lạm bàn về niên biểu tục thờ mẫu & cá tính “nam bộ” trong di sản

32

LAM BAN VÊ NIÊN BIÊU TUC THƠ MÂU & CA TINH “NAM BÔ” TRONG DI SAN ĐINH MIÊU - LĂNG TÂM NƯ

QUY TÔC NAM BÔ THƠI CÂN ĐAI

Phạm Đức Mạnh*

Tuc Thơ Mâu va ca Thơ Thân Mâu không phai la “môt tin ngương dân gian thuân Viêt” [21], cung không phai la thư tin ngương “chi co ơ Viêt Nam, băt nguôn tư thơi ky mâu hê ơ nươc ta đa tưng tôn tai cach đây ca ngan năm” (?) [20]. Theo cac nguôn liêu khao cô hoc đang tin nhât, tuc thơ Mâu – Thân Mâu chinh la môt trong nhưng tâp tuc nguyên thuy nhât cua loai ngươi trong trương ky “nhân hoa”, khơi phat ngay thuơ ban đâu cua tiên trinh “Tiên sư” (Prehistory) – “lôt bo xac vươn đê trơ thanh không lô”.

Dâu tich xưa nhât cua tuc thơ “tinh Nư” nay găn bo trươc hêt vơi luc đia Châu Âu thơi ky manh nha “Nghê thuât Băng Ha” (Ice Age Art) niên biêu 35.000-25.000 năm, khi cac nghê si Neandertal đeo khăc nga voi mammoth hoăc đuc tac đa vôi tao hinh ngươi (chu yêu phu nư) va đông vât (tư đông vât co vu lơn như voi ma mut, tê giac, sư tư đên vit, thiên nga, chim nươc) va đê lai tac phâm cua ho doc cac dong sông tư Nga, Ukraine, Malta va Buret gân hô Baikal đên tân miên tây nam nươc Phap. Cac nghê si thê hiên hinh tương phu nư thuôc nhiêu lưa tuôi va kiêu dang phô biên khăp Cưu luc đia đươc cac bac hoc coi như biêu tương quyên năng chinh tri va cung la đôi tương thơ cung cua cac xa hôi mâu hê nguyên thuy.

Cung vơi cac “tac phâm đê đơi” mênh danh “Thân Vê Nư tiên sư” (Prehistoric Venus) khăc băng nga voi mammoth găm thăng đưng trong trâm tich văn hoa Kostenki bên bơ sông Đôn Siberia (phat hiên năm 1923 trong hô đât nung phu xương ba vai mammoth, vơi tuôi 24.000-22.000 năm BP) (H1) (Abramova, Z.A. 1967; Klein, Richard G. 1973; Soffer, Olga, 1985; Bahn, P.G. 1995); hoăc đeo băng serpentine xanh ơ đôi Galgenberg bên bơ sông Danube (phat hiên năm 1988, co tuôi Radiocarbon khoang 32.000 năm) hay khăc trên đa vôi ơ Willendorf (Austria) (H2) va băng hoang thô ơ Dolni Vestonice (Czech) (Bahn, P.G. – Vertut, J. 1988; Bhattacharya, D.K. 1977; Kozlowski, Janusz K. 1992); cac nghê sy cua “Thơi đai Băng Ha” (Ice Age) khơi sư ca truyên thông tôn thơ “Thân Me” (Mother Goddess) tiên sư tư thơi “Đa cu” (Palaeolithic) đên tân thơi “Đa mơi” (Neolithic) vơi hinh khăc đan ba cach điêu “tinh nư” qua vong 3 cua nghê thuât bich hoa tuôi 12.600 BP ơ vach đa Gonnenrsdorf (Germany) (H3) va ca tuyêt tac đât set nung “ngươi đan ba khoa thân” (naked woman) đang sinh con trên ghê tưa tay bâu chăt lây 2 đâu sư tư (H4) do hoc gia Anh James Mellart kham pha nhưng năm 1960 ơ thi tư đăc trưng văn minh Lương Ha muôn Çatal Hüyük (Thô Nhi Ky) – nơi mât tâp 1000 toa nha va 5000-6000 dân cư ngu ca ngan năm (6250-5400 năm BP),

* PGS.TS. Giang viên Khoa Lich sư. Trương ĐHKHXH&NV-ĐHQG-HCM

Bài được in trong Kỷ yếu Hội thảo khoa học “Tín ngưỡng thờ mẫu ở Nam Bộ bản sắc và giá trị”, trang 32 – 46, Tp. HCM & Long Xuyên, tháng 4 – 2014. Page 32

33

vơi đơi sông tin ngương công đông phong phu liên quan đên tuc thơ “Nư thân Me” co năng lưc sinh san va tai sinh ra muôn loai va ca tuc hiên tê đâu bo thơi Đa mơi (Mellart, James, 1967; Paul G.Bahn, 1995). Anh xa cua tuc thơ “Nư Thân” con đên thơi Cô đai, khi Yorgos Kentrotas tim thây năm 1820 trên đao Milo pho tương Nư Thân Hy Lap Tinh yêu va Săc đep Aphrodite – “Venus de Milo” băng câm thach cao 203cm (niên đai khoang 130 năm BC) (H5) (tư năm 1821 đươc mua vê trưng bay ơ Viên Bao tang Louvre, Paris) [10] va ca hinh tương “Đưc Me đông trinh Maria” (tiêng Do Thai: מרים, Miriam; tiêng Hy Lap: παρθένος, parthenos) mang thai sinh ra ngươi sang lâp Kitô giao Chua Giêsu (tiêng Hy Lap: Χριστός, Khristos), ngươi phu nư Do Thai sông ơ xư Galilea cuôi thê ky I BC – đâu thê ky I AD đươc đăc biêt tôn kinh trong đưc tin Cơ Đôc giao ca Giao hôi Công giao La Ma lân Tin Lanh va Hôi giao [7; 11].

Hinh tương Tiên sư vê “Thân Me” mang sư sông cua muôn loai “kiêu Siberia”, Danube” trong tư duy cô Phương Đông rât gân vơi “Huyên thoai noan sinh” (Oviparous Myths) ma cac hoc gia Han Quôc (Kim, B.M.ed.1982; Kim, J.B.1973) muôn kêt găn vơi tuc thơ “Đa lơn” (Megalithic) thơi Kim khi ơ vanh đai vi đai viên quanh luc đia A châu tư Băc (đông nam Siberia, Martime – Nga, Xich Phong – Mông Cô, Đông Băc Manchuria, cac vung Toan La Đao, Nam Sơn Lý, Ninh Viễn Quân, Binh An Đao – Triêu Tiên, Đông Băc Chubu, Băc Hai Đao – Nhât Ban, Hăc Long Giang, Cat Lâm, Sơn Đông, Triết Giang – Trung Quốc) đến Nam (Đài Loan, Java và Sumatra – Indonesia, Mã Lai, Ân Độ, Tây Tạng và Tứ Xuyên – Trung Quốc, Tây Nam A .v.v…) mà chu nhân cac xã h i này chinh là “nhưng ngươiô trông lua” (Rice Cultivating) vi có chung điều kiện sống và kiếm sống trên cac thảm thực vật nhiệt đới – cận nhiệt đới với hạt hoa thảo quan trong nhât cho đơi sống cua ho là CÂY LUA trong quan h chức năng thểê hiện như sau:

ĐƠI SỐNG VÂT CHẤT (physical life) ĐƠI SỐNG TINH THẦN (spiritual life)NGHÊ TRỒNG LÚA (rice cultivating)CÔNG ĐỒNG ỔN ĐỊNH VƯNG CHẮC (settled community) --- --- LỄ NGHI CÔNG ĐỒNG

(communial rites)

Bên canh lý giai vê tuc “Thơ Đa Lơn” găn vơi cac tuc thơ “Thân Măt Trăng” va “Thân Măt Trơi” cua cư dân trông lua – “nhưng đưa con cua Măt trơi” (The Children of the Sun) (Perry, W.Y. 1927), cac hoc gia con muôn găn không chi “huyên thoai Noan sinh” ma ca vơi “huyên thoai Thiên tư” (Heavenly Son Myths) găn vơi sư tao hinh nha nươc sơ khơi cua nhiêu dân tôc A châu thơi Kim khi. Theo B.M.Kim (1982), truyên thuyêt vê Thiên tư - tô tiên cua ngươi sang lâp nươc ben rễ trong niêm tin cua cac công đông ngươi Băc A cô xưa noi tiêng Altaic. Con huyên thoai “noãn sinh” phô biên trong thân thoai cô Triêu Tiên xuât hiên muôn hơn la tin ngương cho răng tô tiên hoăc ngươi sang lâp ra vương quôc đươc sinh ra tư qua trưng (hoăc cai hôp) – thư tin ngương xuât hiên tư thơi đai đô Đông la thư tin ngương mơi đươc du nhâp ơ miên Đông Nam ban đao cung vơi sư truyên ba cua nghê trông lua va phong tuc thơ đa. Khac vơi cuôc sông du cư cung cac đan gia suc Phương Băc, nhưng ngươi nông dân đinh cư hinh thanh truyên thông văn hoa riêng, cung vơi Dolmen, Cư thach va huyên thoai đẻ trưng ơ miên Nam ban đao. Ca 2 công đông ngươi vơi 2 mô thưc sông khac biêt


34

dân hôi nhâp bơi hôn nhân ngoai tôc va cuôc tiêp xuc cua 2 truyên thông văn hoa lơn ơ Triêu Tiên diễn ra trong huyên thoai khi lơp con chau nôi dõi Thiên tư Giai Mô Thưc cươi nang Liễu Hoa năm trong trưng ngươi con gai cua Thương Đê (hay Ha Ba). Theo J.B. Kim (1973), huyên thoai noan sinh vơi nhiêu biên thê phô câp khăp Châu luc, tư phương Băc (Yakuts, Maritime – Nga; truyên thuyêt vê vua Châu Đan (Shu – En), vung bơ biên Đông Trung Quôc) vê phương Nam (bô lac Bai Loan (Bai – Wan) ơ Đai Loan, bô lac Yueh ơ đao Hai Nam, bô lac Munda ơ Ân Đô, cac bô lac ơ Tây Tang va ca Châu Đai Dương) .v.v… Huyên thoai noan sinh cung la thê loai tin ngương đăc trưng khăp vung Đông Nam A, tư Burma (vương quôc Mao), Thai Lan (bô lac Thai), Viêt Nam đên Philippines, Java, Kalimantan, Sulawesi .v.v…, ma dương như tin ngương cô kinh nay lan truyên tư Đông Nam A theo đương biên Nam Trung Hoa đên ban đao Triêu Tiên va miên Đông Băc A. Sư phân bô nhưng công trinh va kiên truc Cư thach ơ Châu A – tư miên Đông Băc A quan vung đêm Đông Nam A đên miên Tây Nam A – gân như gôi đâu lên không gian phăng cua huyên thoai noan sinh cua Châu Luc, đa đươc B.M. Kim (1982) minh giai qua đô ban coi như la sư kêt hơp “đồng thời” (thơi đai Đông thau – Săt sơm) va “trùng nhau” (không gian phân bô môi sinh nhiêt đơi – cân nhiêt đơi) giưa văn minh nông nghiêp trông lua (văn hoa vât chât) va huyên thoai noan sinh trong thê giơi tinh thân – tin ngương tiên sư va sơ sư (H6).

Cac hoc gia cung tin răng huyên thoai noan sinh cung tương hơp vơi nên văn hoa – văn minh kim khi Đông Sơn ơ Băc Bô va miên Băc Trung Bô Viêt Nam (Kim, J.B., 1973; Kim, B.M., 1982), nơi ma kho tang văn hoa dân gian phong phu cua nhiêu dân tôc, co không it truyên thuyêt noi vê nguôn gôc cac tôc ngươi tương tư huyên thoai noan sinh cua A Châu. Vi như, cac truyên kê vê “Quả bầu mẹ” tư trong đo sinh ra cac tôc ngươi, truyên kê vê “đôi chim thần đẻ trứng trăm, trứng nghìn”, nơ ra ngươi Viêt, ngươi Mương, ngươi Xa, ngươi Thai, ngươi Lư .v.v…, truyên kê vê “bọc trứng nở trăm trai” cua ngươi Viêt, vơi 50 ngươi con theo cha Lac Long Quân vê miên đông băng va vung ven biên lâp nghiêp đê trơ thanh ngươi Viêt, 50 ngươi con khac theo me Âu Cơ lên rưng sinh sông đê trơ thanh nhiêu dân tôc thiêu sô anh em khac (UBKHXHVN. 1971 – Pham Đưc Manh, 2011).

Đo cung la côi rễ cua moi tuc thơ “Thân Nư” – “Thân Mâu” va “Thanh Mâu” – “Me Trơi” – “Me Đât” – “Me Nươc” – “Me Lua” – “Me Rưng” – “Me Nui” trong tâm thưc tin ngương Viêt cô như cac “Bao Dân Hô Quôc Thanh Mâu” kiêu “Me Âu Cơ” sinh ra dân tôc, “Mâu Đê nhât Thiên Phu Liễu Hanh”, “Mâu Đê nhi Nhac Phu Thương Ngan”, “Mâu Đê tam Thoai Phu”, “Mâu Đê tư Đia Phu” .v.v… [6]. Sư hiên diên cua ca “Me Thanh Giong” – ngươi anh hung đâu tiên măc giap săt, cươi ngưa săt, câm roi săt đuôi giăc giư nươc đi vao huyên sư “kiêu Viêt” như vây thương ơ thơi điêm sơ ky Săt – khi thư kim loai “cach mang” nay con đươc không it tôc ngươi thân thoai hoa như la “thiên thach”, vi thê co thê tin vao niên biêu “văn hoa sơ ky Săt Đông Sơn” (thê ky VIII BC – thê ky I-II AD) cua tuc thơ “Me Thanh Giong” va huyên thoai noan sinh ma cac hoc gia Han quôc tưng đê xuât, rôi sau đo, hiên nhiên, se biên chuyên vơi đu biên tương “Me Xư sơ” qua tưng công đông tôc ngươi va ơ môi trương đoan lich sư.

Đa co nhiêu hoc gia ban luân, thâm chi chuyên khao vê “Tin ngương thơ Thanh Mâu” vơi chât ban đia – cac yêu tô “nôi sinh” (endogenous elements) va chât “ngoai sinh” (exogenous elements) tư Phât giao va Đao giao, tư đu nguôn liêu thân tich, thân pha, thân thoai, huyên sư, hat văn, diễn xương va lễ hôi dân gian, khăc hoa nên chung thê giơi quan – nhân sinh quan, triêt lý va

Bài được in trong Kỷ yếu Hội thảo khoa học “Tín ngưỡng thờ mẫu ở Nam Bộ bản sắc và giá trị”, trang 32 – 46, Tp. HCM & Long Xuyên, tháng 4 – 2014. 4

35

đao lý sông chung cua cư dân trông lua Châu luc, đông thơi muôn minh đinh “hăng sô chung” cua tin ngương ma ơ đo muôn chung đuc khuôn hinh cua NGƯƠI ME VIÊT NAM không chi co quyên năng bao thai, “mang năng đẻ đau” va dung dương con ngươi ma con co đu “công dung ngôn hanh” cung nhưng ươc vong chay bong thoat moi rang buôc “tam tong” Nho giao phong kiên .v.v... Cung hiên nhiên tư đo – tư “Thang Ba (3/3) giô Me”, ngươi ta nhân chân biên tương cua tin ngương Mâu qua tưng thơi va tưng miên – vung văn hoa đât nươc va cac đăc điêm riêng cua “ban mâu” – “đên mâu” cua môi công đông tôc ngươi, tư cac hinh thưc thơ “Mâu thân” (Quôc mâu, Vương Mâu), Thanh Mâu (Y Lan nguyên phi, Me Thanh Giong, Tư vi Thanh Nương), Tam Phu – Tư Phu (thơ ba mâu: Trơi – Đât – Nươc – Thanh Mâu Liễu Hanh) ơ Băc Bô; thơ Nư Thân (Tư vi Thanh Nương, Ba Ngu Hanh) va Thanh Mâu (Thiên Y A Na, Po Nagar) ơ Trung Bô va thơ Nư Thân (Tư vi Thanh Nương, Ba Ngu Hanh, Ba Thuy Long, Ba Chua Đông, Ba Tô Cô) va Mâu Thân (Ba Chua Xư, Ba Đen, Ba Chua Ngoc, Ba Thiên Hâu) ơ Nam Bô (Nguyễn Đưc Toan, 1994; Ngô Đưc Thinh, cb. 1996-1997; Nguyễn Hưu Thông, cb.2000; [1-2; 9; 14-15; 20-21; 23]).

Nhưng tin ngương “Thơ Mâu” va “Thơ Thân Mâu” Nam Bô hinh thanh theo tiên trinh cư tru va khai pha cua ngươi Viêt va ca ngươi “Viêt gôc Hoa” thơi Trung va Cân đai mang cac săc thai rât riêng nơi “Đât rưng Phương Nam” rât khac vơi chinh tôc Viêt ơ “nguyên quan Băc Bô – Trung Bô”. Trươc hêt, đo la sư “Viêt hoa”nhiêu hiên tương lich sư ban đia săn co, hiên thi chinh trong cac nguôn di san vât thê va ca phi vât thê, khi đa phân đinh chua miêu điên cua ngươi Viêt va ca “Viêt gôc Hoa” ơ môi trương sông nươc châu thô Nam Bô thương kiên tao trên chinh nên mong cac phê tich đai điên Hindu giao trươc đo, thâm chi ca tương thơ cung vây.

Đo la cac phê tich gach, tâm đan đa phiên, mi cưa, côt đa, tương thân Hindu va Phât ngôi, Linga-Yoni, bê thơ, ban nghiên pesani, mang nươc thiêng, bia ký băng sa thach.v.v... thuôc truyên thông văn hoa Oc Eo – hâu Oc Eo (thê ky I – X AD) ma L.Malleret (1959-1963) va cac nha khao cô Viêt Nam ghi nhân trong nhiêu đinh chua hâu sinh ơ ca miên Đông (Tây Ninh: Cô Lâm Tư; Đông Nai: Đinh Tân Lai; Tp.HCM: Go Chua Phung Sơn .v.v…) lân miên Tây Nam Bô (An Giang: cac chua Phươc Cô, Phươc Sơn, Giac Hương, Thach An, Vat Thiên, Linh Sơn, Binh An Long Xuyên, , Sơn Tô, Cai Kiên Nui Sâp, đinh Tri Tôn va cac miêu Cô Hông, Cô Bay Giêng Châu Đôc, Chua Ba Vai Đao Cao Đai Tinh Biên; Kiên Giang: cac chua Phât Lơn, Phât Nôi; Tra Vinh: cac chua Thap Tra Cu, Lo Gach Châu Thanh, Giưa Câu Ke, Cây He Tiêu Cân, Tra Khau; Cân Thơ – Ca Mau: cac chua Soc Trăng – Tân Tho, Ông Bôn, miêu Hoang Tư Canh, đinh My Huê; Tiên Giang: cac chua Ba Kêt Chơ Gao, Bưu Thap Cai Lây; Đông Thap: cac chua Trươc, Tam Ân, Phươc Thiên, Cây Điêp, Thap Mươi Cô Tư va Linh Miêu Ba; Long An: cac chua Đât Long An, Cô Sơn, Linh Nguyên Đưc Hoa, Rach Nui Cân Giuôc, Go Môc Hoa .v.v...). Bên canh cac pho tương nư thân Hindu con giư nguyên 4 tay tưa vao vong cuôn sa thach (Phươc Cô Tư) va cac tâm bia ký nguyên Phan ngư thơ vua Sri Nripaditya vao đâu thê ky VIII đăt bên chinh điên (Linh Sơn Tư) hoăc bia lam tâm đan lat cưa Lăng Thoai Ngoc Hâu, con co tương nư thân bui toc hinh non đôi vương miên cai sau đâu đeo 2 vong hat thơi “hâu Oc Eo” đa đươc biên hoa thanh nư thân Viêt Nam vơi măt quet sơn, vương miên thêp vang, thân hinh đê nguyên phu đây tơ lua va đô nư trang gia (Sơn Tô Tư) va ca tương thân Shiva đông đo găn lai 2 tay gây quet son thơ chung vơi đai tương Phât Tô Như Lai cung hơn 140 pho


36

tương Phât băng gô va đông, cac tương Ngoc Hoang, Thân Nông, Tiên Đê, Phât Thây Đoan Minh Huyên – sư phu cua “Bửu Sơn Kỳ Hương” thê ky XIX ơ Tây An Cô Tư sat canh Miêu Ba Chua Xư.

Thi du rõ nhât cua xu hương “Viêt hoa” co thê lây chinh toan bô quân thê danh riêng cho thơ “Thân Mâu” Nam Bô như Miêu “Ba Chua Xư” (“Ba Xưa Xư” = Ba Me Xư Sơ) chăng han, đôi sanh vơi kiên truc đông loai lơn nhât Băc Bô thơ ¼ tư bât tư – Chua Liễu Hanh kiêu Phu Giây (Kim Thai, Vu Ban, Nam Đinh), Phu Tây Hô (Ha Nôi), Đên Song (Thanh Hoa), chung ta co thê tach loc rât nhiêu điêm khac biêt tư quy mô công trinh đên phôi tri điên thơ, diễn xương dân gian .v.v...

Miêu Ba Chua Xư (11°869 Vi tuyên Băc – 114°153 Kinh tuyên Đông) thoat ky thuy (1820-1825) đươc cât đơn gian tư tre la trên vung đât phia tây băc Nui Sam ơ bâc thêm dươi phia tây Tây An Cô Tư, tương Ba đăt quay lưng vê vach nui, chanh điên nhin xuông đông trung. Năm 1870 xây lai băng gach va hô ô dươc va tư 1972-1976 xây dưng đô sô theo thiêt kê cua Huynh Kim Mang va Nguyễn Ba Lăng quy hoach chư “Quốc” hinh khôi thap, mai tam câp ba tâng lâu lơp ngoi đai ông mau xanh biêc, goc cong vut, kiên truc chung mang phong cach trang tri va điêu khăc tông hoa nhiêu phong cach văn hoa Viêt, Khmer, Hoa, Champa, Ân Đô va tam giao… Bên canh nhưng hoa tiêt hoa văn dân da quen thuôc cua Nam Bô như cây, la, chim, thu…, nghê thuât cham gô trong chanh điên kha câu ky vơi cac motype tư linh, bat tiên, nhưng vi thân to khoe giang tay đơ đâu keo nôi tương .v.v… Chanh Điên thơ Tương Ba chinh giưa bên căp ban thơ “Tiên hiên khai khân” va “Hâu hiên khai cơ” (Hôi VHNT Châu Đôc, 2006; UBND An Giang, 2007).

Theo nha khao cô Phap L.Malleret (1959), trong miêu con lưu cac cô vât co điêu khăc như: 1 tương “Bà Chúa Xứ” (nguyên thuy cao 1,65m) đa đươc L.Malleret phac hoa, khao ta năm 1941 va giam đinh la pho tương nam thân đươc tao ơ tư thê ngôi nghi ngơi dang ngươi quý phai vẻ “đế vương” co thê thuôc vê thơi ky Oc Eo (tiên Angkor); 1 tương Linga băng đa sa thach xam hat min lơn, câu tao gôm 3 phân, co kẻ 1 con măt ơ đương chi phân rõ 3 phân đươc thơ ngay bên trai tương Ba Chua Xư (ban thơ “Cậu Quý”) (bên phai tương Ba thơ 1 tương thân gô nho – ban thơ “Cô”); 2 bê Yoni băng đa trâm tich hat min mau xanh đen va băng sa thach min; 3 đa kiên truc băng sa thach vơi 1 thanh đa dai bi gây 2 đâu va 2 tiêu ban gân giông như bia đa; 1 ban nghiên Pesani băng sa thach đo, bi vơ mât 1 đâu, dai 32cm (theo L.Malleret hiên con bao tôn trong ngôi chua nho bên canh Miêu Ba Chua Xư) – nhưng di tich thuôc vê truyên thông văn hoa Oc Eo – “hậu” Oc Eo phô câp ơ xư nay (H7-8).

Điêu đang quan tâm hơn ơ miêu Ba Chua Xư vơi Lễ hôi Via Ba hinh thanh như môt sinh hoat tôn giao – tin ngương lơn nhât ơ miên Nam rât đăc săc xư nay. Đai lễ Via Ba khơi sư tư lễ “Mộc duc” (Tắm Bà) vao 0h đêm 23/4) va lễ “Thỉnh Sắc” (4 bai vi cua Thoai Ngoc Hâu, 2 ba chanh phâm Châu Thi Vinh Tê va nhi phâm Trương Thi Miêt, cung bai vi Hôi đông) tư Lăng Thoai Ngoc Hâu vê Miêu Ba Chua Xư (chiêu 24/4). Chinh lễ băt đâu tư lễ Tuc Yêt (đêm 25/4), sau la cac lễ Xây Châu, Đai Bô, vơi lễ dâng Ba chinh la heo quay va bai văn tê thinh rât nhiêu thanh thân tư phương (Chua Ngung Man Nương, Thach Tru Cô Nương, Năc Ta A Răc, Thiên Hâu Thanh Mâu, Thât Vi Thanh Mâu, Tư Vi Thanh Nương, ca Không Tư, Nhi Vi Công Tư .v.v…) vê ngư ban thơi hôi đông


37

đê “đông lai phối hưởng”. Chiêu 26/4 băt đâu lễ hôi Săc – đưa cac bai vi đa “Thỉnh” tư Miêu Ba Chua Xư trơ vê Lăng Thoai Ngoc Hâu, kêt thuc “Lễ hôi câp Quôc gia” (tư 2001) – lễ hôi tin ngương dân gian lơn bâc nhât ơ đông băng sông Cưu Long xưa nay va, cung vơi “Hôi Chua Hương” thang Hai lich Trăng phia Băc, la lễ hôi lơn nhât nươc, thu hut vai triêu lươt khach hanh hương ca đao lân đơi.

Đai lễ Via Ba la đai lễ điên hinh trên nên tin ngương “Thờ Mẫu – Thần Nữ” cô truyên cua ngươi Viêt ơ Nam Bô thâm đâm chât giao hoa nhiêu tin ngương dân tôc anh em khac – tiêu biêu bâc nhât cho “Nhưng Ba Me Xư sơ” la “Chua Xư” co măt ơ ngay nhiêu di tich thuôc Phưc hê văn hoa Oc Eo thơi Cô sư như: Đa Nôi – Thoai Sơn (An Giang), Nên Chua (Kiên Giang), Go Thap Mươi (Đông Thap) .v.v. Cac huyên thoai ban đia phu quanh vê pho tương thoat ky thuy phat hiên trên đinh nui Sam (con bê “Yoni” đa trâm tich xanh đen 160cm, lô vuông canh 34cm), nhơ “Via Ba Chua Xư Châu Đôc” bay cho 9 cô gai đông trinh khiêng xuông, dưng miêu chon ngay xuông giông lam mua thang Tư lam lễ “Via Ba” mong phu hô bôi thu va ca yên lanh xư biên cương thơi “Quan bao hô Thoai Ngoc Hâu” mơ đương, đao kênh, lâp âp. Miêu Ba xây cât khang trang hơn nhơ chanh thât phu nhân Châu Thi Tê “ta ơn”.

“Ba Chua Xư la vi thân co quyên thê lơn ơ khu vưc đo, xư đo”, “Ba Chua Xư, dang đao Lao dân gian, thu hut ba tanh nhiêu nhât Nam Bô. Cât bên Chua Tây An (do Tông đôc An Ha Doan Uân (1795-1850) cho xây 1847 ham ý đuôi giăc xâm lân trân yên bơ cõi phia tây), nhưng trong “Đai Nam nhât thống chí” không ghi tên, phai chăng đơi Tư Đưc va khi Phap đên hôi cuôi thê ky XIX, Miễu hay con khiêm tôn…” “Đây la dang tu tiên, môt dang như Tây Vương Mâu, Cưu Thiên Huyên Nư, hoăc Liễu Hanh Công chua… nên viêc thơ phương, cung vai đê “tư nhiên”, khach co thê ăn măc loe loet, trai gai đua giơn, cung rươu thit… Vi tri Miễu Ba bên Nui Sam hôi đu: sông rông, đôi nui trâp trung, ngươi hanh hương cam thây đươc thoa man vê tâm thân, hoa minh vao “sơn ha xa tăc”, “khi thiêng sông nui” (Sơn Nam, 1985, 1987, 1992).

Do anh hương Phât giao, Lao giao cung vơi cac tin ngương đông bong cua dân gian ma cac vi thân đươc thơ chu yêu la nư, như: Thanh mâu Liễu Hanh, Thương Ngan, Ba Chua Tiên, Ba Chua Ngoc, Ba Chua Đông, Ba Cô Hy, Ba Thuy, Ba Hoa... Va Ba Chua Xư trơ thanh môt dang như Tiên Nư Đao Cao Đai “Khiêt Cưu Nương”, "Phât Ba Quan Âm" (đôi vơi ngươi Viêt), "Ba Ma Hâu" hay "Thiên Hâu Nương Nương" (đôi vơi ngươi Hoa). Ba đươc tin tương đên đô co rât nhiêu huyên thoai vê "quyên lưc linh thiêng" cua Ba trong viêc "ban phuc, giang hoa" cho con ngươi, hinh thanh cac tuc “xin xăm – vay tiên – thinh bua Ba”, đê đươc Ba ban phuc: “Câu tât ưng, thi tât linh, mông trung chi thi. Xiêm kha kinh, Thanh kha mô, ý ngoai nan lương” (求必應試必霛夢中指示 , 暹可驚清可慕意外難量 ) (dich nghia căp liễn chanh điên: Câu thi đươc, ban thi linh, bao trong giâc mông. Ngươi Xiêm phai sơ, ngươi Thanh phai nê, ý tư khôn lương) (UBND An Giang, 2007; [5; 13]).

Cac huyên thoai kiêu nay cung phu kin nhiêu di san Nam Bô tiêu biêu khac. Vi như, ơ vung “đia – linh kiêt” Tây Ninh – nơi co ngon nui đa hoa cương nhuôm đây huyên thoai Môt (cao đô 986m/mưc nươc biên) “có đồ xưa bằng vàng ngọc, người ta thường đào được” (Trinh Hoai Đưc,


38

1972) va Đên “Ba Đen” (La Dame Noire), điêm thương niên ma kiêu dân Ân Đô tư Sai Gon – Tp. Hô Chi Minh đên hanh hương tôn sung nư thân Kali tư hang thê ky nay (Malleret, 1963). Song Đên con tên “Linh Sơn Thanh Mâu” truyên thuyêt Viêt vê nang Lý Thi Thiên Hương (Cô Đen Trang Bang) tưng quyên sinh rôi hiên linh ban phươc dân lanh, thiên tin mươi phương. Co chuyên kê vê môi tinh Cô Đen thu tiêt vơi chang Lê Sy Triêt (linh Tây Sơn cua Nguyễn Huê trong môt di ban, lai la quân Võ Tanh pho Gia Long trong di ban khac), Cô Đen đươc chinh Thương quôc công Lê Văn Duyêt thay vua phong chưc vi “Linh Sơn Thanh Mâu” [3-4; 8; 12; 16; 18-19; 22] (H9-10).

Ngươi ta con nhăc sư tich nui Ba Đen (Huynh Minh, 1972) đê gan cho vi Vua triêu Nguyễn duy nhât “tương tương ra truyên thuyêt đê thu phuc nhưng thu linh va nhân dân ngươi cac nhom săc tôc”, vê “môt niêm tin phô biên trơ thanh huyên thoai vê môt hôn ma cua ngươi con gai thinh thoang hiên lên trong giâc mơ cua Nguyễn Phuc Anh đê giup ông đanh lai quân Tây Sơn” (Choi Byung Wood, 2011: 64).

Cac “Ba Me Xư sơ” đươc thơ moi vung đât mơi dâu không con “Tam toa, Tư phu” nơi nguyên quan, vân con nhưng Cưu Thiên Huyên Nư, Đia Phu, Thuy Phu trong hinh hai cac Ba Chua Xư, Chua Hon, Chua Đông, Chua Ngoc, Ngu Hanh Nương Nương, Ba Thuy, Ba Hoa, co ca Ba Me Lua ban nguôn sông con ngươi va ca Phât Ba Thiên Hâu cưu khô cưu nan cho kẻ phai tha hương trên đai dương (Via Ba 23/3 ơ ngươi Hoa) .v.v…, ma “Ơ Nam Bô, nha nao cung co miêu thơ Ba Chua Xư, đăt ơ goc nha hoăc goc vươn. Trong rưng U Minh, ngươi dân đôn cui, lây mât ong cung thơ Ba Chua Xư, đê câu mong đươc manh khoe, tranh đươc sôt ret, tranh rui ro trong nghê nghiêp” va tuc nay con hiên thi trong cac đinh thơ “Thân” Nam Bô xưa nhât, biên cai lôi bai tri “tiên Phât – hâu Mâu” truyên thông ma bay căp ban bên “Ta Nam” (thơ tương Quan Thanh Đê Quân) va “Hưu Nư” (thơ Kim Hoa Thanh Mâu va 12 ba Mu – Me Sanh Me Đô), cung căp ban thơ “Thiên Phu” canh “Đia Mâu” ơ tiên đinh. Vi như, phôi tri nguyên thuy ơ đinh Lý Nhơn (Quân 4, Tp. Hô Chi Minh) thơ “Thân Nam Hai Cư Tôc Ngoc Lân đa co công giư nươc giup dân rang rơ công đưc” (Săc phong năm Minh Mang thư 5 (7/1825), lai con mang danh: “Đinh Nam Tiên”, găn liên ca bai vi thơ “Thông suât Lễ Thanh hâu Thương đăng thân” lam ta liên tương đên buôi đâu di dân Viêt tư Quang Binh, Thuân Quang vao Gia Đinh va Nam Bô .v.v… (Pham Đưc Manh – Trân Hông Liên, 1997).

Đây cung la điêm đăc thu cua tuc thơ “Ba Me Xư sơ” ma tư xưa Trinh Hoai Đưc (1820) tưng ghi nhân: “Dân chúng theo Đao Phật hoặc theo thần thánh, phần lớn các vị thần này đều là nữ giới như Bà Chúa Ngọc, Bà Chúa Dong, Bà Hoa Tin, Bà Thủy Long, Cô Hồng, Cô Hanh… Người ta thờ Táo Quân biểu hiện dưới hình thức ba vị: Vị nữ ở giữa và 2 vị nam 2 bên”; cho đên nay, Philip Taylor (2004) – khi đôi sanh vơi 75 nư thân khac đươc tôn thơ ơ Viêt Nam đa cho răng: “ Việc thờ các nữ thần ở miền Nam hơn các nơi khác trên đât nước” ma ơ đo, du vân co "những dâu hiệu ro rệt của sư trường tồn của truyền thống và bản sắc văn hóa của đât nước. Bà Chúa Xứ vưa là một vị thần được địa phương hóa cao độ, và đồng thời là trung tâm của việc thờ phung vượt ra khoi pham vi địa phương, và thậm chí quốc gia”.


39

Nhiêu luân điêm cua GS Đai hoc Quôc gia Uc Philip Tylor con cân thao luân, vi như cac anh hương đên “hành vi tôn giáo” kiêu nay tư cac nhom tôc ngươi phi Viêt, đăc biêt Hoa, Champa va Khmer mơi hoa nhâp vao đê chê Nguyễn tư thê ky XV-XIX va quan trong hơn con la nhưng “thay đôi kinh tế xã hội” vơi quan hê thi trương phat triên cao ơ “khu vưc thương mai năng động nhât nước” va cac nư thân "là biểu tượng cho những quan hệ thị trường" bơi vi, theo P. Taylor, sư thơ phung ho "dưa trên quan hệ giao dịch (transaction-based), và bao hàm những mối quan hệ thân mật với một vị thần, mà quan hệ ây chịu ảnh hưởng của sư qua lai và những kết quả mang tính chât thương lượng với nhau". Nhưng môi quan hê ây đăc biêt hâp dân đôi vơi cac phu nư thanh thi, nhưng ngươi đa ơ tuyên đâu trong công cuôc biên đôi kinh tê ơ miên Nam (Philip Taylor, 2004; [17]).

Ca nhân tôi, chuyên khao vê mô Quý tôc ơ Viêt Nam, co thê đông ý ngay vơi ông ơ luân thuyêt răng: sư phô biên tuc thơ Mâu xư nay thơi Trung & Cân đai liên quan hưu cơ đên chinh vi thê cua “Ngươi Phu nư” trong gia đinh va xa hôi Nam Bô “Tư thuở mang gươm đi mở nước” – điêu khu biêt vơi chinh vi thê “Ngươi Phu nư” trong xa hôi Băc Bô va Trung Bô luc đương thơi.

Cac nguôn liêu cô mô Quý tôc Viêt Nam dễ dang đưa tôi đên cac nhân thưc răng: Vơi hơn 500 mô hơp chât hiên biêt khăp Băc, Trung, Nam, co thê khăng đinh loai hinh di tich mô hơp chât la “đăc san” cua truyên thông mai tang Viêt danh cho tâng lơp trên cua xa hôi đương thơi dan trai tư thơi Lê đên thơi Nguyễn trong khung niên đai tư thê ky XV đên đâu thê ky XIX. Truyên thông nay khơi phat tư vung trung du va đông băng Băc Bô va Băc Trung Bô, lan truyên vao miên Nam Trung Bô ngay thơi Chua Nguyễn xac lâp Đang Trong va ca miên Đông va miên Tây Nam Bô tư thê ky XVIII va phô câp tư thơi Chua Nguyễn Phuc Anh đăng cơ trong thê ky XIX.

Trong thông kê chung cua tôi (2014), sô lương mô hơp chât lơn nhât đât nươc chinh la vung Nam Bô (vơi 317 di tich = 54,6%) va Nam Trung Bô (203 di tich = 34,8%); trong khi vung khơi phat dang mai tang đăc thu nay – Băc Bô va Băc Trung Bô chi co 62 di tich (10,6%). Trong 195 di tôn mô hơp chât Nam Bô, kiêu thưc phôi tri mô song tang chiêm sô lương đang kê (53 di tich) danh tôn vinh nhưng bâc “Tiên hiên” (前賢) tưng day công “Khai cơ” (賢開) mơ cõi “Đât rưng Phương Nam”), vơi đa phân mô đưc ông “danh gia vong tôc” quyên uy bâc nhât xư nay (Tông trân Lê Văn Duyêt; Công hâu Võ Di Nguy; Đai hoc si Trinh Hoai Đưc; Thoai Ngoc Hâu; Điêu bat Thông chê Nguyễn Văn Tôn .v.v…) năm kê bên chanh thât phu nhân chinh la thông điêp tôn vinh “Hiên Ty” (顯妣) = “Me đa khuât” ngang băng vơi “Hiên khao” (顯考) = “Cha đa khuât” trong tinh cam Viêt truyên thông “Uông nươc nhơ nguôn” va đao lý Viêt “Thơ cung Tô Tiên” nhưng mang săc thai cua riêng Nam Bô – điêm không hê co trong mô hơp chât Đang Ngoai vơi tuyêt đai đa sô kiên thiêt cho đơn tang (53 di tich = 96,4%), nơi mô đưc ông tach biêt hăn vơi cac phu nhân.

Sư tôn vinh ca nhân tai đưc “pho Chua” va “Hô ti cưu dân” trong lich sư mơ nươc va rao dâu phên chăn “Đai Nam nhât thông” thơi Chua va Vua Nguyễn ơ tân cung đât nươc ca nam lân nư chinh la đăc trưng nôi trôi cua nhân cach Nam Bô đương thơi – đăc trưng lân at tât ca đăc điêm tiêu tiêt “pha cach” va “bât tuân luât lê triêu đinh” ghi nhân chinh trong lăng tâm hơp chât xư nay, ngay


40

tư danh xưng (như tôi triêu đinh quy cho chinh quan Tông trân Gia Đinh Thanh dam goi mô me băng “Lăng” (陵) – danh tư chi đươc phep dung cho “ngôi nha vinh cưu” cua Vua va Hoang hâu (nhưng dân Nam Bô đương thơi va hâu thê vân dam goi chinh mô ông va phu nhân la “Lăng Ông Ba Chiêu”); đên quy mô cưc lơn, tuy tang xa hoa đêu “vươt chuân” trong Hôi Điên .v.v… – cung la cac “ngoai lê” pham thương không dễ thây trong lich sư quân chu Phong kiên Viêt Nam ơ ca hai thê ky XVIII-XIX.

Ngay ca thơi Vua Minh Mang nôi ngôi va dân muôn “giai thê quyên lưc Gia Đinh”, vân con nhưng quyêt đinh Triêu đinh tôn vinh cac ky tich ơ xư nay. Vi như, khi hoan tât dong kênh nôi Long Xuyên vê Rach Gia, Thoai Ngoc Hâu đươc Gia Long cho lây tên minh đăt cho nui (Thoai Sơn) va kênh (Thoai Ha); con khi hoan tât dong kênh dai gâp 3 lân nôi sông Châu Đôc đên vinh Thai Lan, chinh vua Minh Mang cho lây tên chanh thât Châu Thi Tê đăt cho nui Sam (Vinh Tê Sơn) va kênh mơi (Vinh Tê Ha). Vua con cho ông khăc bia “VĨNH TẾ SƠN” đăt trên Nui Sam, chu tri lễ tê cô hôn dân binh chêt vi kênh ây (1828), lai cho khăc hinh kênh Vinh Tê vao Cao đinh (1835).

Sư tôn vinh Phu nư ơ Nam Bô qua la điêu chưa tưng thây trong bôi canh triêu đinh phong kiên ca ngan năm Nho giao va chinh ý niêm nay cung hiên thi trong thiêt kê mô phân song tang nôi trôi ơ xư nay ma văng bong ơ Đang Ngoai vơi nguyên tăc phô câp “Ta Nam Hưu Nư” vơi kiên truc dương phân va ca âm phân đa phân như nhau (cac mô ba: chanh thât Lâm gia, phu nhân Trinh Hưng Kim, Nguyễn thi Cung nhân Trân môn, Ngô Đai Nghiêp, Hô Khôn Thưa, phu nhân Trân Đôn Nha, Trân Thi Hiêu, Thai Trương Thu, Huynh phu nhân, Chanh tư phâm Cung nhân Lương trinh thuc, ba Lê Thi Mươi - phu nhân Công hâu Võ Di Nguy, ba Đô thi Phân – phu nhân Tông đôc Lê Văn Duyêt (H11) ơ Sai Gon – Gia Đinh; Ba ho Lê chanh thât phu nhân Trinh Hoai Đưc (H12); ba ho Trương Cung nhân Lanh công Đoan Lương; Đoan cung Hoang phu nhân; ba vơ quan Đô Tô Han ơ Biên Hoa; ba Ba hô Ha Quang Quơi ơ Binh Dương; Hiên thuc Phu nhân Thông Chê Nguyễn Văn Tôn ơ Tra Ôn, ba Trương Thi Gương phu nhân Thanh hoang “Tiên hiên” Lưu Đưc Loan ơ Tam Binh – Vinh Long, chanh thât Châu Thi Tê va thư thât Trương Thi Miêt cua Thoai Ngoc Hâu ơ Nui Sam (H13); cac phu nhân Mac Tư Khâm, Cai hơp Trương Huê Đưc, Chiêu vu Thương Tương quân Nguyễn Trưc, Trân Khăc Hoang ơ Ha Tiên .v.v…), thâm chi co bia mô con khăc chung ca tên ông lân ba, ca chanh lân thư thât (như bia mô Mac Ba Binh va vơ, Cai đôi Vu Thê Danh cung 2 vơ ơ Binh San …).

Chinh vai tro Phu nư can trương xư nay tưng hiên thi ơ nhiêu bô Sư Nguyễn, điên hinh la ba phu nhân cua “Binh Tây Đai nguyên soai Trương Công Đinh” – “môt liêt nư bôn lân vươn cao trong sô phân” (Cao Văn Sau, 2005); hoăc phu nhân tri huyên Tra Vang Bui Hưu Nghia la Nguyễn Thi Tôn, đa qua giang ghe bâu, vươt song gio ra Huê va theo lơi khuyên cua Thương thư Bô Lai Phan Thanh Gian, ba đên Tam phap ty “kich cô đăng văn” (đánh trống, đội đơn) kêu oan cho chông; đươc vua Tư Đưc tha tôi chêt cho chông; con ba đươc chinh Hoang Thai hâu Tư Du ban cho tâm biên cham 4 chư vang “Tiết phu khả gia”. Hiên phu lâm bênh mât ơ Biên Hoa khi Bui Hưu Nghia đang chôn biên thuy, ông tê vơ băng căp đôi chư Han: “Ngã bần, khanh năng trợ; ngã oan khanh năng minh, triều dã giai xưng khanh thị phu. Khanh bệnh, ngã bât dược; khanh tử ngã bât táng, giang sơn


41

ưng tiếu ngã phi phu” (Dich nghia: “Ta nghèo, mình hay giúp đỡ; ta tội, mình biết kêu oan, trong triều ngoài quận đều khen mình mới thật là vợ. Mình bịnh, ta không thuốc thang; mình chết, ta không chôn cât; non sông cười ta chẳng xứng gọi là chồng”).

Sư nôi trôi cac quy hoach khuôn viên danh riêng cho tưng căp vơ chông (thông thương la Ngươi Chông năm kê bên Chanh thât) – mô thư thât cung trang trong không kem minh đinh rõ rang tinh cach đăc thu Nam Bô trong ưng xư pha bo cac rao can Nho giao ơ xư nay, giam thiêu không it tư tương “Trong Nam khinh Nư”. Va đây cung chinh la điêm khac biêt rât rõ rang vi thê Phu nư du quyên quý ơ Đang ngoai đơn chiêc sang “Thê giơi bên kia” ma nha khao cô tưng xac thưc ơ khu “Hai vơ Vua” Thai Phu (Vinh Phuc), “Ba Chua Pham Gia” ơ Gia Khanh (Hai Dương), Hoang hâu Dương Thi Bi vơ Vua Lê Thanh Tông ơ Nhân Gia (Hai Phong); chanh thât Thương tương quân Nguyễn Thi Tiêm ơ Lai Xa (Nam Đinh); Ba Phi dong ho Trinh ơ Dân Lưc (Nông Công); Ba Nguyễn Thi Ngoc Tu, con gai Nguyễn Hoang, chau gai Triêu tô Nguyễn Kim, vơ Trinh Trang ơ Ha Long (Thanh Hoa) .v.v… Thâm chi, cac nha khao cô hoc con phat hiên mô cua Thiêu Bao Ưng Quân Công Đăng Đinh Tương (mât năm 1735 chôn riêng ơ Vinh Lư) nhưng chanh thât Bui Thi Khang (mât 1714) chôn ơ Thương Lâm – My Đưc (Ha Nôi) con thư thât Pham Thi Nguyên Chân lai chôn ơ Vân Cat – Kim Thai (Nam Đinh) (Đô Văn Ninh, 1970, 1971).

Bên canh sư hiên diên cua ‘bên hưu” trong quy hoach lăng tâm song tang, cac mô Nư quý tôc Nam Bô đơn tang cung co không it điêm khac la va “pha cach”, co đu khuôn viên vơi uynh thanh, nư tương, binh phong tiên – hâu, tru biêu, nha mô va nha bia đô sô kiên tao tư hang trăm tân hơp chât, co lươc đai vang, vong vang va hoa tai vang (Mô Ba chanh thât Tham tri Bô Hô Võ Thuc Nhân trong khuôn viên Viên Pasteur, Quân 3; Mô Ba Trân Thi Hiêu ơ Xom Cai, Quân 5 .v.v…). Co mô – như mô Ba ơ Câu Xeo (Long Thanh – Đông Nai), nâm mô không be nho như cac mui luyên “mu rùa” (hay “nửa trứng úp”) ma lai bê thê đô sô như hinh “voi phuc” cua cac ngôi mô quý ông Nam Bô, vơi đu biêu tương cao quý “Rồng – thái dương & Phung – Thái âm”, Lân – nghê ưng vơi qui (Thiêu dương) tương trưng vu tru; thâm chi bia mô ba con đươc khăc chư “Hoang” (皇) la phat hiên duy nhât ơ Viêt Nam (H14) va chi thây chư “Hoang” in trên gach xây ông nôi va cha cua Đưc Quôc Công Pham Đăng Hưng (1764-1825) - thân sinh Tư Du Thai hâu va la ông ngoai vua Tư Đưc trong lăng Hoang Gia Go Công-Tiên Giang.

Vơi nhiêu đô tuy tang quý chôn theo như tiên vang, thoi bac, tiên đông thơi Tây Sơn Nguyễn Nhac, tiên Trung Hoa, tiên vang bac Bô Đao Nha – Tây Ban Nha, tiên kê ngân (Pham Hưu Công – Ngô Quang Lang, 2013), trang sưc ngoc nga, hoa tai vang nam đa quý, vong tay vang đăc, lươc đôi môi đai vang, khanh phung bac, co ca “đô ngư dung” (ông va xoay trâu cau bac ma vang) xac thưc thân phân Nư quý tôc cao sang Nam Bô, dươi danh xưng vơ quan Triêu Nguyễn (“Cung Nhân”, “Nhu Nhân”, “Thiên Nhân”, “Thuc Nhân”, “Nghi Nhân” …) va cac danh hiêu đươc vua ban tăng vi “Đoan chinh”, “Đoan cung”, “Trinh thuân”, “Trinh liêt”, “Trinh thuc”, “Toan thuc”, “Y Đưc” (H15-17); rât tương đông vơi hiên tương “cung vang” cho cac “Ba me Xư sơ” như “Ba Chua Xư” ơ Nui Sam, “Thiên vương Thanh Mâu” Ba Đen ơ Tây Ninh, đên Ba ơ Binh Dương .v.v… va cung la điêu không hê co ơ mô nư Đang Ngoai, kê ca cac hoang hâu, vơ chua, công chua “la ngoc canh vang”


42

thuơ bây giơ (Pham Đưc Manh, 2001, 2006, 2007; Pham Đưc Manh – Nguyễn Hông Ân, 2011; Pham Đưc Manh – Nguyễn Chiên Thăng, 2013).

Sư tôn vinh Phu Nư hiên thi trong lăng tâm va tuy tang phâm quý tôc Nam Bô vân con anh xa vê sau trong “Du ký viêt vê Nam Bô nưa đâu thê ky XX” vơi “hinh anh ngươi Phu nư Nam Bô co nhưng net khac biêt, toat lên môt ý chi thât manh liêt, dam dân thân đương đâu vơi thư thach”. Tư hinh mâu nư đai điên chu Phu An giau “Nhât” Soc Trăng trong tuc ngư, đên hinh anh “môt ba gia 59 tuôi, đa mao hiêm ra hon ơ môt minh, đa hai năm rôi, khai pha môt chô hoang vu trơ nên môt nơi sang sua, co vươn tươc, hoa qua. Môt minh ra ngoai biên khơi lăn ôc, môt minh vơi môt chiêc thuyên con, bơi tư hon nay qua hon no. Cho hay “hữu chí cánh thành” ma “có tin thì lâp biển cung không lâu” va “cógan trời cung thua người”; đên “Cô Tám ở Chợ Lớn”“khá khen đàn bà góa bua, mà chí khí chẳng kem chí trai; một tay mà gầy dưng gia sản kinh đinh, lớp lo gánh hát, lớp lập vườn, hèn chi tiếng tăm nôi dậy” va ca “Bà Tông đốc Chợ Lớn” co “đai công đai đức với bá tánh vô cùng” khi xin Nha nươc khai đăp đương quan lô vô đên chân nui Điên Ban. Do sông trong môi trương mơi sat canh cung nam giơi khai pha vung đât hoang vu vơi nhiêu quan niêm thoang mơ, it chiu sư rang buôc cua lễ giao phong kiên hơn so vơi ngươi phu nư Băc Bô va Trung Bô, ngươi phu nư Nam Bô vân giư phâm chât “phong nha ma lich thiêp”; lai “kheo vê nư hanh, nư công” lai co điêu kiên đê tư giai phong, tư khăng đinh tai năng va ban linh cua minh, va chinh vi le đo, ngươi phu nư Nam Bô luôn nhân đươc sư tôn trong cua công đông xa hôi va gia đinh. “Ho chinh la môt phân không thê thiêu cua lich sư khai pha va phat triên vung đât cưc Nam cua Tô Quôc” (Võ Thi Thanh Tung, 2013).

Chinh sư tôn vinh sưc lao đông sang tao ca nam lân nư cua bao thê hê ngươi “khai cương lâp đia” thuôc nhiêu dong ho Viêt va ca “Viêt gôc Hoa” (Châu, Cô, Đao, Đăng, Đô, Giang, Ha, Ha, Hô, Hông, Huynh, Khương, Lâm, Lê, Lưu, Lý, Mac, Ngô, Nguyễn, Pham, Phan, Quach, Ta, Thai, Tông, Trân, Trinh, Trương, Tư, Văn, Viên, Vu (Võ) .v.v…) va ca “Viêt gôc Khmer” (Thach Duông) đươc ban Quôc tinh “Nguyễn Văn Tôn”, thê hê nôi thê hê khai hoang vơ hoa, đao kênh mương, mơ đương xa, dưng lang lâp âp, xây dưng chơ bua, tiên canh, chua đinh .v.v… biên ca miên đât rưng Phương Nam “quanh hiu, hoang mac… không có vật gì thuộc về sư sống” (Alexandre de Rhodes, thê ky 16) va “toàn là những đám cây rưng hoang vu dầy co rậm, môi đám rưng có thể rộng hơn nghìn dặm” (Lê Quý Đôn, cuôi thê ky 18) thanh cac “Đông Phô”, “Đai Phô”, “Ha Tiên Trân” sâm uôt phôn vinh vang bong thơi Trung va Cân đai. Cung tư cac manh đât “Biên Hung” – Nam Bô ây đa san sinh ra “nhiêu ngươi trung dung, khi tiêt, trong nghia, khinh tai, giơi Phu nư cung vây” (Trinh Hoai Đưc, 1820); “Si phu ham đoc sach… nông dân siêng năng, ngươi đu bôn phương” (Đai Nam nhât thông chi); “Dam lam ăn lơn” (Lê Quý Đôn); “Long nhân đao co thưa” (Christophe Bori); “Hiêu khach hơn bât ky nơi nao khac ơ Châu A” (Finlayson) .v.v… HAO KHI NAM BÔ va tinh trôi cua “hanh vi tôn giao” trong “tinh nư” cung la nhưng minh chưng môt thơi cua “Những người Việt xưa rời quê hương phương Bắc đi mở nước tao nên những nếp sống văn hóa mang tính hòa hợp văn hóa, giống xưa mà cung khác xưa” (Pham Huy Thông, 1985).


43

TAI LIỆU THAM KHAO

1. Abramova, Z.A. 1967:“Palaeolithic Art in the USSR”, Arctic Anthropology, 4(2): 1-179.2. Bahn, P.G. ed. 1995: 100 great Archaeological Discoveries. New Yrok: Barnes & Noble

Books.3. Bahn, P.G. – Vertut, J. 1988:Images of the Ice Age. Leisester: Windward/New York: Facts on

File.4. Bhattacharya, D.K. 1977:Palaeolithic Europe: A Summary of Some Important Finds with

Special Reflerence to Central Europe. Atlantic Highlands: Humanities Press.5. Cao Văn Sau 2005:“Vơ Trương Đinh, môt liêt nư bôn lân vươn cao trong sô phân”, Nam Bộ

xưa và nay, Nxb. TP.HCM: tr.173 - 176.6. Choi Byung Wood 2011:Vùng đât Nam Bộ dưới triều Minh Mang, Nxb. Thê giơi, Ha Nôi.7. Đô Văn Ninh 1970:“Khai quât môt ngôi mô hơp chât ơ Vân Cat (Nam Ha)”, Khảo cô học, sô

5-6:144-151; 8. Đô Văn Ninh 1971:“Y kiên bô sung vê loai mô hơp chât”,Khảo cô học, sô 11-12:139-143.9. Hôi Văn hoc nghê thuât Châu Đôc 2006:Lịch sử Miếu bà Chúa Xứ Núi Sam, Châu Đôc-An

Giang.10. Huynh Minh 1972:Tây Ninh xưa và nay, Sai Gon. 11. Kim, B.M., ed. 1982: Megalithic Cultures in Asia, Monograph, N.2. Hayyang University

Press, Seoul.12. Kim, J.B. 1973:Distribution of the Oviparous myth (Japanese) – Han, 13.13. Klein, Richard G. 1973:Ice-Age Hunters of the Ukraine. Chcago: University of Chcago

Press.14. Kozlowski, Janusz K. 1992:L’Art de la Prehistoireen Europe Orientale. Paris: CNRS.15. Lê Quý Đôn 1997:Phủ Biên tap luc – Lê Quý Đôn toàn tập, tâp I, Nxb. KHXH, Ha Nôi.16. Malleret 1959-1963:L’Archeologie du delta du Mekong, Tome I-IV, Paris.17. Mellart, James 1967:Catal Huyuk. New York: McGraw-Hill.18. Ngô Đưc Thinh cb. 1996-1997:Đao Mẫu ở Việt Nam, 2 tâp, Nxb. Văn hoa Thông tin, Ha

Nôi.19. Nguyễn Đưc Toan 1994:“Quan hê Champa Viêt trong lich sư qua tin ngương dân gian”, Dân

tộc học, sô 4: 55.20. Nguyễn Hưu Thông, cb. 2000. Tín ngưỡng thờ Mẫu ở miền Trung, Nxb. Thuân Hoa.21. Perry, W.Y. 1927:The Chidren of the Sun, 2nd edition. London.22. Pham Đưc Manh 2001:“Mô hơp chât ơ Gia Đinh va Nam Bô xưa”, Nam Bộ Đât & Người,

tâp 1, NXB Trẻ Tp. Hô Chi Minh:158-187; 23. Pham Đưc Manh 2006:“Mô hơp chât trong khuôn viên Viên Pasteur (Quân 3, Tp.HCM)”,

Khảo cô học, sô 5:5 6-75.24. Pham Đưc Manh 2007:“Đên thơ va mô tang “Danh si xư Dưa” thơi cân đai”, Khảo cô học,

sô 2: 130-142.


44

25. Pham Đưc Manh 2011:“Tuc thơ “Ban đa” (Dolmen) thơi cô đai ơ Ha Nôi trong binh diên di san văn hoa Cư thach Viêt Nam va Thê giơi”, Tập san KHXH&NVTrương ĐHKHXH&NV-ĐHQG-HCM, sô 50: 14-22 &sô 51:15-19.

26. Pham Đưc Manh, Nguyễn Chiên Thăng 2013:“Bia chi – nguôn sư liêu quý cân gin giư ơ Lăng Ông Biên Hoa (Đông Nai)”, Tap chí Hán Nôm, sô 6 (121): 51-57.

27. Pham Đưc Manh, Nguyễn Hông Ân 2010:“Mô hơp chât Câu Xeo (Long Thanh – Đông Nai) – 2011. Mô hơp chât Câu Xeo (Long Thanh – Đông Nai)”, Khảo cô học, sô 6:44-62.

28. Pham Đưc Manh, Trân Hông Liên 1997:“Kêt qua khao sat sơ bô đinh Nam Tiên (Tp. Hô Chi Minh)”, Một số vân đề khảo cô học ở miền Nam Việt Nam – Nxb. KHXH, Ha Nôi:528-542.

29. Pham Huy Thông 1985:“Khao cô hoc ơ cac tinh phia Nam 10 năm sau ngay giai phong”, Khảo cô học, sô 3:1.

30. Pham Hưu Công, Ngô Quang Lang 2013:“Phat hiên di vât cua Thoai Ngoc Hâu va phu nhân tai Lăng Thoai Ngoc Hâu – Nui Sam (Châu Đôc, An Giang)”, Nam Bô đât & Ngươi tâp 9, Nxb. ĐHQG-HCM:328.

31. Soffer, Olga 1985:The Upper Palaeolithic of the Central Russian Plain. Orlando: Academic Press.

32. Sơn Nam 1985:Đồng bằng sông Cửu Long-net sinh hoat xưa. Nxb. Tp. Hô Chi Minh; 33. Sơn Nam 1987:Lịch sử An Giang. Nxb. Tông hơp An Giang; 34. Sơn Nam 1992:Đình miễu và lễ hội dân gian, Nxb. Tp. Hô Chi Minh.35. Taylor, Philip 2004:Goddess on the Rise: Pilgrimage and Popular Religion in Vietnam.36. Trinh Hoai Đưc 1820:Gia Định thành thông trí (ban dich Tu Trai Nguyễn Tao). Nha Văn

hoa, Phu Quôc vu khanh đăc trach xuât ban, Sai Gon: 1972.37. UBND tinh An Giang 2007:Địa chí An Giang, tâp 2, An Giang.38. UBKHXHVN 1971:Lịch sử Việt Nam, tâp I, Nxb. KHXH, Ha Nôi.39. Võ Thi Thanh Tung 2013:“Chân dung con ngươi trong Du ký viêt vê Nam Bô nưa đâu thê ky

XX”,Tập san KHXH&NV Trương ĐHKHXH&NV-ĐHQG-HCM, sô 60:97-105.40. http://btgcp.gov.vn/Plus.aspx/vi/News/38/0/241/0/3206/

Hoi_thao_quoc_te_khoa_hoc_Van_hoa_tho_Nu_than_Mau_o_Viet_Nam_va_Chau_A_Ban_sac_va_gia_tri_

41. http://btgcp.gov.vn/Plus.aspx/vi/News/38/0/244/0/3408/Tin_nguong_tho_Mau_o_mien_Trung_Viet_Nam

42. http://m.nguoiduatin.vn/cai-chet-day-bi-thuong-cua-nang-huong-ben-nui-ba-den-a122206.html

43. http://music.vietfun.com/trview.php?cat=11&ID=971 44. http://tamlinhviet.org/threads/truy%E1%BB%81n-thuy%E1%BA%BFt-v%C3%A0-huy

%E1%BB%81n-tho%E1%BA%Ali-v%E1%BB%81n-b%C3%A0-ch%C3%Baa-x%E1%BB%A9-ch%C3%A2u-%C4%90%E1%BB%91-angiang.1429/

45. http://truonggiang2k.blogspot.com/p/ao-tho-mau.html46. http://vi.wikipedia.org/wiki/Maria).http://truonggiang2k.blogspot.com/p/ao-tho-mau.html47. http://vi.wikipedia.org/wiki/N%C3%BAi_B%C3%A0_%C4%90en


45

48. http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C3%ADn_ng%C6%B0%E1%BB%A1ng_th%E1%BB%9D_M%E1%BA%ABu_Vi%E1%BB%87t_Nam

49. http://vi.wikipedia.org/wiki/T%C6%B0%E1%BB%A3ng_th%E1%BA%A7n_V%E1%BB%87_N%E1%BB%AF

50. http://vi.wikipedia.org/wiki/Th%E1%BB%83_lo%E1%BA%A1i:M%E1%BA%B9_Maria 51. http://m.aseantraveller.net/tin-tuc/510_le-hoi-nui-ba-den-tay-ninh.html52. http://vietngu.caodai.net/index.php/bibien-kho-a-dch-thut/479-truyn-thuyt-v-miu-ba-chua-x53. http://vov.vn/MEDIA/Tin-nguong-tho-mau-va-net-dep-kien-truc-Phu-Giay/307307.vov 54. http://www.baomoi.com/Phu-Tay-Ho-va-tin-nguong-tho-Mau-Lieu-Hanh/137/12693256.epi 55. http://www.baotangphunu.com/bo-suu-tap/bo-suu-tap-ve-tin-nguong-tho-ba56. http://www.bbc.co.uk/vietnamese/entertainment/story/2005/10/051021_goddessbook.shtml 57. https://www.facebook.com/dacsanquehuongtayninh/posts/606577502727999 58. https://www.google.com.vn/search?q=t%C3%ADn+ng%C6%B0%E1%BB%A1ng+th

%E1%BB%9D+b%C3%A0+ch%C3%BAa+x%E1%BB%A9&tbm=isch&tbo=u&source=univ&sa=X&ei=ZqglU6zUF4iTiQfpj4CIAg&ved=0CEYQsAQ&biw=1024&bih=629

59. http://www.hoalinhthoai.com/news/detail/news-2039/Tho-Mau-mot-dac-trung-van-hoa-Viet.html

60. http://www.vietnamplus.vn/tho-mau-mot-tin-nguong-dan-gian-thuan-viet/125363.vnp61. http://www.vietpoem.com/vn/vn_storyview.aspx?id=48efc683-0a15-4b63-a418-

2fe3fca17bef&catid=5 62. http://www.vntravellive.com/news/tintuc-1339.html 63. http://vi.wikipedia.org/wiki/Tho%E1%BA%Ali_Ng%E1%BB%8Dc_H%E1%BA%A7u


lạm bàn về niên biểu tục thờ mẫu & cá tính “nam bộ” trong di sản

Documents