latinka perovic srpski liberali

Latinka Perović

Srpski liberali 70-tih godina XX veka

Najveći broj autora koji se bavi raspadom jugoslovenske države još je pod snažnim neposrednim utiskom događaja koji je imao veoma brutalne forme. To je neizbežno, ali sa stanovišta istorijske nauke sve manje je produktivno.

Najdalja vremenska granica od koje polazi većina istraži-vanja je 1918. kao godina nastanka jugoslovenske države. Ali i to je samo usputno. Drugi svetski rat u kome se ova država raspala, odnosno njegov kraj kada je ona vaspos-tavljena na programu federalnog uređenja, koji je Komu-nističku partiju Jugoslavije (KPJ) doveo na vlast, najčešće je granica od koje polaze autori studija o drugome raspadu jugoslovenske države na kraju XX veka. U ovom slučaju, pak, težište je na poslednjoj deceniji, odnosno na samim ratovima.

U ovom izlaganju težište se stavlja: na pomeranje granica istraživanja u dalju prošlost – XIX vek kada se formiraju nacionalne ideologije jugoslovenskih naroda; na iskustvo prve Jugoslavije u koju su ušli narodi različitih državnih tradicija, vera i kultura; na svojstva druge Jugoslavije koja je rešenje nacionalnog pitanja našla u kulturno-administrativnoj federaciji sovjetskog tipa; na dvostrani smisao sukoba KPJ sa Staljinom 1948. godine: nacionalni komunizam i ferment raspadanja sovjetske formule; na KPJ kao jedini politički okvir za kristalizaciju raznih koncepcija razvoja države i društva; na pokušaj trećega puta koji je stanje u Jugoslaviji

Srpski liberali 70-tih godina XX veka 54

neposredno učinio podnošljivijim od stanja u drugima zem-ljama Istočne Evrope, ali je dugoročno sprečio nastanak alternative; te na pokušaj stvaranja alternative početkom 70-tih godina XX veka (maspok u Hrvatskoj i liberali u Srbiji) i obračun sa njom.

Analiza svih ovih, sigurno ne i jedinih činilaca pokazuje da je jugoslovenski okvir bio održiv na dva načina: privre-meno, kao diktatura, a dugoročno kao veoma elastičan konfederalni savez sa minimumom zajedničkih funkcija (spoljna politika, odbrana, monetarni sistem, tržište) čiju efikasnost je garantovala dobrovoljnost sporazuma.

Treći put koji je, za razliku od Mađarske, Poljske i Čeho-slovačke, sledila Jugoslavija stvorio je više privid alternative no stvarnu alternativu. Pokušaji koji su učinjeni početkom 70-tih godina XX veka doveli su do restaljinizacije u Jugo-slaviji. No, Ustav iz 1974. bio je relativizovan jačanjem Partije/Saveza komunista Jugoslavije (SKJ) i državnosoci-jalističkog modela.

***

Želim, pre svega, da se zahvalim na pozivu da pred svojim kolegama iz Hrvatske i Srbije govorim o događajima koji su prethodili ratovima u kojima je nestala jugoslovenska drža-va. Ali, molim vas, da mi dopustite neke prethodne napo-mene.

Pozvana sam kao učesnik u događajima. Ja sam, do sada, slične pozive odbijala. Uvek mi je naum padalo ono što je Jakov Ignjatović rekao o pisanju memoara i autobiografija: teško je u jednoj ličnosti biti i objekt i subjekt. Iluzorna su ona lična svedočenja koja su pisana sa pretenzijom da sa-

Latinka Perović 55

opšte istorijsku istinu. Svako lično svedočenje je delimično i njegov značaj postaje merljiv u kontekstu drugih istorijskih izvora. Ali, tek pišući o događajima, učesnik uspostavlja odnos prema njima, jer ih prvi put posmatra kao celinu. Vraćajući se događajima koji su uzeli i deo njegova života, on zapravo iz tih događaja izlazi: oni za njega postaju objekt posmatranja. Ovo lično iskustvo dugujem radu na knjizi Zatvaranje kruga – ishod rascepa 1971-1972. godine. Pisala sam je neposredno posle uklanjanja srpskih liberala iz političkog života u oktobru 1972. godine, a objavila dva-deset godina kasnije, 1991. u Sarajevu. Moja glavna na-mera je bila da fiksiram činjenice, a ne da ih interpretiram, iako sam bila svesna da je već u poštovanju redosleda činjenica sadržana njihova objektivizacija. Ipak, dakle, jedna interpretacija.

Naravno, različite interpretacije činjenica su legitimne i oče-kivane. Međutim, došlo je do falsifikovanja činjenica, pa i do svesnih nastojanja da se one izbrišu iz pamćenja. Ideo-logija, koja istinu uvek unapred zna, trijumfovala je nad naukom koja istinu uvek traži. To nije nova pojava u isto-riografiji, ali važno je da bude identifikovana u svakom novom pojavnom obliku. Što se tiče srpske istoriografije, ova pojava je konstatovana još u XIX veku, sa rađanjem kritičke istoriografije. Međutim, ona se ponavlja. Pored os-talog i zbog samouverenosti političkih i inteligentskih voluntarista koji, na ograničenom socijalnom prostoru, pokušavaju da uvek iznova započnu istoriju. Novi početak, novo doba... nastajali su posle svakog rata, svake bune i revolucije, posle svakog dinastičkog prevrata i promene oblika vladavine, posle promena društvenog poretka i političkog režima... To je bio glavni razlog da se vratim


kraju 60-tih i početku 70-tih godina XX veka. Ali, više ne kao učesnik u događajima nego kao njihov istraživač.

Više od dve godine radila sam na pripremi za štampu knjige javnih i internih istupanja Marka Nikezića iz vremena kada se on nalazio na vodećem mestu u Savezu komunista Srbije (SKS), od novembra 1968. do oktobra 1972. godine, i na pisanju svog obimnog uvoda u tu knjigu. Taj rad je za me-ne značio i proveru nekih opštih mesta u teorijama o smislu istorijske nauke i o metodu istoričara. Iako rezultati te pro-vere ne prevazilaze, možda, značaj jednoga ličnog istra-živačkog iskustva, ja, zbog specifičnosti svoga položaja, uzimam slobodu da ih pred vama izložim.

Prvo, situaciju u kojoj sam se našla osetila sam kao protivu-rečnu. Iznenadila me je brzina kojom događaji odlaze u prošlost. Za mnoge ličnosti, institucije, podele i sukobe, čiji sam savremenik ja bila, današnje generacije uopšte ne zna-ju. Ali, ni učesnik događaja, ako želi da bude egzaktan, ne može se osloniti samo na svoja sećanja i na svoje iskustvo. On je nužno upućen na pouzdanije izvore. Osim toga, eg-zaktnost podrazumeva vremensku distancu, odnosno kris-talizaciju procesa. U konkretnom slučaju, radilo se o kris-talizaciji dva procesa: kraju socijalističkog poretka i kraju jugoslovenske države.

Drugo, bez poznavanja glavnih istorijskih tendencija u mo-dernoj istoriji jugoslovenskih naroda nije moguće istorijski situirati ni pojedina razdoblja njihove novije istorije. Pre svega, jugoslovensko razdoblje, što znači, bezmalo, čitav XX vek. Još određenije, mislim da bez poznavanja istorije Srbije u XIX veku, naročito posle sticanja nezavisnosti, kada se i kristališe glavna kontroverza njene moderne istorije, nije moguće osvetliti ni razdoblje jugoslovenske države niti poluvekovnu dominaciju komunističke ideologije u njoj.

Latinka Perović 57

Imam, naravno, u vidu i genezu glavnih društvenih ideja: liberalne, socijalističke, radikalne, socijaldemokratske i ko-munističke. Sve se one javljaju u Zapadnoj Evropi, pre-rađuju u Rusiji i, tako prerađene, primenjuju u Srbiji, uz konstantnu protivrečnost između ekonomije i politike, slobode i demokratije, nacije i države, države i društva. Pojedini elementi svih ovih ideja amalgamišu se u ideologiji narodnjaštva koja je, i sa stanovišta socijalnog i sa stano-višta nacionalnog cilja, podjednako kolektivistička.

Treće, pristup u istraživanju, u velikoj meri, određuje rezul-tat istraživanja. Ako se, na primer, jugoslovenskoj državi i višedecenijskoj dominaciji komunističke ideologije pristupi, pod neposrednim utiskom njihova sloma, kao incidentima istorije, a ne kao fazama istorijskog procesa, onda je zak-ljučak neizbežno defektan. Ta metodološka greška istori-čara postaje, u krajnjoj konsekvenci, etička greška. Erik Hobsbaum, stoga, kaže:

Istorija nije sećanje predaka ili kolektivna tradicija. Ona je ono što su ljudi naučili od sveštenika, učitelja, pisaca istorijskih knjiga i kompilatora članaka iz novina i televizijskih programa. Za istori-čara je veoma značajno da se sete svoje odgovornosti, koja se sastoji u tome da, iznad svega, stoje po strani od strasti politike identiteta – čak i kada ih sami osećaju. Na kraju krajeva, i mi smo ljudska bića.

Problem, međutim, nastaje kada se ostajanje “po strani od strasti politike identiteta” uzima kao dokaz nepripadanja narodu – kao socijalnom i nacionalnom kolektivitetu – i za arbitrarni sud za izdaju. Moram da kažem da mene lično to nikada nije posebno uzbuđivalo. U tome sam videla samo refleks totalitarizma u samoodbrani. Držala sam se pozicije razuma. Uvek sam mislila da ko tu poziciju napusti, krene mimo ili protiv nje, ničemu dobrom ne može služiti.


Najzad, da li je moguće da učesnik u događajima postigne punu objektivnost u njihovu proučavanju? Mislim da nije, jer već i to što sebe isključuje iz događaja nije objektivno. Ipak, bez naknadnog proučavanja događaja u kojima sam učestvovala, ja se ne bih usudila da o njima govorim pred vama.

Dužna sam još da napomenem da se moja istraživanja odnose na Srbiju. I domaći i inostrani autori knjiga o ras-padu jugoslovenske države gube iz vida istorijske poseb-nosti naroda koji su je sačinjavali. Oni objašnjenje za ras-pad traže pretežno u samom ratu, a ne u odnosu prema ovim posebnostima. Od stvaranja jugoslovenske države postoje dve njene koncepcije. Jedna, koja je, u ime je-dinstva države, te posebnosti, kombinacijom integralističkih ideologija i prava jačeg, pokušavala da amalgamiše. I dru-ga, koja je te posebnosti uvažavala kao realnost koja se, ni neposredno niti dugoročno, ne da izmeniti. Prva je svoj iz-raz dobila u politici centralizovane, a druga u politici slo-žene države.

Središno mesto političke misli srpskog naroda u XIX i XX veku jeste njegovo sjedinjenje. Nijedna realno postojeća srpska država nije smela da odloži ostvarenje ovog zavet-nog cilja. Otuda se njenom razvitku u dubinu pretpostavlja teritorijalna ekspanzija. Drugim rečima, nacionalno sjedi-njenje neodvojivo je od rešenja socijalnog pitanja koje se zasniva na egalitarizmu kao homogenizirajućem činiocu naroda. Ali, i od ideje narodne države koja se narodnom samoupravom suprotstavlja institucionalizovanoj demokra-tiji. Snažna ideologija čiji je cilj bio da spreči kapitalizam i vladavinu prava bila je u Srbiji stvorena pola veka pre po-jave komunističke ideologije. Ona je rezultirala monistič-kom političkom kulturom; stranačkim životom sa strankom

Latinka Perović 59

hegemonom te malobrojnom i slabom opozicjiom u partij-skoj državi. Stoga tvrdnje da je komunizam u Srbiji uništio građansko društvo nisu rezultat egzaktnih proučavanja nego poželjna interpretacija činjenica ili rezultat puke impresije.

Uoči Drugoga svetskog rata Srbija je agrarna zemlja, sa viškom stanovništva na selu, koje ne može da apsorbuje slaba industrija u malim i nerazvijenim gradovima. Ti viško-vi su, kako je u svojoj studiji Osnove građanske diktature u Evropi između dva svetska rata pokazao Milorad Ekmečić, svuda ona velika rezerva nacionalističkih pokreta i baza lič-nih diktatura.

Uzgred, veoma je zanimljivo uporediti pisanje načelnih pro-tivnika komunizma uoči Drugoga svetskog rata i savre-menih antikomunista. Dok su ovi prvi, upravo zbog slabosti srpskog građanstva, njegove korumpiranosti i obuzetosti sobom, pobedu komunista smatrali izvesnom, ovi drugi tu pobedu tretiraju kao istorijski incident. Komunizam je, pak, došao u vidu sovjetske formule. Ali, ta formula je bila u genezi srpske levice. Za svoju ključnu ideju, ideju neponavljanja zapadnoevropskog puta, a to znači preskakanja kapitalizma i liberalizma, ona najviše du-guje ruskom socijalizmu.

Vladimir Gaćinović, jedan od ideologa nacionalne revo-lucionarne organizacije Mlada Bosna, čiji su pripadnici 28. juna 1914. u Sarajevu izvršili atentat na austrougarskog prestolonaslednika, u svom spisu Sarajevski atentat, koji je 1915. napisao za Lava Trockog, kaže:

Vi, Rusi, o nama znate malo, mnogo manje nego mi o vama. U tome nema ničeg čudnovatog. Vaša je zemlja velika, imate velike zadatke i vi ste u mnogom otišli daleko napred. Mi smo u smislu društvenog razvića izostali nekoliko desetina godina. I kad biste


se zagledali na stranice naše srpsko-hrvatske inteligencije, vi biste tamo našli mnoge crte vašeg sopstvenog pokreta, kakav je on bio u šezdesetim godinama prošlog stoleća. A mi poznajemo vašu idejnu istoriju i volimo je, mi je u mnogom na sebi stvaramo. Černiševskog, Hercena, Lavrova i Bakunjina mi ubrajamo u naše najbolje učitelje. Mi smo, ako hoćete, vaša idejna kolonija. A kolonija svagda zaostaje za metropolom.

To će se nastaviti. Preko komunista, sa boljševicima, sa Lenjinom i Staljinom. Preko novolevičara 1968. godine, sa Petrom Kropotkinom, teoretičarom anarhizma i revolucio-narnog terora. Tada su u Beogradu objavljeni njegovi Za-pisi jednoga revolucionara, sa beleškama o autoru i pogo-vorom iz pera tada mladog i darovitog, a trideset pet godina kasnije tragičnog Zorana Đinđića. Novolevičari su iz marksističke ortodoksije izlazili vraćajući se anarhizmu kao varijanti liberterskog socijalizma, a ne liberalizma.

Sukob jugoslovenskih komunista sa Staljinom 1948. godine bio je bez presedana u međunarodnom komunističkom pokretu. Ali, on je imao više nivoa. Na spoljnjem planu, to je bila odbrana nezavisnosti male zemlje od velikodržavnih pretenzija Sovjetskog Saveza. Na ideološkom planu, to je odbrana prava na nacionalni komunizam, ali uz zadržavanje suštine sovjetske formule: monopola Komunističke partije (KP). Ovo je uticalo i na sve ostale nivoe sukoba 1948. godine. Pre svega na ekonomski nivo, na kome se najviše manifestovala izvesna dvojnost.

Postavljalo se, u tom sklopu, pitanje: kako primeniti svetska dostignuća nauke i tehnike, a odoleti institucijama i duhu kapitalizma i liberalizma? Ovo pitanje nije bilo novo za srpsku društvenu i političku misao. Naprotiv, ono se kons-tantno javlja u modernoj istoriji Srbije – i neodvojivo je od primarnog cilja: sjedinjenja srpskog naroda. Lipson, stoga, s pravom kaže:

Latinka Perović 61

Sva društva u svim epohama imaju kontradiktorne tendencije: da se ne promene i da napreduju.

Ciklični porazi reformi u Srbiji pokazuju, međutim, da se ni ta kontradikcija ne održava: da bi se izbegla promena, žrtvuje se napredak.

To se odnosi i na reformu privrede u Jugoslaviji 1965. go-dine. Tržišna privreda, koja podrazumeva slobodno kretanje kapitala, roba i ljudi te novac kao regulatora odnosa, nije spojiva sa političkim monopolom. Partijska država je in-kompatibilna sa vladavinom prava. Dovođenje, pak, u pita-nje političkog monopola je povezano sa karakterom vlasti. To je granica ekonomskih promena u partijskoj državi.

A manevarskog prostora za političku alternativu nije bilo. Sve se događalo unutar Partije: u njoj su bili i zagovornici i protivnici reformi. U tom sklopu mora se posmatrati i Četvrti plenum Centralnog komiteta (CK) SKJ 1968. go-dine, na kome je iz najvišeg partijskog rukovodstva u Jugoslaviji uklonjen Aleksandar Ranković. Uz Edvarda Kardelja i Milovana Đilasa, on je bio najbliži Titov saradnik u ratu te u uspostavljanju i održanju vlasti posle rata. Dva-deset godina nalazio se, istovremeno, na položaju organi-zacionog sekretara Partije i šefa Državne bezbednosti. Osim toga, Srbin na najvišem mestu u partijskoj i državnoj hijerarhiji, aktuelni potpredsednik Socijalističke Federativne Republike Jugoslavije. Uklanjanje takve ličnosti bilo je ravno aktiviranju kapisle sa trojakim posledicama.

Za većinski deo Partije, koji nikad nije dovodio u pitanje suštinu sovjetske formule, uklanjanje A. Rankovića značilo je uklanjanje glavnog zagovornika monolitnog jedinstva Partije, kao kohezionog činioca jedinstva države i garanta socijalizma.


Za Državnu bezbednost, koja je uz Armiju bila glavna poluga režima, to je značilo udarac u središte sistema, ali i početak njene degradacije. U njenom domenu je bila borba protiv kontrarevolucije i klasnog neprijatelja, ali i unutraš-njeg neprijatelja: informbirovaca, đilasovaca, kritičke inteli-gencije... Sada je njen prvi čovek (a sa njim i cela služba) bio izložen kritici što je službu stavio iznad društva i optužen ne samo za deformacije u njoj nego, čak, i za zaveru protiv Tita.

Četvrti plenum je, prvi put posle Drugoga svetskog rata, u srpskom narodu izazivao širu zabrinutost za Jugoslaviju. Održavana Titovom politikom čvrste ruke, njoj će, smatralo se, takva politika biti potrebna tek posle Tita. A. Ranković je pominjan kao naslednik i njegovo je uklanjanje za Srbe značilo da su na poprištu borbe za nasleđe ostali bez svog najjačeg takmaca. To je za Srbe bila gorka pilula koju, čak ni obloženu aferom o prisluškivanju Tita, nisu mogli progu-tati. Ona im je jednostavno zastala u grlu. U tom smislu indikativno je pismo Dobrice Ćosića Titu uoči Četvrtoga plenuma, koje je sada objavljeno u njegovim Piščevim zapisima. Ali, na drugi način, i odlaganje sednice CK SKS zbog nesigurnosti u njegovu reakciju na Četvrti plenum.

Samo godinu dana posle Četvrtoga plenuma, na izborima u Srbiji 1967. godine, koje Partija prvi put nije kontrolisala, u većem broju izbornih jedinica za narodne poslanike, na listama sa više kandidata, izabrani su penzionisani srpski generali. To je bilo upozorenje da u budućem odmeravanju snaga Srbija računa na vojsku.

Sledeće, 1968. godine, na sednici CK SKS, dva člana ovog najvišeg partijskog organa u Srbiji, D. Ćosić i profesor Jovan Marjanović, zatražili su preispitivanje vladajuće na-cionalne politike i faktički postavili srpsko pitanje u Jugo-

Latinka Perović 63

slaviji. To je bilo legitimno, ali je zahtevalo raspravu i izvan CK. Do nje, međutim, nije došlo zbog tabuiziranosti nacio-nalnog pitanja, koja je bila posledica uvek prisutnog straha od demonstracije stvarnih raspoloženja u Srbiji, reakcije drugih u Jugoslaviji i opasnosti da se nad svim tim izgubi kontrola. Ali, i druge okolnosti su doprinele potiskivanju ovog kardinalnog pitanja.

Studentska pobuna do koje je došlo u Beogradu u junu 1968. nije bila samo eho tadašnjeg studentskog pokreta u svetu. U Srbiji, ona je došla i kao reakcija na prve posledice privredne reforme: povećanje socijalnih razlika te smanjenje mogućnosti školovanja i obrazovanja. U tom je smislu studentska pobuna u Beogradu bila poslednji veliki čin – labudova pesma – levice kakva je u Srbiji postojala čitav jedan vek. Nju ne bi uspela da razbije represija vlasti na kojoj su bili predstavnici prethodne generacije te iste levice, očevi šezdesetosmaša, da njena kritika društva, sa pozicija neostvarenih ili izdanih ciljeva revolucije, nije već bila istorijski potrošena. Za razliku, na primer, od kritike M. Đilasa. M. Nikezić je bio svestan te razlike, pa je govorio:

Mislim da je Milovan Đilas još 1954. [godine], možda i ne znajući, bio orijentisan ka budućnosti. U tome je razlika između njega i mnogih kritičara staljinizma, koji su tražili vraćanje na izvore revolucije, mladom Marksu, Lenjinu, čistom dobu, “kada smo bili borci, a ne lupeži”.

U isto vreme je okupacija Čehoslovačke od strane trupa Varšavskog pakta te iste 1968. godine okončala iluzije o mogućnosti državnog socijalizma sa ljudskim licem. Jedini realni socijalizam je onaj koji počiva na sovjetskoj formuli, u kojoj je ideološki interes neodvojiv od velikodržavnih interesa Sovjetskog Saveza. Tu situaciju slikovito je opisao Jirži Mlinarž izjavom: “Mraz dolazi iz Kremlja.”


Svi pomenuti događaji ubrzali su kristalizaciju raznih kon-cepcija u SKS. U naknadnim istraživanjima veoma se lako rekonstruišu konfederalna, federalna i velikosrpska koncep-cija. Sve se one formulišu u Partiji kao tada jedino mogu-ćem okviru. I sve imaju dublje ili pliće korene u prošlosti. A svaka od njih je u razdoblju od dve decenije, od početka 70-tih do početka 90-tih godina XX veka, doživela poraz.

Najpre, 1972. godine, konfederalna koncepcija za koju su republike bile nacionalne države, a jugoslovenska državna zajednica rezultanta njihova dogovora. Zatim se, u borba-ma pre i posle donošenja Ustava iz 1974. godine, istrošila federalna koncepcija centralizovane Jugoslavije sa kojom se Srbija identifikovala. Najzad, u ratovima 90-tih godina XX veka, i velikosrpska koncepcija. Takav poraz morao je do-vesti do frustracije, ali za nju nema efikasnijeg leka od analize uzroka poraza. Zbog toga se moram vratiti na po-lovinu 60-tih godina XX veka.

Dolazak novih ljudi u republička partijska rukovodstva, što je uticalo i na sastav jugoslovenskog partijskog ruko-vodstva, bio je pokušaj da se odgovori na izazove nastale između Četvrtoga plenuma i okupacije Čehoslovačke. Ali, do toga je došlo pošto je orijentacija na privrednu reformu već bila doživela poraz. Okupacija Čehoslovačke ohrabrila je dogmatizam u svim zemljama Istočne Evrope i upozorila reformatore da postoje granice do kojih mogu ići, ali i da te granice ne određuju oni.

Unutar Jugoslavije situaciju su, pak, dinamizirala dva doga-đaja. Najpre, demonstracije Albanaca na Kosovu 1968. godine, a zatim Deseta sednica CK Saveza komunista Hrvatske 1970. godine.

Latinka Perović 65

Službena reakcija na ove događaje, već po inerciji, bila je sklona da ih prikuje za ekstremne tendencije koje su ih pratile, ali ih nisu u celini određivale: za iredentizam i sepa-ratizam. Reakcija novog partijskog rukovodstva u Srbiji odudarala je od opšte reakcije. Njegovo polazno stanovište je bilo da su nacionalni problemi u Jugoslaviji realni i trajni te da će sa razvitkom postajati sve složeniji. Osim toga, politika prema Albancima u Srbiji, odnosno u Jugoslaviji, uz princip nepromenljivosti granica, mora isključiti državni te-ror na Kosovu. Politika čvrste ruke prema Albancima, za kojom se posle Četvrtoga plenuma žalilo, priprema nove eksplozije na Kosovu i određuje karakter vlasti i u Srbiji, smatralo je tadašnje partijsko rukovodstvo u njoj. To je funkcionisalo sve do sudara u rukovodstvu Srbije, kada su Albanci stali uz stranu na kojoj je bio Tito, to jest uz jačega.

Hrvatska je otvorila pitanja povezana sa funkcionisanjem savezne države. Bila je, međutim, od početka, izolovana. Jedinstvo Jugoslavije, sa Titom i Partijom kao glavnim ko-hezionim elementima, bilo je tabu. Aktivirana su potiski-vana sećanja na Nezavisnu Državu Hrvatsku i genocid nad Srbima. Držanje partijskog rukovodstva sa M. Nikezićem bilo je atipično. Ono nije odgovorilo pozivanjem Srba na okup da bi se pokazalo ne samo ko je jači nego i ko ima posebnu ulogu u Jugoslaviji. Dva su razloga uticala na takvo držanje. Prvo, uverenje da su mnoga pitanja koja Hrvatska postavlja – realna pitanja, i da o njima treba otvo-riti raspravu u institucijama Federacije. Drugo, nad Hrvat-skom se ne može prelomiti štap upravo zbog budućnosti Jugoslavije, položaja Srba u Hrvatskoj i prioriteta u Srbiji – odnosno zbog same Srbije. Otuda insistiranje na čistim računima između republika i utvrđivanju minimuma zajed-


ničkih funkcija Federacije te na okretanju Srbije sebi. Sve to nazivano je defanzivnom taktikom, a bilo je izraz jednoga razumevanja Jugoslavije: onoga po kome Jugoslavija nije bila jedinstvena geografska celina, administrativno pode-ljena na republike, niti ratni plen Srbije, sa kojim se ona identifikovala. Takvo razumevanje Jugoslavije nije dopri-nelo učvršćenju identiteta Srbije, a kod drugih naroda je stvorilo trajno nepoverenje i oprez.

Ova orijentacija bila je neodovojiva od razumevanja Re-publike Srbije kao realne države srpskog naroda i potrebe njenog razvitka u dubinu. To jest, njene modernizacije kao sinhronog procesa, što je značilo: njenu dalju industrija-lizaciju i otvaranje njene privrede prema svetu; povećanje udela kvalifikovanog rada u proizvodnji i znanja u životu društva; federalizaciju Srbije i konfederalizaciju Jugoslavije. To je značilo suštinsko udaljavanje od sovjetske formule: ekstenzivne i distributivne ekonomije te političkog mono-pola i kulturno-administrativnog federalizma.

Ova orijentacija došla je pod udar naročito posle Dvadeset i prve sednice Predsedništva SKJ, 1. decembra 1971. u Karađorđevu, na kojoj je osuđena politika rukovodstva u Hrvatskoj. Usledila je njegova smena; a zatim represija (broj političkih zatvorenika bio je najveći posle 1948. godine) i masovna čistka (iz privrede, nauke, kulture, štampe... uklonjeno je, prema nekim izvorima, 70.000 ljudi).

Na hrvatskom pitanju došlo je do zaokreta u Jugoslaviji. Srpsko partijsko rukovodstvo pružilo je otpor. To je bilo jasno i pre trideset godina, a pogotovo je jasno iz istorijske perspektive. Zato je njegovo uklanjanje bilo neizbežno, a pripreme za to temeljne. Ono nije kritikovano zbog razlika u sprovođenju politike SKJ nego zbog stvaranja alterna-

Latinka Perović 67

tivne koncepcije. Kao glavne karakteristike te koncepcije navođeni su tehnokratizam u privredi, liberalizam u nauci, kulturi i, posebno, štampi, oportunizam u borbi sa klasnim neprijateljem, napuštanje demokratskog centralizma u Par-tiji, distanca prema Titu i sovjetofobstvo, odnosno proza-padnjaštvo. To se nije menjalo od prvih sudara u ruko-vodstvu Srbije u julu 1972. godine, preko Pisma Izvršnog biroa ujesen iste godine, do četvorodnevnih razgovora Tita sa političkim ljudima iz Srbije u oktobru 1972. godine. Ishod je tu unapred bio jasan. Posle uklanjanja partijskog rukovodstva, u Srbiji nije došlo do političkih hapšenja, ali masovna čistka nije izbegnuta: brojke obuhvataju od 5000 do 12.000 ljudi.

Događaji u Hrvatskoj 1971. i Srbiji 1972. objektivno su po-vezani. Njima je određen posttitovski period, u koji su obe republike ušle obogaljene. Za M. Đilasa, “nacionalni komu-nizam u Hrvatskoj” i “demokratska struja u partijskom rukovodstvu Srbije” predstavljali su, u celom periodu posle 1945. godine, najzreliju, mada i najneizvesniju mogućnost demokratizacije. Nijedna od tih dveju mogućnosti nije bila, po njemu, koncepcijski dovršena. Ali je zato, kaže on, bila dovršena vladajuća koncepcija koja je isključivala svaku alternativu:

Tito je, naročito od sedamdesetih godina, zaustavio kretanje i promene i vratio stvaralačke, nacionalne i individualne potencijale na uprošćene formule i odživele ideale svoje mladosti: partija, klasa, marksizam, monolitnost, indoktrinacija i – dakako – jačanje njegove lične vlasti i idolatrija njegove ličnosti.

Ali, ne radi se samo o Titu kao ličnosti nego i o društvu koje, odbacujući da ostvari nužne materijalne pretpostavke za demokratske institucije, pribegava autoritetu pojedinca, u čijoj se senci stvaraju različite interesne grupe. Ne radi se


samo ni o nostalgiji jednoga ostarelog harizmatičnog vođe za vlastitom mladošću te dobom nevinosti ideje i pokreta nego i o ideološkoj matrici koja ne može da se menja.

Koncepcija centralizovane Jugoslavije sa kojom se srpski narod identifikovao nije zamisliva bez Tita i KP. U otporu ideji složene države, oni su različito motivisani, ali objek-tivno udruženi.

Tito je, tako, prihvatio Ustavne amandmane iz 1972. go-dine – koji su, zaista, otvorili put Ustavu iz 1974. godine – i, kasnije, sâm taj Ustav. Ali je njihov značaj relativizovao jačanjem uloge Partije, odnosno partijske države.

Srbiju je, pak, otpor ustavnim promenama izolovao. Kroz taj otpor trošila se i koncepcija centralizovane Jugoslavije, ali i Srbije. Pokušaj njene revitalizacije doveo je do zaoš-travanja nacionalnih odnosa u Jugoslaviji i do rata.

Od 1966. godine, prigušeno, a od 1968. i javno dovodi se u pitanje vladajuća koncepcija u nacionalnoj politici. Ako više nije moguća centralizovana Jugoslavija u kojoj vlada većinski princip, onda srpskom narodu nije potrebna nikakva Jugoslavija. Koncepcija etničke države dovela je u Srbiji do nacionalnog konsenzusa. Uz nju su stali: politička, naučna, vojna i verska elita. Ali, upravo se na ovoj kon-cepciji potvrdila sporost istorije: bila su potrebna gotovo dva veka da se iscrpi ideja obnove srpske srednjovekovne države. Da li će njen faktički poraz u poslednjim ratovima dovesti i do mentalnog zaokreta? Na to pitanje, ja nemam siguran odgovor. Rekla bih samo da sam uverena da nauka ima važnu ulogu u sazrevanju shvatanja da je istorija srpskog, kao i svakog drugog naroda, istorija procesa du-gog trajanja, a ne istorija uvek novih početaka.

latinka perovic srpski liberali

Documents