kuɔny alɔŋ kɔɔkden. Na yïn acië rot yök lɔn bï yïï athör cuat
arotdu tëdä na këdun gɔr kënë aril apɛy, yïn alëu ba wïc akutnhom apaköök cë rot gäät pïny be yïn
kɔny në luɔi duön kënic.
Akutnhïïm apaköök kuɔny lui thïn Mäktäb kɔc Abakök Kuɔny Australia adhil bïk këwën cë röt gäät pïny
tënë Office of the Migration Agents Registration Authority (OMARA). Të wïc yïï ba yök në akutnhom
abakök kuɔny cë rot gät pïny, ka lɔɔr tënë OMARA wɛpäite atɔ www.mara.gov.au/search-the-register-
of-migration-agents/
Tïŋ wëlkuɔnë bidha yïtärnetic Visa Entitlement Verification Online (VEVO) ë tënë bidha tɔɔu thïn abɛc yitärnetic tënë kɔc nɔŋ bidha
ebɛnë ku akutnhïïm bik ya tïŋ wël raan muk bidha mɛn ku alëu bë yök yïtärnetic atɔ
www.border.gov.au/vevo
Anɔŋ ë myVEVO app eya wënë luthïn tënë kɔc nɛŋ Apple ku alëu bë miët bëi në downloaded abɛc
tënë ë cɔl Apple store.
Ba ya raan kɔc Australia
Yuöp namba kënic 131 450
128
Të wïn yïn ba bɛn kë yïï raan thïïn baai etɛn kënë wɛɛtic aye lɔn yïn ba röt juar käk luɔi yïc tënë
Australia ku këriëc ebɛnë wënë yen kɔɔc yen. Kɔc Australia ë kë piath wënë kek gäm kuat käk latueŋ
ebɛn ku miɔc kë käk gɔr kïï tënë mɛɛt rot thïïn të panda wënë mɛc akuma.
Kɔc wënë cë gam bïk rɛɛr ku awïc bïï ya raan baai etɛn dhïl bï käk wïïl kaŋ thööl ë luɔi tueŋ ku jɔl
thiëcë bë gɛm thïtidhen. Käk amɛɛt rɛɛr thïïn Australia tënë kaam ë thää wënë cë luel ku yïn ë raan
nɔŋ ŋiëc ciɛŋ piath apɛy arɛɛtic.
Wël alɔŋ thïtidhen, käk ë gam ku athörthiöŋ/pöm atɔ www.border.gov.au/Trav/Citi
Kɔc juëc wënë thiëcë ë athör kɔc Australia ë cɔl thïtïdhen adhïl bïk athëm ë gɛm raan kɔŋ ya tiam tënë
cë raan them. De athëm thïtidhen ë lui në alɔŋ käk ciɛŋ apath ye dhöl ë Pledge of Commitment këwën
kɔc yam ë Australia looi tënë gɔr këk bïk bɛn ke kɔc baai etɛn. Yen athëm amaat luɔi në käk nɔŋ cök
cïmene ke ye gam Australiaakuma nhom lääu yïc, käk ë luɔi ku käk ë yök raan wënë dhiëth baai etɛn
ku raan cë bɛn ke thitidhen, ku akuma ku lööŋ ë kɔc Australia. Të wïïc yïï ba guïr tënë në athëm, kuen
dë Athör bë wël athëm raan wïc bë ya Australian/thïtïdhen yök thïn atɔ
www.border.gov.au/Trav/Citi/pathways-processes/Citizenship-test
Na yïn acï tiam, yïn abï tuɔc bɛn tënë looi yai duɔn kɔc gɛm athör gɛmgɛm ë cɔl thïtidhen, kɔcdït ebɛn
wënë cë thiëc abï wïc bïk kuëŋ në juɛr rotdɛnic Pledge of Commitment.
Ciën të cïn jɔl bɛn wek kɔc Australia, yïn alëu thiëcë athör ë kɔc Australia la këny ye cɔl Australian
passport. Na yïn aŋɔt yïï latueŋ në muök athör thitidhen ë pandɛt wään cë yïn jääl thïn ku eya kedun
thïtidhen kɔc Australia, yïn dhil ala keny aɣer ku lɔɔr dhuk thiin athör la keny Australia (Australian
passport).
Të wïc yïï wël ë lëk kök tëda awïc ba thiëce tënë Athör la keny Australia, lɔɔr tënë
www.passports.gov.au/Pages/home.aspx
Miith aköldɛ ku yök raan kɔc Australia /thïtidhen Australia Thïn käk rot looi yic ebɛn, ayï meth tëdä ka mïth dhiëëth tënë yïn thïn Australia kaam yïn raan cë gam
bë rɛɛr abï wïc athör raan kɔc Australia /thïtidhen nyinic tënë dhiëëth meth thïïn. Na miith käk awic
athör la keny Australia (Australian passport), yïn abï wïc ba yök kënë yen nyuɔth ë thïtidhen dɛn
Australia ë cuat Form 119 – Athör nyɔth ë thïtidhen Australia. Yin dhil tääu kënë thïïn akuënic tueŋ
bïn thää la keny guir.
Të wïc yïï wël ë lëk kök ku yök Form 119 ë luthïn alɔŋ de DIBP wɛpthäite atɔ www.border.gov.au
Yuöp namba kënic 131 450
129
Kuany Kɔc ë Australia cë naŋ ruun ka 18 tëdä ka latueŋ adhil rïn gäät pïny bë kuany. Yïn alëu ba rin gäät pïny
aköl yäi luɔi gam ye citizenship ceremony. Yïn alëu eya ba rin gäätpiny tënë de yïn ruun ka 17, be rot
guir ba kuany arak bën kë yïn nɔŋ ruun ka 18.
Athör kuany aluthïïn adukään ye tuöc yïc, Australian Electoral Commission ku de Australian Electoral Commission wɛpthäit. Yïn awïc ba athör töŋ kuany thiöŋ tënë akuma maat baai ebɛne ne kuany walaya, ku pan mɛc wɛttök ku akuma thïï kök ebɛnë.
Ayï thää bë yïn pan cieŋ waaric, ka yïn dhïl athör yam thööl ë thiöŋ.
Të wïc wël ë lëk kök, pune de Australian Electoral Commission namba 13 23 26 tëdä lɔɔr tënë www.aec.gov.au