laka uta aymara

98
Jiwasa pachpa Jiwasa pachpa LAK’A UTA LAK’A UTA lurasiñataki lurasiñataki

Upload: monalisa-agogo

Post on 03-Oct-2014

146 views

Category:

Documents


4 download

TRANSCRIPT

Page 1: Laka Uta Aymara

Jiwasa pachpaJiwasa pachpa

LAK’A UTALAK’A UTA

lurasiñatakilurasiñataki

Page 2: Laka Uta Aymara

Jisawa pachpa Lak’a Uta lurasiñataki

Este manual ha sido financiado por la Secretaría de Desarrollo del Gobierno de Dinamarca–DANIDAy es una publicación del Proyecto AHSA – Asentamientos Humanos Sostenibles en el Altiplano.

Textos: Rosario LoayzaRaúl Sandóval Tejada

Dibujo técnico: Rosario Loayza

Ilustración yambientación: Jaqueline Ticona

Diseño gráfico: Susana Machicao

Traducción al aymara: Juan Carvajal

Colaboradores: Gabriela UrquiolaHonorio CondoriEulogio PazJuan QuispeAlfredo JiménezFidel CastilloVíctor SangaValerio BalboaFabián MamaniLars Jørgen JakobsenPaul Erik BidingerKlaus Heding

Formato portátil [PDF]: Antonio Rivero O.

Primera edición: 2000 unidades

Depósito legal: Nº 4-1-220-00La Paz • Bolivia

Page 3: Laka Uta Aymara

Jisawa pachpa Lak’aUta lurasiñataki

Jisawa pachpa Lak’aUta lurasiñataki

Page 4: Laka Uta Aymara

-- Página en Blanco --

Page 5: Laka Uta Aymara

UtjirinakaUtjirinaka1.2.

1.

1.2.3.4.5.

1.2.3.

1.2.3.4.5.6.7.8.9.10.

1.2.

1.2.3.4.5.6.7.8.9.

3

Page 6: Laka Uta Aymara

UñanchäwiUñanchäwiProyecto Asentamientos Humanos Sostenibles en elAltiplano- AHSA, sata amtäwixa nayratuqiru sartäwinakaamuyt’asawa kunanaksa luraña yanapt’i. Jaqi tuqitayatxat’ata pä ONG sata utt’awinakawa luraña yanapt’i.Mayaxa aka Bolivia tuqinkiriwa, Servicio de AsentamientosHumanos en Bolivia – SAHB sata utt’awi, mayarakiDinamarca tuqinkiri, Servicio Danés Internacional deAsentamientos Humanos – DIB sata. Aka amtäwixaSecretaría de Desarrollo del Gobierno de Dinamarca –DANIDA sata utt’awina qullqimpi yanapt’atawa.

Pata tuqinakana utanakaxa janiwa suma luratäkiti, ukaxasuma jakañatakixa janirakiwa askïkiti. Ukata jaqixa, sapamaynisa taqinisa, janiwa mä suma nayratuqirusartirjamapkiti.

Ukata 1991 maratpacha Laq’a Uta lurañaxa qalltataxa ukaxa

aruwimpi utachxatatawa, lurañaxa janiwa ch’amäkiti,janirakiwa jila qullqitakikiti. Aka uta pirqanaka lurañatakisa,utachxatañatakisa laq’a aruwikiwa munasi. Aka utaxa askiutjasiñatakixa lupi junt’u katuqiriniwa Trombe pirqa sata. Ukapirqaxa inti tuqi uñta pirqana luratarakiwa. Aruwixajupapachpa junt’uwa, uruxa lupi junt’u katuqasawa imi,arumaraki uka junt’u uta manqharu irpanti.

Aka amtäwixa pata tuqina jiwasa pachpa Laq’a Uta lurasiñajaqinakaruxa yaticht’araki.

Aka qillqataxa, Bolivia pata tuqina pisina jakasiriphamillanakatakiwa.

4

Page 7: Laka Uta Aymara

QalltäwiQalltäwi

Aka Jiwasa pachpa Laq’a Uta lurasiñataki qillqataxajasaki utasa lurasiña yatiqañatakiwa, ukhamarusa jiwasapachpa Laq’a Uta lurasiña yanapt’asiñatakiwa.

Jichha pachaxa jiwasa pachpawa aruwi utxa janiki sumauñjtanti, ukaxa inasa jani aruwita uta lurasiña yatxstantiukata ukhamächi, jani ukaxa aruwixa janikipuniyäqataxchisa.

Aka qillqatana utjirixa suxta jaljaru t’aqanuqatawa, ukanakunjamasa Laq’a Utraxa lurasiña uka suma yatiyistu.

Taqini amuyapxañapatakixa yaqhipa amuyunakaxaqhana arunakampi arst’ata qillqt’atakirakiwa.

Amuyt’asasa Laq’a Utanaka lurasasa aka nayrïriqillqataxa qhipa tuqiruxa juk’ampi sumaaskicht’ataxarakiniwa.

5

Page 8: Laka Uta Aymara

LAK’A UTAXA AKHAMA ASKINAKANIWA:

• Jiwasa tuqina utjiri yänakakiwa Laq’a Uta lurañatakixawakisi, janiwa jila qullqitakikisa, jakañatakisaaskirakiwa.

• Aka utanïñatakixa janiwa lawasa kalaminasa wakiskiti.

• Aruwimpi utachxatataxa janiwa jallusa chhijchhisaist’askarakiti.

• Aka uta lurañaxa janiwa ch’amäkiti, janirakiwa waljajiramintasa munaskarakiti.

• Aruwi uta manqhaxa urusa arumasa mä askijunt’ukiwa. Ukaxa trombe pirqa sata junt’uchirimpixajuk’ampi askiwa.

• Uta manqha pirqanakaxa wali llusk’awa, ukata ukanajaniwa kuna usunaka q’ipnaqiri laq’unakasa jakkaspati,janiwa winchukasa utjkaspati.

• Ninasa thayasa janiwa kamachkarakiti.

• Laq’a Utaxa kasta kasta luratarakïspawa.

• Janiwa kuna ch’amasa wakiskiti.

6

Page 9: Laka Uta Aymara

Lajla 1Mä Laq’a UtanawakisirinakapaMä Laq’a Utanawakisirinakapa

Page 10: Laka Uta Aymara

8

Page 11: Laka Uta Aymara

Lajla 2Aruwinaka

ukhamaraki jisk’aaruwinaka luräwi

Aruwinakaukhamaraki jisk’aaruwinaka luräwi

Page 12: Laka Uta Aymara

Aruwinakampi jisk’a aruwinakampiAruwinakampi jisk’a aruwinakampi

Aka laq’a tikanakaxa wali askiwa Laq’a Uta lurañatakixa.

10

Page 13: Laka Uta Aymara

Luta luraña jiramintanakaLuta luraña jiramintanakaUñt’atanakaraki jasa lurañakirakiwa.

Laq’a chhijllañaLaq’a chhijllaña• Aruwi luraña laq’axa akanakaniñapawa k’ink’uni, ch’allani,

ñut’u laq’ani kuna.

• Janiwa qalaniñapakisa, t’unaniñapakisa,saphinakaniñapakisa.

• Aruwi lurañatakisa, jisk’a aruwinaka lurañatakisa yapulaq’axa janiwa askikiti, ukaxa p’atanukuñawa.

11

Page 14: Laka Uta Aymara

Aruwimpi jisk’a aruwimpi lurañataki laq’a suma uñakipañaAruwimpi jisk’a aruwimpi lurañataki laq’a suma uñakipaña

Ukaxa aruwinaka ukhamaraki jisk’a aruwinaka lurañatakixa laq’axa walikiti janicha uka yatiñataki yant’äwiwa.

Laq’a utt’ayasa yant’aña:Aka yant’äwixa laq’axa kunanakanisa uka yatiñatakiwa.

1. Mä qhispi pharaskurususuta laq’achikakamawa warantaña.

2. Ukaruxa umampiwawarantaña,phuqhayañkama, jank’akiutt’añapataki mä kucharajayumpiwarantaraksnawa.

3. Uka pharasku sumallupantasa wali khiwtasaq’ala kittaña.

4. Laq’a utt’añapataki ukapharasku mä chiqaruwauskuña.

Ukata suma uñxataña, mäsuma laq’axa akhamautt’añapa:

Laq’axa:

• jila k’ink’uninixa, ñut’uch’allampiwa yapxataña.

• jila ch’allaninixak’ink’umpiwa yapxataña.

12

Page 15: Laka Uta Aymara

Laq’a muruq’t’ayasa yant’äwi:

Aka yant’äwimpixa laq’axa kunjamasa qawqha umanisa uka yatiñatakiwa.

1. Suma susuta mak’i laq’a katusa amparampiwa muruq’t’aña.

2. Uka laq’a muruq’u mä mitruta ch’ullqhi uraqiruwa jalaqtayaña.

Jalaqtayataxa muruq’t’atatakiskanixasinti umaniwa; wañacht’añawa ukatawasitata jalaqtayasawa yant’aña.

Niya uka kikpa muruqt’atatakiskanixasinti k’ink’uniwa, ch’allampiwa yapt’aña.

Jalaqtayataxa t’una saranixa sintiwañawa; umacht’asa wasitatajalaqtayasawa yant’aña.

T’una saraskakinixa sinti ch’allaniwa,k’ink’umpiwa yapt’aña.

Jalaqtayataxa jach’pacha khulanakarutukunixa, laq’asa umapasa aruwilurañatakisa jisk’a aruwi lurañatakisakhusawa.

13

Page 16: Laka Uta Aymara

Laq’a t’alpht’asa yant’äwi:

Aka yant’äwimpixa laq’axa p’akinuqtaspati janicha uka yatiñatakiwa. Suma wakicht’ata mä juk’a ñiq’i katusawa luraña.

1. Niya 20 cm tupuni lawjama ñiq’itaphalt’aña.

2. Uka phalt’ata ñiq’i mä khuskha pampachiqaruwa uskuña, ukata t’alphjaña, niyachika centímetroni sillp’äñapkama.

3. Uka t’alphjata ñiq’i, ampara t’axlliru uchaña, aka laphina luratäkisa ukhama. Ñiq’ina p’akinuqtañapaxa akhama amuyaña:

Uka jisk’a t’alpha ñiq’ixa p’akisinixa:Jisk’aJanira 8 centímetronïkasaxa p’akisinixa,sinti ch’allaniwa, k’ink’uwa yapxataña.

TaypiNiya 8 centímetronita 15centímetronkamaxa p’akisinixaaruwitakixa suma laq’awa.

Jach’a15 centímetronita juk’ampi jach’arup’akisinixa, laq’axa sinti k’ink’uniwa,ch’allawa yapxataña.

14

Page 17: Laka Uta Aymara

Luräwinakana thakhipa sarapaLuräwinakana thakhipa sarapa

Wakisiri yänaka

• Laq’a: uka laq’axa k’ink’uni, ch’allani, ñut’ulaq’aniñapawa. Janiwa qalaniñapakisa,t’unaniñapakisa, saphinakaniñapakisa.

• Uma: q’umañapawa, phujuta jani ukaxa jalsu umatawaytanita (janiwa jayuk’arañapakiti).

• Jichhu: iru jichhu khuchhutañapawa, 10 cm tupunijach’apchanaka aruwitakixa, 5 cm tupunijisk’pachanaka jisk’a aruwinakatakixa.

Ñiq’i wakichäwi

1. Ñiq’ixa laq’ampi umampi kittasawa wakichaña, lampampijaqukipasa jaqukipasa.

2. Umampi warxatasa warxatasa kayumpiwa taksuña,janiraki sinti waña janiraki sinti umani, Laq’amuruq’t’ayasa yant’atarjama. Ukata jichhu khuchhutawiyxataña. 20 karitilla laq’aruxa 1 karja jichhuwauskuñaxa wakisi.

3. Uka ñiq’ichata mä chiqaru qutthapisaxa, janiwañsuñapatakixa jichhumpi wiyxatasa, jani ukaxanaylunampi imxatasaxa, mä arumawa ikiyaña.

15

Page 18: Laka Uta Aymara

Aruwinaka jisk’a aruwinaka tikachaña

Aruwinaka lurañatakisa jisk’a aruwinaka lurañatakisa mä pampa chiqawa suma q’uma khuskhachaña.

Aruwi lurañatakixa, ikita ñiq’xa wasitata kittaña.

Aruwiñatakisa jisk’a aruwinaka tikachañatakisa akhamawa thakhipa sarapaxa:

1. Nayraqataxa aruwi tikachaña yäxasuma ch’arana warirampiwaphiskhsuña, ukhamata ñiq’ixa janilawaru lip’katkaniti.

2. Amparampi suma ñiq’ixa limt’aña,iskinanakasti wali ch’amampi.

3. Aruwiraru ñiq’impi phuqhantasaxamä sillp’a lawampi jani ukaxasunchumpi jilt’iri ñiqi pata tuqitaqhuchhuqasa khuskhachaña.

4. Ukata aruwira waysxaña, janiaruwinaksa jisk’a aruwinaksausuchjasa.

5. Sapa jisk’a aruwinakaruxa amparaluk’ananakampi kimsa sukjamasich’t’aña. Ukhamata jisk’aaruwinakaxa utachxatañatakixa sumamayampi mayampi lip’thapini.

16

Page 19: Laka Uta Aymara

Wañayañata pirqthapiñata

1. Aruwrarasaxa wañayañawa, aruwinakaxa kimsa uruwawañayaña, jisk’a aruwinakaraki mä uru. Ch’urawiurunakasti jilpacha uruwa wañayaña.

2. wañarxipanxa sayarayañawa, ukata uraqinkkäna ukatuqixa suma khithurxañaraki.

3. Aruwinakaxa mä tunka payani uruwa sayaratañapa,jisk’a aruwinakasti pusi uru. Ukata pirqthapxaña.

4. Aruwinaksa jisk’a aruwinaksa pirqthapisaxa jallu umatajark’aqañawa, ukatakixa jichhumpi jani ukaxanaylunampiwa kurawxataña, kayu tuqitsti umaxairpaqañarakiwa.

17

Page 20: Laka Uta Aymara

Khusati janicha uka yatiñataki

Aruwinakasa jisk’a aruwinakasa khusa luratati janicha uka yatxatañatakixa akhamawa yant’aña.

1. Ch’ullqhi tuqita:

Sumapampauraqina mäjuk’ajaljtataru päaruwiwauchaña, ukapatxaruwamä wañaaruwisaxaitxataña,akana uñstkiukhama.

Suma lurataaruwixa mäjaqinataqxatataxajaniwakamachaskanisa,p’akisini ukaxak’ink’u pisitawa.

1 mitruta mäaruwi iskinatajalaqtayasaxa,sumati janichaukxayatiraksnawa.Suma lurataaruwixa janiwasintiusuchjaskaniti,jani sumaluratäkchixat’unawasarani.

2. Ch’arana tuqita:

Mä aruwirusa mä jisk’a aruwirusa kuchillumpiwachhuqt’aña, chhuqt’ataxa mä 3 mm, piyantani ukaxajanïrawa wañäkiti.

3. Ñiq’i wakichaña tuqita:

Aruwisa jisk’a aruwisa mayja k’ak’anuqtanisa jani yänisawañt’anixa, jaqtxañakiwa.

a) b)

18

Page 21: Laka Uta Aymara

Aruwi luräwi pacha

Aruwinakasa jisk’a aruwinakasa janiwajallupachasa juyphipachasa lurañakiti.

Qawqhasa uruna lurasi

Ñiq’i suma wakicht’atataxa, mä jaqixamä uruna akhama luraspaxa:

• Aruwxa patakata (100) patakaphisqha tunkankama (150)

• Jisk’a aruwraki pä patakata (200)kimsa patakkama (300)

19

Page 22: Laka Uta Aymara

20

Page 23: Laka Uta Aymara

Lajla 3Janira Lak’a Uta

utachkasaluräwinaka

Janira Lak’a Utautachkasaluräwinaka

Page 24: Laka Uta Aymara

Luta luraña jiramintanakaLuta luraña jiramintanaka

22

Page 25: Laka Uta Aymara

Uraqi chhijllt’äwiUraqi chhijllt’äwi

1. UraqiLaq’a Uta lurañatakixa mä ch’ullqhi pampa uraqiwachhijllaña, janiwa k’ink’u chiqanakasa, umana apañachiqanakasa walïkiti.

2. Inti lupi tuqiLaq’a Utana wiskhalla tuqipaxa inti jalsuta inti jalanta tuqiriamuyatañapawa, ukhamata uka trombe pirqa sataxa alayatuqiru uñtatäni, ukhamatraki lupi junt’uxa uruxa katuqatäni,arumaxa uta manqha junt’ucharakini.

23

Page 26: Laka Uta Aymara

Nayraqata lurañanakaNayraqata lurañanaka1. Uta luraña jiramintanaka apthapïwiLaq’a Uta luratäkani uka jak’aruwa uta lurañajiramintanakaxa mä jisk’a imaña utaru apthapiña wakisi.

2. Uraqi q’umachañaJanirara uta luraña qalltkasaxa Laq’a Uta luraña uraqitxasuma quranakasa qursuña, saphinakasa jik’iraña,t’unanakasa pichsuña.

3. Uraqi khuskhachaña

Uta luraña uraqixa janikhuskhakanixa wakisiwa

khuskhachaña, patanakaxap’ataqaña, p’ujrunakaxa laq’ampi

phuqhachaña, ukatakhuskhachasaxa laq’axa

ch’arant’asa wali taksuña,ukhamata suma utt’añapataki.

24

Page 27: Laka Uta Aymara

Lajla 4

Uta pirqañaUta pirqaña

Page 28: Laka Uta Aymara

Uta qalltäwiUta qalltäwiPampa uraqi patxaruwa jilumpi jiyt’asawa Laq’a Utanasimintupataki ukhamaraki pirqapataki chimpuña.Nayraqataxa anqäxa pirqana uñtapa tupusawa qalltaña.

Mä uta simintu suma chimpuñatakixa aka yänakawa wakisi:lawa ch’akurunaka, jilu, pachacha, wincha kuna.

26

Page 29: Laka Uta Aymara

Uta luraña qalltañatakixa wakisiwa:

1. Nayraqataxa pä lawa ch’akuruwa uraqi pamparu liq’intaña,kawksuruya Laq’a Utaxa wiskhallächini ukhamarjama (intijalsuta – inti jalantaru). Laq’a Utana tupupata sipanxach’akuruta ch’akururuxa 2 m jilpacharuwa ch’akurunakaxaliq’intaña.

2. Ukata aka pä lawa ch’akururu mä jiluwa niwilt’asa chint’aña.

3. Mä ch’akuruta jiluru arktasa mä mitruwa tupt’aña, ukaxaA sata uñt’ataniwa, ukaxa utana mä iskinapaniwa, ukatawakt’ki ukharu mä ch’akurraki chimpüñapataki liq’intaña.

4. Akata iskuwara katjañatakixa, yaqha jiluru (12) tunkapayani ukch’apura chinu chinu tupt’aña.

5. Aka 12 ukch’apura tupuni jiluna pä phuntapa katusina Asata ch’akururuwa chint’aña.

27

Page 30: Laka Uta Aymara

6. A sata ch’akuruta pusi ukch’apura tupu jach’a jiluru arktasajiyt’aña, kawkhuruya wakt’chini ukharu yaqha ch’akurrakich’akuntaña, uka chiqaxa B satäniwa.

7. Aka B chiqata phisqha ukch’apura tupupata katusawajiyt’aña, ukhamata C sata chiqa jikiñani, ukharuxa yaqhalawa ch’akuru ch’akuntarakiña. Uka jiluxa jiyt’ataxa niya mämujinakaspasa ukhamaniwa, sapa tuqipaxa akhamatupuniniwa: mayaxa 3 tupuni, mayaraki 4 tupuni, qhipaukaraki 5 tupuni, ukhamata mä iskinaxa iskuwart’asini.

28

Page 31: Laka Uta Aymara

8. A chiqäma ukhamaraki C chiqäma pasayasa yaqha jilujiyt’aña, ukaxa palanu uñxatataxa, Laq’a Utana jisk’atupupata mä juk’ampi jach’añapawa, ukata uka jiluxach’akurunakaruwa suma chint’aña.

9. A chiqata jilu jiyt’asa Laq’a Utana anqa pirqanakapatakimarksuña. Jach’a pirqaxa inti jalsuta inti jalanti tuqirujiyt’atañapawa.

10. Suma marksusa tukuyasaxa aka A,B,C satach’akurunakaxa aptataxarakispawa.

29

Page 32: Laka Uta Aymara

11. Uka jiluru markhatanakaxa Laq’a Utana pä iskinapawa,mayni iskinanaka iskuwart’añatakixa uka kikparakiwalurañaxa wakisi. Ukhamata taqpacha iskinanakaxautjxani, ukhamaraki pirqa anqa uñtaxa pirqañatakisamarkhatäxani.

12. Uta simintutaki jiyt’ataxa walikiti janicha uka yatiñatakixawakisirakiwa akhama luraña: iskinata iskinaruwa jiluxajiyt’aña, maysa iskinanakaxa ukhamaraki, ukata ukapaypacha jiluxa jaqthapitaxa kikpa tupuniñapawa.

13. Pirqataki jiyt’atäki uka jiluru uñtata yaqha jilunakawapurapaparu jiyt’añaraki, ukanakaxa palanuna qawqhathuruñapächi simintuxa ukhamarjama, uka jilunakaxa

suma jiyt’asaxa chint’añarakiwa.

14. Ukata uraqi pamparu Laq’a Utana pirqapaxa qawqhathurüchiniya ukhamarjama simintutakiwa pachachampitaqpacha jiluru markhsuña.

15. Jilunaka chinuña ch’akurunakaxa mä mitru taqi tuqirujilpachankañapawa, simintusa pata simintusa allsutäkaniukhaxa ukankaskañapakiwa.

30

Page 33: Laka Uta Aymara

Uraqi allsüwiUraqi allsüwiSanjanakawa, simintu warantañatakiwa allsuña,manqharuxa niya 40 cm tupuniñapawa, thuru tuqirurakiniya 60 cm. tupuniñaparakiwa. Akaxa juk’ampimanqhasa, aliqa patakisa uraqitjamarakiwa.

Lampampi pikumpiwa allsuñatakixa wakisi.

31

Page 34: Laka Uta Aymara

Allsuñatakixa wakisiwa:

1. Nayraqata jiyt’ata jilunakaxa apthapxañawa.

2. Uraqina markhatarjamawa simintutakixa sanjanakaxaallsuña, manqharuxa niya 40 cm. tupuniwa allsuña

3. uraqi allsutaxa manqharusa alayarusakhuskhakiñapawa.

Janiwa wakiskiti:

• Umampi sanjanakaru irpantaña, ukaxa uraqi phisjtayi.

• Allsuta laq’axa janiwa sanjanaka sinti jak’arulampsuñati, pachpa sanjaruwa laq’axa kutintaspa,janirakiwa jank’a luraykistaspati.

32

Page 35: Laka Uta Aymara

SimintunakaSimintunakaSimintuxa uraqi allsuta manqharu qalampisuk’antatañapawa, ukxaruwa pirqaxa sarxatañapaxa.

Simintuxa jach’pacha qalanakampi ñiq’impi luratañapawa.

33

Page 36: Laka Uta Aymara

Simintu warantañatakixa wakisiwa:

1. Wasitata jilunaka jiyt’aña, ukampixa amuyañaniwa:

• Pulumarampi waytasa sanjaxa khuskha thurutijanicha.

• winchampi tupt’asa manqharuxa mä khuskhaallsutakiti janicha, ukatakixa taqi tuqirakiwatupt’añaxa wakisi.

34

Page 37: Laka Uta Aymara

2. Sanjanakanxa qalanakaxa jiwaki patxaru patxarusuk’antaña, juk’ampi jach’pachanakaxa iskinanakampiruthiyanakampiru, suma utt’ayasa itnuqaña, p’iyanakaxañiq’impiwa phuqhantaña. Qalanakaxa ch’arantasawairantaña jani ukaxa niq’i uma q’ala wañsuyaspa.

3. Simintu warantaña tukuyasaxa sapa mitruru mätantiypacha qalawa simintuta jilsuta jaytaña, ukaxa patxasimintumpi suma k’anthapiñatakiwa.

35

Page 38: Laka Uta Aymara

Patxa simintunakaPatxa simintunakaAka pirqaxa simintu warantata patxankarakiwa, ukxaruwapirqaxa sarxati, ukata aruwi pirqana thuruparjamaluratäxiwa. Jani umaxa pirqa ch’arant’añapatakiwa.Alayaru niya 15 cm tupuniñapawa.

Tantiyu qalanakampi ñiq’impi luratawa.

36

Page 39: Laka Uta Aymara

Patxa simintu pirqaxa siminturuxa jathi katuqatatjama mayja mayjaraki sarxati:

• Nayraxa pirqasa qhipaxa pirqasa simintu chikataypiparuwa takxatañapa,, paypacha thiyaru mä 10 cm.tupt’asawa jaytaña, pirqa jathixa alayata aynacharuwasayxatani.

• Ch’iqa pirqatakisa kupi pirqatakisa patxa simintuxa utamanqha thiya siminturuwa takxatani, anqa tuqiruxa niya 20cm. tupt’atawa jaytaña., kunattixa pirqa jathisa k’umphupirqa jathisa uksa q’ichuruwa sarxatani.

37

Page 40: Laka Uta Aymara

Patxa simintu pirqtañatakixa wakisiwa:

1. Patxa simintunakaxa uta palanurjamaluratañapatakixa wakisiwa wasitata jilunaka lawach’akurunakaru jiyt’aña, ukhamata pirqanakasawakisiriparjama pirqatañapataki.

2. Patxa simintuxa pulumarampi niwilampi jilunakarjamapirqatañapawa. Qalanakaxa jiwaki patxaru patxarusuk’antatañapawa, juk’ampi jach’pachanakaxaiskinanakampiru thiyanakampiru, suma utt’ayasapirqañawa, p’iyanakaxa ñiq’impiwa phuqhantaña.Qalanakaxa ch’arantasawa irantaña jani ukaxa niq’iuma q’ala wañsuyaspa.

Patxa simintuxa mayja luratarakïspawa, ukatakixapalanuna tuputanakaparjama tawlanakampi kajunt’asaxalurañarakiwa.

38

Page 41: Laka Uta Aymara

Umata jark’aqäwiUmata jark’aqäwiUma jark’aqäwixa patxa simintxaru uchañawa, Ukaxa janiumaxa pirqaru ch’arant’añapataki lurañawa.

Naylunatawa.

Uma jark’aqäwi lurañatakixa wakisiwa:

Patxa simintu patxaru naylunawa uchaña, pirqata purapathiyaru 5 cm tupuwa jiläñapa.

Umata jark’aqäwixa yaqha kasta luratarakïspawa, akhama:

• q’añu asiytimpi ñuxsuña.

• alkitaranampixa, kirusinampi umatatayasa,ñuxsuraksnawa.

• cartón asfáltico sata kartuna ucharaksnawa.

39

Page 42: Laka Uta Aymara

PirqanakaPirqanaka

Pirqanakaxa aruwinakampi ñiq’impi pirqatawa, Laq’a Utamanqha qawqhch’asa uka suma qhananchi.

40×20×10 tupuni aruwinakampi ñiq’impi pirqañawa.

Ñiq’ixa pirqañatakixa akanakampiwa wakichaña:

• susuta laq’a

• khuchhuta jichhu

Sapuruxa mä mitruwa alayaru pirqaña, ukhamata jani ñiq’ijuntanaka janiraru wañt’kipana jipt’aykaniti.

Aruwinakaxa pulumararjamawa suma k’anjata chiqakipirqaña.

Ñiq’i juntanakaxa iranarusa alayarusa 1 cm thurpachañiq’iniñapawa.

40

Page 43: Laka Uta Aymara

Pirqanaka waytañatakixa wakisiwa:

1. Maystranakawa suma niwilt’asa pulumarampiwaytasa kuna sapa iskinaru apsusiña, maystratakixaaruwixa 1 cm. ñiq’xiruwa takxatayaña. Akaaruwinakaruwa jiluxa chint’aña, aruwinakaxa chiqakisarañapataki. Ukaruwa aruwinakampi sumasiqxatxaña, ñiq’ixa sapa kimsa aruwitakiwa uskuña,ukata juntanakaruxa ñiq’impirakiwa phuqhantaña.

2. Pirqa waytañatakixa ukhamawa sapa kuti luraña,suk’xatata aruwina pata ajanupa umampich’arant’asa ch’arant’asa, ukhamata juk’ampi sumakatxasiñapatakisa, ñiq’i uma jani wañsuyañatakisa.

41

Page 44: Laka Uta Aymara

3. Pirqana aruwinaka k’anjañatakixa aruwiwa maysatjamamaysatjama itxataña:

a) Iskinanakanxa pä ¾ khuchhuqata aruwiwa uchaña30×20×10 cm tupuni, ukata mayakipata siqinakana ukaaruwinakaxa pirqxataña.

b) Punku iskinanakansa uta t’uxu iskinanakansa:

• Mä siqinxa pä ¾ khuchhuqata aruwiwa uchaña30×20×10 cm tupuni, aruwina sarapata mayjt’ataruwauchaña.

• Qhipa siqinxa aruwinakaxa ukch’pachanakawa uchaña40×20×10 cm tupuni, aruwinakaxa saraparjamarurakiwaitxataña.

42

Page 45: Laka Uta Aymara

UmralanakaUmralanaka

Ukaxa nayräxa pirqana punkutaki qhipäxa pirqanat’uxutaki askiwa.

Ukaxa (40×20×10) tupuni aruwinakampi ñiq’impiluratañapawa.

Umralanaka uskuñatakixa wakisiwa:

1. Pirqanaka pirqkasaxa punkutakisa t’uxutakisajaytañawa, altuta pä siqi aruwiwa jilakipayaña.

Ukata mä lawaru puntalanakampi tikiljayasawawakichaña, jani ukaxa uka ch’usäwjaru aruwimpiwapirqantaña, kawkhakamaya punkusa t’uxusa wakt’chiukhakama.

2. Ukata umrala qalltaña mä iskinata katusaxa mä chikamuyuwa luraña, maysa iskinatxa uka kikparakiwa yaqhachika muyuxa luraña, ukata kawkhanti uka pä chikamuyuxa kurusjasipxixa ukhawa chimpt’aña.

3. Aruwimpiwa tawla pataru pirqxataña, umrala sumayäniñapataki.

43

Page 46: Laka Uta Aymara

4. Uka pä chika muyuxa kurusjasipxixa ukachiqaxa, akanaka chimpuñatakiwa wakisi:

• umralana chika muyupa chimpuñataki, ukaxamä pitampiwa jiyt’aña, mä phuntaxa ukakurusjataruwa uchaña mayaraki kawkhantipunku umrala qalltkani ukharuraki, ukatamuytayasawa suma chimpt’aña.

• sapa iskinana umralaxa jiwaki alt’añapa.

5. Aruwinakaxa umralana muytaparjamawa k’uthaqaña,ukhamaraki uka pä siqi pirqaxa umrala pirqxatañatakixak’uthaqañarakiwa.

44

Page 47: Laka Uta Aymara

6. Uka muytampi uka alt’awimpi jikisaxañiq’i uchasa aruwiwa itxataña, juntanakajisk’a qalanakampi chillptasa.

Umralaxa chika taypiruwa tukuyaña,qhipqhipa aruwixa k’uthaqasak’uthaqasa phuqhatakiwa uchaña.

7. Tawlasa, puntalasa, jani ukaxa aruwipirqkatatasa aptxañawa, janira ñiq’iwañt’kipana.

45

Page 48: Laka Uta Aymara

Catenario pirqaCatenario pirqaLaq’a Utana muyta uñtani pirqanakapawa. Uka lurañatakixa akhama tupuni 40×20×10 cm aruwinakampi

ñiq’impiwa munasi.

46

Page 49: Laka Uta Aymara

Catenario pirqa lurañatakixa wakisiwa:

1. Aka pirqanakaxa palanuna luratarjamawa luraña, punkuumralanaksa t’uxu umralanaksa amuyasa.

2. Catenario pirqa lurañatakixa nayraqataxa yaqha pirqanauka kikpa luraña, akhama:

a) Aka yaqha pirqaru mä jiluwa pä chiqaru liq’katasawarkuktayaña. Jilu jiyt’atata mä chiqata yaqhachiqaruxa 3 mitru tupuwa utjañapa.

b) Aka jiluna chikapa katusaxa (1.50 m) aynachatuqiruwa pulumarampi uka catenariaxa chimpt’aña,niya (1.80 m) tupuniru.

c) Mä ch’arana phalana mä punthapawa jilunaqalltaparu katt’ayaña, ukata maysa punthampirakiwauka catenaria satana chimpuparuwa yant’asayant’asa wakt’ayaña (1.80 m) tupuparjama,ukxaruxa uka kimsa chiqaxa suma wakt’anixa sumakatt’ayataxarakiniwa.

d) Uka 3 mitruni jilxa pä chikataruwa jaljaña, ukachikatanaka yaqha chikatanakarurakiwa jaljaña, 16chiqanakaru jaljañkama. Sapa chiqaxa suma

chimpt’ataxa utana kikpa lurañatakiwa askïni.

e) Aka jalja chimpunakata warkuqtata ch’arana phalarukurusjayañkama pulumarampiwa waytaña, sapachiqana tupupa suma qillqaqasa.

3. Laq’a Utana, uka muyucht’ata pirqapana kawkhanticatenaria pirqaxa qalltki ukaru jiluwa jiyt’aña, ukacatenaria pirqaxa kimsa mitru tupuniñapawa.

4. Aka kimsa mitruni tupu chikatata chikatata 16 ukch’apurachiqanakaruwa jaljaña, sapa mayaxa suma chimpt’aña.

5. Aka jalja chimpunakata alayarurakiwa pachpa pirqanamarkhsuña, kunjamatixa catenariana luratäkanaukhama.

6. Chimputa chiqanaka suma mayacht’aña, catenariaxasuma uñstañapataki.

7. Ukata ukhamarjamawa aruwinakaxa k’uthaqañasa janiukaxa phuqhachañasa.

47

Page 50: Laka Uta Aymara

KarinaKarinaUkaxa jisk’a aruwinakampiwa siqxataña, alayaruxa 15 cmtupuni, thurutxa 25 cm tupuniraki. Ukaxa Laq’a Utana ukamuyta pirqaparuwa pirqxataña. Ukxaruwa k’umphuxautachxatatani.

Ukaxa 25×15×6 cm tupuni jisk’a aruwinakampi ñiq’impiwapirqxataña.

Karina lurañatakixa wakisiwa:

1. Nayraqataxa paypacha thiyaru pulumarampi waytasañiq’impi kuna mä jisk’a aruwi suma utt’ayaña, ukataukhama 7 jisk’a aruwiwa ukch’apura jaypacharu karina

maystrataki itxataña.

2. Uka 9 jisk’a aruwinakaxa mä jilumpiwa alaytuqita jiyt’aña,ukaxa karina mä khuskhaki sarañapatakiwa.

3. Karina lurañatakixa ñiq’impiwa jisk’a aruwinakaxa sumautt’ayaña, paypacha tuqita pirqañaxa qalltaña, alayachika taypiru tukuyañataki. Uka maystrataki uskuta jisk’aaruwinakxa pirqasa pirqasaxa apaqxañarakiwa.

48

Page 51: Laka Uta Aymara

K’umphu pirqaK’umphu pirqa

K’umphu pirqaxa pachpakiwa sayt’i, jani kuna tikiljanakani,thurupaxa 15 cm tupuniwa, jisk’a aruwinakampiwa luraña,alt’atawa pirqaña, Laq’a Uta pirqanakaparu ukhamarakicatenario sata pirqaru arimt’ata.

25×15×6 cm tupuni jisk’a aruwinakampi ñiq’impiwa luraña.

Mayaki paypacha tuqita k’umphu pirqa pirqañaxa qalltaña,chika taypiru tukuyañataki. Jani jitthaptañapatakixa mäurunxa mä mitrukiwa pirqaña.

K’umphu pirqa pirqañatakixa wakisiwa:

1. K’umphuxa suma khuskhaki sarañapatakixa mä karinatamayni karinaruxa jilunakawa niwilt’asa jiyt’aña, sapajiluxa 50 cm jaypacharuwa jiyt’aña (7 jisk’a aruwi).

49

Page 52: Laka Uta Aymara

2. Jilunaka suma amuyasa, uka kikpa alt’ata pirqa k’anjasak’anjasawa mayni aruwi siqinakaxa pirqaña.

50

Page 53: Laka Uta Aymara

3. Alt’ata pirqa lurañatakixa akhamawa amuyaña: pampatuqiruxa mä chiqawa uta pirqaru sarxatañapataki wakisi,alayaruraki kimsa kikpa chiqawa karinaru sarxatiriwakisi.

4. Sapa siqinxa nayriri alt’ata jisk’a aruwixa pirqarutakxatañapatakisa karinaru saykatañapatakisawakisiriparjamawa k’uthaqaña.

5. Sapa siqina nayriri jisk’a aruwixa yaqha chika jisk’a arumpimaykipawa makhatañapa, ukhamata pirqaxa sumak’anjasinixa.

51

Page 54: Laka Uta Aymara

6. Uka siqinakaxa jisk’a aruwinaka ñiq’i patxaru itxatasa,aynacharusa thiya tuqirusa suma liqt’asawautt’ayaña, nayriri siqiru suma lip’katañapataki. Ukasiqixa k’umphu pirqa chika taypiruwa tukuyaña, ukatayaqha siqixa qalltañaraki.

7. Ukhama mayni siqinakaxa tukuyañkama luraña, ukak’umphu pirqaxa chika taypina niya mä jisk’a aruwimantañapkamawa luraña.

52

Page 55: Laka Uta Aymara

8. Aka chiqana k’umphu pirqaxajist’thapiña jani ukaxa puqsuña,ukatakixa winkt’atawa jisk’aaruwinakaxa uchaña, k’umpxatakikpawa luraña, puraparu niya yaqhajisk’a aruwi siqi mantañapkama,ukhama purapa chiqana luraña,ukhamata k’umphu pirqaxa luraña,chika taypina tukuyañkama.

53

Page 56: Laka Uta Aymara

54

Page 57: Laka Uta Aymara

Lajla 5

InstalañanakaInstalañanaka

Page 58: Laka Uta Aymara

Lupi junthu katuqañaLupi junthu katuqaña

Trombe pirqa sataxa lupi junt’u uta manqharukatuqañatakiwa. Ukaxa Laq’a Uta pirqana inti tuqiruuñtata (alaya) luratawa. Uka pirqaxa ch’iyaratasamichsuta pirqaru mä qhana mantayiri t’alpha yämpik’umphxatatawa, uka yäxa uruxa intina junt’u lupipakatuqi arumaxa uka junt’upa uta manqharurakiwa irpanti.

Ukatakixa palastiku t’alpha kalamina, simintumpitajirumpita wakichatawa, jisk’a aruwinakampi ch’iyarasamichirimpi lurataxa utjarakiwa.

Trombe pirqaxa anqa pirqanakasa k’umphu pirqasañiq’impi suma lluchsuña tukuyasawa luraña.

56

Page 59: Laka Uta Aymara

Trombe pirqa sata lurañatakixa wakisiwa:

1. K’umphu pirqa patxaruxa alaya tuqiru uñtatat’uxjama lurata yäwa sayt’ayaña, palanunakawkhankkiti ukhamarjama.

2. Uka apxatata t’uxjama lurata yäna aynachatuqipaxa suma niwilt’aña, ukata ukhakama, uka yäsuma takxatañapatakixa jisk’a aruwinakampipirqkatasawa phuqhachaña.

3. Uka t’uxjama lurata yä uka jisk’a aruwinaka pirqatapataruwa takxatayaña, wakisinixa ñiq’impisa kunap’iyanaka phuqhachakiraksnawa.

4. K’umphu pirqanxa, t’uxjama lurata yämanqhaparuxa pusi jisk’a piyawa luraña, sapamayaxa 4” (4 puljara) tupuni, payaxa alayanapayaraki aynacha tuqina, q’ala p’iysuña utamanqhakama. Aka p’iyanakaruxa uka PVC sata 4”tupuni phusanakawa uchaña, khuchhuqata wutillauskuraksnawa, jani ukaxa ñiq’impisalluch’sukiraksnawa.

5. K’umphu pirqanxa, t’uxjama lurata yä manqhapirqaruxa ch’iyara samimpiwa suma samichsuña.

57

Page 60: Laka Uta Aymara

6. Jisk’a aruwimpi pirqataxa, uka t’uxjama lurata yä,suma takxatañapatakixa wakisirjamawak’uthaqañaraki, ukxaruwa palastiku t’alphakalaminaxa sarxatani.

7. Ukata palastiku t’alpha kalaminawa apxataña, sumakatuñapatakixa kunjamatixa uka t’uxjama luratayänxa p’iyanakaxa utji ukhamarjamawa muytpachap’iyaraña, ukata jiru palatino sunchumpipirnunakampi kunawa suma katuyaña. Janira ukapalastiku t’alpha kalamina suma uchkasaxamuytpacha q’ala lluparaña, janiwa p’iyanakaxautjañapakiti, jani ukaxa, uka junt’u katuqataxaanqarukiwa mistxaspa, uka lluparañatakixawakicharksnawa ñiq’impi, t’awrampi, phurumpi,ukhama.

58

Page 61: Laka Uta Aymara

8. Uka k’umphu pirqata patata jallu uma trombe pirqarujani mantañapatakixa uma jark’aqiriwa luraña,p’iyanakaruxa ñiq’impi jichhumpiwa lluparaña, ukapatxaruxa ñiq’impiwa suma lluch’irasa llusk’achaña.

9. Qhiparuxa paypacha jach’a pirqanakaru umatajark’aqiri kurawawa luraña. Trombe pirqa chiqanxajisk’a aruwinaka patxaruwa wayllaqa kurawawaluraña, niya jach’a wayllaqa kurawäkisa uka kikpa

59

Page 62: Laka Uta Aymara

Uka t’alpha kalamina uskuñatakixa yaqha kastalurañaxa utjarakiwa, ukatakixa jisk’a aruwinakawa ukak’umphu pirqa pataru pirqkataña.

Uka lurañatakixa nayraqataxa anqa pirqawa ñiq’impisuma lluch’irañaraki.

Uka lurañatakixa wakisiwa:

1. Palanunxa kawkharuya wakt’chi uka amuyasawaakhama uka t’alpha palastiku kalaminaxa uchaña:

• K’umphu pirqaruxa jisk’a aruwinakawa winkt’atarusuk’xataña, thuruta 15 cm tupuni, warutuqiruraki1.50 m tupuni.

• Aka jisk’a aruwi siqiru takxatata alaytuqiruxa kimsajisk’a aruwi siqirakiwa suk’xataña, payaxathiyanakaru mayaraki chika taypiru, thuruta 15 cmtupuni, warutuqiruraki 2.05 m. tupuniraki.

• Ukata alaytuqinraki jisk’a aruwinakaxa akat’uxjama uñtata phuqhachañataki winkt’ata tuqirusiqt’asa uchaña.

2. Aka t’uxjama pirqataru jisk’a lawa takunakawauchaña, ukxaruwa uka t’alpha palastiku kalaminaxaliq’xataña, uka takunakaxa akhama tupuniñapawa(5x5x5), ukaxa maysatuqixa jach’pacha ajanuni,maysaraki jisk’pacha ajanunikiraki, jach’pachaajanuxa pirqa manqhankañapawa, jisk’a takunakauchañatakixa uka jisk’a aruwinakaxak’utharañarakiwa, takuta takuruxa niya 50 cm.jayankañapawa, uka takunakaxa pachachampiwasuma lluch’intaña.

60

Page 63: Laka Uta Aymara

3. K’umphu pirqatanxa, t’uxjama lurata yämanqhaparuxa pusi jisk’a p’iyawa luraña, sapamayaxa 4” (4 puljara) tupuni, payaxa alayanapayaraki manqha tuqina, ukaxa q’ala p’iysuña, utamanqhakama. Aka p’iyanakaruxa uka PVC sata 4”tupuni phusanakawa uchuña, khuchhuqata wutillauskuraksnawa, jani ukaxa ñiq’impisalluch’sukiraksnawa.

4. K’umphu pirqatanxa, t’uxjama lurata yä manqhapirqaruxa ch’iyara samimpiwa suma samichsuña.

5. P’iyanakasa suma tukuyata, t’uxjama lurata pirqamanqhasa ch’iyara samimpi samichsutaxa, t’alphapalastiku kalaminawa liq’xatxaña, kalaminakalawumpiwa takunakaru liq’xataña.

6. Alaytuqiru uñtata chika taypi jisk’a aruwi siqiruxapaypacha kalaminawa sarxatañapa, ukaruxakalawunakaxa janiwa taqpacha liq’intañakiti, mäjuk’a jilt’ayañawa, ukata k’awt’ayañawa, ukxaruxamä siqi jisk’a aruwimpiwa sarxatañapa.

61

Page 64: Laka Uta Aymara

7. Ukata payïri jisk’a aruwi siqiwa pirqxataña,patäxankki ukarusa alaytuqiru sariri kimspacha aruwisiqirusa. Aynachankirikiwa jani pirqxatatakaniti, ukaxakurawa wayllaqa uchañatakiwa wakisi. Ukhamapirqxatataxa uka trombe pirqaxa wali sumalluch’intatäxiwa, jani samanasa mistkiri.

8. Uka k’umphu pirqa patata jani jallu uma trombe pirqarumantañapatakixa uma jark’aqiriwa luraña, p’iyanakaruxañiq’impi jichhumpiwa lluparaña, uka patxaru ñiq’impiwasuma lluch’iraña.

9. Qhiparuxa paypacha jach’a pirqanakaru umata jark’aqiriwayllaqa kurawawa luraña. Trombe pirqa chiqanxa jisk’aaruwinaka patxaruwa wayllaqa kurawaxa lurañarakiwa,niya jach’a wayllaqa kurawasa luratäki uka kikpa.

62

Page 65: Laka Uta Aymara

63

Page 66: Laka Uta Aymara

Thaya mistu mantayiriThaya mistu mantayiriLaq’a Uta alaytuqi uñta pirqapana mä jisk’a p’iyawa utji,ukaxa uta manqhana mak’ipata yatiyañataki ukhamarakisamananaka turkañatakiwa wakisi.

Laq’a Uta manqhana jaqixa ikktana ukhaxa samanaturkäwixa wali askiwa.

Thaya urunakanxa uka jisk’a p’iyaxa llupantañawa, janiuta manqhankiri junt’uxa anqaru mistuñapataki.

Uka p’iyatakixa PVC sata 4” tupuni phusawa walixa.

Uka thaya mistu mantayiri p’iya lurañatakixa wakisiwa:

a) Ukatakixa Laq’a Uta uñta pirqapana, chikataypialaytuqipana, niya 30 cm tupuni k’umphu pirqataaynacharu, mä 10 cm. tupuni jisk’a muyu p’iyawaluraña.

b) Uka p’iyaru PVC sata 4” tupuni phusawa uchaña,uka phusaxa llupañaniñapawa. Ukxaruxa ñiq’impiwathiyanakaxa suma lluch’iraña. Uka PVC phusa janiutjipanxa wutilla khuchhurata uskuraksnawa,ñiq’impikisa suma lluch’irakiraksnawa.

64

Page 67: Laka Uta Aymara

Lajla 6Laq’a Uta

q’umachañaLaq’a Uta

q’umachaña

Page 68: Laka Uta Aymara

K’umphu pirqa ñiq’impi lluch’suña, umata jark’aqañaK’umphu pirqa ñiq’impi lluch’suña, umata jark’aqaña

Laq’a Uta k’umphu pirqaxa kimsa amparañiq’impiwa suma lluch’suña, sapa amparatakiñiq’ixa mayja mayja wakichañarakiwa.

Pirqanaka ñiq’impi lluch’irañasa umatajark’aqañasa askiwa, jallu umanakata, chhijchhiumanakata, khunu umanakata Laq’a Utanak’umphu pirqapasa jani yanqhachatañapataki.

Ukatakixa laq’ampi, jichhumpi asnu phurumpikunawa ñiq’ixa wakichaña. Tunasa pinkautjipanxa ukampixa walirakiwa.

Sapa ampara lluch’irañatakixa k’umphu pirqaxaumampiwa ch’arant’aña.

K’umphu pirqa ñiq’impi lluch’irañatakisa umatajark’aqañatakisa wakisiwa:

1. Jisk’a aruwi jikthaptanakaxa suma pichsuñaukhamaraki kalawumpi uka k’umphu pirqataqituqiru rixsuña.

66

Page 69: Laka Uta Aymara

2. Nayriri ampara ñiq’ixa ch’amampiwa k’umphu pirqarulluch’intaña, ukatakixa ñiq’ixa akhama wakichaña:

• Susuta laq’a (2 tupu)• Khuchhutu jichhu (1 tupu)

Aka nayriri ampara ñiq’ixa niya 2 cm thuru tupuniwasarxatañapa, ukata rijlampiwa suma khuskhachaña.

67

Page 70: Laka Uta Aymara

3. Purapa karina patxaru pulumart’asa 1.5 cm thurutupuni ñiq’i takunakawa uchaña, alaytuqiruqalltañataki maya, tukuyañatakiraki maya, ukataypina 7 takuraki niya kikpa jaypacharu uchaña,ukanakaxa maystratakiwa walïni.

4. Takunaka uchaña tukuyasaxa jilunakawa mä karinatamä karinaru jiyt’aña. Rijlt’aña jani ch’amañapatakixajaniwa sinti jayanakaru uchañati (1.50 m tupuruxawalïspawa).

Takunakana thurupaxa chika taypi maystratakixaukhamarakiñapawa.

5. K’umphu pirqana saraparjamawa ñiq’itakunakaxa khuskhachaña, ukhamata ukalluch’irataxa payïri ampara ñiq’itakisa umajark’aqiri lluch’itatakisa wali askirakini.

6. Payïri ampara ñiq’ixa mayïrjamalurañarakiwa, maystranakarjama ñiq’impisuma phuqhachaña. Uka ñiq’ixa akhamawawakichaña:

• Susuta laq’a (8 tupu)• Khuchhuta jichhu (2 tupu)• Asnu phuru (2 tupu)• Tunasa pinka imata uma (3 tupu)

Aka ampara ñiq’ixa rijlampiwa suma askiparijuñapataki maystranakarjamakhuskhachaña.

7. Tunasa pinka imata umaniñatakixa, pinkaxa ch’axtañawaukata mä simanawa imaña.

• 1 tupu tunasa pinka• 1 tupu uma

Aka pinka umaxa ñiq’i wakichataru warxataña.

68

Page 71: Laka Uta Aymara

8. Kimsïri ampara ñiq’ixa palanchampi wali ch’amampilimt’asawa luraña, k’umphu pirqa patxaru mäkhuskha sarañapataki (niya 0,5 cm thurutupuniñapawa). Uka ñiq’ixa akhamawa wakichaña:

• Susuta laq’a (2 tupu)• Susuta asnu wanu (1 tupu)• Tunasa pinka imata uma (1 tupu)

Ukhama lluch’ita k’umphu pirqaxa, jallu umansakhununsa jarirataxa sapa mara jani ukaxa sapa pämarawa suma lluch’ikipaña.

69

Page 72: Laka Uta Aymara

Laq’a Uta k’umphu pirqaxa ñiq’impi sumalluch’irañatakisa, uma jark’aqañatakisa ñiq’iinturtarumpixa luratarakispawa.

Ñiq’i inturtaxa ñiq’ita t’alpha wiskhallanaka wakichatawa,niya 60 cm t’alphpacha tupuniñapawa. Ukanakaxaaynachatuqita qalltasina alaytuqiruwa tukuyaña.

K’umphu pirqanakaru purapa tuqita qalltasa mayakiwatuksuña.

Lurañatakixa wakisirakiwa:

1. 1. K’umphu pirqa patxaru ñiq’iwa mä 60 cm. tupuruuchaña, aynachatuqita qalltasiña alaya tuqirutukuyañkama.

2. 2. Uka ñiq’i patxaruxa jani saphini jichhuwa sayt’atarusiqt’ata suma uchaña,

3. Jichhu patxaruxa ñiq’irakiwa sarxatañapa uka patasuma khuskhachañataki.

Uka ñiq’ixa niya 1.5 cm thurüñapawa, ukxaruxarijlampiwa suma khuskhachaña.

4. Ukhama Laq’a Utana k’umphu pirqana uka inturtarusataxa luraña.

5. Patxapa suma q’umachañatakixa ñiq’ixapalanchampiwa ch’amampi limt’aña, ukhamata utak’umphuxa khuskhaki saranixa, uka ñiq’ixa 0.5 cmtupu thuruñapawa. Ñiq’ixa akhamarakiwa wakichaña:

• Susuta laq’a (2 tupu)• Susuta asnu phuru (1 tupu)• Tunasa pinka uma (1 tupu)

Uka lluch’irata k’umphu pirqaxa, jallu umansakhununsa jarirataxa sapa mara jani ukaxa sapa pämarawa suma lluch’ikipaña.

70

Page 73: Laka Uta Aymara

K’umphu pirqa yaqha lluch’ikipäwinaka:

• K’umphu pirqaru ñiq’impi suma lluch’irasaxa jichhuxa niya5 cm thuruwa suk’xataña.

Jichhuxa t’alpharu suk’t’aña, niya 60 cm pamparu tupuni,ukata uta k’umphuna ñiq’impi lluch’suta pataruwa jichhuxauchaña, aynachatuqita qalltasaxa alaytuqiruwa tukuyaña.Purapa tuqita mayaki qalltaña, khuskhaki sarañapawa waliamuyaña.

• K’umphuta pataruxa mayampi 45º winkt’atawa jisk’aaruwinakaxa suk’xataña, q’ala muytpacha, sumautt’añapatakixa ñiq’impiwa q’ala L’aqa Uta k’umphupatxaruxa lluch’irañaraki.

Aka jisk’a aruwinaka patxaruxa umata jark’aqañatakisa päampara ñiq’iwa suma lluch’xataña

Mayïri amparatakixa ñiq’ixa akhamawa wakichaña:

• Susuta laq’a (8 tupu)• Khuchhuta jichhu (2 tupu)• Asnu phuru (2 tupu)• Tunasa pinka imata uma (3 tupu)

Uka ñiq’i lluch’xatasaxa rijlampiwa khuskhachaña.

Payïri amparatakixa ñiq’ixa akhamarakiwa wakichaña:

• Susuta laq’a (2 tupu)• Susuta asnu phuru (1 tupu)• Tunasa pinka imata uma (1 tupu)

Uka ñiq’i lluch’xatasaxa palanchampiwa suma llusq’akikhuskhachxaña.

71

Page 74: Laka Uta Aymara

Uta manqha pirqanaka lluch’irañaUta manqha pirqanaka lluch’iraña

Uta manqhäxa pirqanakxa wakichatañiq’impiwa pä ampara suma lluch’iraña.

Laq’a Utana k’umphu manqhäxa pirqasuma khuskhachañatakiwa, ukhamarakijani jank’a thanthstañapataki.

Ukatakixa laq’ampi, jichhumpi asnuphurumpiwa aski. Tunasa pinkaukawkanakana utjipanxa, tunasa pinkanaumapaxa askirakiwa.

Pirqanaka sapa kuti lluch’irañatakisak’umphu pirqa lluch’irañatakisaumampiwa mä juk’a ch’arant’aña.

Pirqanaka lluch’irañatakixa wakisiwa:

1. Pirqa juntanakaxa suma pichsuña,ukhamaraki pirqanaksa k’umphupirqsa kalawumpiwa rixsuña.

72

Page 75: Laka Uta Aymara

2. K’umphu pirqana purapaparupulumart’asa 1.5 cm thuru tupuni ñiq’itakunakawa uchaña, mayaxaqalltañataki mayaraki tukuyañataki,uka taypina 7 takurakiwa niya kikpajaypacharu uchañaraki, ukanakaxamaystratakiwa askïni.

3. Takunaka uchaña tukuyasaxajilunakawa mä thiyata mä thiyarujiyt’aña. Rijlt’aña janich’amañapatakixa janiwa sintijayanakaru uchañäkiti (1.50 mtstupuruxa walïspawa).

Takunakana thurupaxa chika taypimaystranakatakiwa walirakïni.

4. K’umphu pirqana saraparjamawañiq’i takunakaxa luraña, ukanakaxamaystratakiwa walïni, ukhamata ukalluch’irataxa jiwa khuskhakirakini.Uka maystranakaxa jilumpi jiyt’asapulumart’asaxa pirqanakkamawasarañapa.

Nayraxa pirqansa qhipaxa pirqansamaystranakawa thiyanakaparuuchaña, ukhamaraki punku chiqansat’uxu chiqansa maystranakxaapst’aña, pulumarampi jilumpijiyt’asa.

73

Page 76: Laka Uta Aymara

5. Nayriri ampara ñiq’ixa ch’amampiwak’umphu pirqarusa aliqa pirqanakarusalluch’intaña, ñiq’ixa akhamawakichatañapawa:

• Susuta laq’a (4 tupu)• Jisk’aru khuchhutu jichhu (1 tupu)

Aka nayriri ampara ñiq’ixa niya 2 cm.thuru tupuniwa sarxatañapa, ukatarijlampiwa maystranakaparjama sumakhuskhachaña.

74

Page 77: Laka Uta Aymara

6. Payïri ampara ñiq’ixa ch’amampi limt’asapalanchampiwa suma khuskhakik’umphu pirqaru lluch’iraña, (niya 0.5 cmthuru tupuni). Uka ñiq’ixa akanakampiwawakichaña:

• Susuta laq’a (2 tupu)• Asnu phuru (1 tupu)• Tunasa pinka imata uma (1 tupu)

Aka ñiq’iru pachachampisa q’atawimpisaq’umachañataki yapt’araksnawa.

7. Tunasa pinka imata uma jikiñatakixa,pinkanakaxa ch’axtañawa, ukata mäsimanawa imaña:

• 1 tupu tunasa pinka• 1 tupu uma

Aka pinka umaxa ñiq’i wakichataruwawarxataña.

75

Page 78: Laka Uta Aymara

Uta anqa pirqanaka lluch’irañaUta anqa pirqanaka lluch’irañaLaq’a Utana anqa pirqanakapaxa kimsa amparañiq’impiwa suma lluch’iraña, sapa amparataki ñiq’ixamayja mayja wakichañarakiwa.

Aka Laq’a Utana pirqanakapa ñiq’impi lluch’irañaxaumata, jallu umata, chhijchhi umata, khunu umatajark’aqañataki, jani pirqanaka jarirañapakiwa.

Ukatakixa laq’ampi, jichhumpi, asnu phurumpi kunawañiq’ixa wakichaña. Tunasa pinka utjipanxa ukampixawalirakiwa.

Patxa simintumpi pirqa qalltachiqanpixa uma jalaqawasuma luraña, jani jallu umasa aliqa umanakasa pirqaruch’arant’añapataki.

Sapa ampara lluch’irañatakixa pirqanakaxa umampiwach’arant’aña.

K’umphu pirqa ñiq’impi lluch’irañatukuyasaxa pirqanakawalluch’irañaraki.

Pirqanaka ñiq’impi lluch’irañatakixawakisiwa:

1. Aruwi jikthapïwinaka sumapichsuña, ukhamaraki kalawumpiuka pirqanaka taqituqiru rixsuña.

76

Page 79: Laka Uta Aymara

2. Nayriri ampara ñiq’ixa ch’amampiwa ch’arant’atapirqanakaru lluch’xataña, patjaxa sumakhuskhachaña, ukatakixa ñiq’ixa akhamawakichañawa wakisi:

• Susuta laq’a (2 tupu)• Khuchhuta jichhu (1 tupu)

Aka nayriri ampara ñiq’ixa niya 2 cm thuru tupuniwasarxatañapa, ukata rijlampiwa suma khuskhachaña.

77

Page 80: Laka Uta Aymara

3. Aka tukt’ayata pirqaru pulumart’asa 1.5 cm thuru tupuniñiq’i wiskhallanakawa uchaña, ukanakaxamaystratakiwa askïni, ukhamata pirqanakaxa mäkhuskhaki uñtasiñapataki.

4. Maystranakaxa pulumarampi pulumärt’asawathiyanakaru uchaña, ukata taypi maystranakaxarijlt’aña jani ch’amañapatakixa janiwa sinti jayanakaruuchañakiti (1.50 m tupuruxa walïspawa). Laq’a Utauñta pirqapansa qhipäxa pirqapansa maystranakaxathiyanakaruwa uchaña, punku chiqansa t’uxu chiqansaukhamarjamarakiwa maystranakaxa uchasiña.

5. Payïri ampara ñiq’ixa mayïrjamalurañarakiwa, maystranakarjamañiq’impiwa suma phuqhachaña. Ukañiq’ixa akanakampiwa wakichaña:

• Susuta laq’a (8 tupu)• Khuchhuta jichhu (2 tupu)• Asnu phuru (2 tupu)• Tunasa pinka imata uma (3 tupu)

Aka ampara ñiq’ixa rijlampiwa sumaaski parijuñapatakimaystranakarjama khuskhachaña.

6. Tunasa pinka imata umajikiñatakixa, pinkanakaxach’axtañawa, ukata mäsimanawa imaña.

• 1 tupu tunasa pinka• 1 tupu uma

Aka pinka umaxa ñiq’iwakichataruwa warxataña.

78

Page 81: Laka Uta Aymara

7. Kimsïri ampara ñiq’ixa palanchampi wali ch’amampilimt’asawa luraña, k’umphu pirqa patxaru mäkhuskha sarañapataki (ñiqixa niya 0,5 cm thurutupuniñapawa). Uka ñiq’ixa akhamawa wakichaña:

• Susuta laq’a (2 tupu)• Susuta asnu wanu (1 tupu)• Tunasa pinka imata uma (1 tupu)

Aka lluch’ita pirqaxa, jallu umansa khunu umansajarirataxa sapa mara jani ukaxa sapa pä marawasuma lluch’ikipaña.

79

Page 82: Laka Uta Aymara

Uta manqha pampa q’umachañaUta manqha pampa q’umachaña

Ukaxa Laq’a Uta manqha pamparu suma takt’añawa.

Ukatakixa susuta laq’awa askiraki, asnu phurumpi,alkitaranampi, q’añu asiytimpi jani ukaxa linasaasiytimpi kittataxa walirakïspawa.

Uta manqha pampa takt’añatakixa wakisiwa:

1. Uta pampana tukuya niwilapa yatiñatakixapirqanakana 1 m. alaya tuqiparuwa mä sich’ixaluraña.

2. Laq’a Uta manqhana juri laq’ampiwa chika patxasimintkama phuqhantasa suma takt’aña.

80

Page 83: Laka Uta Aymara

3. Mayampi susuta juri laq’axa patxa simintkamaphuqhantaña, ukata ukharu suma takt’añaraki.

4. Pirqana sich’itata ma mitruwa aynacha tuqiru tupt’aña,ukata uta pampa suma niwilt’asa, ukharuwamaystranakaxa apsuña, payaxa thiyanakana, mayarakichika taypina.

5. Ukata llusk’aki lurañatakixa ñiq’iwa wakichaña susutalaq’ampi umampi, maystranakarjamawa sumaphuqhachaña, takt’aña, rijlampiwa khuskhachaña,palanchampirakiwa suma llusk’aki tukuyaña.

Aka ñiq’iruxa asnu phurumpi, alkitranampi, q’añuasiytimpi jani ukaxa linasa asiytimpi uchaña. Akanakaxawali ch’ullqhiñapataki ukhamaraki jani laq’asartañapakiwa aski.

81

Page 84: Laka Uta Aymara

Jani uraqixa mak’iñapatakixa nayraqataxa qalampisuk’antasawa liqsuraksnaxa, ukxaruwa laq’ampi sumatakt’asksnaxa.

Gambote lärillumpixa uta manqha pampaq’umacharaksnawa.

Uka lurañatakixa wakisiwa:

1. Laq’a Uta manqha pampa suma juri laq’ampiphuqhantasa takt’aña, mä lärillu mantkiri jaytasa.

2. Pirqana sich’ixa rixt’atäki ukampiwa pampaxa yäpasuma khuskhati janicha uka yatsnaxa.

3. Ukata Gambote lärilluxa suma k’ik’i suk’suña, janiwach’usa chiqanakaxa utjañapakiti.

4. Mä juk’a susuta laq’awa warxataña, ukampixa kunajisk’a piyanakasa suma phuqhanchataxani.

82

Page 85: Laka Uta Aymara

SukalunakaSukalunakaSukaluxa pirqana aynacha chiqapana ñiq’impi luratawa,ukaxa jani t’unanaka uka iskinanakana tantasiñapatakiwaaski.

Sukalu lurañatakixa wakisiwa:

Uta pampasa pirqa lluch’itasa suma wañañapawa, ukatapirqampi uta pampampi jikiski uka chiqaxa mä juk’awak’utsuña ukata ch’arañt’aña. Ukxaruwa wiskhallaruphalt’ata ñiq’iwa uchaña, ukata mä wutillampiwa jiwamuyuki uka ñiq’ixa tukuyaña.

83

Page 86: Laka Uta Aymara

Wayllaqa kurawanakaWayllaqa kurawanakaWayllaqa kurawaxa jichhuta wakichatawa, pirqapatanakaru ukhamaraki uta t’uxu manqharu kunawauchaña.

Wayllaqa kurawaxa pirqanaka jallu umata, chhijchhitajani ukaxa khunu umata jark’aqañatakiwa. Ukhamata ukapirqanakaxa jani yanqhachasiñapataliwa.

Wayllaqa kurawaxa jisk’a aruwimpi, ñiq’impi jichhumpikunawa luraña.

Kurawañatakixa wakisiwa:

1. Pirqa pataru ñiq’iwa uchaña, ukxaruxa jisk’aaruwinakaxa winkt’ata suk’xataña.

2. Ukata ñiq’impiwa phuqhachaña, k’umphu pirqata aliqapirqanaka tuqiru,ukaxa jiwa alt’atañapakiwa.

84

Page 87: Laka Uta Aymara

3. Alt’ata chiqampi k’umphu pirqa chiqampijiskiskisa ukhaxa mä jisk’a wiskhalla p’iyawak’utsuña, ukharuwa jichhuxa kurawatakimantañapa.

4. ñiq’impi jani saphini suma suk’st’atajichhumpiwa, uka jisk’a p’iyata qalltasa ukaalt’ata pirqaru kurawxataña.

5. Kurawpata ñiq’ixa palanchampiwa sumallusk’aki khuskhachaña, jani unxtkiritukuyaña. Taqi tuqiwa suma ñiq’impipalanchampi phuqhachaña.

6. Jilarata jichhuñakaxa tijirampiwakhuchhuraña.

85

Page 88: Laka Uta Aymara

T’uxuna kurawapa lurañatakixa wakisiwa:

1. T’uxuna pampa aruwinakata chikatapata anqatuqiruwa mä aruwixa jiwa alt’ataki k’uthaqaña.Ukharuwa kurawaxa sarxatañapa.

2. Jani saphini jisk’a chinunaka jichhuwa (niya 7 cm.tupuni) ñiq’impi kittasa ukachiqaru uchaña.

86

Page 89: Laka Uta Aymara

3. Ñiq’iwa ch’amampi uka kurawa pataru uchaña. ukataphurtachumpiwa suma khuskhachaña.

4. Uka kurawa pataru ñiq’iwa uchaña, ukata ch’amampiwalimt’aña, mä khuskhaki suma llusk’aptayañataki.

Utjipanxa wayllaqa kurawxa aliqa gambotelärillumpi simintupi luratarakispawa. Lärilluxawinkt’ata mä juk’a alt’atawa uchaña.

Uka wakichata ñiq’ixa juk’ampi ch’ullqhiñapatakixaasnu phurumpi, alkitaranampi, q’añu asiytimpi janiukaxa linasa asiytimpisa yapt’araksnawa.

87

Page 90: Laka Uta Aymara

KarpintiriyaKarpintiriya

Ukanakaxa punkumpi t’uxunakampiwa, lawata luratawajani ukaxa simintumpita jirumpita wakichatawa. Uknämauta manta misttanxa, ukhamaraki anqarusa uñtastanxa.

Laq’a Utana anqäxa pirqapsa manqhäxa pirqanakapsajanira ñiq’impi suma lluch’irkasawa ukanakaxa uchaña.

Wakichata karpintiriyaUkaxa t’uxutakiwa wakichata, lawa lantixa simintumpitajirumpita luratawa, (0.29 × 0.29 m) tupuniwa.

T’uxutakixa 9 kajunjatjama luratawa, kimsata kimsatasiqt’asawa uchaña.

Uka t’uxutaki wakichata uchañatakixa wakisiwa:

1. Maya tupu simintumpi 5 tupu ch’allampiwa t’uxunakautt’ayañatakixa misklaxa wakichaña, uka wakichatasimintuxa t’uxutaki jaytata pamparuwa uchaña,ukxaruwa mayïri siqi t’uxuxa uchaña, mä siqixa kimsajisk’a t’uxuniwa. Ukata alayaru uñtata juntanakaxasimintumpirakiwa phunqhachaña.

2. Aka patxaru wakichata t’uxunakana jisk’a larqaparuxa6 mm tupuni jurita lurata warillawa uchaña. Ukaxasimintumpiwa lluch’it’aña, ukaxa jiruxa, pirqarulluch’inatata chhaqhantañapatakixa, mä 5 cm tupuwapaypachatuqiru jiläñapa.

88

Page 91: Laka Uta Aymara

3. Ukxaruxa payïri siqiwa uchañaraki, uka kikparakiyaqha jiru warillawa uka t’uxunakana jisk’alarqanakaparu uchaña, ukata simintupi pirqarulluch’intaña.

4. Kimsïri siqimpiwa uta t’uxuxa phuqhachaña, ukataumralampita t’uxumpita utjiri phusaxa mä jisk’aaruwimpiwa chikataypixa phuqhachaña, thiyanakaparakiñiq’impi, manqhatsa anqatsa ñiq’impi sumakhuskhachaña.

5. Ukata Lak’a Utana uka chiqanaka manqhasa anqasasuma ñiq’impi lluch’irasina tukuyjasaxa, lawata luratat’uxurakiwa pallalla qhispinakani uskxaña.

89

Page 92: Laka Uta Aymara

90

Page 93: Laka Uta Aymara

Punku marku uchañatakixa wakisiwa:

1. Marku alaytuqirusa, ch’iqa tuqirusa, kupi tuqirusa 4”tupuni kalawuwa mä juk’a jilarata liq’intaña,ukanakaxa pirqaru suma katxaruñatakiwa aski.

2. Punku uskuñatakixa kalawunaka mantañapatakixapirqawa mä juk’a k’utsuña, aynachtuqiruxa ukakikparakiwa punku suma sayantañapataki pirqaxak’utsuña.

3. Punkuxa pulumart’asa niwilt’asawa uchaña.

4. Ukata p’iyanaka chhaqhtayañatakisa punku sumakatuñapatakisa pachachampiwa suma lluch’irxaña.

91

Page 94: Laka Uta Aymara

Punku jist’añaxa Laq’a Uta suma q’umachaña tukuyasawauskxañaxa.

Punku jist’aña uskuñatakixa wakisiwa:

1. Punku jist’añaxa suma sipillsusawa markuparuwaykatxaña, punkuxa suma jist’kattañapasajist’aqtañapasa.

2. Punku suma uchasaxa turnillunakampiwa markurusumraki q’iwkatxaña.

92

Page 95: Laka Uta Aymara

SaminchañaSaminchaña

Saminchirixa Laq’a Uta pirqanaksa k’umphu pirqsa jiwasamini lurañatakiwa, ukaxa ñiq’impi lluch’irasina sumatukuyasawa saminchaña.

Saminchirix a q’atawimpi umampiwa luraña.

Laq’a Uta manqha pirqanaka saminchañatakixa wakisiwa:

1. Saminchaña umaxa akhamawa wakichaña:

• 2,5 kilu q’atawi• 10 litru uma

Mä tunka uruwa uka saminchiri umaxa imaña.

2. Pirqa lluch’itaxa kawkhanakaya jani sumächiukkhanakaxa suma khuskhacht’aña. Wakischi ukaxalijampi phiskhsusa, jani ukaxa masillampisa p’iyanakarujawt’asa pirqanaka khuskhacharaksnawa.

3. Pirqanakarusa k’umphu pirqarusa saminchiri umaxawalja kutiwa jawq’suña, maya saminchasaxawañt’añapkama mä juk’a suyt’añawa, wañt’ipanamayampi jawq’suñarakiki, munatasa samiru puriñkama.

93

Page 96: Laka Uta Aymara

Yaqha luräwinakaYaqha luräwinakaAsiraUta q’umachañatukuyasaxa asira sata mäjisk’a thakhiwa utamuytpachana luraña, ukajisk’a thakhixa mä 30 cmpampa tupuniñapawa.

Aka asiraxa utasimintunaka umach’ach’irinakatajark’aqañatakiwa.

Uka asiraxa qalampisuk’sutañapawa, utapirqata qalltasa, umajalaqañapataki, anqatuqirumä juk’a alt’ata lurañawa.

Uka asira tukuyaruxa umairpaña mä jisk’a larqaqalata luraraksnawa.

Q’ala q’umachäwiLaq’a Uta q’umachañatukuyasaxa q’alalawanakasa, t’unanakasa,k’urphanakasaukhamaraki jilt’irimatiryalanakasa anqaruapsxaña, ukata q’alasuma pichsxaña.

T’uxu pallallaqhispinakasa punkusasuma jariqxaña.

Janira utjiri mantkasaxauta manqhaxa sumaq’umakipichsxatañapawa.

IkiñaIkiña luraraksnawa,ukatakixa pampaxaaruwimpita patxaxalawampitawa luraña.

Uka lurañatakixa wakisiwa:

1. Qhipäxa pirqampirutrombe pirqani jach’apirqampiruk’uchunchatawa mäwiskhälla pampaxaaruwinakata priqaña.Ukaxa anchuruxa 0.90m tupini sayt’ururaki1.90 m tupuniwa kimsasiqi aruwimpi pamparutilt’aña.

2. Uka patxaruxatawlanaka jani ukaxatawata jiwaki ikiña kikpaaythapitawa uskuña,ukxaruxa kulchunawauskxañaraki.

Isi imañaIsi imañatakixa jisk’a aruwinakataluraraksnawa, akaxa Laq’a Utarumantañaxa ukak’uchunkañapawa.

Uka lurañatakixa wakisiwa:

1. Uta pamparuxa anchuta 0.8m tupuni sayt’ururaki 0.95 mtupuni wiskhällpacha pä siqijisk’a aruwinakampiwatilt’aña. Ukaxa uta nayraxapirqampiru arimatawa luraña.

2. Uka wiskhällxaruxa, isiimañatakixa, mä jisk’apirqawa jisk’a aruwinakampialayaru waytaña.

3. Mä 1.60 m tupuni jisk’a pirqawaytkasaxa mä juch’uspachalawata uka jisk’a pirqanachika taypipampiru Laq’aUtana jach’a pirqapampirulluch’intata uchaña, ukaxaisinaka.

94

Page 97: Laka Uta Aymara

LAK’A UTA

Page 98: Laka Uta Aymara

Capacitación