รายงานการวจยฉบบสมบรณ

กฎหมาย นตสมพนธ และความรบผดของคสญญา การเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวภายใตระบบเกษตรพนธสญญา

ในภาคเหนอตอนบนฝงตะวนออกของประเทศไทย Law, legal relationship and parties's liabilities for maize

cultivation contract under contract farming system in the East Northern of Thailand

โดย ผชวยศาสตราจารยอดม งามเมองสกล

คณะนตศาสตร มหาวทยาลยพะเยา

กมภาพนธ พ.ศ.๒๕๖๒

ไดรบทนอดหนนการวจยจากส านกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต ปงบประมาณ ๒๕๖๐

กตตกรรมประกาศ

การศกษาวจย เรอง “กฎหมาย นตสมพนธ และความรบผดของคสญญาการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว ภายใตระบบเกษตรพนธสญญาในภาคเหนอตอนบนฝงตะวนออกของประเทศไทย” ผวจยไดรบทนอดหนนการวจยจากส านกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต ประจ าปงบประมาณ ๒๕๖๐ ผวจยขอขอบคณส านกงานคณะกรรมการวจยแหงชาต ทกรณาใหทนอดหนนการวจยครงน และกราบขอบพระคณทานคณะกรรมการผทรงคณวฒทกทานทเปนผตรวจประเมนทางวชาการทกรณาใหขอแนะน าอยางดยงแกผวจยตลอดระยะเวลาการด าเนนการวจย

การวจยครงนส าเรจและบรรลตามวตถประสงคการวจยเพราะไดรบควาอนเคราะหขอมลจากหนวยงานทเกยวของ เจาหนาทผปฏบตงาน ผประกอบธรกจทางการเกษตร เกษตรกร นกวชาการและผทรงคณวฒทกรณาใหสมภาษณและใหขอแนะน า ตลอดจนคณาจารยและเจาหนาทจากมหาวทยาลยพะเยา และจากสถาบนการศกษาอน ๆ ทใหความชวยเหลออยางดยงตลอดระยะเวลาการด าเนนการวจย ผวจยจงใครขอกราบขอบพระคณทกทาน และทกหนวยงานมา ณ ทนดวย

ผวจยหวงเปนอยางยงวางานวจยฉบบนจะเปนประโยชนไมมากกนอยตอการสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา น าไปสการพฒนาศกยภาพในกระบวนการผลตและการใหบรการทางการเกษตรอยางยงยนของเกษตรกรการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวและผประกอบธรกจการเกษตร ตลอดจนดานการเกษตรอนๆ ทใชระบบเกษตรพนธสญญา เพอสรางความเชอมนและความเขมแขงทางธรกจของประเทศใหสามารถแขงขนในตลาดการคาเสรไดอยางมประสทธภาพตอไป

ผชวยศาสตราจารยอดม งามเมองสกล

คณะนตศาสตร มหาวทยาลยพะเยา

กมภาพนธ ๒๕๖๒

(ข)

บทคดยอ

การศกษาวจย เรอง “กฎหมาย นตสมพนธ และความรบผดของคสญญาการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว ภายใตระบบเกษตรพนธสญญาในภาคเหนอตอนบนฝงตะวนออกของประเทศไทย” มวตถประสงคเพอศกษาระบบเกษตรพนธสญญา ลกษณะความผกพนระหวางผประกอบธรกจกบเกษตรกรระบบเกษตรพนธสญญาตามพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐ เพอเสนอแนวทางการบญญตกฎหมายและ/หรอแกไขปรบปรงกฎหมายทเกยวของกบเกษตรพนธสญญาเพอใหเกดความเปนธรรมระหวางผประกอบธรกจกบเกษตรกร และมาตรการทเกยวกบหนาทความรบผดของผประกอบธรกจและเกษตรกร ในกรณทกอความเสยหายตอทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม

โดยเปนการวจยทางกฎหมายใชระเบยบวธวจยเชงคณภาพ ซงมกระบวนการวจยจากการคนควาขอมลเอกสารตาง ๆ การศกษาเชงพนท การสมภาษณผทเกยวของในระบบเกษตรพนธสญญาเพอน ามาวเคราะหสงเคราะห สรปผลการวจยและขอเสนอแนะในรปแบบเชงพรรณนา

ผลการวจยพบวา การน ากฎหมายดงกลาวมาบงคบใชกบการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว มขอจ ากดทางกฎหมายในหลายประการ ทงนเพราะในหวงโซอปทานการเพาะปลกขาวโพดและการผลตอาหารสตวมผทเขามาเกยวของหลายกลมทงผประกอบธรกจเมลดพนธ ปย สารเคมและปจจยการผลตอน ๆ รวมถงผรบซอหรอผรวบรวมผลผลต รวมทงกรณทผประกอบธรกจมการแยกหนวยทางธรกจออกจากกน จงมการแยกสญญาการจ าหนายปจจยการผลตออกจากการรบซอท าใหไมถอเปน “ระบบเกษตรพนธสญญา” ตามกฎหมายฉบบน รวมถงประเดนปญหาความรบผดของผประกอบธรกจกรณทเกดความเสยหายตอคณภาพสงแวดลอมและสขภาพของประชาชน นอกจากนยงพบประเดนปญหาเกยวกบการจดท าเอกสารชชวน การรางสญญาและการตรวจสอบสญญา ตลอดจนการก าหนดรายละเอยดในสญญาซงอาจสรางความไมเปนธรรมแกเกษตรกร เชน กรรมสทธในผลผลต การก าหนดคาเสยหายกรณผดสญญา เปนตน ดงนน ผวจยจงไดท าการศกษาและจดท าขอเสนอแนะเพอใหปรบปรงแกไขกฎหมายในประเดนทเกยวของ ตลอดจนขอเสนอเกยวกบการพฒนากลไกการบงคบใชกฎหมายเพอใหเกดประสทธภาพตอไป

ค าส าคญ: เกษตรกรรม เกษตรพนธสญญา ขาวโพดเลยงสตว

(ค)

Abstract

A study on "Laws, legal relationship and counterparty liability in maize cultivation contract under contract farming system in the Northern of Thailand" is intended to study the Contract Farming ; relationship between business operators and farmers, agricultural systems, covenants under the Contract Farming Promotion and Development Act B.E. 2560 (B.C. 2017 ) to provide guidelines for legislative and/or revision of the law relating to Contract Farming to be fair between business operators and farmers and measurement relating to liability of business operators and farmers in case of damaging to natural resources and environment. The research is based on the qualitative research methodology. There are manty research processes by documentary studies, spatial studies, interviewing with those who involve with the "Contract Farming” in form of synthesis, analysis and summary of research results and recommendations in descriptive form. The research found that the law applied to the cultivation of maize has many legal restrictions because in the supply chain, corn cultivation and animal feed production, there are many stakeholders, including seed, fertilizer, chemicals business operators and other inputs including buyers or harvesters also the business operators separated business units from each other. There is a separation of the distribution of inputs from the purchase contract, so it is not considered as "Contract Farming" according to this law. Furthermore, the issue of business operators liability in case of damaging the quality of the environment and public health, may be related to the preparation of the prospectus, contract drafting, contract reviewing and the details of the contract which is causing unfairness to farmers such as ownership of the product and the determination of damages in case of breach of contract etc. Then the researcher has studied and made recommendations to amend the law on related issues. It also includes proposals on the development of law enforcement mechanisms for further efficiency. Keywords: agriculture, contract farming, maize

สารบญ

กตกรรมประกาศ ........................................................................................................................................... (ก)

บทคดยอ .............................................................................................................................................. (ข)

สารบญตาราง .............................................................................................................................................. (ช)

สารบญแผนภาพ............................................................................................................................................ (ซ)

สารบญรปภาพ .............................................................................................................................................. (ฌ)

ค าอธบายสญลกษณและค ายอทใชในการวจย................................................................................................ (ญ)

บทท ๑ บทน า ................................................................................................................................................ ๑

๑.๑ หลกการเหตผล ความเปนมาและความส าคญของปญหา ......................................................... ๑

๑.๒ วตถประสงคของการวจย ......................................................................................................... ๕

๑.๓ ขอบเขตของการศกษา ............................................................................................................. ๖

๑.๔ ระเบยบวธวจย......................................................................................................................... ๖

๑.๕ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ ..................................................................................................... ๑๐

บทท ๒ ระบบเกษตรพนธสญญา การเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว และกฎหมายทเกยวของ .......................... ๑๑

๒.๑ ลกษณะทวไปของเกษตรพนธสญญา ...................................................................................... ๑๑

๒.๒ สถานการณเกยวกบการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวในประเทศไทย ....................................... ๑๖

๒.๓ กฎหมายทเกยวกบเกษตรพนธสญญากบการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว ............................... ๑๙

๒.๓.๑ ประมวลกฎหมายแพงและพาณชย ............................................................................ ๑๙

๒.๓.๒ พระราชบญญตวาดวยขอสญญาทไมเปนธรรม พ.ศ. ๒๕๔๐ ...................................... ๒๑

๒.๓.๓ พระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐ .................. ๒๔

๒.๓.๔ พระราชบญญตคมครองพนธพช พ.ศ. ๒๕๔๒ ............................................................ ๓๕

บทท ๓ ลกษณะการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวและผลการเกบขอมลวจยในพนท ........................................ ๓๙

๓.๑ ลกษณะการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว ............................................................................... ๓๙

๓.๑.๑ ลกษณะของเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว ................................................................... ๓๙

๓.๑.๒ ลกษณะการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวและเมลดพนธ ............................................. ๔๐

(จ)

๓.๑.๓ หวงโซอปทานขาวโพดเลยงสตว ............................................................................... ๔๕

๓.๑.๔ ลกษณะของการซอขายผลผลตขาวโพดเลยงสตวของเกษตรกร ................................ ๔๖

๓.๒ ขอมลเกยวกบเกษตรพนธสญญาทเกยวกบการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว .......................... ๕๐

๓.๒.๑ ขอมลสถตเกยวกบเกษตรพนธสญญา ....................................................................... ๕๐

๓.๒.๒ สรปผลการเกบขอมลเชงพนทและการสมภาษณ ...................................................... ๕๒

บทท ๔ ผลการวจย และวเคราะหผลการวจย ................................................................................................ ๕๘

๔.๑ ขอบเขตการบงคบใชพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐

และกฎหมายอนทเกยวของกบการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว .............................................. ๕๘

๔.๑.๑ ขอบเขตการน ากฎหมายไปใชบงคบกบเกษตรพนธสญญา .......................................... ๕๙

๔.๑.๒ การก าหนดขนตอนการชชวนและการางสญญาทเปนธรรม

ในระบบเกษตรพนธสญญา ........................................................................................ ๖๐

๔.๑.๓ มาตรการในการก าหนดลกษณะของสญญาในระบบเกษตรพนธสญญาทเปนธรรม .... ๖๒

๔.๑.๔ การระงบขอพพาทในระบบเกษตรพนธสญญา ........................................................... ๖๖

๔.๑.๕ ความรบผดของผประกอบธรกจกรณทระบบเกษตรพนธสญญานนกอใหเกดผล กระทบ

ตอคณภาพสงแวดลอมและสขภาพของประชาชนอนเนองมาจากการใช ปจจยการผลต

หรอกระบวนการผลตภายใตเงอนไขทผประกอบธรกจ ทางการเกษตรก าหนด .......... ๖๙

๔.๒ สภาพปญหาและขอจ ากดการน าพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา

พ.ศ. ๒๕๖๐ ไปบงคบใชกบการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว ................................................... ๗๑

๔.๒.๑ นยามศพท “ระบบเกษตรพนธสญญา” กบ ลกษณะของนตสมพนธระหวางผประกอบ

ธรกจดานการเกษตรกบเกษตรกร ............................................................................. ๗๑

๔.๒.๒ การน าระบบเกษตรพนธสญญามาใชกบการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว .................... ๗๕

๔.๒.๓ การจดท าเอกสารส าหรบการชชวนในระบบเกษตรพนธสญญา .................................. ๗๖

๔.๒.๔ การท าสญญาเปนหนงสอในระบบเกษตรพนธสญญา ................................................. ๗๘

๔.๒.๕ ความรบผดตอความเสยหายทเปนผลมาจากระบบเกษตรพนธสญญาซงกอใหเกด

ผลกระทบตอคณภาพสงแวดลอมและสขภาพของประชาชน .................................... ๘๓

(ฉ)

บทท ๕ สรปผลการวจย และขอเสนอแนะ .................................................................................................... ๘๖

๕.๑ สรปผลการวจย และขอเสนอแนะ .......................................................................................... ๘๖

๕.๑.๑ ลกษณะการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว ..................................................................... ๘๖

๕.๑.๒ นตสมพนธภายใตลกษณะของการซอขายผลผลตขาวโพดเลยงสตวของเกษตรกร

กบผประกอบธรกจการเกษตร ................................................................................... ๘๗

๕.๑.๓ สภาพปญหาและขอจ ากดการน าพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตร

พนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐ ไปบงคบใชกบการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว .................... ๘๗

๕.๑.๔ การจดแจงการประกอบธรกจ การท าเอกสารส าหรบการชชวน และการท าสญญา

ในระบบเกษตรพนธสญญา ........................................................................................ ๙๒

๕.๑.๕ ความรบผดของผประกอบธรกจในกรณทระบบเกษตรพนธสญญานนกอใหเกด

ผลกระทบตอคณภาพสงแวดลอมและสขภาพของประชาชน...................................... ๙๖

๕.๑.๖ การรบรกฎหมาย และกลไกในการสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา .......... ๙๗

๕.๒ ขอเสนอแนะส าหรบการวจยในครงตอไป ............................................................................... ๙๘

บรรณาณกรม ........................................................................................................................................... ๑๐๑

ภาคผนวก ........................................................................................................................................... ๑๐๒

(๑) ทะเบยนผประกอบธรกจทางการเกษตร

)๒( ขอมลผประกอบธรกจทางการเกษตรดานการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว

(๓) ตวอยางสญญาแนะน า (จดท าโดย ส านกงานปลดกระทรวงเกษตรและสหกรณ)

)๔( ตวอยางเอกสารชชวน และตวอยางสญญาในธรกจการเกษตรการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว

)๕( แบบสมภาษณ

(ช)

สารบญตาราง

ตารางท ๒.๑ เนอทเพาะปลก ผลผลต และผลผลตตอไรของไทย ป ๒๕๕๕/๕๖ - ๒๕๖๙/๖๐ ................... ๑๘

ตารางท ๒.๒ เนอทเพาะปลกในภาคเหนอแยกตามจงหวด ป ๒๕๕๗ – ๒๕๕๙ .......................................... ๑๘

ตารางท ๓.๑ ชวงเวลาในการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว ........................................................................... ๔๐

ตารางท ๓.๒ เปรยบเทยบเนอทเพาะปลกและผลผลตรายจงหวด

กลมพนพการวจยปการเพาะปลก ๒๕๕๗/๕๘ – ๒๕๕๘/๕๙ ................................................ ๔๑

ตารางท ๓.๓ เปรยบเทยบจ านวนครวเรอนทเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว

แยกตามรายจงหวดกลมพนทการวจยปการเพาะปลก ๒๕๕๗/๕๘ – ๒๕๕๘/๕๙ ................ ๔๑

(ซ)

สารบญแผนภาพ แผนภาพ ๑.๑ สมตฐานการวจยท ๑. ............................................................................................................ ๗

แผนภาพ ๓.๑ หวงโซและความสมพนธในการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว .................................................. ๔๗

แผนภาพ ๔.๑ การจ าแนกความผกพน (นตสมพนธ) ระหวางผประกอบธรกจกบเกษตรกรการเพาะปลก

ขาวโพดเลยงสตว ................................................................................................................. ๕๘

แผนภาพ ๔.๒ นตสมพนธ “ระบบเกษตรพนธสญญา” ................................................................................ ๖๐

แผนภาพ ๔.๓ สรปมาตรการก ากบดแลการจดท าเอกสารชชวนการรางสญญาและขอสญญาทเปนธรรม...... ๖๕

แผนภาพ ๔.๔ การระงบขอพพาทโดยกระบวนการไกลเกลยขอพพาทในระบบเกษตรพนธสญญา ................ ๖๘

แผนภาพ ๔.๕ ความรบผดของผประกอบธรกจในระบบเกษตรพนธสญญาทกอใหเกดผลกระทบตอคณภาพ

สงแวดลอมและสขภาพของประชาชนอนเนองมาจากการใชปจจยการผลตหรอกระบวนการ

ผลตภายใตเงอนไขทผประกอบธรกจทางการเกษตรก าหนด ................................................. ๗๐

(ฌ)

สารบญรปถาย รปถายท ๓.๑ ตวอยางพนทเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว ในจงหวดพะเยา (โดยผวจย) .................................. ๔๒

รปถายท ๓.๒ ตวอยางพนทเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว ในจงหวดนาน (โดยผวจย) ..................................... ๔๓

รปถายท ๓.๓ ตวอยางพนทเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว ในจงหวดเชยงราย (โดยผวจย) .............................. ๔๔

รปถายท ๓.๔ ตวอยางผประกอบธรกจไซโล (โดยผวจย) .............................................................................. ๔๘

รปถายท ๓.๕ ตวอยางเมลดขาวโพดทผประกอบธรกจไซโลรบซอจากเกษตรกรและ

น าเขาอบเพอลดความชน (โดยผวจย) ...................................................................................... ๔๙

รปถายท ๓.๖ ตวอยางการรบโมหรอสเมลดขาวโพด และเปลอกขาวโพดจากการส (โดยผวจย) ................... ๕๐

รปถายท ๓.๗ การสมภาษณนกวชาการ เจาหนาท ผประกอบการ และผน าเกษตร (โดยผวจย) ................... ๕๖

รปถายท ๓.๘ ตวอยางลงพนท การสมภาษณผทเกยวของ (โดยผวจย)......................................................... ๕๗

(ญ)

ค าอธบายสญลกษณและค ายอทใชในการวจย

พ.ร.บ. หมายถง พระราชบญญต ป.พ.พ. หมายถง ประมวลกฎหมายแพงและพาณชย

บทท ๑ บทน า

๑.๑ หลกการเหตผล ความเปนมาและความส าคญของปญหา การท าเกษตรกรรมในปจจบนมรปแบบทเปลยนแปลงจากในอดต โดยปจจบนมการน าระบบเกษตร

พนธสญญา หรอ คอนแทรคฟารมมง (contract farming) ซงโดยทวไปหมายถง ลกษณะการท าการเกษตร การเลยงสตว หรอการเพาะปลกพช โดยมการท าสญญาซอขายผลผลตดงกลาวไวลวงหนาระหวางฝาย “เกษตรกร” กบคสญญาอกฝายหนง คอ “ผรบประกน” ซงโดยมากมกเปนบรษทเอกชนทท าสญญาวา ตกลงจะซอผลผลตจากฝายเกษตรกรในราคาทตกลงกนตงแตตนเรยกวา “ราคาประกน” แตเนองจากในปจจบนยงไมมกฎหมายเฉพาะเพอบงคบใชกบการท าการเกษตรในระบบเกษตรพนธสญญา จงท าใหเกดประเดนปญหาขอพพาทระหวางคสญญา คอฝายผประกอบธรกจและฝายของเกษตรกรในหลายประเดน โดยเฉพาะระบบเกษตรพนธสญญาการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว หรอการเพาะปลกพชอนๆ เชน ปญหาเกยวกบสทธการใชเมลดพนธทบรษทผประกอบธรกจหรอนกปรบปรงพนธเปนเจาของ ปญหาการคมครองสทธของเกษตรกรในประเดนความไมเปนธรรมในสญญา ปญหาขอตกลงในการรบซอผลผลตและการก าหนดคณภาพของผลผลต ตลอดจนปญหาการผกขาดตลาด เปนตน

ในประเดนปญหาเกยวกบสทธการใชเมลดพนธ พบวากลมอตสาหกรรมเมลดพนธในประเทศไทย โดยสมาคมการคาเมลดพนธไทย รวมกบสมาคมเมลดพนธแหงประเทศไทย และสมาคมปรบปรงพนธและขยายพนธพชแหงประเทศไทย ผลกดนใหมการแกไขกฎหมายทเกยวของเพอผลประโยชนของอตสาหกรรมเมลดพนธ โดยมขอเรยกรองดงตอไปน๑

๑) ใหแกไขกฎหมายเพอใหสามารถสงออกพนธพชสงวน เชน พนธขาว เปนตน ๒) ใหจบกมการละเมดสทธการผลตเมลดพนธลกผสม ทมการน าเมลดพนธพอแมจากแปลงปลกไป

จ าหนายภายใตเครองหมายการคาของตนเอง และน ามาขายตดราคากบสนคาของบรษท ๓) ใหแกไข พ.ร.บ.คมครองพนธพช พ.ศ.๒๕๔๒ มาตรา ๕๒ ทก าหนดใหบรษทซงน าพนธพช

พนเมองทวไป เพอการปรบปรงพนธเปนพนธพชใหมตองขออนญาตและตองท าขอตกลงแบงปนผลประโยชนกอน

๔) ใหมการสงเสรมและใชประโยชนจากพชจเอมโอ (GMOs) จากประเดนปญหาดงกลาวท าใหเกดขอถกเถยงทางวชาการและมการตงขอสงเกตตอขอเรยกรอง

ของกลมอตสาหกรรมเมลดพนธ โดยเฉพาะในประเดนทเกยวกบสทธของเกษตรกรรายยอย วสาหกจชมชน หรอผประกอบธรกจรายยอยในทองถนทผลตเมลดพนธ โดยมขอโตแยง ดงน๒

๑) มหลายกรณทพนธพอแมของพชลกผสมทมาการผลตในทองถนมการพฒนาสายพนธจนมลกษณะทางพนธกรรมแตกตางจากพนธพอแมของบรษท

๑ เอกสารเผยแพรสมาคมการคาเมลดพนธไทย มนาคม ๒๕๕๔ และ บทบาท กรอ.ในการเรงพฒนาเมลดพนธไทย ในวกฤตอาหารของโลก BRAINASIA COMMUNICATION ๒๘ กมภาพนธ ๒๕๕๔ ๒ นโยบายเกยวกบพนธพชของประเทศไทย. http://www.biothai.net/node/8599 เขาถงขอมลวนท ๑๙ มนาคม ๒๕๕๙

(๒)

๒) บรษทเมลดพนธมไดน าเมลดพนธพอแมไปขอรบการคมครองพนธ พชใหมตาม พ.ร.บ.คมครองพนธพช พ.ศ.๒๕๔๒ เมอพนธพชเหลานแพรหลายไปสแปลงเกษตรกรโดยทวไป ผทน าพนธพชดงกลาวไปปลกและขยายพนธตอจงมไดมความผดทางกฎหมาย แมจะมการตรวจสอบพบวาสายพนธพอแมนนมลกษณะทางพนธกรรมเหมอนกนกตาม

๓) บรษทเมลดพนธยกษใหญและบรรษทขามชาตทท าธรกจเมลดพนธตางเคยไดรบเชอพนธ(germplasm) รวมถงพอแมพนธลกผสมจากหนวยงานราชการของรฐแบบไดเปลาหรอซอในราคาถก หรอไดมาอยางไมถกตองผานการจางนกปรบปรงพนธของรฐมาเปนพนกงานบรษทของตน จงเปนการอางสทธในพนธทตนไดพฒนาขนจากพนธกรรมทเปนเกษตรกรและสถาบนวจยสาธารณะครอบครองมากอนแทบทงสน

๔) บรรษทขามชาตเหลานมกจการขนาดใหญทไดรบสทธการสงเสรมการลงทน ไดรบสทธพเศษเกยวกบภาษ และการสนบสนนในรปแบบอนๆจากรฐ การเรยกรองของกลมบรรษทเหลานเปนการเสรมสรางความไมเปนธรรมใหเกดขนกบเกษตรกรมากยงขนไปอก

๕) แทนทจะด าเนนการตามขอเรยกรองของบรรษทขนาดใหญดงกลาว รฐบาลควรสงเสรมและสนบสนนใหเกษตรกร วสาหกจชมชน และผประกอบธรกจในทองถนทผลตเมลดพนธลกผสมใหมความเขมแขงมากยงขน ในสถานการณทบรรษทขามชาตคบคลานเขาผกขาดเมลดพนธ กฎหมายปองกนการผกขาดไมเคยถกน ามาใชปกปองเกษตรกร สถาบนวจยพนธพชของรฐก าลงออนแอและลมสลาย และสมาคมทางวชาการกลายเปนกระบอก เสยงของบรรษทขามชาตขนาดใหญ

ปญหาประการตอมาคอ โครงสรางในระบบเกษตรพนธสญญาในปจจบนยงขาดความสมดลและไมเปนธรรม กลไกในการสรางความเปนธรรมระหวางคสญญายงขาดประสทธภาพ ท าใหเกษตรกรถกเอาเปรยบและมการท าสญญาทไมเปนธรรม โดยฝายผประกอบธรกจซงเปนผจดท าสญญาจะเปนฝายจดท าสญญาขนโดยมการก าหนดเงอนไขและขอจ ากดทมลกษณะเอาเปรยบเกษตรกรในหลายประเดน เชน ก าหนดขอหามหรอขอจ ากดการใชเมลดพนธ ก าหนดเงอนไขการรบซอผลผลต ก าหนดขอหามการขายผลผลตใหแกผประกอบรายอน หรอจ ากดความรบผดของผประกอบธรกจในลกษณะทเปนการเอาเปรยบเกษตรกร เปนตน ซงสงผลกระทบตอเกษตรกรเปนอยางมาก ขณะเดยวกนเกษตรกรทเขาสระบบเกษตรพนธสญญาแตยงขาดองคความรและศกยภาพในการผลต จงท าใหไมสามารถปฏบตตามเงอนไขหรอขอตกลงทถกระบไวในสญญาได สงผลใหเกดความเสยหายตอผประกอบธรกจในระบบเกษตรพนธสญญาเชนกน ซงปจจยหนงเปนผลมาจากการไมมกฎหมายเฉพาะทจะน ามาบงใชกบระบบเกษตรพนธสญญา การน ากฎหมายอนทมอยมาปรบใช เชน หลกกฎหมายนตกรรมสญญาตามประมวลกฎหมายแพงและพาณชย พระราชบญญตวาดวยขอสญญาทไมเปนธรรม พ.ศ.๒๕๔๐ รวมถงกฎหมายอนทเกยวของ เชน กฎหมายคมครองความหลากหลายทางชวภาพ (Law on Biological Diversity) กฎหมายคมครองพนธพช (Law on plant varieties protection) กฎหมายทรพยสนทางปญญา (Intellectual property law) เปนตน

เมอพจารณาถงระบบเกษตรพนธสญญาในแตละประเภท เชน กลมเกษตรกรผเลยงสตว กลมเกษตรกรผเพราะปลกออย และกลมเกษตรกรผเพราะปลกขาวโพดเลยงสตว จะพบวามลกษณะและสภาพปญหาทแตกตางกน โดยเฉพาะเมอพจารณาในรายละเอยดเฉพาะกลมเกษตรกรเพราะผปลกขาวโพดเลยงสตว จะพบวา มลกษณะของการท าเกษตรพนธสญญาทมขอตกลงการใชเมลดพนธจากผประกอบธรกจ มขอตกลง

(๓)

เรองการสงเสรมหรอสนบสนนปย สารเคม และขอตกลงการรบซอคนผลผลต บางกรณมลกษณะเปนการปลอยสนเชอและน าทดนของเกษตรกรมาเปนหลกประกนอนเปนการสรางภาระหนสนใหเกษตรกร เปนตน ประกอบกบผลกระทบจากการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวในมตดานคณภาพและสงแวดลอมเกดเปนประเดนขอถกเถยงอยางมากวา มสวนส าคญตอการบกรกปาของเกษตรกรผเพาะปลกขาวโพดและเกษตรกรบางสวนท าลายซงขาวโพดเพอเตรยมพนทเพอการเพาะปลกโดยใชวธการเผาเพราะเหนวาประหยดทงคาใชจายและเวลา และยงเปนความเชอตามวถชวตแตดงเดมของกลมเกษตรกร๓ เกษตรกรผเพราะปลกขาวโพดจงกลายเปนจ าเลยของสงคมอยางหลกเลยงไมได ทงทในความเปนจรงทกภาคสวนจะตองมสวนรวมกบปญหาดงกลาวโดยเฉพาะบรษทผประกอบธรกจทเกยวของตลอดหวงโซอาหาร ซงประเดนนจ าเปนอยางยงทจะตองวเคราะหถงความเกยวพนธระหวางเกษตรกรซงท าขอตกลงในลกษณะเกษตรพนธสญญากบบรษทผประกอบธรกจวามสวนในการสงเสรมหรอสนบสนนการบกรกปาเพอเพมพนทการเพาะปลกทงโดยตรงหรอโดยออม รวมทงควรมมาตรการทางกฎหมายเพอใหบรษทผประกอบธรกจเขามารวมรบผดชอบหรอมสวนในการแกไขปญหาดงกลาวตอไป

จากขอมลของส านกงานเศรษฐกจการเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณ พบวาการผลตขาวโพดเลยงสตวในปเพาะปลก ๒๕๕๘/๕๙ ทวโลก มเนอทเพาะปลก ๑,๑๐๔.๙๔ ลานไร ผลผลต ๙๖๗.๙๓ ลานตน ผลผลตตอไร ๘๗๗ กโลกรม โดยประเทศทมผลผลตเพมขน ไดแก จน แคนาดา และรสเซย สวนประเทศทมผลผลตลดลง ไดแก สหรฐอเมรกา บราซล สหภาพยโรป อารเจนตนา ยเครน เมกซโก ไทย และอนเดย ในดานการตลาดพบวาความตองการใชขาวโพดเลยงสตวของประเทศไทยป ๒๕๕๘ ม ๕.๓๔ ลานตน เพมขนจาก ๕.๐๔ ลานตน ในป ๒๕๕๗ หรอเพมขนรอยละ ๕.๙๕ เนองจากภาคอตสาหกรรมการเลยงสตวยงคงขยายตวเพมขน ท าใหความตองการใช ขาวโพดเลยงสตวเพอเปนวตถดบอาหารสตวเพมขน การสงออกของไทยป ๒๕๕๘ ปรมาณ ๐.๐๘๑ ลานตน มลคา ๗๑๖.๗๔ ลานบาท ลดลงจาก ๐.๖๓๑ ลานตน มลคา ๕,๑๕๔.๘๓ ลานบาท ในป ๒๕๕๗ รอยละ ๘๗.๑๖ และรอยละ ๘๖.๑๐ ตามล าดบ เนองจากปรมาณผลผลตขาวโพดเลยงสตวลดลงจากผลกระทบของภยแลง ขณะทความตองการใชในภาคอตสาหกรรมอาหารสตวมเพมขน๔ ขอมลจากศนยสารสนเทศการเกษตร ส านกงานเศรษฐกจการเกษตร พบวาประเทศไทยมการเพราะปลกขาวโพดเลยงสตว ป ๒๕๕๘ รวมจ านวน ๗,๑๕๖,๗๗๘ ไร มพนทการเพาะปลกสวนใหญอยในภาคเหนอ จ านวน ๔,๙๕๗,๙๑๔ ไร โดยมการเพาะปลกมากในพนทจงหวดนาน จงหวดตาก จงหวดเชยงราย จงหวดพะเยา จงหวดพษณโลก เรยงตามล าดบ๕

ปจจบนแมวาจะมการศกษาวจยในประเดนเกยวกบเกษตรพนธสญญา แตพบวาเปนงานวจยสวนใหญศกษาในภาพรวมของระบบเกษตรพนธสญญา ทงการเลยงสตว เชน การเลยงสกร การเลยงไก การเลยง

๓ ร าไร ล าเจยก. การเผาซงขาวโพด : ปญหาหมอกควน. บทความวชาการกลมงานวจยและขอมล ส านกวชาการ ส านกงานเลขาธการวฒสภา. หนา ๒๕. http://library.senate.go.th/document/Ext10567/10567802_0002.PDF เขาถงขอมล ณ วนท ๑๕ มถนายน ๒๕๕๙ ๔ http://www.oae.go.th/download/download_journal/2559/yearbook58.pdf เขาถงขอมล ๑๕ มถนายน ๒๕๕๙ ๕ ดรายละเอยดเพมเตมในสวนบททบทวนวรรณกรรม/สารสนเทศ (Information) ทเกยวของ

(๔)

ปลาในกระชง และการเพาะปลกพชไร เชน ออย ขาว และขาวโพดเลยงสตว๖ แตอยางไรกดในประเดนทเกยวกบระบบเกษตรพนธสญญาการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวยงไมมการวจยเชงลกตลอดหวงโซการเพาะปลก โดยเฉพาะประเดนทเกยวกบลกษณะของขอตกลงระหวางผประกอบธรกจกบเกษตรกรในหวงโซการเพาะปลก ปญหาและความเชอมโยงเกยวกบความรบผดของผทเกยวของในระบบเกษตรพนธสญญาทพงมตอการใชทรพยากรธรรมชาตและปญหาสงแวดลอมจากการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว แมวาปจจบนจะมขอเสนอจากหลายภาคสวนเกยวกบมาตรการคมครองและการสรางความเปนธรรมใหเกษตรกรในระบบเกษตรพนธสญญา ประกอบกบปจจบนไดมการตราพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐ ซงกฎหมายฉบบดงกลาวเรมมผลบงคบใชตงแตวนท ๒๓ กนยายน ๒๕๖๐๗ โดยพระราชบญญตดงกลาวมหลกการเพอสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญาในประเทศไทย และก าหนดหลกเกณฑในการท าสญญาในระบบเกษตรพนธสญญาเพอใหเกดความเปนธรรม รวมทงก าหนดกลไกการไกลเกลยขอพพาท เพอเปนการลดคาใชจายและประหยดเวลาในการด าเนนการแกไขปญหาขอพพาททเกดขนจากสญญา และเมอพระราชบญญตฯ มผลใชบงคบแลว ผประกอบธรกจทางการเกษตรมหนาทตองด าเนนการตามกฎหมาย ดงน

๑. ตองแจงการประกอบธรกจตอส านกงานปลดกระทรวงเกษตรและสหกรณกอนเรมประกอบกจการ หรอกรณทประกอบธรกจอยกอนแลวตองแจงภายใน ๓๐ วน นบแตวนทรฐมนตรประกาศหลกเกณฑฯ

๒. การท าสญญาในระบบเกษตรพนธสญญา ผประกอบธรกจจะตองจดท าเอกสารส าหรบการชชวนและรางสญญาโดยมรายละเอยดตามทกฎหมายก าหนด ใหเกษตรกรทราบลวงหนากอนเขาท าสญญา รวมทงตองปฏบตตามหลกเกณฑและเงอนไขตางๆ ทกฎหมายก าหนด

อยางไรกดในทางวชาการยงมประเดนขอโตแยงเกยวกบผลการบงคบใชกฎหมายฉบบดงกลาว ทงในดานการก าหนดนยามศพท ลกษณะของระบบเกษตรพนธสญญา มาตรการดานการคมครองเกษตรทอยในระบบเกษตรพนธสญญา รวมถงมาตรการก าหนดความรบผดของผประกอบธรกจในกรณทการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรในระบบเกษตรพนธสญญานนกอใหเกดผลกระทบตอคณภาพสงแวดลอมและสขภาพของประชาชนอนเนองมาจากการใชปจจยการผลตหรอกระบวนการผลตภายใตเงอนไขทผประกอบธรกจทางการเกษตรก าหนด ซงในประเดนนถอเปนประเดนส าคญในเชงนโยบายสาธารณะและเปนประเดนยทธศาสตรดานการปกปองและอนรกษทรพยากรธรรมชาต เพราะขอเทจจรงปรากฏวาการสงเสรมระบบเกษตรพนธสญญาทผลทงทางตรงและทางออมใหมการขยายตวของการท าการเกษตรโดยเฉพาะการขยายพนทการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวทพบวามการบกรกท าลายปา รวมทงเกษตรกรบางสวนมการกอมลภาวะโดยการเผาซงขาวโพด ดงนน การศกษาวจยในประเดนดงกลาวนจงมความจ าเปนและจะเปนประโยชนตอการพฒนาระบบเกษตรพนธสญญาของประเทศไทย ใหสามารถรองรบการขยายตวดานสนคาเกษตรทงภายในและตางประเทศ เพมขดความสามารถในการแขงขนของประเทศ คมครองและสรางความเปนธรรมแกเกษตรกร และสงผลตอ

๖ ไพสฐ พาณชยกล และทศพล ทรรศนกลพนธ. โครงการการพฒนาเครอขายวชาการเพอสนบสนนความเปนธรรมส าหรบกลมเกษตรในระบบพนธสญญา. ๒๕๕๔. ๗ ประกาศในราชกจจานเบกษา เลม ๑๓๔ ตอนท ๕๖ ก หนา ๑ ลงวนท ๒๖ พฤษภาคม ๒๕๖๐ (เมอพนก าหนดหนงรอยยสบวนนบแตวนประกาศในราชกจจานเบกษาเปนตนไป)

(๕)

การอนรกษทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม รวมถงการใหความรและการบรหารจดการ ตลอดจนการใชประโยชนทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอมอยางยงยนตอไป ซงการศกษาวจยในประเดนดงกลาวนสอดคลองกบยทธศาสตรการพฒนาภายใตแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท ๑๒ (พ.ศ. ๒๕๖๐ - ๒๕๖๔) ยทธศาสตรท ๒. การสรางความเปนธรรมลดความเหลอมล าในสงคม ยทธศาสตรท ๓. การสรางความเขมแขงทางเศรษฐกจและแขงขนไดอยางยงยน ยทธศาสตรท ๔. ดานการเตบโตทเปนมตรกบสงแวดลอมเพอการพฒนาอยางยงยน อกทงยงสอดคลองกบยทธศาสตรการวจยของชาต

ดงนน จงมความจ าเปนทจะตองศกษาวเคราะหประเดนปญหาเกยวกบการการท าสญญาระหวางเกษตรกรผเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวในระบบเกษตรพนธสญญากบผประกอบธรกจ ซงมเครอขายทนและใชชองวางทางกฎหมายในการท าสญญาทเอาเปรยบและบางกรณมลกษณะเปนการหลบเลยงกฎหมายและ/หรอการอ าพรางสญญาเพอไมใหถกควบคมโดยภาครฐ การศกษาเชงลกในประเดนเกยวกบสญญาจงเปนประโยชนและจะท าใหทราบถงลกษณะของสญญาทแทจรง ความผกพนระหวางคสญญา และน าไปสการเสนอมาตรการทางกฎหมายในการคมครองสทธเกษตรกรผปลกขาวโพดเลยงสตว รวมถงการศกษาถงความเชอโยงและผลทงทางตรงและทางออมทเกยวกบผลกระทบทมตอการใชทรพยากร เชน การมสวนสงเสรมสนบสนนใหเกษตรกรบกรกปา การใชสารเคมก าจดศตรพชและผลกระทบอนๆ ทเปนผลมาจากการท าการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวในระบบเกษตรพนธสญญา โดยเปนการศกษาวจยเฉพาะการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวในพนทภาคเหนอตอนบนฝงตะวนออก หรอทเรยกวา กลมจงหวดภาคเหนอตอนบน ๒ โดยมกลมพนทเปาหมายซงใชในการเกบขอมลเพอการศกษาวจย ประกอบดวยจงหวดนาน จงหวดเชยงราย และจงหวดพะเยา เนองจากทงสามจงหวดมพนทเพาะปลกจ านวนมาก และเปนพนทซงผวจยมเครอขายความรวมมอกบภาคเกษตรกรและหนวยงานทเกยวของซงจะเออตอการศกษาวจยในประเดนดงกลาว โดยมงศกษาวเคราะหพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐ และกฎหมายในล าดบรองตามพระราชบญญตดงกลาว ตลอดจนกฎหมายอนทเกยวของวามความเหมาะสมและเพยงพอตอการคมครองและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญามากนอยเพยงใด โดยเฉพาะการคมครองเกษตรกรรายยอยซงขาดอ านาจตอรองผประกอบธรกจ ทงน เพอใหเกดความเปนธรรมระหวางเกษตรกรและบรษทผประกอบธรกจในระบบเกษตรพนธสญญา ซงจะสงผลตอประสทธภาพในการผลตและเพมศกยภาพในการแขงขนของประเทศตอไป ๑.๒ วตถประสงคของการวจย

(๑) ศกษาระบบเกษตรพนธสญญา ลกษณะความผกพนระหวางผประกอบธรกจกบเกษตรกรการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวในระบบเกษตรพนธสญญา

(๒) ศกษานตสมพนธของคสญญาระหวางผประกอบธรกจกบเกษตรกรการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวในระบบเกษตรพนธสญญา ภายใตหลกความเปนธรรมและการสงเสรมระบบเกษตรพนธสญญาตามพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐

(๓) เสนอแนวทางการบญญตกฎหมายและ/หรอแกไขปรบปรงกฎหมายทเกยวของกบเกษตรพนธสญญาเพอใหเกดความเปนธรรมระหวางผประกอบธรกจกบเกษตรกร และมาตรการทเกยวกบหนาทความรบผดของผประกอบธรกจและเกษตรกร ในกรณทกอความเสยหายตอทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม

(๖)

๑.๓ ขอบเขตของการศกษา เปนการศกษาขอมลจากกลมตวอยางใน ๓ จงหวดภาคเหนอตอนบนประกอบดวยจงหวดนาน

จงหวดเชยงราย และจงหวดพะเยา เพอรวบรวมขอมลเกยวกบการเพาะปลกขาวโพดระบบเกษตรพนธสญญา ในประเดนทเกยวกบลกษณะของเกษตรพนธสญญาทมการน ามาใชในการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว วเคราะหถงนตสมพนธของคสญญาระหวางผประกอบธรกจกบเกษตรกรการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวในระบบเกษตรพนธสญญา ภายใตหลกความเปนธรรมและการสงเสรมระบบเกษตรพนธสญญาตามพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐ และกฎหมายอนทเกยวของ เพอน าขอมลทไดมาใชในการจดท าขอเสนอเพอใหเกดความเปนธรรมแกคสญญาในระบบเกษตรพนธสญญาการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว ตลอดจนกลไกการสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญาทเกดประสทธภาพตอไป ๑.๔ ระเบยบวธวจย ในการศกษาวจยครงนเปนการวจยเชงคณภาพ (Qualitative Research) โดยเครองมอทใชในการวจย ไดแก แบบสมภาษณ ซงมแหลงขอมล และวธเกบรวบรวมขอมล ดงน

(๑) วจยเอกสาร (Documentary Research) โดยการรวบรวมขอมลทเกยวกบระบบเกษตรพนธสญญา สญญาและขอตกลงระหวางผประกอบธรกจและเกษตรกรทมการน ามาใชในเกษตรพนธสญญาการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว ในพนทจงหวดนาน จงหวดเชยงราย และจงหวดพะเยา และกฎหมายท เกยวของกบระบบเกษตรพนธสญญาการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว เปนตน

(๒) สมภาษณเชงลก (In-depth Interview) โดยมกลมตวอยางการสมภาษณเชงลกจากตวแทนผประกอบธรกจในระบบเกษตรพนธสญญาการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว เกษตรกร และเจาหนาทผปฏบตงานจากหนวยงานทเกยวของ เปนตน

๑.๔.๑ ทฤษฎ สมมตฐานการวจย

สมมตฐานท ๑. ในระบบเกษตรพนธสญญาเกษตรกรถกเอาเปรยบในการท าสญญา เพราะเกษตรกรขาดความรความเขาใจและขาดอ านาจตอรอง ผประกอบธรกจมอ านาจตอรองทเหนอกวาและเปนผจดท าสญญาจงก าหนดขอสญญาทตนเองเปนฝายไดเปรยบ

แนวคดและหลกการพนฐานของการเกดสญญาระหวางเอกชนดวยกนจะยดถอ “หลกศกดสทธของเจตนา” (Autonomy of Will) และ “หลกเสรภาพในการท าสญญา” (Freedom of contract) โดยหลกเสรภาพในการท าสญญา หมายถง บคคลตองมเสรภาพในการกระท าการใด ๆ ตามความตองการ โดยปราศจากการแทรกแซงของรฐ และเมอมการท าสญญาภายหลกหนกเสรภาพในการท าสญญาคสญญาตองปฏบตตามทงนปนไปตาม “หลกศกดสทธของเจตนา” ซงหมายถง เจตนาทบคคลแสดงออกไปนนจะตองมความศกดสทธ รฐตองรบรองและคมครองให๘ หากมคสญญาฝายใดไมปฏบตตามตองมมาตรการทางกฎหมายในการบงคบผลตามทสญญานนก าหนด

๘ ศนนทกรณ โสตถพนธ, ค ำอธบำยนตกรรม-สญญำ, พมพครงท ๑๔, (กรงเทพฯ : ส านกพมพวญญชน, ๒๕๕๒), หนา ๒๕๗ – ๒๕๙.

(๗)

ภายใตหลกศกดสทธของเจตนา (Autonomy of Will) และ หลกเสรภาพในการท าสญญา (Freedom of contract) โดยทวไปรฐจะไมเขาไปแทรกแทรงการท าสญญานนๆ ยกเวนกรณทมผลกระทบตอสงคมโดยรวมหรอกระทบกบความสงบสขเรยบรอยหรอศลธรรมอนดของประชาชน ซงในกรณของเกษตรพนธสญญาถอเปนสญญาทมลกษณะพเศษแตกตางจากสญญาทวไป ทงนเพราะฝายหนงเปนผประกอบธรกจทมอ านาจตอรองทางเศรษฐกจทเหนอกวาอกฝายหนง คอ เกษตรกร การปลอยใหคสญญาท าขอตกลงและบงคบตามหลกเสรภาพ (Freedom of contract) ในการท าสญญาดงกลาวอาจไมสามารถสรางความเปนธรรมใหคสญญาไดเพราะตองการน าหลกเสรภาพในการท าสญญามาบงคบใช ตองตงอยบนพนฐานความเปนธรรมระหวางคสญญา การจะใชหลกเสรภาพในการท าสญญาตองปรากฏวา คสญญานนมเสรภาพในการเลอกคสญญา มเสรภาพในการก าหนดวตถประสงคในการท าสญญา มเสรภาพในการก าหนดวธการหรอแบบในการท าสญญา และมเสรภาพในการก าหนดเนอหาสาระในสญญาไดอยางแทจรงประกอบดวย แตในระบบเกษตรพนธสญญา เกษตรกรขาดเสรภาพในการก าหนดและอยในภาวะจ ายอมเนองจากขาดอ านาจตอรองกบผประกอบธรกจ ดงนน จงจ าเปนทรฐจะตองแสดงบทบาทก ากบดแลโดยการก าหนดบทบญญตกฎหมายเฉพาะส าหรบน ามาบงคบใชกบเกษตรพนธสญญา ทงน เพอใหเกดความเปนธรรมระหวางคสญญาและเปนกลไกในการสงเสรมพฒนาระบบเกษตรพนธสญญาใหมประสทธภาพ

แผนภาพ ๑.๑ ประกอบสมตฐานการวจยท ๑. (ภาพโดยผวจย)

พอคาคนกลาง

ผรบซอรายใหญ/โรงงานผลตอาหารสตว

รบจางขนสง

รบจางโมขาวโพด

ไซโล

นายหนา

ผประกอบธรกจ

เกษตรกร

อ านาจตอรองในสญญา, สญญาส าเรจรป, การท าสญญาอ าพราง, เครอขาย

ผลประโยชนทางธรกจระหวางผประกอบธรกจตลอดหวงโซการเพาะปลก

(๘)

สมมตฐานท ๒. กรณทการเพาะปลกหรอผลผลตการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวในระบบเกษตรพนธสญญากอใหเกดผลกระทบตอคณภาพสงแวดลอมและสขภาพของประชาชน อนเนองมาจากการใชปจจยการผลตหรอกระบวนการผลตภายใตเงอนไขทผประกอบธรกจทางการเกษตรก าหนด ผ ประกอบธรกจนจงตองรวมรบผดชดใชคาสนไหมทดแทนหรอคาเสยหายดวย

ภายใตสมมตฐานดงกลาว ผวจยมงศกษาถงการบงคบใชพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐ ตามมาตรา ๔๑ ทบญญตไววา ในกรณทการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรในระบบเกษตรพนธสญญาใดกอใหเกดผลกระทบตอคณภาพสงแวดลอมและสขภาพของประชาชนอนเนองมาจากการใชปจจยการผลตหรอกระบวนการผลตภายใตเงอนไขทผประกอบธรกจทางการเกษตรก าหนด ผประกอบธรกจทางการเกษตรมหนาทตองรบผดชดใชคาสนไหมทดแทนหรอคาเสยหายเพอการนน ทงน เพอใหเกดความชดเจนในการน ากฎหมายไปบงคบใชอยางมประสทธภาพ

๑.๔.๒ กรอบความคดของการวจย โดยทปจจบนมการน าระบบเกษตรพนธสญญามาใชในการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวอยาง

แพรหลาย ซงหากมการสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญาใหมความเปนธรรมระหวางผประกอบธรกจกบเกษตรกรผเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว จะชวยสรางความไววางใจ เกดความรวมมอ สงเสรมและพฒนาศกยภาพในการเกษตรอยางยงยน สงผลใหเกษตรกรมความมนคงทางดานรายได และไดรบการถายทอดความรอนจ าเปนตลอดจนเทคโนโลยการผลตทมมาตรฐาน มการควบคมตนทนในการเพาะปลก มการปองกนความเสยงจากปจจยภายนอกและผประกอบธรกจทางการเกษตรสามารถประกอบธรกจโดยไดรบผลตผลทมคณภาพมาตรฐานตามระยะเวลาทก าหนดไว อยางไรกตามโดยสภาพความเปนจรงทางสงคมและการด าเนนธรกจพบวา การท าสญญาในระบบเกษตรพนธสญญามลกษณะผสมผสานของหลายสญญา เชน ระหวาง

เกษตรพนธสญญา (contract farming)

การเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว

มาตรการดานกฎหมายทเหมาะสม ผประกอบธรกจ

ความเปนธรรมในการท าสญญา

เกษตรกร

การสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา

(๙)

สญญาจางท าของ สญญาจางแรงงาน และสญญาซอขาย ซงมการจดท าสญญาทมความซบซอน สงผลใหในกรณทคสญญาเปนเกษตรกรรายยอยซงมอ านาจตอรองในการท าสญญานอยกวาผประกอบธรกจทางการเกษตร ถกเอาเปรยบในการท าสญญาและมความเสยงในการไมอาจปฏบตตามเงอนไขทก าหนดไวในสญญาได นอกจากนยงพบวา ในกรณทการเพาะปลกหรอผลผลตการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวในระบบเกษตรพนธสญญากอใหเกดผลกระทบตอคณภาพสงแวดลอมและสขภาพของประชาชน ทมผลมาจากการใชปจจยการผลตหรอกระบวนการผลตภายใตเงอนไขทผประกอบธรกจเปนผก าหนด กรณเชนน ผประกอบธรกจจะตองมหนาทตองรบผดชดใชคาสนไหมทดแทนหรอคาเสยหายดวย

ดงนน จงมความจ าเปนทจะตองท าการศกษาวจยถงลกษณะของการท าขอตกลงในระบบเกษตรพนธสญญาการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว เพอใหทราบถงสภาพของการท าสญญาระหวางผประกอบธรกจกบเกษตรกร กฎหมายและหลกเกณฑทน ามาบงบงคบใชกบการท าสญญาในระบบเกษตรพนธสญญา เพอใหเกดความเปนธรรมแกทกฝาย รวมทงพฒนากลไกในการสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญาทมประสทธภาพ

๑.๔.๓ นยามศพท (Definitions) “ระบบเกษตรพนธสญญา” หมายความวา ระบบการผลตสนคาและบรการทางการเกษตรทเกดขนจากขอตกลงระหวางผประกอบธรกจทางการเกษตรกบเกษตรกร ทมเงอนไขในขอตกลงในการผลตจ าหนาย หรอจางผลตผลตผลทางการเกษตรอยางหนงอยางใด โดยเกษตรกรตกลงทจะผลต จ าหนายหรอรบจางผลตผลตผลทางการเกษตรตามจ านวน คณภาพ ราคา หรอระยะเวลาทก าหนดไว และผประกอบธรกจทางการเกษตรตกลงทจะซอผลตผลดงกลาวหรอจายคาตอบแทนตามทก าหนดไวตามขอตกลง โดยอาจเปนผใหค าแนะน าทางเทคนค จดหาพนธ เมลดพนธ หรอผลตภณฑทางการเกษตรใหแกเกษตรกร ๑.๔.๔ นยามศพทปฏบตการ (Operationalization) “ขอสญญาทไมเปนธรรมในระบบเกษตรพนธ” หมายถง สญญาระหวางผประกอบธรกจกบเกษตรกรทมลกษณะอยางหนงอยางใดหรอหลายขอรวมกน เชน

๑) การบงคบใหเกษตรกรตองรบเมลดพนธ และปจจยการผลต สารเคม เครองมอ อปกรณ ทตองน ามาใชในการผลตหรอบรการทางการเกษตรทไมมคณภาพ

๒) ยกเวนความรบผดชอบของผประกอบธรกจ ๓) ก าหนดใหเกษตรกรขายหรอโอนทรพยสน หรอสทธใด ๆ ใหผประกอบธรกจภายหลงการบอก

เลกสญญาหรอ ในกรณทผดสญญา ๔) ก าหนดใหเกษตรกรรบผดแมเกดเหตจากสดวสยทไมอาจจะโทษฝายหนงฝายใดได ๕) การใหสทธผประกอบธรกจบอกเลกสญญาโดยเกษตรกรไมไดผดสญญาในสาระส าคญ ๖) การใหเกษตรกรน าเงนชดเชยทไดรบจากทางราชการหรอคาสนไหมทดแทนจากการท าสญญา

ประกนภยสงมอบใหแกผประกอบธรกจ ๑.๔.๕ พนทการวจยและกลมตวอยางการวจย

เนองจากพนทเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวในกระจายตวอยทวประเทศ และดวยจ ากดดานงบประมาณและระยะเวลาในการศกษาวจย ผวจยจงเลอกศกษาวจยเชงพนทซงแบงตามพนทของส านกงาน

(๑๐)

บรหารยทธศาสตรกลมจงหวด กระทรวงมหาดไทย โดยเลอกศกษายทธศาสตรกลมจงหวดภาคเหนอตอนบน ๒ (กลมภาคเหนอฝงตะวนออก) ประกอบดวย ๓ จงหวด คอ จงหวดนาน จงหวดเชยงราย และจงหวดพะเยา เปนพนทเชอมตอเนองกนซงเออตอการศกษาเชงพนท ประกอบกบแหลงเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวใน ๓ จงหวด๙ คอ จงหวดนาน จงหวดเชยงราย และจงหวดพะเยา ถอเปนตวแทนกลมเปาหมายในการศกษาวจยทด ทงนเพราะ ๓ จงหวดดงกลาว มสดสวนพนทการเพาะปลกจ านวนมากรวมจ านวน ๑,๔๕๑,๓๖๑ ไร คดเปนสดสวนการเพาะปลกรอยละ ๓๒.๕๔ ของจ านวนเนอทการเพาะปลงทง ๑๙ จงหวดในภาคเหนอ และคดเปนรอยละ ๒๒.๒๗ ของจ านวนเนอทเพาะปลกของทงประเทศ

โดยมเปาหมายการเกบขอมลประกอบการสมภาษณเชงลก (In-depth Interview) โดยมกลมตวอยางการสมภาษณเชงลกจากตวแทนผประกอบธรกจในระบบเกษตรพนธสญญาการในพนทเปาหมาย เกษตรกร และเจาหนาทผปฏบตงานจากหนวยงานทเกยวของในแตละจงหวด รวมจงหวดละ ๑๕ – ๒๐ คน

๑.๕ ประโยชนทคาดวาจะไดรบ (๑) สามารถจ าแนกลกษณะและความผกพนระหวางคสญญาในการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว ใน

ระบบเกษตรพนธสญญา (๒) สามารถชใหเหนถงปญหาและอปสรรคของการใชเกษตรพนธสญญาในการเพาะปลกขาวโพด

เลยงสตว ระหวางผประกอบธรกจกบเกษตรกร (๓) สามารถชใหเหนถงผลกระทบอนเนองมาจากการท าเกษตรพนธสญญาในการเพาะปลก

ขาวโพดเลยงสตวทมผลตอการบกรกผนปาและปญหาหมอกควน (๔) ศกษาและวเคราะหแนวทางการแกไขปญหาเกยวกบเกษตรพนธสญญาทเปนธรรมตาม

พระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐ น าขอเสนอจากการวจยใชเปนแนวทางการบญญตกฎหมายและ/หรอแกไขปรบปรงกฎหมายเพอใหเกดความเปนธรรมระหวางผประกอบธรกจกบเกษตรกรในการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวซงใชระบบเกษตรพนธสญญา

๙ ขอมลจากรายงานสถตการเกษตรของประเทศไทย ป ๒๕๕๙. หนา ๑๘ ส านกงานเศรษฐกจการเกษตรคาดการณเนอทการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว ป ๒๕๕๙ ทวประเทศจ านวน ๖,๕๑๖,๓๗๘ ไร โดยมเนอทการเพาะปลกในภาคเหนอจ านวน ๔,๔๖๐,๑๖๗ ไร

บทท ๒ ระบบเกษตรพนธสญญา การเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว และกฎหมายทเกยวของ

๒.๑ ลกษณะทวไปของเกษตรพนธสญญา การท าเกษตรกรรมมรปแบบทเปลยนแปลงจากในอดตเพราะมการน าระบบเกษตรพนธสญญา หรอ ท

เรยกวา “คอนแทรคฟารมมง (contract farming)” มาใชกบการท าการเกษตร การเลยงสตว และการเพาะปลกพช โดยมลกษณะของการท าสญญาซอขายผลผลตไวลวงหนาระหวางฝาย “เกษตรกร” กบ “ผประกอบธรกจ” หรอ “พอคาคนกลาง” หรอทเรยกทวไปวา “ผรบประกน” ซงโดยทวไปผประกอบธรกจเปนบรษทเอกชนทท าสญญาวา ตกลงจะซอผลผลตจากฝายเกษตรกรในราคาทตกลงกน (ราคาประกน) ซงลกษณะของการท าเกษตรพนธสญญากอใหเกดความผกพนตามกฎหมายภายใตเงอนไขขอตกลงระหวางคสญญาซงในแตละสญญาจะมรายละเอยดทแตกตางกน

ระบบเกษตรพนธสญญา เปนแนวคดทมงจะกอใหเกดประสทธภาพในการผลตและเพมศกยภาพในการแขงขน มงเนนใหการพฒนาธรกจมระบบครบวงจรการผลต โดยอยภายใตการด าเนนการระหวางบรษททางการเกษตรรายใหญรวมกบเกษตรกรผผลต โดยมวตถประสงคทส าคญ คอ เพมประสทธภาพการผลตสนคาเกษตรทงมการปรบปรงคณภาพสนคาและเพอใหตนทน การผลตตอหนวยลดลง โดยการน าการบรหารจดการและใชเทคโนโลยมาใชในการผลตเพอกอใหเกดการประหยด มการวางแผนการผลตเพอสอดคลองกบความตองการของตลาดโลกในภาวะทมการแขงขนอยางรนแรง โดยแนวคดดงกลาวเชอวาทงผซอ (บรษท) กบผขาย (เกษตรกร) จะไดผลประโยชนรวมกน ผซอหรอบรษทสามารถควบคมคณภาพและตนทนการผลตทลดลง โดยผานการบรหารจดการตลอดจนเพมประสทธภาพการสอสารกบเกษตรกรในดานการผลตและการตลาด สวนเกษตรกรยอมไดประโยชนจากราคาสนคารบซอทแนนอน ลดความผนผวนทางดานรายไดและราคา เสถยรภาพของรายไดจงมมากขนเพราะมตลาดรบซอทแนนอน๑๐

ในประเทศไทยเรมมการกลาวถงระบบเกษตรพนธสญญาในชวงของแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคม แหงชาต ฉบบท ๖ (พ.ศ. ๒๕๓๐ - ๒๕๓๔) เปนตนมา ซงพชส าคญทเขาสระบบเกษตรพนธสญญาในระยะแรกเรม คอ ออย โดยการผลกดนของอตสาหกรรมออยและน าตาล ในระยะตอมาการท าเกษตรพนธสญญาไดขยายขอบเขตไปยงพชเศรษฐกจอนรวมถงปศสตวและประมง เชน ขาวหอมมะล ขาวอนทรย ขาวโพดเลยงสตว กง เปนตน ทงนเปนผลมาจากการทรฐบาลมนโยบายทมงเนนการพฒนาอตสาหกรรมการเกษตรเพอการสงออกและทดแทนการน าเขา โดยรฐบาลไดจดตง “โครงการสประสาน” ประกอบดวย ภาครฐ สถาบนการเงน เกษตรกรและภาคเอกชนเพอสงเสรมระบบเกษตรพนธสญญา ตอมากระทรวงเกษตรและสหกรณไดมนโยบายในการแกไขปญหาความยากจน มงเนนปรบระบบการผลตทางการเกษตรเพอเพมประสทธภาพในการผลตและ

๑๐ พอพนธ อยยานนท. และคณะ รายงายวจยเรอง “เกษตรพนธะสญญา : กลไกสรางความเหลอมล าและเปนธรรม”http://social-agenda.org เขาถงขอมลวนท ๑๐ มนาคม ๒๕๕๙

(๑๒)

เพมขดความสามารถในการแขงขน โดยน าระบบเกษตรพนธสญญามาเปนสวนหนงของการแกไขปญหาดงกลาวในชวงของแผนพฒนาเศรษฐกจและสงคมแหงชาต ฉบบท ๙ (พ.ศ. ๒๕๔๕ - ๒๕๔๙) ๑๑

ในปจจบนแมวาสดสวนการท าการเกษตรกรรมของประเทศไทยจะมแนวโนมลดลงหากเทยบกบภาคอตสาหกรรมและภาคบรการ แตอยางไรกตามภาคเกษตรกรรมยงคงมความส าคญตอระบบเศรษฐกจของประเทศ โดยเฉพาะในดานความมนคงทางอาหารและการสรางรายไดใหกบประชากรซงมจ านวนมากทสดของประเทศ และถอวาเกษตรกรซงเปนสวนหนงของหวงโซในกระบวนการผลตสนคา เกษตรประสบกบปญหาความยากจน มรายไดนอย และมความเสยงจากราคาผลผลตและสภาพภมอากาศ และความผนผวนของตลาด การน าแนวคดของระบบเกษตรพนธสญญามาปรบใชกบการท าการเกษตรในประเทศไทยจงเปนอกแนวทางหนงทจะสามารถพฒนาภาคเกษตรกรรม และชวยเหลอเกษตรกร โดยในระยะแรกเปนการสนบสนนจากภาครฐ โดยคณะรฐมนตรมมตอนมตหลกการแผนประสานความรวมมอสภาค เพอพฒนาการเกษตรและอตสาหกรรมการเกษตร ตามทกระทรวงเกษตรและสหกรณเสนอ เพอเสนอแนวทางการประสานความรวมมอระหวางภาครฐเอกชน สถาบนการเงนและเกษตรกร และอนมตใหกระทรวงเกษตรและสหกรณจดตงศนยประสานงานกบภาคเอกชน ในส านกงานเศรษฐกจการเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณ ซงลกษณะของเกษตรพนธสญญาเปนทรจกในชวงเวลาดงกลาววา “เกษตรแบบครบวงจร” และตอมาในปจจบนภาคเอกชนน ามาใชเปนแนวทางการขบเคลอนอตสาหกรรมเกษตรทลดความเสยงดานวตถดบ สงเกตจากบรษทเอกชนจ านวนมากไดเขาสระบบเกษตรพนธสญญา

ผลจากการทภาครฐมนโยบายสนบสนนระบบเกษตรพนธสญญา สงผลใหเกษตรกรจ านวนมากทเขารวมโครงการมหลกประกนในดานการประกอบอาชพ รายได ตลาดรบซอผลผลต เพมศกยภาพในการผลต ผานเทคโนโลยและวทยาการจากบรษทผประกอบธรกจไดรบผลผลตทมปรมาณและคณภาพไดมาตรฐาน ลดตนทนการผลตและสนบสนนการขยายตวของอตสาหกรรม แตอยางไรกดในอกดานหนงพบวา การทระบบเกษตรพนธสญญาขยายตวอยางตอเนองโดยทภาครฐมงเนนการสนบสนนใหผประกอบธรกจและเกษตรกรเขาสระบบเกษตรพนธสญญา แตพบวาเกดปญหาในการก ากบตรวจสอบ และควบคม โดยเฉพาะปญหาดานการพฒนาศกยภาพของเกษตรกร เชน การรวมกลมของเกษตรกร การก ากบดแลความเปนธรรมดานสญญาระหวางบรษทผประกอบธรกจกบเกษตรกร สงผลใหเกษตรกรรายยอยถกเอาเปรยบในเรองตางๆ ทเกยวกบเกษตรพนธสญญา สงผลใหเกษตรกรรายยอยมหนสนในจ านวนสงและเปนเกดลกษณะการกอหนตอเนอง๑๒

แมวาในทางทฤษฎแลวการน าระบบเกษตรพนธสญญามาใชในการผลตสนคาเกษตรจะเปนประโยชนกบทกฝายทเกยวของ โดยฝายผผลตจะมวตถดบ และสามารถผลตสนคาในปรมาณและคณภาพทตองการ ใชเงนลงทนต า ขณะทฝายเกษตรกรจะมหลกประกนและความแนนอนเรองราคากรณทประกนราคา หรอมความแนนอนเรองตลาดในกรณทประกนตลาด เปนตน รวมทงเกษตรกรยงไดรบวตถดบ เชน เมลดพนธทไดมาตรฐาน ความชวยเหลอแนะน าในการผลต และไดรบการถายทอดเทคโนโลย น าไปสการผลตทมปรมาณมาก

๑๑ สภาปฏรปแหงชาต. สรปวาระปฏรปพเศษ ๙ : การปฏรประบบเกษตรพนธสญญาใหเปนธรรม. ส านกการพมพส านกงานเลขาธการสภาผแทนราษฎร. ๒๕๕๘. หนา ๑ ๑๒ สรปวาระปฏรปพเศษ ๙ : การปฏรประบบเกษตรพนธสญญาใหเปนธรรม. หนา ๑

(๑๓)

และมคณภาพ สวนภาครฐกจะเกดความมนคงทางอาหารและการพฒนาในภาคเกษตรกรรมของประเทศ มการสรางงานและรายไดใหกบประชากรภาคเกษตรและธรกจทเกยวเนอง แตอยางไรกตาม ในทางปฏบตนนผลทปรากฏในระยะทผานมาคอนขางมความหลากหลาย โดยเกษตรบางกลมทเขารวมท าเกษตรพนธสญญาประสบความส าเรจดวยดจากการมรายไดทแนนอน มตลาดรองรบสนคา และไดรบเทคโนโลยการผลตทมมาตรฐาน ทงนอยภายใตเงอนไขทเกษตรกรจะตองมวนยและดแลการผลตอยางเขมขน ท าใหไดผลผลตทดมอตรารายไดสง เปนตน ซงเกษตรกรกลมนสามารถสรางฐานะเปนปกแผนมความมนคงทางรายได ในขณะทเกษตรกรบางกลมกลบไมประสบความส าเรจ ขาดทนและมภาระหนสน๑๓ ขอมลจากส านกงานเศรษฐกจการเกษตรในป พ.ศ. ๒๕๕๖ พบวา เกษตรกรรายยอยในกลมส ารวจ ๙ จงหวด (เชยงใหม นครปฐม ลพบร สงหบร ขอนแกน มหาสารคาม ยโสธร รอยเอด และ กาฬสนธ) จ านวน ๑,๔๓๒ ราย ซงประกอบอาชพเลยงสกร เลยงไกไข เลยงปลา ปลกออย และปลกเมลดพนธ มหนสนรวมกนทงสน ๗๘๑.๒๓ ลานบาท ซงสงกวาหนสนเฉลยของผประกอบอาชพเกษตรกรอน ๆ๑๔

จากการศกษาพบวาโครงสรางในระบบเกษตรพนธสญญาในปจจบนยงขาดความสมดลและไมเปนธรรม ขาดกลไกในการถวงดล โดยเฉพาะในประเดนดานกฎหมายทจะน ามาปรบใชกบกบระบบเกษตรพนธสญญายงขาดความชดเจน โดยฝายบรษทผประกอบธรกจซงเปนผจดท าสญญามกท าสญญาโดยมการก าหนดเงอนไขและขอจ ากดทมลกษณะเอาเปรยบเกษตรกรในหลายประเดน เชน ก าหนดขอหามหรอขอจ ากดการใชเมลดพนธ ก าหนดเงอนไขการรบซอผลผลตและ/หรอขอหามการขายผลผลตใหแกผประกอบรายอน เปนตน ท าใหเกดการเอารดเอาเปรยบและเกษตรกรไมไดรบความเปนธรรม สงผลกระทบตอสถานะทางเศรษฐกจเกษตรกรเปนอยางมาก ขณะเดยวกนเกษตรกรซงเขาสระบบเกษตรพนธสญญาแตยงขาดศกยภาพท าใหไมสามารถปฏบตตามขอตกลงทระบไวในสญญาได สงผลใหเกดความเสยหายตอผประกอบธรกจในระบบเชนกน โดยในประเดนนเครอขายเกษตรกรพนธสญญาเพอความเปนธรรม รวมกบขบวนการประชาชนเพอสงคมทเปนธรรม (ขปส.) ไดยนขอเรยกรองใหรฐบาลด าเนนการแกไขปญหาเกษตรพนธสญญา โดยมขอเสนอ ดงน๑๕

ประเดนท ๑. แกไขปญหาเรงดวนแกเกษตรกรเกษตรพนธะสญญา จดตงคณะกรรมการแกไขปญหาผทไดรบผลกระทบจากเกษตรระบบพนธสญญา โดยมองคประกอบ

ของตวแทนเกษตรกรผเสยหายเกนกงหนงของคณะกรรมการ ทประกอบดวยตวแทนจากนกวชาการดานกฎหมาย ตวแทนองคกรพฒนาเอกชนดานเกษตรพนธสญญา และหนวยงานราชการทเกยวของ เพอประสานใหหนวยงานทเกยวของหยดการด าเนนคดทางกฎหมายกบเกษตรกรเกษตรพนธสญญา และใหบรษทด าเนนการเยยวยาเกษตรกรทไดรบความเสยหายจากระบบเกษตรพนธะสญญา

๑๓ อภญญา วนเศรษฐ. “อกหนงมมมองตอ...เกษตรพนธสญญา” http://www.bangkokbiznews.com/blog/detail/568611 เขาถงขอมล ณ วนท ๒๐ พฤษภาคม ๒๕๕๙ ๑๔ สรปวาระปฏรปพเศษ ๙ : การปฏรประบบเกษตรพนธสญญาใหเปนธรรม. หนา ๑ ๑๕ เวทสมมนาวชาการหวขอ "เกษตรพนธสญญา ใครอม...ใครอด" จดขนระหวางวนท ๒๖ - ๒๗ มถนายน ๒๕๕๕. http://prachatai.com/journal/2012/01/38710 เขาถงขอมล วนท ๑๙ มถนายน ๒๕๕๙

(๑๔)

ประเดนท ๒. เพอใหเกดการแกไขปญหาอยางยงยนแกเกษตรกรเกษตรพนธสญญา โดยรฐบาลจะด าเนนการสราง “กลไกกลางทงระดบชาตและระดบทองถนเพอคมครองสทธเกษตรกรเกษตรพนธสญญาใหเกดความเปนธรรม” กลไกดงกลาวทมองคประกอบและสดสวนของตวแทนกลมเกษตรกรเกษตรพนธสญญา ๔๐ % ตวแทนผประกอบธรกจ ๒๐ % ตวแทนภาครฐ ๒๐ % ตวแทนนกวชาการ ๑๐ % และตวแทนองคกรพฒนาเอกชนดานเกษตร ๑๐ % กลไกดงกลาวท าหนาทดงตอไปน

๑) สงเสรมการท าธรกจแบบหนสวน ๒) เตรยมความพรอมเกษตรกรใหมความเทาทนโดยการสนบสนนความร ความเขาใจ ขอมลท

เปนประโยชน ดานตางๆ ใหแกเกษตรกรทตองการท าเกษตรพนธะสญญา ๓) ก าหนดนโยบาย กฎหมาย สญญาทเปนมาตรฐานกลางทเปนธรรม ๔) ก ากบ ดแล และบงคบใชการคมครองสทธเกษตรกร ในการท าสญญาเพอเปนหลกประกน

ทางดานรายไดทถกตองเหมาะสมกบการถกใชทรพยากรของเกษตรกรและรวมทงการสรางความมนคงทางอาหาร รวมทงดานวตถดบแกภาคอตสาหกรรมการเกษตร อาหาร และพลงงาน

๕) รบเรองรองเรยน ด าเนนการฟองแทน ไกลเกลย และเยยวยาเกษตรกรผเสยหาย เนองจากระบบเกษตรพนธสญญาในปจจบนเปนไปในลกษณะทกลมทนสรางชองวางทางสญญา เพอความไดเปรยบในการลงทน เนองจากเกษตรกรตองเปนฝายแบกรบภาระตางๆ ไดแก ภาระจากการถกใชทรพยากร เชน ทดน โรงเรอน รวมถงอปกรณ เครองมอ เครองจกร เปนตน ภาระทางสงคม เชน ปญหาการถกตอตานจากชมชน การรกษาสงแวดลอมไมใหกระทบกบชมชน เปนตน ซงรายไดทไดจากขอสญญาจะอยในรปแบบ ๒ รปแบบ คอ (๑) ราคาประกนในการรบซอ ซงจะต ากวาราคาตลาดทกลมทนคาดการณ ซงถาเกดกรณราคาประกนสงกวาราคาตลาด กลมทนจะยกเลกการรบซอ เพราะเปนขอตกลงทางวาจาเทานน (๒) คาจางทต ากวาตนทนการผลตและการบรหารจดการของเกษตรกรและตองลงทนในอสงหารมทรพย เครองมอ เครองจกรททางกลมทนก าหนด โดยทง ๒ รปแบบ เกษตรกรตองเสาะหาหรอน าทรพยากรทมอย มาเพอผลตผลผลตใหกบกลมทน โดยไมมการตอบแทนหรอชดเชยการถกใชทรพยากรนนๆเลย ซงการท าสญญาระหวางเกษตรกรกบกลมทน ไมมการก าหนดเรองดงกลาวในขอสญญาใดๆเลย เกษตรกรสวนใหญไมนกถงและไมรถงวธการท าสญญา ท าใหเสยเปรยบและประสบปญหาหนสนกบกลมทนและสถาบนการเงนทขอสนเชอมาลงทน จงตองมหนวยงานกลางซงควรเปนภาครฐท าหนาทชวยเหลอและดแลการท าสญญาใหเปนธรรม เนองจากรปแบบสญญาแบบเดม เกษตรกรเสยเปรยบและแบกรบภาระตนทนการผลตครงหนงแทนกลมทน จงควรเปลยนรปแบบและเนอหาสญญาใหเปนไปในลกษณะของการรวมลงทนระหวางกลมทนกบเกษตรกร โดยใหประเมนราคาทรพยากรและปจจยการผลตทเกษตรกรมเปนทนของเกษตรกร วตถดบตางๆ พนธพช พนธสตว เทคโนโลย การบรหาร การตลาด ตลอดจนปจจยการผลตทเปนของกลมทนใหประเมนราคาเปนทน และใหแบงสวนรายไดตามสดสวนของทนแตละฝายอยางเปนธรรม

ประเดนท ๓. วาดวยเรองการเขาถงและการคมครองสทธและโอกาสของเกษตรกร เกษตรกรในระบบพนธสญญาโดยพฤตนยยงมเกษตรพนธสญญาจ านวนมากทท ากนแบบปากเปลาไม

เปนลายลกษณอกษร ท าใหเปนชองทางใหบรษทธรกจการเกษตรทไรธรรมาภบาลฉวยโอกาสขดรดเอารดเอาเปรยบเกษตรกรไดโดยงาย จงมขอเสนอใหรฐ

(๑๕)

๓.๑ เตรยมความพรอมใหแกเกษตรกร ชวยเหลอเกษตรกรทตองการท าเกษตรพนธสญญาใหมความพรอม ดวยการจดระบบการใหความรความเขาใจในพนธสญญาดวยวธการตางๆ เชนฝกอบรม ท าคมอใหศกษา มโทรศพทสายดวนใหค าปรกษาแกเกษตรกรอยางพอเพยงกอนทจะเขาสระบบเกษตรพนธะสญญา

๓.๒ ปรบปรงแกไขพนธสญญาใหมความเปนธรรม ดวยหลกปฏบตทส าคญ ดงน – “ความเปนหนสวน” โดยบรษทผประกอบการและเกษตรกรรวมกนท าขอตกลง รวมกนรบ

ความเสยงอยางเทาเทยมกน และมการแบงปนผลประโยชนอยางเปนธรรม” – “ความโปรงใส” โดยใหมตวแทนหนวยงานของรฐและองคกรทองถน หรอองคกรทเกษตรกร

เหนสมควร รวมเปนพยานรบรในการท าพนธสญญา และเกษตรกรถอสญญาคฉบบไวดวย ๓.๓ พฒนาระบบการตรวจสอบตดตามการปฏบตตามพนธสญญา

– ใหมการจดทะเบยนบรษทผประกอบการเกษตรพนธสญญา และแจงรายการท าพนธสญญากบหนวยงานดานยตธรรม

– ใหมหนวยงานหรอองคกรทเปนกลางของรฐดแลตรวจสอบการท าสญญาและการปฏบตตามสญญาทโปรงใสและมประสทธภาพโดยหนวยงานดานยตธรรมและกลมองคกรเกษตรกร

– ศกษาวจยขอมลหวงโซตนทนและก าไรเพอการก าหนดตนทนการผลต ราคารบซอผลผลต และราคาขายทเปนธรรมระหวางเกษตรกร บรษท พอคาคนกลาง และผบรโภค

๓.๔ พฒนากลไกทางกฎหมาย – จดตงกลไกกลางระดบชาต เพอไกลเกลยระงบขอพพาทและการเยยวยาผไดรบผลกระทบ ใน

รปแบบอนญาโตตลาการ ประกอบดวยตวแทนเกษตรกรพนธสญญา ตวแทนบรษทผประกอบการ ตวแทนภาคประชาสงคม และเจาหนาทรฐทเกยวของ และมมาตรการเยยวยาเกษตรกรทเสยเปรยบ หรอตองการออกจากระบบพนธะสญญา

– ศกษาและพฒนาระบบกฎหมายเพอจดความสมพนธระหวางเกษตรกร บรษทและภาคอนๆ ภายใตระบบเกษตรพนธะสญญาใหมความเปนธรรม

ปจจบนแมวาจะมการน าระบบเกษตรพนธสญญามาใชกบทงการเลยงสตวและการเพาะปลกพช เชน กลมเกษตรกรผเลยงสตวสกรและไก กลมเกษตรกรผเพราะปลกออย และกลมเกษตรกรผเพราะปลกขาวโพดเลยงสตว เปนตน แตจากการศกษาพบวาภาครฐยงไมมการส ารวจขอมลสถตเกยวกบจ านวนเกษตรกรทอยในระบบเกษตรพนธสญญาอยางเปนระบบ ท าใหภาครฐขาดขอมลทถกตองและเปนสาเหตหนงทท าใหการพฒนาและแกไขปญหาทเกยวกบเกษตรพนธสญญายงขาดประสทธภาพ

นอกจากนระบบเกษตรพนธสญญาในการท าการเกษตรและปศสตวมลกษณะและสภาพปญหาทแตกตางกน โดยเฉพาะเมอพจารณาในรายละเอยดของกลมเกษตรกรเพราะผปลกขาวโพดเลยงสตวพบวา มลกษณะของการท าเกษตรพนธสญญาทมขอตกลงการใชเมลดพนธจากผประกอบธรกจหรอนกปรบปรงพนธ บางกรณมขอตกลงเรองสงเสรมหรอสนบสนนเงนทนในลกษณะกยม สนบสนนปย สารเคม และขอตกลงการรบซอคนผลผลต โดยมการหกกลบลบหนกบเกษตรกรภายหลง อกทงยงพบวา การเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวสงผลกระทบในมตดานการใชทรพยากรและสงแวดลอมจนกอใหเกดเปนประเดนขอถกเถยงอยางมากทางสงคมวา เกษตรกรผเพาะปลกขาวโพดมสวนในการการบกรกผนปาเพอท าไรขาวโพด นอกจากนยงมเกษตรกรบางสวน

(๑๖)

ท าลายซงขาวโพดเพอเตรยมพนทส าหรบท าการเพาะปลกโดยใชวธการเผาท าลายเพราะเหนวาประหยดคาใชจายและเวลา และยงเปนความเชอตามวถชวตแตดงเดมของกลมเกษตรกร๑๖ จนเปนสามาเหตของปญหาหมอกควนในพนทภาคเหนอ เกษตรกรผเพราะปลกขาวโพดจงกลายเปนจ าเลยของสงคมอยางหลกเลยงไมได ทงทในความเปนจรงทกภาคสวนจะตองมสวนรวมกบปญหาดงกลาวโดยเฉพาะบรษทผประกอบธรกจทเกยวของตลอดหวงโซอาหาร ซงประเดนนจ าเปนอยางยงทจะตองวเคราะหถงความเกยวพนธระหวางเกษตรกรซงท าขอตกลงในลกษณะเกษตรพนธสญญากบบรษทผประกอบธรกจวามสวนในการสงเสรมหรอสนบสนนการบกรกปาเพอเพมพนทการเพาะปลก หรอควรมมาตรการทางกฎหมายใดทจะท าใหบรษทผประกอบธรกจเขามารวมรบผดชอบหรอมสวนในการแกไขปญหาดงกลาวหรอไม

๒.๒. สถานการณเกยวกบการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวในประเทศไทย๑๗

ดานการผลต ป ๒๕๕๕/๕๖ - ๒๕๕๙/๖๐ พบวาเนอทเพาะปลกมแนวโนมลดลงจาก ๗.๕๓ ลานไร ในป ๒๕๕๕/๕๖ เหลอ ๖.๔๔ ลานไร ในป ๒๕๕๙/๖๐ หรอลดลงรอยละ ๔.๒๓ ตอป โดยมสาเหตมาจากราคาทขายไดไมจงใจ เกษตรกรสวนหนงจงปรบเปลยนพนทไปปลกพชชนดอนทใหผลตอบแทนดกวา เชน มนส าปะหลงและออยโรงงาน ส าหรบผลผลตตอไรมแนวโนมลดลงโดยเฉพาะในชวงป ๒๕๕๘/๕๙ โดยในป ๒๕๕๕/๕๖ ผลผลตตอไรลดลงจาก ๖๕๗ กโลกรม ในป ๒๕๕๕/๕๖ เหลอ ๖๑๒ กโลกรมในป ๒๕๕๘/๕๙ สงผลใหผลผลตรวมลดลงจาก ๔.๙๕ ลานตน ในป ๒๕๕๕/๕๖ เหลอ ๔.๓๔ ลานตน ในป๒๕๕๙/๖๐ หรอลดลงรอยละ ๔.๔๔ ตามการลดลงของเนอทเพาะปลก ป ๒๕๕๙/๖๐ เนอทเพาะปลกมจ านวน ๖.๔๔ ลานไร ลดลงจาก ๖.๕๙ ลานไร ในป ๒๕๕๘/๕๙ รอยละ ๒.๒๘ เนองจากในป ๒๕๕๗/๕๘ ฝนทงชวง เกษตรกรจงปรบเปลยนพนทไปปลกออยโรงงานและมนส าปะหลง ซงเปนพชททนแลงและดแลรกษางาย ส าหรบผลผลตตอไรเพมขนจาก ๖๑๒ กโลกรม ในป ๒๕๕๘/๕๙ เปน ๖๗๔ กโลกรม ในป ๒๕๕๙/๖๐ หรอเพมขนรอยละ ๑๐.๑๓ เนองจากไมกระทบแลงในชวงออกดอก สงผลใหผลผลตรวมเพมขนจาก ๔.๐๓ ลานตน ในป ๒๕๕๘/๕๙ เปน ๔.๓๔ ลานตน ในป ๒๕๕๙/๖๐

ดานการตลาด พบวาความตองการใชขาวโพดเลยงสตว ป ๒๕๕๕/๕๖ - ๒๕๕๙/๖๐ ความตองการใชมแนวโนมเพมขนจาก ๖.๒๒ ลานตน ในป ๒๕๕๕/๕๖ เปน ๗.๘๒ ลานตน ในป ๒๕๕๙/๖๐ หรอเพมขนรอยละ ๖.๔๙ ตอป เนองจากเพมขนตามความตองการใชเพอเปนวตถดบในอตสาหกรรมอาหารสตวมมากขนตามการขยายตวของการเลยงปศสตว ป ๒๕๕๙/๖๐ ความตองการใชขาวโพดเลยงสตวมปรมาณ ๗.๘๒ ลานตน เพมขนจาก ๗.๕๙ ลานตน ในป ๒๕๕๘/๕๙ รอยละ ๓.๐๓

๑๖ ร าไร ล าเจยก. การเผาซงขาวโพด : ปญหาหมอกควน. บทความวขาการกลมงานวจยและขอมล ส านกวชาการ ส านกงานเลขาธการวฒสภา. หนา ๒๕. http://library.senate.go.th/document/Ext10567/10567802_0002.PDF เขาถงขอมล ณ วนท ๑๕ มถนายน ๒๕๕๙ ๑๗ สถานการณสนคาเกษตรทส าคญและแนวโนม ป ๒๕๖๑ จดท าโดย ส านกงานเศรษฐกจการเกษตร กระทรวงเกษตรและสหกรณ http://www.oae.go.th/download/document_tendency/agri_situation2561.pdf เขาถงขอมล ณ วนท ๑๑ สงหาคม ๒๕๖๑

(๑๗)

ดานการสงออก ป ๒๕๕๕/๕๖-๒๕๕๙/๖๐ การสงออกมแนวโนมเพมขนจากปรมาณ ๐.๐๔ ลานตน มลคา ๓๙๑.๑๐ ลานบาท ในป ๒๕๕๕/๕๖ เปนปรมาณ ๐.๖๓ ลานตน มลคา ๔,๘๖๓.๑๔ ลานบาท ในป ๒๕๕๙/๖๐ หรอเพมขนรอยละ ๔๙.๓๓ และรอยละ ๔๔.๑๓ ตอปตามล าดบ เนองจากป ๒๕๕๖/๕๗ มการผลกดนการสงออกขาวโพดเลยงสตว ตามมาตรการแทรกแซงตลาดขาวโพดเลยงสตว ป ๒๕๕๖/๕๗ ส าหรบตลาดสงออกทส าคญ ไดแก ประเทศฟลปปนส เวยดนาม ไตหวน และมาเลเซย ป ๒๕๕๙/๖๐ การสงออกมปรมาณ ๐.๖๓ ลานตน มลคา ๔,๘๖๓.๑๔ ลานบาท เพมขนจาก ๐.๒๒ ลานตน มลคา ๑,๘๗๕.๓๕ ลานบาท ในป ๒๕๕๘/๕๙ หรอเพมขน ๒.๘๖ และ ๒.๕๙ เทา ตามล าดบ เนองจากประเทศฟลปปนส เวยดนาม ไตหวน และมาเลเซย มการน าเขาขาวโพดเลยงสตวจากประเทศไทยเพมขน

ดานการน าเขา ป ๒๕๕๕/๕๖ - ๒๕๕๙/๖๐ ปรมาณการน าเขามแนวโนมลดลงจาก ๐.๑๐ ลานตน มลคา ๔๑๐.๔๗ ลานบาท ในป ๒๕๕๕/๕๖ เหลอ ๐.๐๖ ลานตน มลคา ๓๐๙.๙๒ ลานบาท ในป ๒๕๕๙/๖๐ หรอลดลงรอยละ ๙.๗๑ และรอยละ ๓.๖๔ ตอปตามล าดบ เนองจากมการน าเขาวตถดบอน เชน ขาวสาล และกากขาวโพดทเหลอจากขบวนการผลตเอทานอล มาใชทดแทนขาวโพดเลยงสตวในสตรอาหารสตวบางสวน และสวนหนง เปนผลมาจากการบรหารจดการชวงเวลาน าเขาขาวโพดเลยงสตวส าหรบผน าเขาทวไปทน าเขาภายใตกรอบความตกลงเขตการคาเสรอาเซยน (ASEAN Free Trade Area: AFTA) และโครงการลงทนเกษตรแบบมสญญากบประเทศเพอนบาน (Contract Farming) ภายใตยทธศาสตรความรวมมอทางเศรษฐกจอระวด- เจาพระยา-แมโขง (Ayeyawady-Chao Phraya-Mekong Economic Cooperation Strategies: ACMECS) น าเขาได ในชวงเดอนกมภาพนธ– สงหาคม ของทกป ป ๒๕๕๙/๖๐ การน าเขามปรมาณ ๐.๐๖ ลานตน มลคา ๓๐๙.๙๒ ลานบาท ลดลงจากปรมาณ ๐.๑๔ ลานตน มลคา ๖๙๑.๔๙ ลานบาท ในป ๒๕๕๘/๕๙ หรอลดลงรอยละ ๕๗.๑๔ และรอยละ ๕๕.๑๘ ตามล าดบ เนองจากมการน าเขาวตถดบอนมาใชทดแทนขาวโพดเลยงสตวในอตสาหกรรมการผลตอาหารสตวประกอบกบ ราคาขาวโพดเลยงสตวในตลาดโลกมแนวโนมปรบตวลดลง

ดานราคา ป ๒๕๕๕/๕๖ - ๒๕๕๙/๖๐ มแนวโนมลดลงในทกตลาด ดงน (๑) ราคาทเกษตรกรขายได (ความชนไมเกน ๑๔.๕%) ลดลงจากกโลกรมละ ๙.๓๔ บาท ในป ๒๕๕๕/

๕๖ เหลอกโลกรมละ ๖.๘๖ บาท ในป ๒๕๕๙/๖๐ หรอลดลงรอยละ ๕.๐๖ ตอป (๒) ราคาขายสงในตลาดกรงเทพฯ ราคาโรงงานอาหารสตวรบซอลดลงจากกโลกรมละ ๑๐.๓๙ บาท

ในป ๒๕๕๕/๕๖ เหลอกโลกรมละ ๘.๒๗ บาท ในป ๒๕๕๙/๖๐ หรอลดลงรอยละ ๔.๑๒ ตอปและราคา ไซโลรบซอลดลงจากกโลกรมละ ๘.๓๕ บาท ในป ๒๕๕๕/๕๖ เหลอกโลกรมละ ๗.๐๘ บาท ในป ๒๕๕๙/๖๐ หรอลดลงรอยละ ๒.๓๗ ตอป

(๓) ราคาสงออก เอฟ.โอ.บ๑๘ ลดลงจากตนละ ๑๐,๖๗๙ บาท ในป ๒๕๕๕/๕๖ เหลอตนละ ๘,๕๔๓ บาท ในป ๒๕๕๙/๖๐ หรอลดลงรอยละ ๓.๘๕ ตอป ราคาขาวโพดเลยงสตวป ๒๕๕๙/๖๐ ปรบตวลดลงทก

๑๘ FOB (Free on board) หมายถง สญญาซอขายระหวางประเทศตามกฎเกณฑขอตกลงในการสงมอบสนคาระหวางประเทศ (International Commercial Terms: INCOTERMS) ซงผขายสงมอบของลงเรอ ณ ทาสงออกทไดระบไว ผซอตองรบภาระคาใชจายทงหมดรวมทงความเสยงตอความเสยหายหรอสญหายทเกดขนเมอของอยบนเรอ ขอตกลงนใชกบการขนสงทางทะเลหรอทางน าในแผนดนเทานน

(๑๘)

ตลาดเมอเทยบกบป ๒๕๕๘/๕๙ เนองจากราคาในตลาดโลกปรบตวลดลงส าหรบราคาขาวโพดเลยงสตวทเกษตรกรขายไดลดลงจากป ๒๕๕๘/๕๙ เนองจากมการน าเขาวตถดบอนมาใชทดแทนขาวโพดเลยงสตวในอตสาหกรรมการผลตอาหารสตว

อยางไรกดพบวา ปจจบนราคารบซอขาวโพดเลยงสตวความชน ๑๔.๕% ณ ตลาดกลางและตลาดส าคญ ตามทศนยสารสนเทศการเกษตร ส านกงานเศรษฐกจการเกษตรไดรวบรวมไว ณ วนท ๒๒ ตลาคม ๒๕๖๑ มราคารบซออยระหวาง ๙.๓๐ – ๑๐.๐๐ บาทตอกโลกรม๑๙

ดานจ านวนเนอทการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวในประเทศไทย จากขอมลจากศนยสารสนเทศการเกษตร ส านกงานเศรษฐกจการเกษตร พบวาประเทศไทยมการเพราะปลกขาวโพดเลยงสตว ป ๒๕๕๕/๕๖ – ๒๕๕๙/๖๐ พนทการเพาะปลกสวนใหญอยในภาคเหนอ จ านวน ๔,๔๖๐,๑๖๗ ไร และเมอพจารณาแยกตามจงหวดในพนทภาคเหนอ พบวามการเพาะปลกมากในพนทจงหวดเพชรบรณ นาน ตาก เชยงราย แพร พษณโลก พะเยา นครสวรรค อตรดตถ ล าปาง เชยงใหม อทยธาน ล าพน สโขทย แมฮองสอน ก าแพงเพชร และพจตร ตามล าดบ ดงรายละเอยดทปรากฏตามตารางท ๑ และ ๒ ดงน

ตารางท ๒.๑ เนอทเพาะปลก ผลผลต และผลผลตตอไรของไทย ป ๒๕๕๕/๕๖ - ๒๕๖๙/๖๐๒๐

ป เนอทเพาะปลก (ลานไร) ผลผลต (ลานตน) ผลผลตตอไร (กโลกรม) ๒๕๕๕/๕๖ ๗.๕๓ ๔.๙๕ ๖๕๗ ๒๕๕๖/๕๗ ๗.๔๓ ๔.๘๘ ๖๕๗ ๒๕๕๗/๕๘ ๗.๒๓ ๔.๗๓ ๖๕๔ ๒๕๕๘/๕๙ ๖.๕๙ ๔.๐๓ ๖๑๒ ๒๕๕๙/๖๐ ๖.๔๔ ๔.๓๔ ๖๗๔

ตารางท ๒.๒ เนอทเพาะปลกในภาคเหนอแยกตามจงหวด ป ๒๕๕๗ – ๒๕๖๐๒๑

จงหวด เนอทเพาะปลก (ไร)

๒๕๕๗ ๒๕๕๘ ๒๕๕๙(p) ๒๕๖๐(f) ๑) เพชรบรณ ๙๕๔,๘๒๑ ๙๐๗,๓๗๓ ๘๓๔,๕๘๔ ๘๕๑,๑๓๒ ๒) นาน ๘๕๔,๑๗๗ ๘๑๖,๕๓๒ ๗๓๒,๙๑๔ ๗๓๐,๑๓๓ ๓) ตาก ๖๔๘,๕๐๒ ๕๔๙,๙๖๓ ๕๒๗,๘๕๙ ๕๓๗,๒๔๙ ๔) เชยงราย ๕๑๘,๐๑๙ ๔๐๖,๐๔๐ ๔๐๕,๘๔๘ ๔๐๓,๗๕๕ ๕) แพร ๓๒๑,๐๒๑ ๓๒๕,๐๕๓ ๒๗๙,๔๕๒ ๒๘๑,๒๐๘ ๖) พะเยา ๓๑๑,๙๔๒ ๒๖๑,๙๔๒ ๒๕๔,๑๑๐ ๒๔๙,๑๒๐

๑๙ https://goo.gl/9S79P9 เขาถงขอมล ณ วนท ๒๒ ตลาคม ๒๕๖๑ ๒๐ ส านกงานเศรษฐกจการเกษตร. รายงานสถานการณสนคาเกษตรทส าคญและแนวโนม ป ๒๔๖๑. หนา ๓๒ ๒๑ ส านกงานเศรษฐกจการเกษตร, รายงานสถตการเกษตรของประเทศไทย ป ๒๕๖๐. หนา ๑๔-๑๙

(๑๙)

จงหวด เนอทเพาะปลก (ไร)

๒๕๕๗ ๒๕๕๘ ๒๕๕๙(p) ๒๕๖๐(f) ๗) พษณโลก ๒๗๓,๔๕๘ ๒๖๙,๖๑๓ ๒๓๘,๒๘๔ ๒๔๓,๔๑๕ ๘) นครสวรรค ๒๒๗,๑๘๒ ๑๙๑,๘๘๒ ๒๔๑,๐๙๑ ๒๓๘,๒๒๔ ๙) อตรดตถ ๑๙๔,๑๘๑ ๑๗๒,๗๖๔ ๑๘๓,๓๕๕ ๑๘๔,๖๑๒ ๑๐) ล าปาง ๑๕๔,๓๙๔ ๑๕๖,๒๕๐ ๑๘๓,๖๙๔ ๑๘๑,๖๒๔ ๑๑) เชยงใหม ๑๘๙,๔๔๓ ๑๔๙,๒๔๐ ๑๗๖,๗๐๐ ๑๗๒,๗๒๔ ๑๒) อทยธาน ๘๕,๔๗๘ ๙๙,๖๙๕ ๑๑๘,๓๗๖ ๑๒๗,๕๘๗ ๑๓) ล าพน ๙๙,๖๘๓ ๘๗,๐๕๘ ๘๑,๑๕๓ ๘๐,๓๔๔ ๑๔) ก าแพงเพชร ๔๘,๓๒๕ ๓๘,๐๖๑ ๖๐,๙๙๘ ๗๔,๒๓๙ ๑๕) สโขทย ๕๖,๙๒๐ ๕๔,๘๖๖ ๖๑,๖๐๗ ๖๔,๐๘๖ ๑๖) แมฮองสอน ๖๓,๑๗๓ ๕๗,๖๑๓ ๕๙,๔๒๖ ๕๗,๙๙๔ ๑๗) พจตร ๑๖,๖๓๐ ๒๐,๔๘๒ ๓๑,๓๕๑ ๓๕,๘๑๑

หมายเหต - p = ตวเลขเบองตน f = ตวเลขจากการคาดคะเน

แผนภาพ ๒.๑ สถตเนอทการเพาะปลก เรยงล าดบตามจ านวนเนอทการเพาะปลกในป ๒๕๖๐ (ภาคเหนอ) ๗ ล าดบ (จดท าโดยผวจย)

๒.๓ กฎหมายทเกยวกบเกษตรพนธสญญากบการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว เนองจากลกษณะของการเกษตรมกระบวนการและบคคลเขามาเกยวของจ านวนมากไมเฉพาะแต

เกษตรกรกบผซอผลผลตเทานน เพราะในแตละขนตอนการเพาะป,กไปจนถงการเกบเกยวผลผลตเกษตรกรจะตองกอนตสมพนธกบผประกอบธรกจในหลากหลายลกษณะ ทงการท าสญญาซอเมลดพนธ และปจจยการผลตอน ๆ เชน ปย ยา และสารเคมมทางการเกษตร รวมทงในบางกรณเปนการเชาพนทในการเพาะปลกกตองท าสญญาเชาพนทดวย นอกจากนในขนตอนการปลกเกษตรกรกตองมการจางแรงงานทงในสวนของการปรบพนทดวยการไถ การจางการเกบเกยว การขนสง ไปจนถงการจ าหนายผลผลต นอกจากนเกษตรกรบางสวนทขาดเงนทนยงตองท าสญญากยมเงนหรอการขอสนเชอจากแหลงเงนทนตาง ๆ ดวย ดงนน จงมการท าขอตกลง

(๑) เพรชบรณ ๘๕๑,๑๓๒ ไร

(๒) นาน ๗๓๐,๑๓๓ ไร

(๓) ตาก ๕๓๗,๒๔๙ไร

(๔) เชยงราย ๔๐๓,๗๕๕ ไร

(๕) แพร ๒๘๑,๒๐๘ ไร

(๖) พะเยา ๒๔๙,๑๒๐ ไร

(๗) พษณโลก ๒๔๓,๔๑๕ ไร

(๒๐)

และมผลผกพนระหกอใหเกดสทธหนาทหวางเกษตรกรกบคสญญาในหลายลกษณะและมกฎหมายทเขามาเกยวขอจ านวนมากในระบบของการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว ดงน

๒.๓.๑ ประมวลกฎหมายแพงและพาณชย เกษตรพนธสญญามลกษณะเปนขอตกลงระหวางเกษตรกรและผประกอบธรกจซงสามารถ

เกดขนไดตลอดหวงโซอปทานการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว แตการน าหลกกฎหมายแพงและพาณชยซงเปนหลกกฎหมายทวไปทก าหนดสทธหนาทระหวางคสญญามาปรบใชในระบบเกษตรพนธสญญาอาจไมเหมาะสมเพราะแนวคดทฤษฎและหลกการพนฐานของการเกดสญญาตามหลกกฎหมายในเรองสญญาระหวางเอกชนดวยกนจะยดถอ “หลกศกดสทธของเจตนา” (Autonomy of Will) และหลกการนตงอยบนพนฐานของหลกการแสดงเจตนาของคสญญา คอ “หลกเสรภาพในการท าสญญา” (Freedom of contract) โดยหลกเสรภาพในการท าสญญา หมายถง บคคลตองมเสรภาพในการกระท าการใด ๆ ตามความตองการ โดยปราศจากการแทรกแซงของรฐ และเมอมการท าสญญาภายหลกหนกเสรภาพในการท าสญญาคสญญาตองปฏบตตามทงนปนไปตามหลกศกดสทธของเจตนา ซงหมายถง เจตนาทบคคลแสดงออกไปตองมความศกดสทธ รฐตองรบรองและคมครองให๒๒ หากมคสญญาฝายใดไมปฏบตตามตองมมาตรการทางกฎหมายในการบงคบผลตามทสญญานนก าหนด ซงในทางกฎหมายเรยกวา “การผดสญญา” หรอ “การผดนดช าระหน” อยางไรกดหากมการท าขอตกลงทก าหนดคสเสยหายไวลวงหนาในลกษณะเบยปรบและเปนจ านวนทสงเกนสมควรแกคสญญา ศาลจะลดลงเปนจ านวนพอสมควรกได๒๓

อยางไรกดภายใตหลกศกดสทธของเจตนา (Autonomy of Will) และ หลกเสรภาพในการท าสญญา (Freedom of contract) โดยปกตรฐจะตองไมเขาไปแทรกแทรงการท าสญญาของเอกชน ยกเวนกรณทมผลกระทบตอสงคมโดยรวมหรอกระทบกบความสงบสขเรยบรอยหรอศลธรรมอนดของประชาชน ซงในกรณของเกษตรพนธสญญาถอไดวาเปนสญญาทมลกษณะพเศษแตกตางจากสญญาทวไป ทงนเพราะฝายหนงนนเปนผประกอบธรกจทมอ านาจตอรองทางเศรษฐกจทเหนอกวาคสญญาฝายหนงซงเปนเกษตรกร หากปลอยใหคสญญาท าขอตกลงและบงคบตามหลกเสรภาพ (Freedom of contract) ในการท าสญญาดงกลาวอาจไมสามารถสรางความเปนธรรมใหคสญญาได เพราะการน าหลกเสรภาพในการท าสญญามาบงคบใช ตองตงอยบนพนฐานความเปนธรรมระหวางคสญญา การจะใชหลกเสรภาพในการท าสญญาตองปรากฏวา คสญญานนมเสรภาพในการเลอกคสญญา มเสรภาพในการก าหนดวตถประสงคในการท าสญญา มเสรภาพในการก าหนดวธการหรอแบบในการท าสญญา และมเสรภาพในการก าหนดเนอหาสาระในสญญาไดอยาง แทจรงประกอบดวย แตในระบบเกษตรพนธสญญา เกษตรกรขาดเสรภาพในการก าหนดและอยในภาวะจ ายอม ๒๒ ศนนทกรณ โสตถพนธ, ค ำอธบำยนตกรรม-สญญำ, หนา ๒๕๗ – ๒๕๙. ๒๓ ประมวลกฎหมายแพงและพาณชย

มาตรา ๓๘๓ “ถาเบยปรบทรบนนสงเกนสวน ศาลจะลดลงเปนจ านวนพอสมควรกได ในการทจะวนจฉยวาสมควรเพยงใดนน ทานใหพเคราะหถงทางไดเสยของเจาหนทกอยางอนชอบดวยกฎหมาย ไมใชแตเพยงทางไดเสยในเชงทรพยสน เมอไดใชเงนตามเบยปรบแลว สทธเรยกรองขอลดกเปนอนขาดไป

นอกจากกรณทกลาวไวในมาตรา ๓๗๙ และ ๓๘๒ ทานใหใชวธเดยวกนนบงคบ ในเมอบคคลสญญาวาจะใหเบยปรบเมอตนกระท าหรองดเวนกระท าการอนหนงอนใดนนดวย”

(๒๑)

เนองจากขาดอ านาจตอรองกบผประกอบธรกจ ดงนน รฐจงตองแสดงบทบาทก ากบดแลโดยการก าหนดบทบญญตกฎหมายเฉพาะเพอน ามาบงคบใชกบระบบเกษตรพนธสญญา ทงน เพอใหเกดความเปนธรรมระหวางคสญญาสามารถใหการคมครองสทธของเกษตรกร ประกอบกบเพอใชเปนกลไกในการสงเสรมพฒนาระบบเกษตรพนธสญญาใหมประสทธภาพ

๒.๓.๒ พระราชบญญตวาดวยขอสญญาทไมเปนธรรม พ.ศ. ๒๕๔๐ ปจจบนไดมการตราพระราชบญญตวาดวยขอสญญาทไมเปนธรรม พ.ศ. ๒๕๔๐๒๔ ซงมผลใช

บงคบเมอพนก าหนดหนงรอยแปดสบวนนบแตวนประกาศในราชกจจานเบกษาเปนตนไป กลาวคอ เรมมผลใชบงคบกบสญญาทท าตงแตวนท ๑๖ พฤษภาคม ๒๕๔๑ (ไมใชบงคบกบสญญาทท ากอนหนา) โดยเหตผลในการประกาศใชพระราชบญญตฉบบน คอ เนองจากหลกกฎหมายเกยวกบนตกรรมหรอสญญาทใชบงคบอยมพนฐานมาจากเสรภาพของบคคล ตามหลกของความศกดสทธของการแสดงเจตนา รฐจะไมเขาแทรกแซงแมวาคสญญาฝายหนงไดเปรยบคสญญาอกฝายหนง เวนแตจะเปนการตองหามชดแจงโดยกฎหมายหรอขดตอความสงบเรยบรอยหรอศลธรรมอนดของประชาชน แตในปจจบนสภาพสงคมเปลยนแปลงไป ท าใหผซงมอ านาจตอรองทางเศรษฐกจเหนอกวาถอโอกาสอาศยหลกดงกลาวเอาเปรยบคสญญาอกฝายหนง ซงมอ านาจตอรองทางเศรษฐกจดอยกวาอยางมาก ซงท าใหเกดความไมเปนธรรมและไมสงบสขในสงคม สมควรทรฐจะก าหนดกรอบของการใชหลกความศกดสทธของการแสดงเจตนาและเสรภาพของบคคล เพอแกไขความไมเปนธรรมและความไมสงบสขในสงคมดงกลาว โดยก าหนดแนวทางใหแกศาลเพอใชในการพจารณาวาขอสญญาหรอขอตกลงใดทไมเปนธรรม และใหอ านาจแกศาลทจะสงใหขอสญญาหรอขอตกลงทไมเปนธรรมนนมผลใชบงคบเทาทเปนธรรมและพอสมควรแกกรณ จงจ าเปนตองตราพระราชบญญตน

โดยในพระราชบญญตน (มาตรา ๔) ไดใหค านยามศพททเกยวของไววา “ขอสญญา” หมายความวา ขอตกลง ความตกลง และความยนยอมรวมทงประกาศ และค าแจง

ความเพอยกเวนหรอจ ากดความรบผดดวย “ผบรโภค” หมายความวา ผเขาท าสญญาในฐานะผซอ ผเชา ผเชาซอ ผก ผเอาประกนภย หรอผ

เขาท าสญญาอนใดเพอใหไดมา ซงทรพยสน บรการ หรอประโยชนอนใดโดยมคาตอบแทน ทงน การเขาท าสญญานนตองเปนไปโดยมใชเพอการคา ทรพยสน บรการ หรอประโยชนอนใดนน และใหหมายความรวมถงผเขาท าสญญาในฐานะผค าประกนของบคคลดงกลาวซงมไดกระท าเพอการคาดวย

“ผประกอบธรกจการคาหรอวชาชพ” หมายความวา ผเขาท าสญญาในฐานะผขาย ผใหเชา ผใหเชาซอ ผใหก ผรบประกนภย หรอผเขาท าสญญาอนใดเพอจดใหซงทรพยสน บรการ หรอประโยชนอนใด ทงน การเขาท าสญญานนตองเปนไปเพอการคา ทรพยสน บรการ หรอประโยชนอนใดนนเปนทางคาปกตของตน

“สญญาส าเรจรป” หมายความวา สญญาทท าเปนลายลกษณอกษรโดยมการก าหนดขอสญญาทเปนสาระส าคญไวลวงหนา ไมวาจะท าในรปแบบใด ซงคสญญาฝายหนงฝายใดน ามาใชในการประกอบกจการของตน

๒๔ ราชกจจานเบกษา เลม ๑๑๔/ตอนท ๗๒ ก/หนา ๓๒/๑๖ พฤศจกายน ๒๕๔๐

(๒๒)

พระราชบญญตวาดวยขอสญญาทไมเปนธรรม พ.ศ. ๒๕๔๐ ไดวางการส าคญไว ดงน ๑. ก าหนดเปนลกษณะของขอสญญาทไมเปนธรรม และก าหนดใหมผลบงคบไดเพยงเทาทเปน

ธรรมและพอสมควรแกกรณเทานน (มาตรา ๔ วรรคแรก) ซงบญญตใหขอตกลงในสญญาระหวางผบรโภคกบ

ผประกอบธรกจการคา หรอวชาชพ หรอในสญญาส าเรจรป หรอในสญญาขายฝากทท าใหผประกอบธรกจ

การคา หรอวชาชพ หรอผก าหนดสญญาส าเรจรป หรอผซอฝากไดเปรยบคสญญาอกฝายหนงเกนสมควร เปน

ขอสญญาทไมเปนธรรม และใหมผลบงคบไดเพยงเทาทเปนธรรมและพอสมควรแกกรณเทานน

๒. ในกรณทมขอสงสย ใหตความสญญาส าเรจรปไปในทางทเปนคณแกฝายซงมไดเปนผก าหนด

สญญาส าเรจรปนน (มาตรา ๔ วรรคสอง)

๓. ก าหนดใหขอตกลงทมลกษณะหรอมผลใหคสญญาอกฝายหนงปฏบตหรอรบภาระเกนกวาท

วญญชนจะพงคาดหมายไดตามปกต เปนขอตกลงทอาจถอไดวาท าใหไดเปรยบคสญญาอกฝายหนง (มาตรา ๔

วรรคสาม) เชน

(๑) ขอตกลงยกเวนหรอจ ากดความรบผดทเกดจากการผดสญญา

(๒) ขอตกลงใหตองรบผดหรอรบภาระมากกวาทกฎหมายก าหนด

(๓) ขอตกลงใหสญญาสนสดลงโดยไมมเหตผลอนสมควร หรอใหสทธบอกเลกสญญาไดโดยอก

ฝายหนงมไดผดสญญาในขอสาระส าคญ

(๔) ขอตกลงใหสทธทจะไมปฏบตตามสญญาขอหนงขอใด หรอปฏบตตามสญญาในระยะเวลา

ทลาชาไดโดยไมมเหตผลอนสมควร

(๕) ขอตกลงใหสทธคสญญาฝายหนงเรยกรองหรอก าหนดใหอกฝายหนงตองรบภาระเพมขน

มากกวาภาระทเปนอยในเวลาท าสญญา

(๖) ขอตกลงในสญญาขายฝากทผซอฝากก าหนดราคาสนไถสงกวาราคาขายบวกอตรา

ดอกเบยเกนกวารอยละสบหาตอป

(๗) ขอตกลงในสญญาเชาซอทก าหนดราคาคาเชาซอ หรอก าหนดใหผเชาซอตองรบภาระสง

เกนกวาทควร

(๘) ขอตกลงในสญญาบตรเครดตทก าหนดใหผบรโภคตองช าระดอกเบย เบยปรบ คาใชจาย

หรอประโยชนอนใดสงเกนกวาทควรในกรณทผดนดหรอทเกยวเนองกบการผดนดช าระหน

(๙) ขอตกลงทก าหนดวธคดดอกเบยทบตนทท าใหผบรโภคตองรบภาระสงเกนกวาทควร

๔. ก าหนดใหขอตกลงจ ากดสทธหรอเสรภาพในการประกอบอาชพการงาน หรอการท านตกรรม

ทเกยวกบการประกอบธรกจการคาหรอวชาชพซงไมเปนโมฆะ แตเปนขอตกลงทท าใหผถกจ ากดสทธหรอ

เสรภาพตองรบภาระมากกวาทจะพงคาดหมายไดตามปกต ใหมผลบงคบไดเพยงเทาทเปนธรรมและพอสมควร

(๒๓)

แกกรณเทานน ในการวนจฉยวาขอตกลงตามวรรคหนงท าใหผถกจ ากดสทธหรอเสรภาพตองรบภาระมากกวาท

จะพงคาดหมายไดหรอไม ใหพเคราะหถงขอบเขตในดานพนทและระยะเวลาของการจ ากดสทธหรอเสรภาพ

รวมทงความสามารถและโอกาสในการประกอบอาชพการงานหรอการท านตกรรมในรปแบบอนหรอกบบคคล

อนของผถกจ ากดสทธหรอเสรภาพ ประกอบกบทางไดเสยทกอยางอนชอบดวยกฎหมายของคสญญาดวย

(มาตรา ๕)

๕. ก าหนดใหสญญาระหวางผบรโภคกบผประกอบธรกจการคาหรอวชาชพทมการช าระหนดวย

การสงมอบทรพยสนใหแกผบรโภค จะมขอตกลงยกเวนหรอจ ากดความรบผดของผประกอบธรกจการคาหรอ

วชาชพเพอความช ารดบกพรองหรอเพอการรอนสทธไมได เวนแตผบรโภคไดรถงความช ารดบกพรองหรอเหต

แหงการรอนสทธอยแลวในขณะท าสญญา ในกรณนใหขอตกลงยกเวนหรอจ ากดความรบผดนนมผลบงคบได

เพยงเทาทเปนธรรมและพอสมควรแกกรณเทานน (มาตรา ๖)

๖. ในสญญาทมการใหสงใดไวเปนมดจ า หากมกรณทจะตองรบมดจ าถามดจ านนสงเกนสวน

ศาลจะลดลงใหรบไดเพยงเทาความเสยหายทแทจรงกได (มาตรา ๗)

๗. ขอตกลง ประกาศ หรอค าแจงความทไดท าไวลวงหนา เพอยกเวนหรอจ ากดความรบผดเพอ

ละเมดหรอผดสญญาในความเสยหายตอชวต รางกาย หรออนามยของผอน อนเกดจากการกระท าโดยจงใจ

หรอประมาทเลนเลอของผตกลง ผประกาศ ผแจงความ หรอของบคคลอนซงผตกลง ผประกาศ หรอผแจง

ความตองรบผดดวย จะน ามาอางเปนขอยกเวนหรอจ ากดความรบผดไมได (มาตรา ๘)

๘. ขอตกลงหรอความยนยอมของผเสยหายส าหรบการกระท าทตองหามชดแจงโดยกฎหมาย

หรอขดตอความสงบเรยบรอยหรอศลธรรมอนดของประชาชน จะน ามาอางเปนเหตยกเวนหรอจ ากดความรบ

ผดเพอละเมดมได (มาตรา ๙)

๙. การวนจฉยวาขอสญญาจะมผลบงคบเพยงใดจงจะเปนธรรมและพอสมควรแกกรณ ให

พเคราะหถงพฤตการณทงปวง (มาตรา ๑๐) รวมทง

(๑) ความสจรต อ านาจตอรอง ฐานะทางเศรษฐกจ ความรความเขาใจ ความสนทดจดเจน

ความคาดหมาย แนวทางทเคยปฏบต ทางเลอกอยางอน และทางไดเสยทกอยางของคสญญาตามสภาพทเปน

จรง

(๒) ปกตประเพณของสญญาชนดนน

(๓) เวลาและสถานทในการท าสญญาหรอในการปฏบตตามสญญา

(๔) การรบภาระทหนกกวามากของคสญญาฝายหนงเมอเปรยบเทยบกบคสญญาอกฝายหนง

๑๐. ขอสญญาใดทมใหน าบทบญญตแหงพระราชบญญตนไปใชบงคบไมวาทงหมดหรอบางสวน

ขอสญญานนเปนโมฆะ (มาตรา ๑๑)

(๒๔)

ขอพจารณาเกยวกบการน าพระราชบญญตวาดวยขอสญญาทไมเปนธรรม พ.ศ. ๒๕๔๐ มาปรบ

ใชกบเกษตรพนธสญญาพบวายงมขอจ ากด เพราะการปรบใชพระราชบญญตนจะตองเปนกรณทมการฟองรอง

และเปนดลยพนจของศาลในการน าพระราชบญญตนมาปรบใช และปจจบนยงไมปรากฎวามการปรบใช

พระราชบญญตนกบกรณพพาทระหวางเกษตรกรกบผประกอบธรกจ ซงสาเหตมาจากการขาดความรความ

เขาใจถงสทธตามกฎหมาย และโดยสภาพการขาดอ านาจตอรองของเกษตรกรทยงตองพงพาผประกอบธรกจท า

ใหไมหยบยกประเดนเปนปญหาในการฟองรองเปนขอพพาท นอกจากนการปรบพระราชบญญตวาดวยขอ

สญญาทไมเปนธรรม พ.ศ. ๒๕๔๐ มาใชกบ “ระบบเกษตรพนธสญญา” ยงมขอโตแยงวากฎหมายดงกลาว

ตความรวมถงลกษณะของสญญาระหวางผประกอบธรกจกบเกษตรกรดวยหรอไม เนองจากไมมนยามศพทท

ชดเจนเกยวกบ “ระบบเกษตรพนธสญญา” และ “ผประกอบธรกจการเกษตร” และ “ผผลตหรอผรบจางผลต”

๒.๓.๓ พระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐ เหตผลในการประกาศใชพระราชบญญตฉบบน สบเนองมากจากในปจจบนมการน าระบบเกษตรพนธสญญามาใชในกระบวนการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรอยางแพรหลายมากขน แตยงขาดกฎหมายเฉพาะในการก ากบดแล การสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญาใหมความเปนธรรมตามหลกสากล ซงกฎหมายฉบบนมงทจะยกระดบและชวยสรางความไววางใจ ความรวมมอ สงเสรมและพฒนาศกยภาพในการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรอยางยงยนใหแกผประกอบธรกจและเกษตรกร สงผลใหเกษตรกรมความมนคงทางดานรายได รวมทงการไดรบการถายทอดความรทจ าเปน ตลอดจนเทคโนโลยการผลตทมมาตรฐาน มการควบคมตนทนในการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตร มการปองกนความเสยงจากปจจยภายนอกและผประกอบธรกจทางการเกษตรสามารถประกอบธรกจโดยไดรบผลตผลทมคณภาพมาตรฐานตามระยะเวลาทก าหนดไว ซงจะเปนการสรางความเชอมนและความเขมแขงทางธรกจของประเทศใหสามารถแขงขนในตลาดการคาเสรไดตอไป การท าสญญาในระบบเกษตรพนธสญญามลกษณะผสมผสานระหวางสญญาจางท าของ สญญาจางแรงงาน และสญญาซอขายซงมความซบซอนและยงยากในการวเคราะหถงความคมคาและตนทนในการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตร สงผลใหเกษตรกรรายยอยซงมอ านาจตอรองในการท าสญญานอยกวาผประกอบธรกจทางการเกษตร มความเสยงในการปฏบตตามเงอนไขทก าหนดไวในสญญา ดงนน จงมความจ าเปนทจะตองบญญตกฎหมายเพอสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา โดยก าหนดหลกเกณฑในการกบกบดแลและสรางความเปนธรรมระหวางคสญญาในการท าสญญาในระบบเกษตรพนธสญญา เพอใหเกดความเปนธรรมแกทกฝาย รวมทงก าหนดกลไกในการสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญาใหเกดประสทธภาพ สรปสาระส าคญของพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญาทเปนธรรม พ.ศ. ๒๕๖๐ กฎหมายฉบบนบญญตสาระส าคญแยกเปน บททวไปซงบญตเกยวกบขอบเขตการบงคบกฎหมายและนยามศพท โดยมแยกเปน ๔ หมวด ประกอบดวย หมวด ๑ คณะกรรมการสงเสรมและพฒนาระบบเกษตร

(๒๕)

พนธสญญา หมวด ๒ ระบบเกษตรพนธสญญา (สวนท ๑ ผประกอบธรกจทางการเกษตร และ สวนท ๒ การท าสญญาในระบบเกษตรพนธสญญา) หมวด ๓ การไกลเกลยขอพพาท และหมวด ๔ บทก าหนดโทษ โดยมสาระส าคญสรปไดดงตอไปน

ก) ขอบเขตการบงคบกฎหมายและนยามศพท

- ขอบเขตการบงคบกฎหมาย

พระราชบญญตนใหใชบงคบเมอพนก าหนด ๑๒๐ วนนบแตวนประกาศในราชกจจา

นเบกษาเปนตนไป ซงพระราชบญญตนประกาศในราชกจานเบกษาเมอวนท ๒๖ พฤษภาคม ๒๕๖๐๒๕ ดงนน

จงมผลใชบงคบตงแตวนท ๒๓ กนยายน ๒๕๖๐ (มาตรา ๒) ในกรณทมกฎหมายอนใดไดบญญตหลกเกณฑใน

การท าสญญาและการไกลเกลยหรอระงบขอพพาทในระบบเกษตรพนธสญญาไวเปนการเฉพาะแลว ใหบงคบ

ตามบทบญญตแหงกฎหมายวาดวยการนน (มาตรา ๓) ใหรฐมนตรวาการกระทรวงเกษตรและสหกรณ

รกษาการตามพระราชบญญตน และใหมอ านาจออกระเบยบหรอประกาศเพอปฏบตการตามพระราชบญญตน

ระเบยบและประกาศนน เมอไดประกาศในราชกจจานเบกษาแลวใหใชบงคบได (มาตรา ๕)

- นยามศพท (มาตรา ๔)

“ระบบเกษตรพนธสญญา” หมายความวา ระบบการผลตผลตผลหรอบรการทาง

การเกษตรทเกดข นจากสญญาการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรประเภทเดยวกนระหวางผ

ประกอบธรกจทางการเกษตรฝายหนงกบบคคลธรรมดาซงประกอบอาชพเกษตรกรรมตงแตสบรายขนไป หรอ

กบสหกรณการเกษตรหรอกลมเกษตรกรตามกฎหมายวาดวยสหกรณ หรอกบวสาหกจชมชนหรอเครอขาย

วสาหกจชมชนตามกฎหมายวาดวยการสงเสรมวสาหกจชมชนซงประกอบอาชพเกษตรกรรมอกฝายหนงทม

เงอนไขในการผลต จ าหนาย หรอจางผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรอยางหนงอยางใด โดยเกษตรกรตก

ลงทจะผลต จ าหนาย หรอรบจางผลตผลตผลทางการเกษตรตามจ านวน คณภาพ ราคา หรอระยะเวลาท

ก าหนดไว และผประกอบธรกจทางการเกษตรตกลงทจะซอผลตผลดงกลาวหรอจายคาตอบแทนตามทก าหนด

ไวตามสญญา โดยผประกอบธรกจทางการเกษตรเขาไปมสวนในกระบวนการผลต เชน เปนผก าหนดวธการผลต

จดหาพนธ เมลดพนธ ผลตภณฑทางการเกษตร หรอปจจยการผลต ใหแกเกษตรกร

ในกรณทมความจ าเปนตองก าหนดใหการท าสญญาการผลตผลตผลหรอบรการทาง

การเกษตรระหวางผประกอบธรกจทางการเกษตรกบบคคลธรรมดาซงประกอบอาชพเกษตรกรรมไม ถงสบ

รายแตไมนอยกวาสองรายขนไปประเภทใด ตองน าระบบเกษตรพนธสญญาตามพระราชบญญตนไปใชบงคบ

ใหตราเปนพระราชกฤษฎกา

๒๕ ราชกจจานเบกษา เลม ๑๓๔/ตอนท ๕๖ ก/หนา ๑/๒๖ พฤษภาคม ๒๕๖๐

(๒๖)

“ผประกอบธรกจทางการเกษตร” หมายความวา บคคลซงประกอบธรกจการผลต แปรรป

จ าหนาย หรอการสงออกผลตผลทางการเกษตร หรอใหบรการดานระบบการผลตสนคา หรอปจจยการผลตทาง

การเกษตรในระบบเกษตรพนธสญญา

“เกษตรกร” หมายความวา บคคลธรรมดาซงประกอบอาชพเกษตรกรรม และให

หมายความรวมถงสหกรณการเกษตรหรอกลมเกษตรกรตามกฎหมายวาดวยสหกรณ และวสาหกจชมชนหรอ

เครอขายวสาหกจชมชนตามกฎหมายวาดวยการสงเสรมวสาหกจชมชน ซงประกอบอาชพเกษตรกรรม

“เกษตรกรรม” หมายความวา การเพาะปลก การเลยงสตว การเพาะเลยงสตวน า หรอ

เกษตรกรรมอนทคณะกรรมการประกาศก าหนด

“หนวยงานของรฐ” หมายความวา ราชการสวนกลาง ราชการสวนภมภาค ราชการสวน

ทองถน องคการมหาชน รฐวสาหกจ และหนวยงานอนของรฐทมกฎหมายจดตง

“คณะกรรมการ” หมายความวา คณะกรรมการสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธ

สญญา

“คณะกรรมการไกลเกล ยขอพพาท” หมายความวา คณะกรรมการไกลเกล ยขอ

พพาทกรงเทพมหานคร หรอคณะกรรมการไกลเกลยขอพพาทประจ าจงหวด แลวแตกรณ

“ขอพพาท” หมายความวา ขอโตแยงทเกยวกบสทธ หนาท และความรบผดทเกยวกบ

สญญาในระบบเกษตรพนธสญญา

“รฐมนตร” หมายความวา รฐมนตรผรกษาการตามพระราชบญญตน

ข) หมวด ๑ คณะกรรมการสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา (มาตรา ๖ – ๑๕)

ก าหนดใหม “คณะกรรมการสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา” ประกอบดวย

(มาตรา ๖) รฐมนตรวาการกระทรวงเกษตรและสหกรณ เปนประธานกรรมการ รฐมนตรวาการกระทรวง

ยตธรรม เปนรองประธานกรรมการ ปลดกระทรวงเกษตรและสหกรณ ปลดกระทรวงทรพยากรธรรมชาตและ

สงแวดลอม ปลดกระทรวงพาณชย ปลดกระทรวงมหาดไทย ปลดกระทรวงยตธรรม เลขาธการคณะกรรมการ

ก ากบและสงเสรมการประกอบธรกจประกนภย อยการสงสด ประธานสภาเกษตรกรแหงชาต ประธานสภา

อตสาหกรรมแหงประเทศไทย ประธานกรรมการหอการคาไทย ประธานกรรมการด าเนนการสนนบาตสหกรณ

แหงประเทศไทย นายกสภาทนายความ และผจดการธนาคารเพอการเกษตรและสหกรณการเกษตร เปน

กรรมการโดยต าแหนง และมกรรมการผทรงคณวฒ จ านวนไมเกนเกาคน ซงรฐมนตรแตงตงจากเกษตรกร

จ านวนสามคน ผประกอบธรกจทางการเกษตร จ านวนสามคน และผซงมความรความเชยวชาญดาน

บรหารธรกจ เทคโนโลยทางการเกษตร หรอเศรษฐศาสตร จ านวนไมเกนสามคน โดยก าหนดใหผแทนกระทรวง

(๒๗)

เกษตรและสหกรณทปลดกระทรวงเกษตรและสหกรณมอบหมาย เปนเลขานการ ทงนหลกเกณฑและวธการ

สรรหาบคคลเพอแตงตงเปนกรรมการผทรงคณวฒใหเปนไปตามระเบยบทรฐมนตรก าหนด

กรรมการผทรงคณวฒตองมคณสมบตและไมมลกษณะตองหาม ตามทกฎหมายก าหนด

(มาตรา ๗ ) โดยมวาระการด ารงต าแหนง และพนจากต าแหนงตามวาระและเปนไปตามเงอนไขทกฎหมาย

ก าหนด (มาตรา ๘ – ๙)

โดยคณะกรรมการสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญามอ านาจหนาท ดงตอไปน

(มาตรา ๑๐)

(๑) เสนอแผนการพฒนาระบบเกษตรพนธสญญาตอคณะรฐมนตรเพอพจารณาอนมต

(๒) ก าหนดแนวทางหรอมาตรการเพอใหหนวยงานของรฐทเกยวของด าเนนการใหเปนไป

ตามแผนพฒนาระบบเกษตรพนธสญญาทคณะรฐมนตรอนมตตาม (๑)

(๓) ก าหนดรปแบบสญญาในระบบเกษตรพนธสญญา และสงเสรมใหน ารปแบบสญญา

ดงกลาวไปใช

(๔) สงเสรมใหมการท าประกนภยในระบบเกษตรพนธสญญา

(๕) เสนอแนะตอหนวยงานของรฐทเกยวของใหมการตรากฎหมาย หรอแกไขเพมเตม

กฎหมาย กฎ ระเบยบ หรอขอบงคบเกยวกบการสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา

(๖) ตดตาม ประสานงาน หรอเรงรดการด าเนนงานของหนวยงานของรฐในการด าเนนการ

ตามแผนการพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา

(๗) ใหค าแนะน าหนวยงานของรฐทเกยวของในการแกไขปญหาและอปสรรคทเกดขนจาก

การท าสญญาในระบบเกษตรพนธสญญา โดยตองค านงถงอ านาจหนาทตามกฎหมายของหนวยงานของรฐดวย

(๘) เสนอความเหนตอคณะรฐมนตรเพอพจารณาสงการในกรณทหนวยงานของรฐไม

ด าเนนการตาม (๒) หรอ (๖)

(๙) ออกประกาศเพอก าหนดหลกเกณฑและวธการในเรองตาง ๆ ตามทก าหนดไวใน

พระราชบญญตน

(๑๐) ปฏบตการอนใดเพอใหเปนไปตามพระราชบญญตน หรอตามทคณะรฐมนตร

มอบหมาย

ค) หมวด ๒ ระบบเกษตรพนธสญญา

สาระส าคญของหมวดท ๒ ไดวางหลกกการส าคญเกยวกบการระบบเกษตรพนธสญญาโดย

บญญตหลกการท าสคญแบงออกเปน ๒ สวน คอ สวนท ๑ ผประกอบธรกจทางการเกษตร และ สวนท ๒ การ

ท าสญญาในระบบเกษตรพนธสญญา โดยมสาระส าคญดงตอไปน

(๒๘)

สวนท ๑ ผประกอบธรกจทางการเกษตร

- บญญตใหผประกอบธรกจทางการเกษตรทประสงคจะประกอบธรกจในระบบเกษตรพนธ

สญญาแจงการประกอบธรกจตอส านกงานปลดกระทรวงเกษตรและสหกรณกอนเรมประกอบกจการ (มาตรา

๑๖) ซงเปนไปตามหลกเกณฑและวธการในการแจงใหเปนไปตามทรฐมนตรประกาศก าหนด ซงปจจบนเปนไป

ตามประกาศกระทรวงเกษตรและสหกรณ เรอง หลกเกณฑและวธการแจงการประกอบธรกจและการเลกการ

ประกอบธรกจในระบบเกษตรพนธสญญา๒๖

- ส านกงานปลดกระทรวงเกษตรและสหกรณมหนาทจดท าทะเบยนผประกอบธรกจทางการ

เกษตรและเปดเผยใหประชาชนสามารถตรวจสอบได โดยตองจดท าและเผยแพรในระบบขอมลสารสนเทศ

รวมทงสออนทประชาชนสามารถเขาถงไดงาย และตองปรบปรงระบบทะเบยนใหเปนปจจบนอยางตอเนอง

(มาตรา ๑๗)

- กรณทผประกอบธรกจทางการเกษตรประสงคจะเลกการประกอบธรกจในระบบเกษตร

พนธสญญาจะตองแจงเปนหนงสอตอส านกงานปลดกระทรวงเกษตรและสหกรณเปนการลวงหนาไมนอยกวา

สามสบวนกอนวนทจะเลกการประกอบธรกจในระบบเกษตรพนธสญญา ตามหลกเกณฑทรฐมนตรประกาศ

ก าหนด (มาตรา ๑๘) ทงน การเลกประกอบธรกจในระบบเกษตรพนธสญญา หรอการเลกนตบคคลทประกอบ

ธรกจในระบบเกษตรพนธสญญา ไมมผลใหสญญาในระบบเกษตรพนธสญญาสนสดลง (มาตรา ๑๙)

สวนท ๒ การท าสญญาในระบบเกษตรพนธสญญา

- บญญตใหผประกอบธรกจทางการเกษตรตองจดท าเอกสารส าหรบการชชวนและราง

สญญาใหเกษตรกรผเขาท าสญญาในระบบเกษตรพนธสญญาทราบเปนการลวงหนากอนการด าเนนการท า

สญญาในระบบเกษตรพนธสญญา พรอมทงรบรองความถกตองของขอมลตามเอกสารส าหรบการชชวน และ

ตองสงส าเนาเอกสารส าหรบการชชวนดงกลาวใหส านกงานปลดกระทรวงเกษตรและสหกรณเกบไว เพอใชเปน

เอกสารในการตรวจสอบจ านวนหนงชด (มาตรา ๒๐) ซงตองปฏบตตามประกาศกระทรวงเกษตรและสหกรณ

เรอง หลกเกณฑและวธการในการจดสงและเกบรกษาเอกสารส าหรบการชชวนเกษตรกรในระบบเกษตรพนธ

สญญา๒๗ โดยเอกสารส าหรบการชชวนดงกลาว อยางนอยตองมขอความหรอค ารบรองเกยวกบขอมลในการ

ตดสนใจลงทนและเขาท าสญญา ดงตอไปน

(๑) ขอมลทางพาณชย หรอขอมลอนใดอนเปนประโยชนในเชงพาณชยของผประกอบธรกจ

ทางการเกษตรทเกยวเนองกบสญญาในระบบเกษตรพนธสญญาทประสงคจะชชวนตอเกษตรกร

๒๖ ราชกจจานเบกษา เลม ๑๓๔/ตอนพเศษ ๒๙๒ ง/หนา ๑/๒๗ พฤศจกายน ๒๕๖๐ ๒๗ ราชกจจานเบกษา เลม ๑๓๔/ตอนพเศษ ๒๙๒ ง/หนา ๕/๒๗ พฤศจกายน ๒๕๖๐

(๒๙)

(๒) ขอมลแผนการผลต เงนลงทน คณภาพ ตลอดจนประมาณการของจ านวนหรอ

ปรมาณของผลตผลหรอบรการทางการเกษตรทจะท าการผลตหรอบรการตามสญญา ระยะทางทเหมาะสมใน

การขนสงผลตผลทางการเกษตร ประมาณการระยะเวลาคนทน ความคมคาในการผลต และภาระความเสยงท

อาจตองแยกความรบผดชอบหรอรบผดชอบรวมกน

(๓) ขอมลอนจ าเปนในกระบวนการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรทเกยวของตาม

สญญา และใหรวมถงขอมลเกยวกบคณภาพมาตรฐานของพนธพชหรอพนธสตว อาหาร ยา ปจจยการผลต

สารเคม เครองมอ อปกรณ หรอสงทตองน ามาใชในการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรตามสญญานน

ซงตองไมต ากวาคณภาพและมาตรฐานทกฎหมายก าหนด

(๔) ขอมลอนใดตามทคณะกรรมการประกาศก าหนด

ใหถอวาเอกสารส าหรบการชชวนดงกลาวเปนสวนหนงของสญญาในระบบเกษตรพนธ

สญญา และหากขอความใดในสญญาทผประกอบธรกจทางการเกษตรจดท ากบเกษตรกรขดหรอแยงกบ

ขอความในเอกสารส าหรบการชชวน ใหตความไปในทางทเปนคณแกเกษตรกร

- ควบคมสญญาในระบบเกษตรพนธสญญา โดยผประกอบธรกจทางการเกษตรมหนาทสง

มอบสญญาใหเกษตรกรในวนท าสญญา และในการท าสญญาตองจดท าเปนหนงสอ ใชขอความภาษาไทยท

เขาใจงาย หากมศพททางเทคนคจะตองมค าอธบายประกอบ และอยางนอยตองมรายละเอยด ดงตอไปน

(มาตรา ๒๑)

(๑) ชอคสญญา สถานทตดตอระหวางคสญญา และวนทท าสญญา

(๒) วตถประสงคของสญญา โดยระบลกษณะหรอประเภทของการผลตผลตผลหรอ

บรการทางการเกษตร และคณภาพของผลตผลหรอบรการทางการเกษตร

(๓) ระยะเวลาในการปฏบตตามสญญา ซงตองมความสอดคลองกบระยะเวลาในการผลต

ผลตผลหรอบรการทางการเกษตร หรอประมาณการระยะเวลาคนทน

(๔) รายละเอยดของสถานทผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตร โดยระบขนาดพนท

และทตงของสถานทดงกลาว

(๕) หนาทของคสญญา

(๖) ราคาและวธการค านวณราคาวตถดบและผลตผลทางการเกษตร หากมการก าหนด

ราคาโดยอางองจากราคาตลาด ตองก าหนดใหชดเจนวาราคาตลาดนนจะก าหนดอยางไร และใชราคาตลาด ณ

เวลาใด ในกรณทเปนสญญาบรการทางการเกษตรตองก าหนดคาตอบแทนและวธการค านวณคาตอบแทนให

ชดเจน

(๓๐)

(๗) วนและสถานทในการสงมอบผลตผลหรอบรการทางการเกษตรและการช าระเงน โดย

ตองระบใหชดเจนวาใหช าระเงนกอนการสงมอบ ในวนสงมอบ หรอภายในกวนนบแตวนสงมอบ

(๘) เหตยกเวนการไมปฏบตตามสญญาในกรณเกดเหตสดวสย หรอเกดสถานการณทไม

สามารถคาดการณหรอไมสามารถหลกเลยงได และอยนอกเหนอการควบคมของคสญญา

(๙) กรรมสทธในทรพยสนทเกยวของในขนตอนของการผลตผลตผลหรอบรการทาง

การเกษตรวาเปนของคสญญาฝายใด

(๑๐) ผรบความเสยงภยในผลตผลทางการเกษตรและความเสยงทางการคาในกรณท

ผลตผลทางการเกษตรไมสามารถจ าหนายไดตามราคาทก าหนดไว

(๑๑) การเยยวยาความเสยหายจากการผดสญญา

(๑๒) สทธในการบอกเลกสญญาของคสญญา

(๑๓) รายละเอยดอนตามทคณะกรรมการประกาศก าหนด

- กรณทสญญาในระบบเกษตรพนธสญญาทจดท าขนนนไมมรายละเอยดตามทกฎหมาย

บญญตไว ใหเกษตรกรมสทธเลอกวาจะใหเพมความในสญญาใหครบถวน และใหสญญานนมผลใชบงคบตอไป

หรอเกษตรกรอาจจะบอกเลกสญญานนได ทงน เกษตรกรตองใชสทธเลอกภายในสามสบวนนบแตวนทท า

สญญาหรอกอนสงมอบผลตผลทางการเกษตร แลวแตระยะเวลาใดจะสนกวา แตหากสนสดระยะเวลาดงกลาว

ใหสญญาใชบงคบตอไป ทงน การบอกเลกสญญาของเกษตรกรดงกลาวนนไมตดสทธเกษตรกรในการเรยกรอง

คาเสยหายหรอคาทดแทนความเสยหายทเกดขนจากการเตรยมการหรอการด าเนนการตามสญญาโดยสจรต

(มาตรา ๒๒)

- ในกรณทการท าสญญาในระบบเกษตรพนธสญญาใดอาจมผลกระทบอยางส าคญตอ

ระบบเศรษฐกจ สงคม หรอสงแวดลอม ใหคณะกรรมการมอ านาจก าหนดใหสญญานนตองท าตามแบบท

คณะกรรมการประกาศก าหนด โดยอยางนอยคณะกรรมการตองก าหนดสทธ หนาท และความรบผดของ

คสญญาใหชดเจนเพอปองกนและเยยวยาผลกระทบอนอาจเกดขนตอระบบเศรษฐกจ สงคม หรอสงแวดลอม

ทงน การก าหนดแบบของสญญาดงกลาวจะไมมผลกระทบกบสญญาทคสญญาไดจดท าขนกอนวนทประกาศ

ดงกลาวมผลใชบงคบ (มาตรา ๒๓) หากผประกอบธรกจทางการเกษตรจดท าสญญาไมเปนไปตามแบบท

คณะกรรมการประกาศก าหนดดงกลาวในสวนทเปนสาระส าคญ ใหถอวาสญญาสวนนนไมมผลใชบงคบ และให

น าความตามแบบทคณะกรรมการก าหนดมาใชบงคบแทน ทงน ไมตดสทธเกษตรกรในการเรยกรองคาเสยหาย

หรอคาทดแทนความเสยหายทเกดขนจากการเตรยมการหรอการด าเนนการตามสญญาสวนทไมมผลใชบงคบ

โดยสจรต (มาตรา ๒๔)

(๓๑)

- หามมใหผประกอบธรกจทางการเกษตรแบงสญญาระหวางผประกอบธรกจทางการ

เกษตรกบเกษตรกร หรอกระท าการอนใด เพอใหการท าสญญาไมเขาลกษณะของสญญาในระบบเกษตรพนธ

สญญาตามพระราชบญญตน กรณทมการท าสญญาในลกษณะดงกลาวใหถอวาสญญานนเปนสญญาในระบบ

เกษตรพนธสญญา (มาตรา ๒๕)

- หามมใหใชขอสญญาทก าหนดขอตกลงหรอก าหนดเงอนไขใดในสญญาในระบบเกษตร

พนธสญญาทมลกษณะดงตอไปน หากมการก าหนดสญญาฝาฝนใหถอวาขอตกลงหรอเงอนไขดงกลาวนนไมม

ผลใชบงคบ (มาตรา ๒๖)

(๑) ขอตกลงทบงคบใหเกษตรกรตองรบมอบพนธพชหรอพนธสตว อาหาร ยา และปจจย

การผลต สารเคม เครองมอ อปกรณ หรอสงทตองน ามาใชในการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรใด ๆ ท

ไมมคณภาพ ตามทผประกอบธรกจทางการเกษตรจดหา หรอไมเปนไปตามทก าหนดในสญญา หรอทไมมฉลาก

หรอไมเปนไปตามมาตรฐานสนคา ตามทกฎหมายนน ๆ ก าหนด

(๒) ขอตกลงทยกเวนหรอจ ากดความรบผดของผประกอบธรกจทางการเกษตรตอ

เกษตรกรในความช ารดบกพรองหรอไมเปนไปตามมาตรฐานของพนธพชหรอพนธสตว อาหาร ยา สารเคม

เครองมอ อปกรณ ปจจยการผลต หรอสงทตองน ามาใชในการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรใด ๆ แก

เกษตรกรทผประกอบธรกจทางการเกษตรเปนผจดหา

(๓) ขอตกลงหรอเงอนไขทก าหนดใหมการจ าหนายจายโอนทรพยสน หรอสทธใด ๆ ของ

เกษตรกรใหแกผประกอบธรกจทางการเกษตรภายหลงจากการบอกเลกสญญาหรอในกรณทผดสญญา

(๔) ขอตกลงหรอเงอนไขทใหเกษตรกรตองรบผดในสญญาแมเกดเหตสดวสยหรอสา

ธารณภยอนไมอาจจะโทษฝายหนงฝายใดได

(๕) ขอตกลงทใหสทธผประกอบธรกจทางการเกษตรในการบอกเลกสญญาโดยเกษตรกร

ไมไดผดสญญาในขอสาระส าคญ

(๖) ขอตกลงทเรยกหรอก าหนดใหเกษตรกรตองมภาระเพมขนมากกวาภาระทก าหนดไว

ในเวลาทท าสญญา

(๗) ขอตกลงทก าหนดใหตองน าเงนชดเชยทเกษตรกรไดรบจากทางราชการหรอคา

สนไหมทดแทนจากการประกนภยใหแกผประกอบธรกจทางการเกษตร

(๘) ขอตกลงทก าหนดใหผประกอบธรกจทางการเกษตรเปลยนแปลงราคาวตถดบใน

การผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตร หรอคาตอบแทนในการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรได

เพยงฝายเดยว

(๓๒)

(๙) ขอตกลงทมลกษณะหรอมผลใหเกษตรกรตองปฏบตหรอรบภาระเกนกวาทจะพง

คาดหมายไดตามปกตตามทคณะกรรมการประกาศก าหนด

- การบอกเลกสญญาในระบบเกษตรพนธสญญากอนสนก าหนดระยะเวลาทก าหนดไวใน

สญญา โดยผประกอบธรกจทางการเกษตรหรอเกษตรกรฝายใดฝายหนง เนองจากสภาพของพนททท าการผลต

ผลตผลหรอบรการทางการเกษตรตามสญญาในระบบเกษตรพนธสญญา หรอภาวะตลาดของผลตผลทาง

การเกษตรดงกลาวไดเปลยนแปลงไป จะกระท าไมได เวนแตมการตกลงก าหนดเงนชดเชยการลงทนหรอ

คาใชจายอนใดใหแกอกฝายอยางเปนธรรม (มาตรา ๒๗)

- กรณณมการท าขอสญญาไววามใหน าบทบญญตแหงพระราชบญญตพระราชบญญต

สงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญาทเปนธรรม พ.ศ. ๒๕๖๐ ไปใชบงคบไมวาทงหมดหรอบางสวน ถอ

วาขอสญญานนเปนโมฆะ (มาตรา ๒๘)

ง) หมวด ๓ การไกลเกลยขอพพาท

ในหมวดนไดวางหลกการส าคญเกยวกบกลไกการระงบขอพพาททมงสรางความสมาณฉนท

ระหวางผประกอบธรกจกบเกษตรกรในระบบเกษตรพนธสญญาผานกระบวนการไกลเกลยขอพพาท กอนทจะ

กลายเปนการฟองรองเปนคดความในชนศาล ดงน

- กรณทเกดขอพพาทในการปฏบตตามสญญาในระบบเกษตรพนธสญญา ถาคสญญา

ฝายใดฝายหนงประสงคจะใชกระบวนการไกลเกลยขอพพาท ใหคสญญาทงสองฝายเขาสกระบวนการไกลเกลย

ขอพพาทตามทบญญตไวในหมวดนกอน จงจะมสทธน าขอพพาทไปสการพจารณาของอนญาโตตลาการ หรอ

น าคดไปสศาลได โดยคสญญาซงประสงคจะใชกระบวนการไกลเกลยขอพพาท ตองยนค ารองตอประธาน

กรรมการไกลเกลยขอพพาท พรอมดวยเอกสารและหลกฐานทเกยวของกบประเดนขอพพาท (มาตรา ๒๙) ทงน

เปนไปตามหลกเกณฑและวธการทก าหนดไวตามประกาศคณะกรรมการสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธ

สญญา เรอง หลกเกณฑและวธการไกลเกลยขอพพาทและการจดท าสญญาประนประนอมยอมความ๒๘

- ก าหนดใหมคณะกรรมการไกลเกลยขอพพาทกรงเทพมหานคร (มาตรา ๓๐) และ

คณะกรรมการไกลเกลยขอพพาทประจ าจงหวด (มาตรา ๓๑)

- ในกรณทพนทในการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรตามสญญาในระบบเกษตร

พนธสญญาทมขอพพาทครอบคลมพนทต งแตสองจงหวดขนไป รวมถงกรณมขอพพาทในการปฏบตตาม

สญญาระหวางผประกอบธรกจทางการเกษตรรายใดรายหนงกบเกษตรกรหลายรายในประเดนเดยวกน และ

คสญญารองขอใหมการรวมกระบวนการไกลเกลยขอพพาท ใหคณะกรรมการไกลเกลยขอพพาทในจงหวดท

พนทในการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรทมขอพพาทสวนใหญตงอยเปนผด าเนนการไกลเกลยขอ

๒๘ ราชกจจานเบกษา เลม ๑๓๕/ตอนพเศษ ๔๔ ง/หนา ๑๖/๒๘ กมภาพนธ ๒๕๖๑

(๓๓)

พพาท เวนแตคณะกรรมการจะก าหนดหลกเกณฑเกยวกบอ านาจในการพจารณาของคณะกรรมการไกลเกลย

ขอพพาทในกรณนเปนประการอน (มาตรา ๓๓)

- ใหคณะกรรมการไกลเกลยขอพพาทด าเนนการไกลเกลยขอพพาทใหแลวเสรจภายใน

ยสบวนนบแตวนทประธานกรรมการไกลเกลยขอพพาทไดรบค ารอง เวนแตมเหตจ าเปนไมอาจพจารณาใหแลว

เสรจภายในระยะเวลาดงกลาว ใหคณะกรรมการไกลเกลยขอพพาทมหนงสอแจงใหคสญญาทราบกอนครบ

ก าหนดเวลาดงกลาว ในการน ใหขยายระยะเวลาในการด าเนนการไกลเกลยขอพพาทออกไปไดอกไมเกนสบ

วนนบแตวนทครบก าหนดเวลาดงกลาว (มาตรา ๓๔)

- คณะกรรมการไกลเกลยขอพพาทอาจขอใหบคคลทเกยวของมาใหถอยค าหรอสงเอกสาร

หรอหลกฐานอนใดเพอประกอบการพจารณาภายในระยะเวลาทก าหนดได (มาตรา ๓๕)

- ในระหวางกระบวนการไกลเกลยขอพพาท นบแตวนทประธานกรรมการไกลเกลยขอ

พพาทไดรบค ารองจนถงวนทคณะกรรมการไกลเกลยขอพพาทสงจ าหนายขอพพาท หรอวนทคสญญาท าสญญา

ประนประนอมยอมความกน (มาตรา ๓๖) หามมใหคสญญา

(๑) ชะลอ ระงบ หรอยตการปฏบตหนาทตามสญญาจนเปนเหตใหอกฝายหนงไดรบความ

เสยหาย

(๒) ในกรณทสญญาสนสดลงระหวางกระบวนการไกลเกลยขอพพาท หามมใหคสญญา

กระท าการใด ๆ ทเปนการเสยหายแกคสญญาอกฝายหนงทงทางตรงและทางออม

(๓) ท าขอตกลงเพมเตมหรอแกไขสญญาเพอใหฝายใดฝายหนงเปนผรบความเสยงภย

รบภาระหรอมหนาทเพมเตม โดยไมมคาตอบแทนอยางเปนธรรม และหากมการท าขอตกลงหรอแกไขสญญา

ดงกลาว ใหถอวาขอตกลงนนไมมผลใชบงคบ

- ผลของการไกลเกลยขอพพาท (มาตรา ๓๗)

(๑) กรณทคสญญาทงสองฝายตกลงกนได ใหคณะกรรมการไกลเกลยขอพพาทจดใหม

การท าสญญาประนประนอมยอมความระหวางคสญญา และใหขอตกลงตามสญญาประนประนอมยอมความ

มผลผกพนคสญญาทงสองฝาย

(๒) กรณทคสญญาไมอาจตกลงกนได ใหคณะกรรมการไกลเกลยขอพพาทสงจ าหนาย

ขอพพาทนน ซงไมตดสทธคสญญาทจะน าขอพพาทไปสการพจารณาของอนญาโตตลาการหรอน าคดไปสศาล

และในกรณทมเกษตรกรซงไดรบความเสยหายจากการปฏบตตามสญญาในระบบเกษตรพนธสญญาหลายคน

และเกษตรกรรองขอใหมการด าเนนคดแบบกลม ใหคณะกรรมการไกลเกลยขอพพาทมหนงสอแจงกรม

คมครองสทธและเสรภาพด าเนนการประสานงานเพอใหมการด าเนนคดแบบกลมตอไป

(๓๔)

(๓) กรณทคสญญาฝายใดฝายหนงไมปฏบตตามสญญาประนประนอมยอมความให

คสญญาอกฝายหนงยนค ารองตอพนกงานอยการทมเขตอ านาจ และใหพนกงานอยการยนค ารองตอศาลทมเขต

อ านาจเพอใหออกค าบงคบใหตามสญญาประนประนอมยอมความดงกลาว โดยใหน ากฎหมายวาดวย

อนญาโตตลาการมาใชบงคบโดยอนโลม

(๔) เมอคณะกรรมการไกลเกลยขอพพาทไดรบขอพพาทไวพจารณา ใหอายความในการ

ฟองคดสะดดหยดลง นบแตวนทประธานกรรมการไกลเกลยขอพพาทรบค ารองจนถงวนทคณะกรรมการไกล

เกลยขอพพาทสงจ าหนายขอพพาท หรอวนทคสญญาท าสญญาประนประนอมยอมความกน แลวแตกรณ

จ) หมวด ๔ บทก าหนดโทษ

- ผประกอบธรกจทางการเกษตรผใดไมปฏบตตามมาตรา ๑๖ มาตรา ๑๘ มาตรา ๒๐ หรอ

มาตรา ๒๑ วรรคสอง หรอฝาฝนมาตรา ๒๕ ตองระวางโทษปรบไมเกนสามแสนบาท(มาตรา ๓๘)

- คสญญาฝายใดฝาฝนมาตรา ๓๖ (๑) หรอ (๒) ตองระวางโทษปรบไมเกนสามแสน

บาท และปรบอกไมเกนวนละหาพนบาทตลอดเวลาทฝาฝน (มาตรา ๓๙)

- ในกรณทผกระท าความผดเปนนตบคคล ถาการกระท าความผดของนตบคคลนนเกด

จากการสงการหรอการกระท าของกรรมการ หรอผจดการ หรอบคคลใดซงรบผดชอบในการด าเนนงานของนต

บคคลนน หรอในกรณทบคคลดงกลาวมหนาทตองสงการหรอกระท าการ และละเวนไมสงการหรอไมกระท า

การจนเปนเหตใหนตบคคลนนกระท าความผด ผนนตองรบโทษตามทบญญตไวส าหรบความผดนน ๆ ดวย

(มาตรา ๔๐)

- ในกรณทการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรในระบบเกษตรพนธสญญาใด

กอใหเกดผลกระทบตอคณภาพสงแวดลอมและสขภาพของประชาชนอนเนองมาจากการใชปจจยการผลตหรอ

กระบวนการผลตภายใตเงอนไขทผประกอบธรกจทางการเกษตรก าหนด ผประกอบธรกจทางการเกษตรม

หนาทตองรบผดชดใชคาสนไหมทดแทนหรอคาเสยหายเพอการนน เวนแตจะพสจนไดวาผลกระทบนนเกดขน

จากเหตสดวสย หรอเปนการกระท าหรอละเวนการกระท าของเกษตรกรในการไมปฏบตตามขนตอนหรอ

เงอนไขทผประกอบธรกจทางการเกษตรก าหนด คาสนไหมทดแทนหรอคาเสยหาย ซงผประกอบธรกจทางการ

เกษตรมหนาทตองรบผดตามวรรคหนง หมายความรวมถงคาใชจายทงหมดททางราชการตองรบภาระจายจรง

ในการขจดมลพษหรอฟนฟคณภาพสงแวดลอม (มาตรา ๔๑)

- บรรดาความผดตามพระราชบญญต น ให คณะกรรมการเปร ยบเทยบมอ านาจ

เปรยบเทยบได เมอผตองหาไดช าระเงนคาปรบตามจ านวนทเปรยบเทยบภายในสามสบวนนบแตวนทมการ

เปรยบเทยบแลว ใหถอวาคดเลกกนตามประมวลกฎหมายวธพจารณาความอาญา (มาตรา ๔๒)

(๓๕)

๒.๓.๔ พระราชบญญตคมครองพนธพช พ.ศ. ๒๕๔๒ ในการเพาะปลกขาวโพดประเดนสงทเกษตรกรถกเอาเปรยบและเปนปญหาขอถกเถยงทางวชาการ คอ การหามเกบเกยวเมลดพนธขาวโพดทปลกไว เพอใชเปนเมลดพนธตอในฤดการผลตตอไป ซงประเดนพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญาทเปนธรรม พ.ศ. ๒๕๖๐ ไมไดก าหนดแนวทางในเรองดงกลาวไว ประกอบกบมพระราชบญญตคมครองพนธพช พ.ศ. ๒๕๔๒ ทเขามาเกยวของ ดงนน จงจ าเปนตองศกษาศกกฎหมายดงกลาวดวย ดงทบญญตไวในมาตรา ๓๒ และมาตรา ๓๓ (๔)

มาตรา ๓๒ “ใหผไดรบหนงสอส าคญแสดงการจดทะเบยนพนธพชใหมเปนผทรงสทธในพนธพชใหมนน

ผทรงสทธในพนธพชใหมจะอนญาตใหบคคลใดใชสทธในพนธพชใหมของตนหรอจะโอนสทธในพนธพชใหมใหแกบคคลอนกได

ในกรณทบคคลหลายคนเปนผทรงสทธรวมกน การโอนสทธหรอการอนญาตใหบคคลอนใชสทธจะกระท าไดกแตดวยความยนยอมของผทรงสทธทกคน

การโอนสทธหรอการอนญาตใหบคคลอนใชสทธตามวรรคสอง ตองท าเปนหนงสอและจดทะเบยนตอพนกงานเจาหนาทตามหลกเกณฑ วธการ และเงอนไขทก าหนดในกฎกระทรวง”

มาตรา ๓๓ “ผทรงสทธในพนธพชใหมมสทธแตเพยงผเดยวในการผลต ขาย หรอจ าหนายดวยประการใด น าเขามาในราชอาณาจกร สงออกนอกราชอาณาจกร หรอมไวเพอกระท าการอยางหนงอยางใดดงกลาวซงสวนขยายพนธของพนธพชใหม

ความในวรรคหนงไมใชบงคบแกกรณดงตอไปน (๑) การกระท าเกยวกบพนธพชใหมทไดรบความคมครอง โดยไมมวตถประสงคเพอใชเปนสวน

ขยายพนธ (๒) การศกษา คนควา ทดลอง หรอวจยเกยวกบพนธพชใหมทไดรบความคมครองเพอปรบปรงพนธ

หรอพฒนาพนธพช (๓) การกระท าเกยวกบพนธพชใหมทไดรบความคมครองซงกระท าโดยสจรต (๔) การเพาะปลกหรอขยายพนธส าหรบพนธพชใหมทไดรบความคมครองโดยเกษตรกรดวยการใชสวน

ขยายพนธทตนเองเปนผผลต แตในกรณทรฐมนตรโดยความเหนชอบของคณะกรรมการประกาศใหพนธพชใหมนนเปนพนธพชทควรสงเสรมการปรบปรงพนธใหเกษตรกรสามารถเพาะปลกหรอขยายพนธไดไมเกนสามเทาของปรมาณทไดมา

(๕) การกระท าเกยวกบพนธพชใหมทไดรบความคมครอง โดยไมมวตถประสงคเพอการคา (๖) การขายหรอจ าหนายดวยประการใด น าเขามาในราชอาณาจกร สงออกนอกราชอาณาจกรหรอม

ไวเพอกระท าการอยางหนงอยางใดดงกลาว ซงสวนขยายพนธของพนธพชใหมทไดรบความคมครองซงถกน าออกจ าหนาย โดยผทรงสทธหรอดวยความยนยอมของผทรงสทธ”

เมอพจารณาถงเหตผลในการประกาศใชพระราชบญญตคมครองพนธพช พ.ศ. ๒๕๔๒ จะพบวา กฎหมายฉบบนบญญตขนโดยมงสงเสรมใหมการปรบปรงพนธและพฒนาพนธพช เพอใหมพนธพชใหมเพมเตมจากทมอยเดม อนเปนการสงเสรมการพฒนาทางดานเกษตรกรรม โดยการสงเสรมและสรางแรงจงใจดวยการให

(๓๖)

สทธและความคมครองตามกฎหมาย ตลอดจนเพอเปนการอนรกษ และพฒนาการใชประโยชนพนธพชพนเมองเฉพาะถน พนธพชพนเมองทวไป และพนธพชปา เพอใหชมชนมสวนรวมในการดแล บ ารงรกษา และใชประโยชนพนธพชอยางยงยน๒๙ แตเหตผลส าคญในการตรากฎหมายฉบบนเปนผลสบเนองมากจากการทประเทศไทยในฐานะทเปนสมาชกขององคการคาโลก ซงมพนธกรณตามขอตกลงเรองทรพยสนทางปญญาทเกยวกบการคา (The Agreement on Trade-Related Aspects of Intellectual Property Rights -TRIPs) ทถกผลกดนจากประเทศอตสาหกรรมและบรรษทขามชาตดานการเกษตรทตองการใหประเทศไทยและประเทศก าลงพฒนาออกกฎหมายคมครองพนธพชใหมของตน แตเนองจากตามขอตกลง TRIPs ดงกลาวไดเปดชองใหมการรางกฎหมายพนธพชไดหลายลกษณะ คอ๓๐

๑. การคมครองพนธพชโดยใชกฎหมายสทธบตร กลาวคอ พชทรฐจะตองใหการคมครองตองเปนพนธพชใหมเทานน และพนธพชดงกลาวจะตองมลกษณะ ๓ ประการคอ (๑) มความใหม (๒) มขนตอนการประดษฐทสงขน (๓) สามารถน าไปประยกตใชไดในทางพาณชยกรรมและอตสาหกรรม แตเนองจากกฎหมายสทธบตรพนธพชจะใหสทธผกขาดสงสดกบบรรษทขามชาตและนกปรบปรงพนธ แตจะไมใหการคมครองเกษตรกรเลย เชน

เกษตรกรตองซอพนธทกครงทปลกไมสามารถเกบเมลดพนธไปปลกในฤดถดไปได ไมสามารถน ากงพนธไปขยายตอแลวปลกมากกวาปรมาณทซอมาได ไมสามารถน าเอาพนธพชดงกลาวไปปรบปรงพนธหรอพฒนาตอไดหากไมไดรบอนญาต ผไดรบสทธบตรสามารถก าหนดไดกระทงถงขนตอนการน าเอาผลตผลจากพนธพชนนไปแปรรป หรอไปใชประโยชนอยางอนได ตวอยางเชน การน าผลผลตขาวไปสเฉพาะโรงสทตนประสงค การเอาผลไมไปผลตเปนน าผลไมหรอไวนเทานน เปนตน และไมจ าเปนตองมการแบงปนประโยชนใหกบเกษตรกร หรอชมชน ซงเปนเจาของพนธกรรมซงใชในการปรบปรงพนธ โดยมระยะการใหการคมครองพนธพชอยางนอย ๒๐ ป

๒. การคมครองพนธพชตามแบบของสหภาพเพอคมครองพนธพชใหม (International Union for the Protection of New Varieties of Plants - UPOV) การคมครองตามแนวทางนมลกษณะใกลเคยงกบกฎหมายสทธบตร โดยมงใหการคมครองเฉพาะพนธพชใหมเทานน โดยพชทจะไดรบการคมครองตองมลกษณะ ๓ ประการคอ ๑) ตองเปนพนธพชใหม ๒) มลกษณะสม าเสมอประจ าพนธ ๓ ) มเสถยรภาพในลกษณะส าคญ

๓. ใหการคมครองพนธพชตามกฎหมายเฉพาะ โดยขอตกลงในเรองทรพยสนทางปญญาไดเปดชองใหประเทศก าลงพฒนาไมจ าเปนตองออกกฎหมายคมครองพนธพชตามแบบกฎหมายสทธบตร หรอ ตามแบบของสหภาพเพอคมครองพนธพชใหม แตใหออกกฎหมายเฉพาะได จงท าใหประเทศไทยสามารถออกกฎหมายทใหการคมครองเกษตรกรซงเปนคนสวนใหญของชาตไดมากขน แทนทจะตองออกกฎหมายตามแรงกดดนของบรรษทขามชาตและประเทศอตสาหกรรมแตฝายเดยว

กฎหมายคมครองตามพชตามแบบกฎหมายเฉพาะของประเทศไทยจงถกรางขน โดยใหการคมครองทงพนธพชใหมและพนธพชทองถน ทงนโดยน าเอาหลกการการคมครองพนธพชใหมของ UPOV 1987 มารวมกบหลกการใหการคมครองสทธเกษตรกรและชมชนทองถนตามขอตกลงในองคการอาหารและเกษตรแหง

๒๙ ราชกจจานเบกษา เลม ๑๑๖/ตอนท ๑๑๘ ก/หนา ๑๕ วนท ๒๕ พฤศจกายน ๒๕๔๒ ๓๐ พ.ร.บ.คมครองพนธพช พ.ศ.๒๕๔๒ ความเปนมาและหลกการส าคญ. http://www.biothai.net/node/16895 เขาถงขอมลวนท ๔ สงหาคม ๒๕๖๑

(๓๗)

สหประชาชาต (Food and Agriculture Organization of the United Nations: FAO) และอนสญญาวาดวยความหลากหลายทางชวภาพ (Convention on Biological Diversity: CBD) โดยพระราชบญญตคมครองพนธพช พ.ศ.๒๕๔๒ มสาระส าคญดงตอไปน

๑. แบงพนธพชทไดรบการคมครองออกเปนสองประเภท คอ ๑.๑ “พนธพชใหม” เปนพนธพชทมการผสมหรอปรบปรงพนธขน และ ๑.๒ “พนธพชพนเมอง” แบงออกเปน ๓ ประเภท (มาตรา ๓) คอ

(๑) “พนธพชพนเมองเฉพาะถน” หมายความวา พนธพชทมอยเฉพาะในชมชนใดชมชนหนงภายในราชอาณาจกรและไมเคยจดทะเบยนเปนพนธพชใหม ซงไดจดทะเบยนเปนพนธพชพนเมองเฉพาะถนตามพระราชบญญตน

(๒) “พนธพชพนเมองทวไป” หมายความวา พนธพชทก าเนดภายในประเทศหรอมอยในประเทศซงไดมการใชประโยชนอยางแพรหลาย และใหหมายความรวมถงพนธพชทไมใชพนธพชใหม พนธพชพนเมองเฉพาะถน หรอพนธพชปา

(๓) พนธพชปา หมายความวา พนธพชทมหรอเคยมอยในประเทศตามสภาพธรรมชาตและยงมไดมการน ามาใชเพาะปลกอยางแพรหลาย การน าพนธพชนใชประโยชนใหเปนไปแบบเดยวกนกบพนธพชพนเมองทวไป

๒. มการจดตงกองทนคมครองพนธพช เพอเปนทนในการใชจายในการชวยเหลอและอดหนนกจการทเกยวกบการอนรกษ การวจย และการพฒนาพนธพช ของชมชนและองคกรปกครองสวนทองถน (มาตรา ๕๕)

๓. มคณะกรรมการคมครองพนธพช ซงประกอบไปดวยคณะกรรมการรวมทงสน ๒๒ คน ทงน โดยมเกษตรกร ๖ คน นกวชาการ ๒ คน และองคกรพฒนาเอกชน ๒ คน เขารวมเปนคณะกรรมการ หนาทส าคญของคณะกรรมการพนธพช คอ เสนอใหรฐมนตรเปนผก าาหนดชนดของพนธพชวาพนธพชใดเปนพนธพชใหมทจะไดรบการคมครอง และบรหารกองทนคมครองพนธพช เปนตน (มาตรา ๕ และมาตรา ๖)

๔. คมครองผทรงสทธในพนธพชใหมใหมสทธแตเพยงผเดยวในการผลต ขาย หรอจ าหนายดวยประการใด น าเขามาในราชอาณาจกร สงออกนอกราชอาณาจกร หรอมไวเพอกระท าการอยางหนงอยางใดดงกลาวซงสวนขยายพนธของพนธพชใหม แตมขอยกเวนในการใหสทธเกษตรกรและการกระท าเกยวกบพนธพชใหมทไดรบความคมครอง โดยไมมวตถประสงคเพอใชเปนสวนขยายพนธ การศกษา คนควา ทดลอง หรอวจยเกยวกบพนธพชใหมทไดรบความคมครองเพอปรบปรงพนธหรอพฒนาพนธพช เปนตน (มาตรา ๓๓)

๕. มกลไกการใหการคมครองพนธพชพนเมองเฉพาะถน โดยพนธพชทจะขอจดทะเบยนเปนพนธพชพนเมองเฉพาะถนตามพระราชบญญตน ตองประกอบดวยลกษณะ ๒ ประการคอ (๑) เปนพนธพชทมอยเฉพาะในทองทใดทองทหนงภายในราชอาณาจกรเทานน และ (๒) เปนพนธพชทไมเคยจดทะเบยนเปนพนธพชใหม โดยพนธพชทมอยเฉพาะในทองทใดและชมชนเปนผอนรกษ หรอพฒนาพนธพชดงกลาวแตผเดยว ใหชมชนนนมสทธยนค ารองตอองคกรปกครองสวนทองถนทชมชนนนตงอยในเขตปกครองใหด าเนนการยนค าขอจดทะเบยนพนธพชพนเมองเฉพาะถนแทนชมชนดงกลาวได เปนตน (มาตรา ๔๓ - ๕๑)

ดงนน เมอพจารณาพระราชบญญตคมครองพนธพช พ.ศ. ๒๕๔๒ ในประเดนทเกยวกบสทธของเกษตรกรผเพาะปลกขาวโพดในการใชสทธเกบเมลดพนธขาวโพดทตนเองเปนผเพาะปลกไวส าหรบการ ใชเปน

(๓๘)

เมลดพนธในการปลกครงถด ๆ ไป แมวาจะเปนเมลดพนธทเกษตรกรซอมาจากผประกอบธรกจทเปนเจาของพนธเมลดขาวโพดทปรบปรงขนใหมและบรษทเปนผทรงสทธในพนธพชทไดจดทะเบยนไวดงกลาวนนตามมาตรา ๓๓ “ผทรงสทธในพนธพชใหมมสทธแตเพยงผเดยวในการผลต ขาย หรอจ าหนายดวยประการใด น าเขามาในราชอาณาจกร สงออกนอกราชอาณาจกร หรอมไวเพอกระท าการอยางหนงอยางใดดงกลาวซงสวนขยายพนธของพนธพชใหม” แตอยางไรกตามเกษตรกรยงคงมสทธน าเมลดพนธทตนเพาะปลกขนนนไปใชเพาะปลกตอได ทงน เพราะเปนขอยกเวนตามทบญญตไวในมาตรา ๓๓ (๔) ทใหสทธส าหรบการเพาะปลกหรอขยายพนธส าหรบพนธพชใหมทไดรบความคมครองโดยเกษตรกรดวยการใชสวนขยายพนธทตนเองเปนผผลต เวนแตเปนกรณทรฐมนตรโดยความเหนชอบของคณะกรรมการประกาศใหพนธพชใหมนนเปนพนธพชทควรสงเสรมการปรบปรงพนธใหเกษตรกรสามารถเพาะปลกหรอขยายพนธไดไมเกนสามเทาของปรมาณทไดมา ซงปจจบนยงไมมการประกาศในสวนทเกยวกบพนธขาวโพด เกษตรกรจง ไมมสทธสามารถเพาะปลกหรอขยายพนธไดและไมถกจ ากดประมาณ

บทท ๓ ลกษณะการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวและผลการเกบขอมลวจยในพนท

๓.๑ ลกษณะของการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว ๓.๑.๑ ประเภทของเพาะปลกขาวโพด

จากการลงเกบขอมลในพนทจงหวดกลมเปาหมายการวจย ซงประกอบดวยจงหวดนาน จงหวดเชยงราย และจงหวดพะเยา ผวจยพบวา จงหวดนานมพนทการเพาะปลกมากทสด และจงหวดเชยงราย และจงหวดพะเยาตามล าดบ โดยลกษณะของการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวม ๒ ประเภท ดงน ประเภทท ๑ การเพาะปลกเมลดพนธขาวโพดเลยงสตว จากการลงเกบขอมลในพนทการวจยพบวา การเพาะปลกในลกษณะนเปนการบจางหรอท าสญญาในลกษณะเกษตรพนธสญญา (Contract Farming) โดยมบรษทผประกอบธรกจเมลดพนธเปนคสญญาในลกษณะใหทนสนบสนน ซงแบงรปแบบการผกพนเปน ๓ รปแบบ คอ (๑) รปแบบของการประกนรายได ซงรปแบบนเกษตรกรผปลกขาวโพดเลยงสตวตองมปจจยการผลตและลงทนสวนของปจจยการผลตเอง โดยบรษทผประกอบธรกจจะเปนผรบผดชอบดานเมลดพนธ ปย สารเคม ยาฆาแมลง และยาก าจดโรคและวชพช รวมทงใหการคอยใหค าแนะน าทางดานวชาการตลอดขนตอนของการเพาะปลก (๒) รปแบบของการของการประกนราคา โดยในรปแบบนเกษตรกรผปลกขาวโพดจะตองลงทนเองหมด โดยบรษทผประกอบธรกจจะเปนผทรบซอเมลดพนธขาวโพดตามราคาและความชนทตกลงกนไว ซงบรษทเปนผมอ านาจในการก าหนดราคาการรบซอ และในรปแบบนเกษตรกรจะเปนผรบความเสยงในกรณทเกดความเสยหายเองในกระบวนการของเพาะปลก เชน ความเสยงจากความเสยหายของผลตเพาะโรคระบาดหรอเพราะเกดจากภยพบตทางธรรมชาต เปนตน (๓) รปแบบของการของการรบซอตามราคาตลาด ในรปแบบนเกษตรกรจะเปนเพยงผเพาะปลกในพนทปลกซงมตนทนเปนเรองพนทเพาะปลกและดานแรงงาน โดยจะมกลมพอคาคนกลางหรอกลมผประกอบธรกจในชมชนทองถนเปนผทด าเนนการจดหาเมลดพนธ ปย ยาฆาแมลง และยาก าจดโรคและวชพชมาใหแกเกษตรกร และจะเปนผรบซอเมอถงชวงการเกบเกยวผลผลต โดยจะรบซอตามราคาตลาด ซงรปแบบนไมจ ากดวาตองขายใหเฉพาะแกผประกอบธรกจทใหสนเชอหรอจดหาปจจยการผลตเทานนแตเปดโอกาสใหเกษตรกรสามารถนาไปขายใหกบพอคาคนอนไดแตตองท าทนมาคน ซงโดยสภาพเกษตรกรมกอยในภาวะจ ายอมและเนองจากมความผกพนใกลชดกนในชมชนจงมกขายใหแกผประกอบธรกจเดมทเปนผใหสนเชอหรอด าเนนการดานปจจยการผลตนนเอง ประเภทท ๒ การเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว การเพาะปลกในลกษณะนมสดสวนทมากกวาประเภทของการเพาะปลกเมลดพนธขาวโพดเลยงสตว โดยลกษณะของการเพาะปลกแยกเปน (๑) เกษตรเปนผลงทนเกยวกบเพาะปลกดวยตนเอง และ (๒) แบบพนธสญญา แตจากขอมลในพนทไมพบวามการท าสญญาทเปนรปแบบหรอจดท าเปนลายลกษณอกษรอยางขดเจน ตางจากกลมเพาะปลกเมลดพนธขาวโพดเลยงสตว แตเปนการท าขอตกลงดวยวาจาหรออาจเรยกวา “เกษตรพนธสญญานอกระบบ” ซงเปนกลมทมสวนเกยวของอยในหวงโซอปทานขาวโพดเลยงสตวตงแตตนน า กลางน า และปลายน า โดยมกลมผทเกยวของหลายสวน เชน

(๔๐)

เกษตรกร ผรบจางเกบเกยว ผรบจางสหรอโม ผรบจางขนสง นายหนา ผรบซอรายยอยในทองถนหรอพอคาคนกลาง ผรบซอรายใหญในจงหวดหรอภมภาค (กลมนมกจะมลานตากพชผลทางการเกษตร เตาอบและ/หรอโซโล) และผประกอบธรกจในอตสาหกรรมโรงงานผลตอาหารสตว

๓.๑.๒ ลกษณะการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวและเมลดพนธ โดยการปลกขาวโพดเลยงสตวจะมการเพาะปลกปละ ๒ ครง ผลผลตขาวโพดเลยงสตวสวนใหญจะน ามาขายใหกบผประกอบธรกจทรบซอผลผลตในพนทเพอขายตอใหกบบรษทเพอใชเปนวตถดบหลกในอตสาหกรรมอาหารสตวซงใชในการเลยงไกเนอ และการเลยงสกร นอกจากนผลผลตบางสวนจะถกน าไปใชในดานอนๆ เชน อตสาหกรรมแปงขาวโพดเลยงสตว ขาวโพดปน น ามนพช และเครองส าอางค เปนตน ซงลกษณะการจดเจบขอมลของส านกงานเกษตรจงหวด เพอน าสงกระทรวงเกษตรและสหกรณ แบงประเภทของการปลกขาวโพดเลยงสตวตามชวงฤดการเพาะปลกซงแบงเปน ๒ ครง/ป ดงน ๑. ขาวโพดเลยงสตว รน ๑ (ฤดฝน) ซงแบงออกเปน

๑.๑ รนตนฝน หมายถง ขาวโพดเลยงสตวทเกษตรกรเพาะปลกตงแตวนท ๑ มนาคม – ๓๑ กรกฎาคม ของทกป

๑.๒ รนปลายฝน หมายถง ขาวโพดเลยงสตวทเกษตรกรเพาะปลกตงแตวนท ๑ สงหาคม – ๓๑ ตลาคม ของทกป

๒. ขาวโพดเลยงสตว รน ๒ (ฤดแลง) หมายถง ขาวโพดเลยงสตวทเกษตรกรท าการเพาะปลกตงแตวนท ๑ พฤศจกายน – ๒๘ กมภาพนธ ของทกป ตารางท ๓.๑ แสดงชวงเวลาในการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว

เดอน รน

ม.ค. เม.ย พ.ค. ม.ย. ก.ค. ส.ค. ก.ย. ต.ค. พ.ย. ธ.ค. ม.ค. ก.พ.

รน ๑ (ฤดฝน) รน ๒ (ฤดแลง)

ดงนน จากลกษณะการเพาะปลกดงกลาวท าใหการจดเกบขอมลมการเหลมป พ.ศ.ซงเรยกปการเพาะปลกคลอมป เชน ปการเพาะปลก พ.ศ.๒๕๕๙ เปน ปการเพาะปลก ๒๕๕๙/๒๕๖๐ ซงหมายถง การจดเกบขอมลการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว รน ๑ (๑ มนาคม ๒๕๕๙ - ๓๑ ตลาคม ๒๕๕๙) และ รน ๒ (๑ พฤศจกายน – ๒๘ กมภาพนธ ๒๕๖๐)

(๔๑)

ตารางท ๓.๒. เปรยบเทยบเนอทเพาะปลกและผลผลต รายจงหวดกลมพนทการวจยปการเพาะปลก พ.ศ. ๒๕๕๘ – ๒๕๖๐๓๑

จงหวด เนอทเพาะปลก (ไร) ผลผลต (ตน)

๒๕๕๘ ๒๕๕๙(p) ๒๕๖๐(f) ๒๕๕๘ ๒๕๕๙(p) ๒๕๖๐(f) ๑) นาน ๘๑๖,๕๓๒ ๗๓๒,๙๑๔ ๗๓๐,๑๓๓ ๔๗๕,๓๔๖ ๔๕๑,๘๐๒ ๔๘๗,๕๘๐ ๒) เชยงราย ๔๐๖,๐๔๐ ๔๐๕,๘๔๘ ๔๐๓,๗๕๕ ๒๖๓,๒๙๓ ๒๘๓,๕๙๓ ๒๘๔,๑๘๓ ๓) พะเยา ๒๖๑,๙๔๒ ๒๕๔,๑๑๐ ๒๔๙,๑๒๐ ๑๖๖,๑๔๒ ๑๗๖,๔๖๑ ๑๗๘,๐๓๒

(f) ปการเพาะปลก ๒๕๕๖๐ เปนขอมลคาดการณ เมอพจารณาจากขอมลและการสมภาษณกลมเกษตรกรและเจาหนาทของส านกงานการเกษตรจงหวด

พบวา การเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว จะมปรมาณมาก คอ การเพาะปลกรน ๑ (๑ มนาคม - ๓๑ ตลาคม) และมแนวโนมจ านวนการใชเนอทเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวลดลง โดยภาพรวมทงประเทศลดลงจากปท ๒๕๕๗/๕๘ เพราะโดยปกตเกษตรกรจ าท าการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวปละ ๒ ครง ในชวงตนฤดฝนและปลายฤดฝน แตป ๒๕๕๘ ฝนตกลาชากวาปกตท าใหไมสามารถปลกในชวงตนฤดฝน คอ ชวงเดอนมนาคม – มถนายน ไดตามปกต จงเลอนการเพาะปลกไปเปนชวงเดอนกรกฎาคม นอกจากนเกษตรกรบางสวนไดปรบเปลยนไปปลกพชอนทดแทน เชน มนส าปะหลง

หากพจารณาจากจ านวนเกษตรกรแยกตามจ านวนครวเรอนของทง ๓ จงหวด พบวา มจ านวนครวเรอนทท าการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวมากนอยเรยงตามล าดบ คอ จงหวดนาน จงหวดเชยงราย และจงหวดพะเยา

ตารางท ๓.๓. เปรยบเทยบจ านวนครวเรอนทเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวแยกตามรายจงหวดกลมพนพการวจยปการเพาะปลก ๒๕๕๗/๕๘ – ๒๕๕๙/๖๐๓๒

จงหวด จ านวนครวเรอนทเพาะปลก (ครวเรอน)

๒๕๕๗/๕๘ ๒๕๕๘/๕๙ ๒๕๕๙/๖๐ (๑) นาน ๕๑,๗๙๘ ๔๗,๙๘๒ ๓๙,๔๙๗ (๒) เชยงราย ๕๕,๕๕๘ ๓๕,๕๑๖ ๓๒,๖๙๐ (๓) พะเยา ๓๐,๖๓๙ ๒๓,๙๑๐ ๒๓,๕๓๑

๓๑ ขอมลจากรายงานสถตเปรยบเทยบเนอทเพาะปลก เนอทเกบเกยว ผลผลต และผลผลตตอไร รายประเทศ รายภาค และรายจงหวด ปเพาะปลก ๒๕๕๗/๕๘ – ๒๕๕๙/๖๐ ขอมลจากส านกงารการเกษตรจงหวดนาน จงหวดเชยงราย และจงหวดพะเยา ซงน าสงส านกงานเศรษฐกจการเกษตร ส านกงานเศรษฐกจการเกษตร, รายงานสถตการเกษตรของประเทศไทย ป ๒๕๖๐. หนา ๑๘ ๓๒ ขอมลจากรายงานสถตเปรยบเทยบเนอทเพาะปลก เนอทเกบเกยว ผลผลต และผลผลตตอไร รายประเทศ รายภาค และรายจงหวด ปเพาะปลก ๒๕๕๙/๖๐ http://www.oae.go.th เขาถงขอมล วนท ๑๑ ตลาคม ๒๕๖๑

(๔๒)

รปถายท ๓.๑ ตวอยางพนทเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว ในจงหวดพะเยา (โดยผวจย)

(๔๓)

รปถายท ๓.๒ ตวอยางพนทเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว ในจงหวดนาน (โดยผวจย)

(๔๔)

รปถายท ๓.๓ ตวอยางพนทเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว ในจงหวดเชยงราย (โดยผวจย)

(๔๕)

๓.๑.๓ หวงโซอปทานขาวโพดเลยงสตว เพอใหเกดความชดเจนในการศกษาวจยและเชอมโยมความสมพนธทแทจรงเกยวกบระบบ

เกษตรพนธสญญาในการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว ในการศกษาวจยจงไดเกบขอมลเชงพนทเพอวเคราะหความเกยวของตลอดหวงโซอปทานการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว ซงพบวา การเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวประกอบไปดวยผทเกยวของ ซงแยกไดเปน ๓ กลม ประกอบดวย

(๑) กลมตนน า หมายถง กลมผจ าหนายเมลดพนธ ปยและสารเคม และกลมเกษตรกร โดย

กลมผจ าหนายเมลดพนธนนมทงทเปนหนวยงานของรฐซงเขามาสงเสรมการปลกขาวโพดเลยงสตว และกลม

ของบรษทเอกชน แตจากการสมภาษณเกษตรกรและเจาหนาทของส านกงานการเกษตรจงหวดในพนททง ๓

จงหวด พบวา เกษตรกรสวนใหญไมคอยใหความนยมพนธขาวโพดเลยงสตวของหนวยงานรฐเพราะเหนวาม

อตราการงอกและปรมาณผลตนอยกวาเมอเทยบกบการใชเมลดพนธของบรษทเอกชน

โดยในสวนของเกษตรกรผปลกขาวโพดเลยงสตวทง ๓ จงหวดทท าการเกบขอมลพบวา เปน

เกษตรกรรายยอยซงมเนอทเพาะปลกตอครวเรองไมมากนก และเกษตรกรหลกเลยงการใหขอมลถงสภาพของ

พนทในการเพาะปลกวาเปนพนทถกกฎหมายมเอกสารสทธหรอไดรบอนญาตหรอไม ซงผวจยไมตองการใหเปน

อปสรรคตอการวจยจงไมน าประเดนเกยวกบพนทการเพาะปลกมาเปนประเดนหลกในการศกษาวจย

(๒) กลมกลางน า หมายถง ผคาหรอผรวบรวมในระดบชมชนทองถนนนๆ รวมถงกลมของ

สหกรณการเกษตร ซงกลมกลางน ากลมนจะท าหนาทในการรวบรวมผลผลตขาวโพดเลยงสตว และมบทบาทใน

การเกบเกยวผลผลตขาวโพดเลยงสตวดวยหากเปนกรณทเปนการซอแบบเหมาผลผลตจากเกษตรกรผ

เพาะปลก แตหากเปนกรณทเกษตรกรเกบเกยวเองกจะมกลมผรบเหมา ผรบขนสงเขามาเกยวของในการ

ขนตอนนดวย ส าหรบกลมผคาหรอผรวบรวมในระดบชมชนทองถนนนๆ อาจเปนเกษตรกรเองทรวมกลมกน

หรอเปนเกษตรกรทมศกยภาพในฐานะผน ากลมดวย ซงในขนตอนการรวบรวมในระดบชมชนทองถนเสรจแลว

กจะสงไปยงผคาหรอผประกอบธรกจรายใหญซงท าหนาทรบซอและท าการรวบรวมผลผลตระดบจงหวด หรอ

ภมภาคเพอสงขายใหกบโรงงานผลตอาหารสตวตอไปตามล าดบ

(๓) กลมปลายน า หมายถง กลมผประกอบธรกจโรงงานผลตอาหารสตว อตสาหกรรมแปง

ขาวโพดเลยงสตว ซงเปนผซอรายใหญทมบทบาทอยางมากในหวงโซอปทานโดยเพาะการมอ านาจในการ

ตอรองและเปนผก าหนดราคารบซอขาวโพดเลยงสตว นอกจากนขอมลทไดจากการสมภาษณยงพบวา มกลม

ผคาซงเปนผรวบรวมขาวโพดในทองถนหรอในจงหวดเปนผประกอบธรกจทเขามามบทบาทส าคญในการ

รวบรวมและรบซอขาวโพดและน าไปขายใหกบโรงการผลตอาหารสตว และกลมปลายน าทน าผลผลตอาหาร

สตวไปใชในการเลยงสตว ซงมความเชอมโยงโดยตรงและสวนใหญมลกษณะเปนกลมบรษทในเครอกบกลมผ

ประกอบธรกจโรงงานผลตอาหารสตว เชน กลมบรษทในเครอเจรญโภคภณฑ กลมบรษทเบทาโกร และกลม

บรษทในเครอสหพฒน เปนตน

(๔๖)

๓.๑.๔ ลกษณะของการซอขายผลผลตขาวโพดเลยงสตวของเกษตรกร ลกษณะการซอขายในพนทของการวจย พบวา จะมการซอขายและสงมอบผลผลตขาวโพดเลยง

สตว โดยใชบรการของผรวบรวมผลผลตในระดบชมชนและทองถน ซงจะเปนผรบซอ ณ แปลงเพาะปลกโดยมการใชวธการซอเหมาซงเกษตรกรสวนมากเหนวาเปนชองทางทสะดวกและสามารถเรงการเกบเกยวเพอใหสามารถน าพนทไปใชในการปลกรอบตอไปหรอน าไปปลกพชอน

ขอมลเกยวกบการก าหนดราคาในการรบซอ เกษตรกรไดใหขอมลวาการขายและการรบซอขาวโพดเลยงสตวจะมราคาตางกนขนอยกบคาความชน ดงนน เกษตรกรสวนใหญจงใชวธการโดยรอใหขาวโพดแหงคาแปลงปลก หลงจากนนจงจะท าการเกบเกยว โดยใชเวลาประมาณไมต ากวาจะมากกวา 110-115 วนนบจากวนทปลก ซงในกรณนเกษตรกรจะใชวธการขายแบบเปนกโลกรม ไมขายแบบเหมาทงแปลงปลกเพราะจะสามารถขายไดในราคาดสง โดยลกษณะของการเกบเกยวผลตเกษตรกรจะจางแรงงานมาเกบเกยว แตหากมปรมาณพนทปลกมากและเปนพนราบขนาดใหญจางหรอจะใชบรการรถเกยว

ในดานการช าระคาผลผลต ผรบซอจะช าระเงนคาผลผลตใหแกเกษตรกรเปนเงนสด แตสวนมากจะถกหกช าระหนหากเปนกรณทเกษตรกรไดท าขอตกลงรบปจจยการผลต เชน เมลดพนธ ปยและสารเคมมาจากผคาหรอผรบซอมาลวงหนากอน ซงการหกหนคาใชจายจะมอตราทสงกวาเพราะมกรวมดอกเบยหรอราคาปจจยการผลตทรบมาในราคาทสงกวาราคาขายทวไป โดยสามารถจ าแนกลกษณะรปแบบของการขายขาวโพดเลยงสตวของเกษตรกร เปน ๔ แบบ คอ

(๑) เกษตรกรทรบสนเชอหรอปจจยการผลตจากผคาทใหสนเชอ ซงกรณนผคาซงเปนผรวบรวมผลผลตในชมชนและเปนผใหสนเชอในรปแบบปจจยการผลต (บางรายใหสนเชอในรปแบบเงนกดวย) จะเปนผทมบทบาทมากทงดานราคาการรบซอ (บางกรณมการกดราคารบซอ) จากการสมภาษณเกษตรกรพบวา การขายในลกษณะนไมมการท าขอตกลงทเปนลายลกษณอกษรสามารถน าไปขายใหผซอรายอนไดแตเนองจากในชมชนมลกษณะการใชความไววางใจและการมความสมพนธทใกลชดระหวางผรบซอกบเกษตรกร และการใชประโยชนจากการทผรบซอเปนผใหสนเชอโดยตรงกบเกษตรกรตงแตตนน าทงทางดานปจจยการผลต เชน เมลดพนธ ปย สารเคมตางๆ บางรายใหสนเชอและจดหาแรงงานเพาะปลกและเขามามบทบาทในขนตอนของเกบเกยวผลผลตดวย ดงนน เมอถงชวงของการเกบเกยวผลผลต เกษตรกรรายนน ๆ โดยสภาพกตกอยในภาวะจ ายอมตองน าผลผลตของตนกลบไปขายและหกช าระหนกบผคาหรอผรบซอซงเปนผทใหสนเชอรายเดม

(๒) ขายผานคนกลาง วธนเกษตรกรจะขายผลผลตใหกบผรบซอคนกลางซงสวนใหญจะอยในชมชนทองถนนน ๆ ซงผคาคนกลางจะรวบรวมและเกบผลผลตไวจนไดปรมาณผลผลตทเพยงพอกจะสงตอไปยงผรวบรวมทองถน รายใหญตอไป ซงวธนเกษตรกรจะยงไมไดรบเงนทนท เวนแตเปนลกษณะการขายเพอหกหนตามวธการ (๑) ซงบางกรณเปนทงคนกลางและเปนคนรบซอทใหสนเชอแกเกษตรกรดวย

(๓) ขายผานผรบจางเกบเกยวและขนสง วธนถอเปนอกวธหนงทผคาซงรบซอผลตผลในชมชนทองถนซงมเครองมอและเครองจกรทางการเกษตร เชน เครองเกยว เครองสและคดแยกเมลดขาวโพดจะเปนผท าการรบซอผลผลต ในลกษณะการเขาไปบรการถงแปลงปลกของเกษตรกร จากนนกจะค านวณหกคาใชจายตาง ๆ รวมถงกรณมการขนสงกจะคดค านวณคาขนสงจากแปลงปลกไปถงโกดงหรอไซโลของผรบซอ ซงมอตรา

(๔๗)

คาจางขนสงทแตกตางกนตามระยะทางและลกษณะของภมประเทศ กรณนราคาทเกษตรกรขายไดจะถกหกคาใชจายตามทตกลงกนโดยเกษตรกรไมตองส ารองเงนคาจาง

(๔) ขายดวยตนเอง วธการนเกษตรกรจะเปนผน าผลผลตของตนหรออาจมการรวมกลมกนของเกษตรกรแลวน าไปขายโดยตรงใหกบผรบซอทงทเปนบรษทเอกชนในชมชนทองถน หรอตลาดกลาง หรอสหกรณการเกษตรเขารวมเปนสมาชก ซงวธการนมทงทเปนการจางเกบเกยวและขนสง แตแตกตางตรงทเกษตรกรจะน าตวอยางขาวโพดเลยงสตวไปใหแหลงรบซอพจารณาตกลงราคาตามคาความชน จากนนจะขนสงหรอจางขนสงผลผลตไปยงโกดงหรอไซโล หรอสถานทรบซอขาวโพดเลยงสตวของผรบซอตามทไดตกลงราคากนไว ซงวธนเกษตรกรจะตองเสยคาขนสงเอง แตค านวณแลวราคาทเกษตรกรขายไดจะสงกวา

แผนภาพ ๓.๑ หวงโซและความสมพนธในการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว (โดยผวจย)

(๔๘)

รปถายท ๓.๔ ตวอยางผประกอบธรกจไซโล (โดยผวจย)

(๔๙)

รปถายท ๓.๕ ตวอยางเมลดขาวโพดทประกอบธรกจไซโลรบซอจากเกษตรกรและน าเขาอบเพอลดความชน (โดยผวจย)

(๕๐)

รปถายท ๓.๖ ตวอยางการรบโมหรอสเมลดขาวโพด และเปลอกขาวโพดจากการส (โดยผวจย)

๓.๒ ขอมลเกยวกบเกษตรพนธสญญาทเกยวกบการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว

๓.๒.๑ ขอมลสถตเกยวกบเกษตรพนธสญญา ผลจากการเกบขอมลดวยการสมภาษณและการขอขอมลทเปนทางการจากส านกงานเกษตรจงหวด ใน

เบองตนผวจยไดรบขอมลวา ไมมการจดเกบและการรายงานขอมลดานสถตการประกอบธรกจเกษตรพนธ

สญญาในพนท แตผประกอบธรกจจะจดแจงการประกอบธรกจเกษตรพนธสญญาไปยงส านกงานคณะกรรมการ

สงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา ส านกงานปลดกระทรวงเกษตรและสหกรณกระทรวงเกษตรและ

สหกรณ แตมเฉพาะขอมลทไมเปนทางการและสวนมากเปนการท าขอตกลงแบบไมเปนทางการเพราะไมท า

สญญาเปนลายลกษณอกษร แตเปนการผกพนในลกษณะของเกษตรพนธสญญาทอยนอกระบบ เชน การทผรบ

ซอในทองถนเปนผจดหาปจจยการผลตจ าพวกเมลดพนธ ปย ยาและสารเคม ใหเกษตรกรกอนโดยยงไมตอง

ช าระราและผกพนกนวาจะหกกลบลบหนเมอมการเกบเกยวผลผลต เปนตน

อยางไรกดเพอใหไดขอมลทถกตองและครบถวน ผวจยจงไดขอความอนเคราะหขอมลการจดแจงการ

ประกอบธรกจเกษตรพนธสญญา โดยไดรบขอมลทเปนทางการจากส านกงานคณะกรรมการสงเสรมและพฒนา

(๕๑)

ระบบเกษตรพนธสญญา ส านกงานปลดกระทรวงเกษตรและสหกรณกระทรวงเกษตรและสหกรณ แจงจ านวน

และรายชอผประกอบธรกจเกษตรพนธสญญาทจดแจงไว ณ วนท ๒๐ ตลาคม ๒๕๖๑ รวมจ านวน ๑๙๓ ราย

และสามารถจ าแนกเปนผประกอบธรกจเกษตรพนธสญญาทางการเกษตรการเพาะปลกขาวโพดเล ยงสตว รวม

จ านวน ๑๐ ราย๓๓

ล าดบ ชอผประกอบธรกจทางการเกษตร ประเภทสญญาทด าเนนการ ๑ บรษท ซนเจนทา ซดส จ ากด - รบซอเมลดพนธขาวโพดหวานและขาวโพดขาว

เหนบว - รบซอเมลดพนธขาวโพดเลยงสตว

๒ บรษท แปซฟคเมลดพนธ จ ากด - สญญาโครงการผลตเมลดพนธ ๓ บรษท อสท เวสท ซด จ ากด - สญญาการผลตเมลดพนธผสมเปด (OP)

- สญญาการผลตเมลดพนธลกผสม F1 (ขาวโพด)

- สญญารบจางปลกตนพนธ เพอเกบดอกเอาเกสรตวผ (Pollen)

- สญญาการผลตเมลดพนธขยาย ๔ บรษท ไพโอเนย ไฮ-เบรด (ไทย

แลนด) จ ากด - สญญาการผลตเมลดพนธ

๕ บรษท มอนซานโต ไทยแลนด จ ากด - สญญาผเพาะปลกเมลดพนธขาวโพด (สญญาจางผลต)

- ขอตกลงการปลกทดสอบพนธขาวโพดลกผสม (สญญาบรการ)

๖ บรษท เมลดพนธ เอเชย จ ากด - สญญาวาจางผลตเมลดพนธขาวโพด ๗ บรษท โกรท 88 จ ากด - สญญาโครงการรบซอขาวโพด ๘ บรษท ชอคโกแลทเคก จ ากด - สญญาโครงการรบซอขาวโพดไซเลจ

- สญญารบซอขาวโพดไซเลจ ๙ บรษทเจรญโภคภณฑโปรดวส จ ากด - สญญาปลกขาวโพดเมลดพนธขยายแบบ

ประกนราคาหนงฤดกาล ๑๐ บรษท โกลคอนดา เอเชย จ ากด - ซอ ขายเมลดพนธ

๓๓ ขอมลจากระบบการจดแจงทะเบยบผประกอบธรกจเกษตรพนธสญญา https://contractfarming.moac.go.th/search เขาถงขอมลวนท ๒๐ ตลาคม ๒๕๖๑

(๕๒)

๓.๒.๒ สรปผลการเกบขอมลเชงพนทและการสมภาษณ ขอมลจากแบบสมภาษณกลมผเกยวของในจงหวดนาน จงหวดเชยงราย และจงหวดพะเยา โดยไดรบ

ความอนเคราะหจากส านกงานเกษตรจงหวดและส าหนกงานเกษตรอ าเภอ ส านกงานสหกรณจงหวด ผ

ประกอบธรกจไซโล(ขาวโพด) และรานคาผจ าหนายปจจยการผลตในแตละจงหวด โดยมจ านวนผรบการ

สมภาษณ ดงน

จงหวด เจาหนาทภาครฐ เกษตรกร ผประกอบธรกจ รวม นาน 10 25 5 40

เชยงราย 10 20 5 35 พะเยา 5 20 5 30

โดยผวจยไดใชแบบสมภาษณประกอบการจดเกบขอมล ซงสามารถประมวลและสรปผลการสมภาษณ

แยกเปนประเดนตาง ๆ ดงน

(๑) ตลาดขาวโพดเลยงสตวจงหวดนาน จงหวดเชยงราย และจงหวดพะเยา ขอมลจากการสมภาษณผเกยวของพบวา ลกษณะของการเพาะปลกและตลาดขาวโพดเลยงสตวม

ลกษณะทจ าเพาะแตกตางจากการท าเกษตรในพชชนดอน โดยเกษตรกรผปลกขาวโพดเลยงสตว จะเพราะปลกจ าแนกไดเปน ๒ รน คอ รนท ๑ (ฤดฝน) จะเรมปลกตงแตเดอน พ.ค.-ต.ค. และรนท ๒ (ฤดแลง) จะเรมปลกตงแตเดอน พ.ย.-เม.ย. โดยผลผลตสวนใหญเปนขาวโพดเลยงสตวรนท ๑ และเกบเกยวผลผลตแลวขายใหกบพอคาผรวบรวมในพนทโดยไมมการปรบปรงคณภาพหรอปรบลดความชน โดยความชนทขายอยทประมาณ ๒๕ – ๓๐ % ผลผลตสวนใหญจะเขาสโรงงานผลตอาหารสตว และบางสวนสงออกตางประเทศ โดยผลผลตจะถกรวบรวมโดยพอคาผรวบรวมในทองถน และสถาบนเกษตรกร คอ สหกรณการเกษตรผรวบรวมผลผลตในพนทของแตละอ าเภอ หรอต าบล นน ๆ โดยผรวบรวมผลผลตในทองถนจะรวบรวมผลผลตภายในจงหวดเพอสงไปขายใหผประธรกจโรงงานผลตอาหารสตวทมอยในจงหวดอน เชน ล าพน ลพบร สระบร ฉะเชงเทรา อยธยา ราชบร และนครปฐม เปนตน บางสวนรวบรวมใหกบบรษทผสงออกตางประเทศ หรอขายใหกบผประกอบธรกจเลยงปศสตวภายในจงหวด เปนตน

โดยในสวนของการจ าหนายใหแกโรงงานอาหารสตว เพอน าไปแปรรปเปนอาหารสตว คณภาพสนคาทรบซอสวนใหญเปนเมลดขาวโพดเลยงสตวแหงความชนไมเกน ๑๔.๕ % ราคารบซอเปนราคาทสงมอบสนคาหนาโรงงาน ซงโรงงานอาหารสตวเปนผมอ านาจในการก าหนดราคา ผรวบรวมสวนใหญจะเลอกขายใหแกโรงงานทใหราคาสงและจะค านวณตนทนการขนสงประกอบดวย แตเนองจากจงหวดนาน จงวดเชยงรายและจงหวดพะเยาไมมโรงงานผลตอาหารเลยงสตวทตงอยในจงหวด จงเลอกจ าหนายใหแกโรงงานผลตอาหารเลยงสตวทตงอยในจงหวดล าพน เชน บรษทเจรญโภคภณฑ จ ากด และบรษทเบทาโกร จ ากด โดยโรงงานอาหารสตวของบรษทเจรญโภคภณฑ จ ากด จะรบซอในราคาทสงกวาทอนประมาณ แตจะมปรมาณการรบซอทจ ากด

(๕๓)

และขาวโพดเลยงสตวทจะรบซอนนจะตองมคณภาพตามทก าหนด ประกอบกบบรษทเจรญโภคภณฑ ไดก าหนดนโยบายใหมการแสดงหลกฐานวาเมลดขาวโพดเลยงสตวทน าจ าหนายนนมาจากพนททมเอกสารสทธ จงท าใหมขอจ ากดในการจ าหนายใหแกโรงงานของบรษทเจรญโภคภณฑ จ ากด

(๒) ความรความเขาใจเกยวกบระบบเกษตรพนธสญญาและกฎหมายทเกยวของ

พบวา เจาหนาทภาครฐผใหขอมลโดยเฉพาะเจาหนาทของส านกงานเกษตรจงหวด และเกษตรอ าเภอ

มความรความเขาใจเกยวกบระบบเกษตรพนธสญญา แตสวนใหญใหขอมลเพมเตมวาในระดบจงหวดและระดบ

อ าเภอไมไดมสวนโดยตรงในการเขาไปก ากบดแลการจดท าขอตกลงระหวางผประกอบธรกจกบเกษตรกร และ

ไมมการจดเกบขอมลทเปนทางการเกยวกบเกษตรพนธสญญาขาวโพดเลยงสตว หรอขาวโพดเมลดพนธ หรอ

ขาวโพดฝกสด หรอขาวโพดหวาน รวมถงขอมลเกยวกบเกษตรพนธสญญาในพชอน ๆ ทงนตองรอการก าหนด

นโยบายจากกระทรวงฯ ในการจดเกบและรายงานขอมลของการท าเกษตรพนธสญญาในแตละพนท เพราะเปน

ชวงเรมตนของการบงคบใชกฎหมาย ในสวนของเกษตรกร พบวา มเกษตรกรเพยง 1 รายในจงหวดเชยงรายท

ใหขอมลวา เคยท าเกษตรพนธสญญา (ขาวโพดหวาน และขาวโพดเมลดพนธ) โดยท าขอตกลงผานนายหนา แต

ไมเคยไดส าเนาสญญา ซงมปญหาในการก าหนดราคารบซอและการก าหนดคณภาพของผลตทตองไดมาตรฐาน

ท าใหภายหลงไมมการท าสญญากนอก นอกจากนยงพบวา เกษตรกรและผประกอบธรกจจ าหนายปจจยการ

ผลตและผประกอบธรกจไซโลสวนใหญไมมความรความเขาใจเกยวกบระบบเกษตรพนธสญญาและไมทราบวาม

การประกาศใชบงคบพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐

(๓) ลกษณะการท าขอตกลงกบผประกอบธรกจ (ดานเมลดพนธ เคมเกษตร เครองมอการเกษตร

การรบซอผลผลต อนๆ)

พบวา ในระยะกอนมการประกาศใชพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ.

๒๕๖๐ ในพนทจงหวดเชยงรายและจงหวดพะเยา มประเดนขอพพาทระหวางเกษตรกรกบบรษทฯทวาจางให

ผลตเมลดพนธขาวโพดและขาวโพดหวาด ซงเปนประเดนทเกษตรกรผดสญญาน าผลผลตไปขายใหแกผรบซอ

รายอนเพราะไดราคาสงกวากรณหนง อกกรณหนงเปนกรณทเกษตรกรถกผประกอบธรกจปฏเสธการรบซอ

เพราะผลผลตไมไดมาตรฐานตามทตกลงกน แตเนองจากในขณะนนไมมกฎหมายในการน ามาใชบงคบกบกรณ

พพาทโดยตรงท าใหไมมการจดเกบขอมลอยางเปนระบบ อยางไรกดเมอมการประกาศใชบงคบกฎหมาย

สงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญายงไมพบการรองเรยนหรอมประเดนขอพพาทในพนทของทง ๓

จงหวด

นอกจากนยงพบวา ลกษณะการท าสญญาระหวางผประกอบธรกจในพนทกบเกษตรกรในการ

เพาะปลกขาวโพดเปนการท าสญญาแยกสวนระหวางการซอขายปจจยการผลต เชน ซอขายเมลดพนธ ปย ยา

สารเคม และอปกรณการเกษตรอนๆ ภายหลงเมอมการเกบเกยวผลผลตผประกอบธรกจไซโลจะท าสญญารบ

(๕๔)

ซอขาวโพดจากเกษตรกร แลวน ามาอบเพอลดความชนใหต าลงตามมาตรฐานและจงขายใหแกผประกอบธรกจ

โรงงานผลตอาหารสตวตอไป

ผประกอบธรกจไซโลบางรายใหขอมลวา นอกจากตนจะรบซอผลผลตแลวยงมการจ าหนายเมลดพนธ

และปจจยการผลตอน ๆ ดวย เพอใหครบวงจรโดยผประกอบธรกจไซโลบางสวนใหขอมลวามการใหสนเชอทง

เงนและ/ปจจยการผลตแกเกษตรกรไปกอน และภายเกษตรกรซงสวนใหญเปนคนในพนท กจะน าผลผลต

กลบมาจ าหนายใหแกไซโลของตนและจะท าการหกเงนทยมหรอหกคาปจจยการผลตจากเกษตรกร โดยทไมม

การท าสญญาเปนลายลกษณอกษร มพยงใบเสรจหรอบนทกบญชระหวางกนเทานน ทงน เพราะอาศยความ

ไววางใจซงกนและกน โดยไมมการบงคบวาเกษตรกรจะตองน ากลบมาขายใหแกไซโล แตเกษตรกรสวนใหญก

จะน ากลบมาขายใหเพราะไมคมคาหากตองขนสงไปในพนทอน อกทงเปนความผกพนและยงคงตองพงพาอาศย

และคาขายรวมกนระหวางเกษตรกรกบผประกอบธรกจไซโลในพนท

(๔) สภาพปญหาระหวางผประกอบธรกจกบเกษตรกรผปลกขาวโพดเลยงสตว

เนองจากลกษณะของการท าเกษตรพนธสญญาตามบทนยาศพทในพระราชบญญตสงเสรมและพฒนา

ระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐ ก าหนดให “ระบบเกษตรพนธสญญา” หมายความวา ระบบการผลต

ผลตผลหรอบรการทางการเกษตรทเกดขนจากสญญาการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรประเภท

เดยวกนระหวางผประกอบธรกจทางการเกษตรฝายหนงกบบคคลธรรมดาซงประกอบอาชพเกษตรกรรมตงแต

สบรายขนไป หรอกบสหกรณการเกษตรหรอกลมเกษตรกรตามกฎหมายวาดวยสหกรณ หรอกบวสาหกจชมชน

หรอเครอขายวสาหกจชมชนตามกฎหมายวาดวยการสงเสรมวสาหกจชมชนซงประกอบอาชพเกษตรกรรมอก

ฝายหนงทมเงอนไขในการผลต จ าหนาย หรอจางผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรอยางหนงอยางใด โดย

เกษตรกรตกลงทจะผลต จ าหนาย หรอรบจางผลตผลตผลทางการเกษตรตามจ านวน คณภาพ ราคา หรอ

ระยะเวลาทก าหนดไว และผประกอบธรกจทางการเกษตรตกลงทจะซอผลตผลดงกลาวหรอจายคาตอบแทน

ตามทก าหนดไวตามสญญา โดยผประกอบธรกจทางการเกษตรเขาไปมสวนในกระบวนการผลต เชน เปนผ

ก าหนดวธการผลต จดหาพนธ เมลดพนธ ผลตภณฑทางการเกษตร หรอปจจยการผลต ใหแกเกษตรกร

จากบทนยามดงกลาว เกษตรกร เจาหนาทของรฐทเกยวของ ตลอดจนผประกอบธรกจสวนใหญยงขาด

ความเขาใจและเกดความสบสนวา ลกษณะสญญาทตนด าเนนการอยนนเขาขายตามกฎหมายดงกลาวหรอไม

เนองจากไมมการท าขอตกลงทชดเจนเกยวกบการจะซอผลผลต หรอตกลงจายคาตอบแทนการผลตอยาง

ชดเจน เพราะมการตกลงแยกสวนระหวางการจ าหนายปจจยการผลตกบการรบซอออกจากกน บางกรณมการ

จดตงบรษทหรอนตบคคลอนขนมาเพอประโยชนการแยกหนวยส าหรบการบรหารงานและการคดค านวณภาษ

อากร ท าใหสญญาทผประกอบธรกจจดท าขนกบเกษตรกรในลกษณะดงกลาวนนไมเขาลกษณะของระบบ

เกษตรพนธสญญาตามบทนยามศพทดงกลาว

(๕๕)

อยางไรกด เกษตรกรใหขอมลในประเดนทเปนปญหาและเกษตรกรเหนวาตนเองถกเอาเปรยบจากการ

ท าการเพาะปลกขาวโพดในหลายกรณ เชน

- เกษตรกรซอเมลดพนธ และปจจยการผลต สารเคม เครองมอ อปกรณ หรอสงทตองน ามาใชในการ

ผลตผลตผล แตภายหลงพบวาทไมมคณภาพตามทผประกอบธรกจทางการเกษตรโฆษณาไว

- ผประกอบธรกจทางการเกษตรไมยอมรบผดชอบในความช ารดบกพรองหรอไมเปนไปตาม

มาตรฐานของพนธพช สารเคม เครองมอ อปกรณ ปจจยการผลต ทผประกอบธรกจทางการขายหรอสงมอบ

ใหแกเกษตร

- เกษตรกรตองแบกรบความเสยงแตฝายเดยวกรณเกดโรคระบาดหรอภยธรรมชาตหรอสาธารณภย

อนไมอาจจะโทษฝายหนงฝายใดได

- เกษตรกรไมมอ านาจตอรองในเรองราคาเมลดพนธและปจจยการผลตอนๆ ซงมราคาสง รวมทง

ในชวงของการรบซอผลผลตผประกอบธรกจกเปนผก าหนดทงราคารบซอและคณภาพเพยงฝายเดยว

- ผประกอบธรกจน าเงอนไขเกยวกบลกษณะของพนทเพาะปลกขาวโพดทไมมเอกสารสทธอยาง

ถกตอง มาใชเปนเครองมอในการไมรบซอหรอรบซอแตกดราคารบซอจากเกษตรกร ทงทตอนขายเมลดพนธ

และปจจยการผลตกทราบถงสภาพของพนทการเพาะปลกแตตน

- มการหามไมใหเกษตรกรเกบและใชเมลดพนธทเกษตรกรเปนผเพาะปลกไวใชเปนเมลดพนธในครง

ถด ๆ ไป ท าใหเกษตรกรมตนทนดานเมลดพนธซงมราคาทสง

(๕) ปญหาการใชพนทไมเหมาะสมในการปลกและการเผาตนขาวโพด

จากการใหขอมลของผตอบแบบสมภาษณ สามารถสรปสภาพปญหาเกยวกบการใชพนทไมเหมาะซง

เปนพนทไมมเอกสารสทธหรอไดรบอนญาตจากทางราชการซงถอเปนปญหาทรอรง โดยเกษตรกรอางถงสภาพ

ภมประเทศและการขาดทท ากนทอยางเพยงพอ ประกอบกบความเคยชนเพราะเปนการปลกขาวโพดในพนท

ดงเดมตอจากรนสรน แตปจจบนจะไมมการบกรกและเพมพนทการปลกอกตามนโยบายของภาครฐทเขมงวด

และนโยบายของผประกอบการทจะไมรบซอขาวโพดทไมสามารถอางแหลงเพาะปลกทถกตองได สวนใน

ประเดนการเผาตนขาวโพดภายหลงการเกบเกยว เกษตรกรใหขอมลวากรณทจะมการเผาท าลายตนขาวโพด

สวนใหญมกจะเปนพนทบนเขาซงมสภาพลาดชนเพราะไมสามารถน ารถไถเขาไปไถกลบไดเหมอนพนทราบ

และเกษตรกรตองการลดตนทน รวมทงรวดเรวกวาเพอเรงเตรยมพนทใชในการเพาะปลกรนถดไป

(๕๖)

รปถายท ๓.๗ การสมภาษณนกวชาการ เจาหนาท ผประกอบการ และผน าเกษตร (โดยผวจย)

(๕๗)

รปถายท ๓.๘ ตวอยางลงพนท การสมภาษณผทเกยวของ (โดยผวจย)

บทท ๔ ผลการวจย และวเคราะหผลการวจย ๔.๑ ขอบเขตการบงคบใชพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐ และ

กฎหมายอนทเกยวของกบการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว ผลการศกษาวจยพบวา นตสมพนธหรอความผกพนทางกฎหมายของผประกอบธรกจกบเกษตรกรและผทเกยวของในหวงโซอปทานในระบบเกษตรพนธสญญาการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว มความแตกตางกนขนอยกบลกษณะของการท าสญญาหรอการท าขอตกลง ซงอาจแยกไดเปน ๒ ลกษณะ ดงน ๑) ไมผกพนในระบบเกษตรพนธสญญา ๒) ผกพนในระบบเกษตรพนธสญญา ซงสามารถแยกไดเปน ๒ กรณ คอ ๒.๑) เกษตรพนธสญญาในระบบ คอ กลมทมการท าสญญากบผประกอบธรกจทไดท าการจดแจงอยางถกตองตามทกฎหมายก าหนดโดยมการจดท าสญญาเปนลายลกษณอกษรตามทกฎหมายก าหนด และ ๒.๒) เกษตรพนธสญญานอกระบบ คอ กลมทท าขอตกลงอยางไมเปนทางการกบผประกอบธรกจ แตลกษณะของขอตกลงเขาขายเปนการท าเกษตรพนธสญญา

แผนภาพ ๔.๑ การจ าแนกความผกพน (นตสมพนธ) ระหวางผประกอบธรกจกบเกษตรกรการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว (โดยผวจย)

ผประกอบธรกจ (เมลดพนธ, ปย ยา สารเคม) เกษตรกร (เกบเกยว/ส/โม) (ขนสงผลผลต) (ผคาคนกลางหรอผรวบรวมผลต) (โรงงานอตสาหกรรมอาหารสตว)

เปนไปตามสญญา เชน สญญาซอขาย จางแรงงาน จางท าของ ขนสง

(ประประมวลกฎหมายแพงและพาณชย)

๑) ไมผกพนในระบบเกษตรพนธสญญา ๒.๑) เกษตรพนธสญญาในระบบ

๒.๒) เกษตรพนธสญญานอกระบบ

๒) ผกพนในระบบเกษตรพนธสญญา

(๕๙)

ในกรณของการท าขอตกลงและเกดนตสมพนธระหวางเกษตรกรกบผประกอบธรกจในลกษณะของเกษตรพนธสญญาเกษตรกรจะไดรบการคมครองและมกลไกการก ากบดแล ตลอดจนมาตรการสงเสรมภายใตตามพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐ ดงนน ผวจยจงท าการวเคราะหถงประสทธภาพของการน ากฎหมายไปใชบงคบ โดยแยกประเดนการศกษาและการวเคราะหกฎหมายฉบบดงกลาว ดงน

๔.๑.๑ การน ากฎหมายไปใชบงคบกบเกษตรพนธสญญา ตามพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐ ก าหนดนยามศพท

ทสงผลส าคญตอการน ากฎหมายไปบงคบใช ซงบญญตให “ระบบเกษตรพนธสญญา” มความหมายและ

องคประกอบแยกเปน ๓ สวน ดงน

(๑) ระบบการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรทเกดขนจากสญญาการผลตผลตผลหรอ

บรการทางการเกษตรประเภทเดยวกน และ

(๒) เปนสญญาระหวาง

(ก) ผประกอบธรกจทางการเกษตรกบบคคลธรรมดาซงประกอบอาชพเกษตรกรรมตงแต

๑๐ รายขนไป (ในกรณทมความจ าเปนตองก าหนดใหการท าสญญาการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตร

ระหวางผประกอบธรกจทางการเกษตรกบบคคลธรรมดาซงประกอบอาชพเกษตรกรรมไม ถงสบรายแตไมนอย

กวาสองรายขนไปประเภทใด ตองน าระบบเกษตรพนธสญญาตามพระราชบญญตนไปใชบงคบ ใหตราเปนพระ

ราชกฤษฎกา) หรอ

(ข) ผประกอบธรกจทางการเกษตรกบสหกรณการเกษตรหรอกลมเกษตรกรตามกฎหมายวา

ดวยสหกรณ หรอกบวสาหกจชมชนหรอเครอขายวสาหกจชมชนตามกฎหมายวาดวยการสงเสรมวสาหกจ

ชมชนซงประกอบอาชพเกษตรกรรม และ

(๓) เปนสญญาทมเงอนไขในลกษณะตอไปน

(ก) การผลต จ าหนาย หรอจางผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรอยางหนงอยางใด โดย

เกษตรกรตกลงทจะผลต จ าหนาย หรอรบจางผลตผลตผลทางการเกษตรตามจ านวน คณภาพ ราคา หรอ

ระยะเวลาทก าหนดไว และ

(ข) ผประกอบธรกจทางการเกษตรตกลงทจะซอผลตผลดงกลาวหรอจายคาตอบแทนตามท

ก าหนดไวตามสญญา โดยผประกอบธรกจทางการเกษตรเขาไปมสวนในกระบวนการผลต เชน เปนผก าหนด

วธการผลต จดหาพนธ เมลดพนธ ผลตภณฑทางการเกษตร หรอปจจยการผลต ใหแกเกษตรกร

นอกจากนยงไดบญญตนยามของ “ผประกอบธรกจทางการเกษตร” หมายความวา บคคลซง

ประกอบธรกจการผลต แปรรป จ าหนาย หรอการสงออกผลตผลทางการเกษตร หรอใหบรการดานระบบการ

ผลตสนคา หรอปจจยการผลตทางการเกษตรในระบบเกษตรพนธสญญา สวน “เกษตรกร” หมายความวา

(๖๐)

บคคลธรรมดาซงประกอบอาชพเกษตรกรรม และใหหมายความรวมถงสหกรณการเกษตรหรอกลมเกษตรกร

ตามกฎหมายวาดวยสหกรณ และวสาหกจชมชนหรอเครอขายวสาหกจชมชนตามกฎหมายวาดวยการสงเสรม

วสาหกจชมชน ซงประกอบอาชพเกษตรกรรม

แผนภาพ ๔.๒ นตสมพนธ “ระบบเกษตรพนธสญญา” (โดยผวจย)

๔.๑.๒ การก าหนดขนตอนการชชวนและการางสญญาทเปนธรรมในระบบเกษตรพนธสญญา ภายใตแนวคดทวาอ านาจตอรองในการก าหนดลกษณะของสญญา เงอนไขและขอตกลงใน

สญญาระหวางผประกอบธรกจกบเกษตรกรในระบบเกษตรพนธสญญานน โดยมการจดท าสญญาไวลวงหนาในลกษณะ “สญญาส าเรจรป” กลาวคอ เปนสญญาทไดจดท าเปนลายลกษณอกษรโดยมการก าหนดขอตกลงและเงอนไขตาง ๆ ทเปนสาระส าคญไวลวงหนา โดยฝายผประกอบธรกจซงมอ านาจตอรองทเหนอกวาในทางการคาและมความสนทดจดเจนในทางธรกจเปนผก าหนดเงอนไขตางๆ ไวแตฝายเดยวในสญญา ดงนน พระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญาทเปนธรรม พ.ศ. ๒๕๖๐ จงบญญตใหมการควบคมการท าสญญาใน สวนท ๒ เรอง “การท าสญญาในระบบเกษตรพนธสญญา” โดยวางหลกการส าคญการก ากบดแลการจดท า

ระบบเกษตรพนธสญญา

ผประกอบธรกจทางการเกษตร

บคคลธรรมดาซงประกอบอาชพเกษตรกรรมตงแต ๑๐ รายขนไป

สหกรณการเกษตร กลมเกษตรกรตามกฎหมายวาดวยสหกรณ

วสาหกจชมชนหรอเครอขายวสาหกจชมชนซงประกอบอาชพเกษตรกรรม

• เปนขอตกลงทมเงอนไขในการผลต จ าหนาย หรอจางผลตผลตผลหรอบรการทาง

การเกษตรอยาง โดยเกษตรกรตกลงทจะผลต จ าหนาย หรอรบจางผลตผลตผล

ทางการเกษตรตามจ านวน คณภาพ ราคา หรอระยะเวลาทก าหนดไว และ

• ผประกอบธรกจทางการเกษตรตกลงทจะซอผลตผลดงกลาวหรอจายคาตอบแทน

ตามทก าหนดไวตามสญญา โดยผประกอบธรกจทางการเกษตรเขาไปมสวนใน

กระบวนการผลต

(๖๑)

เอกสารส าหรบการชชวนและรางสญญาดงทปรากฎในมาตรา ๒๐ ของพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญาทเปนธรรม พ.ศ. ๒๕๖๐ ซงก าหนดใหผประกอบธรกจทางการเกษตรมหนาทตองจดท าเอกสารส าหรบการชชวนและรางสญญาใหเกษตรกรผเขาท าสญญาในระบบเกษตรพนธสญญาทราบเปนการลวงหนากอนการด าเนนการท าสญญาในระบบเกษตรพนธสญญา พรอมทงรบรองความถกตองของขอมลตามเอกสารส าหรบการชชวน และมกลไกในการก ากบดและโดยผประกอบธรกจมหนาทสงส าเนาเอกสารส าหรบการชชวนดงกลาวนนใหส านกงานปลดกระทรวงเกษตรและสหกรณเกบไว เพอใชเปนเอกสารในการตรวจสอบดวย โดยผประกอบธรกจจะตองปฏบตตามประกาศกระทรวงเกษตรและสหกรณ เรอง หลกเกณฑและวธการในการจดสงและเกบรกษาเอกสารส าหรบการชชวนเกษตรกรในระบบเกษตรพนธสญญา๓๔

ก) สาระส าคญในเอกสารส าหรบการชชวน

การจดท าเอกสารส าหรบการชชวนนนตองมขอความหรอค ารบรองเกยวกบขอมลในการ

ตดสนใจลงทนและเขาท าสญญา ในสาระส าคญอยางนอยในประเดนดงตอไปน

๑) ขอมลทางพาณชย หรอขอมลอนใดอนเปนประโยชนในเชงพาณชยของผประกอบธรกจ

ทางการเกษตรทเกยวเนองกบสญญาในระบบเกษตรพนธสญญาทประสงคจะชชวนตอเกษตรกร

๒) ขอมลแผนการผลต เงนลงทน คณภาพ ตลอดจนประมาณการของจ านวนหรอปรมาณ

ของผลตผลหรอบรการทางการเกษตรทจะท าการผลตหรอบรการตามสญญา ระยะทางทเหมาะสมในการขนสง

ผลตผลทางการเกษตร ประมาณการระยะเวลาคนทน ความคมคาในการผลต และภาระความเสยงทอาจตอง

แยกความรบผดชอบหรอรบผดชอบรวมกน

๓) ขอมลอนจ าเปนในกระบวนการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรทเกยวของตาม

สญญา และใหรวมถงขอมลเกยวกบคณภาพมาตรฐานของพนธพชหรอพนธสตว อาหาร ยา ปจจยการผลต

สารเคม เครองมอ อปกรณ หรอสงทตองน ามาใชในการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรตามสญญานน

ซงตองไมต ากวาคณภาพและมาตรฐานทกฎหมายก าหนด

๔) ขอมลอนใดตามทคณะกรรมการประกาศก าหนด (ปจจบนคณะกรรมการสงเสรมและ

พฒนาระบบเกษตรพนธสญญายงไมมการประกาศก าหนดเพมเตม)

ข) ผลทางกฎหมายของเอกสารชชวน

กฎหมายบญญตใหถอวาเอกสารส าหรบการชชวนทไดจดท าขนตามทกฎหมายก าหนด

ดงกลาวเปนสวนหนงของสญญาในระบบเกษตรพนธสญญา และหากขอความใดในสญญาทผประกอบธรกจ

ทางการเกษตรจดท ากบเกษตรกรขดหรอแยงกบขอความในเอกสารส าหรบการชชวน ใหตความไปในทางทเปน

คณแกเกษตรกร

๓๔ ราชกจจานเบกษา เลม ๑๓๔/ตอนพเศษ ๒๙๒ ง/หนา ๕/๒๗ พฤศจกายน ๒๕๖๐

(๖๒)

๔.๑.๓ มาตรการในการก าหนดลกษณะของสญญาในระบบเกษตรพนธสญญาทเปนธรรม การสรางความเปนธรรมของสญญาในระบบเกษตรพนธสญญา มความส าคญและถอเปนการ

ยกเวนหลกกฎหมายแพงและพาณชย และหลกการพนฐานของการเกดสญญาตามหลกกฎหมายทวไปในเรอง

“หลกศกดสทธของเจตนา” (Autonomy of Will) และ “หลกเสรภาพในการท าสญญา” (Freedom of

contract) เพราะการท าขอตกลงระหวางผประกอบธรกจกบเกษตรกรในระบบเกษตรพนธสญญานน อ านาจ

ตอรองระหวางคสญญามความแตกตางกนโดยสภาพซงไมอยภายใตความเสมอภาคและเสรภาพอยางแทจรง

ดงนน จงมความจ าเปนทจะตองดก าหนดมาตรฐานของการจดท าขอตกลงและเงอนไขทกอให เกดความเปน

ธรรมแกคสญญาทงสองฝาย ดงท บญญตไวในมาตรา ๒๑ – มาตรา ๒๘ ของพระราชบญญตสงเสรมและพฒนา

ระบบเกษตรพนธสญญาทเปนธรรม พ.ศ. ๒๕๖๐ ดงน

ก) ผประกอบธรกจทางการเกษตรมหนาทสงมอบสญญาใหเกษตรกรในวนท าสญญา

ข) การจดท าสญญาจะตองจดท าเปนหนงสอโดยใชขอความทเปนภาษาไทยทเขาใจงาย หาก

มศพททางเทคนคจะตองมค าอธบายประกอบ

ค) สญญาในระบบเกษตรพนธสญญาจะตองมรายละเอยดอยางนอย ดงตอไปน

๑) ชอคสญญา สถานทตดตอระหวางคสญญา และวนทท าสญญา

๒) วตถประสงคของสญญา โดยระบลกษณะหรอประเภทของการผลตผลตผลหรอบรการ

ทางการเกษตร และคณภาพของผลตผลหรอบรการทางการเกษตร

๓) ระยะเวลาในการปฏบตตามสญญา ซงตองมความสอดคลองกบระยะเวลาในการผลต

ผลตผลหรอบรการทางการเกษตร หรอประมาณการระยะเวลาคนทน

๔) รายละเอยดของสถานทผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตร โดยระบขนาดพนท

และทตงของสถานทดงกลาว

๕) หนาทของคสญญา

๖) ราคาและวธการค านวณราคาวตถดบและผลตผลทางการเกษตร หากมการก าหนด

ราคาโดยอางองจากราคาตลาด ตองก าหนดใหชดเจนวาราคาตลาดนนจะก าหนดอยางไร และใชราคาตลาด ณ

เวลาใด ในกรณทเปนสญญาบรการทางการเกษตรตองก าหนดคาตอบแทนและวธการค านวณคาตอบแทนให

ชดเจน

๗) วนและสถานทในการสงมอบผลตผลหรอบรการทางการเกษตรและการช าระเงน โดย

ตองระบใหชดเจนวาใหช าระเงนกอนการสงมอบ ในวนสงมอบ หรอภายในกวนนบแตวนสงมอบ

๘) เหตยกเวนการไมปฏบตตามสญญาในกรณเกดเหตสดวสย หรอเกดสถานการณทไม

สามารถคาดการณหรอไมสามารถหลกเลยงได และอยนอกเหนอการควบคมของคสญญา

(๖๓)

๙) กรรมสทธในทรพยสนทเกยวของในขนตอนของการผลตผลตผลหรอบรการทาง

การเกษตรวาเปนของคสญญาฝายใด

๑๐) ผรบความเสยงภยในผลตผลทางการเกษตรและความเสยงทางการคาในกรณท

ผลตผลทางการเกษตรไมสามารถจ าหนายไดตามราคาทก าหนดไว

๑๑) การเยยวยาความเสยหายจากการผดสญญา

๑๒) สทธในการบอกเลกสญญาของคสญญา

๑๓) รายละเอยดอนตามทคณะกรรมการประกาศก าหนด

ง) หามใชขอสญญาทมลกษณะดงตอไปนในสญญาในระบบเกษตรพนธสญญา หากมการ

ก าหนดสญญาทเปนการฝาฝนใหถอวาขอตกลงหรอเงอนไขดงกลาวนน ไมมผลใชบงคบ (มาตรา ๒๖) ซงขอ

สญญาทหามใชมลกษณะดงตอไปน

๑) ขอตกลงทบงคบใหเกษตรกรตองรบมอบพนธพชหรอพนธสตว อาหาร ยา และปจจย

การผลต สารเคม เครองมอ อปกรณ หรอสงทตองน ามาใชในการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรใด ๆ ท

ไมมคณภาพ ตามทผประกอบธรกจทางการเกษตรจดหา หรอไมเปนไปตามทก าหนดในสญญา หรอทไมมฉลาก

หรอไมเปนไปตามมาตรฐานสนคา ตามทกฎหมายนน ๆ ก าหนด

๒) ขอตกลงทยกเวนหรอจ ากดความรบผดของผประกอบธรกจทางการเกษตรตอ

เกษตรกรในความช ารดบกพรองหรอไมเปนไปตามมาตรฐานของพนธพชหรอพนธสตว อาหาร ยา สารเคม

เครองมอ อปกรณ ปจจยการผลต หรอสงทตองน ามาใชในการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรใด ๆ แก

เกษตรกรทผประกอบธรกจทางการเกษตรเปนผจดหา

๓) ขอตกลงหรอเงอนไขทก าหนดใหมการจ าหนายจายโอนทรพยสน หรอสทธใด ๆ ของ

เกษตรกรใหแกผประกอบธรกจทางการเกษตรภายหลงจากการบอกเลกสญญาหรอในกรณทผดสญญา

๔) ขอตกลงหรอเง อนไขทใหเกษตรกรตองรบผดในสญญาแมเกดเหตสดวสยหรอสา

ธารณภยอนไมอาจจะโทษฝายหนงฝายใดได

๕) ขอตกลงทใหสทธผประกอบธรกจทางการเกษตรในการบอกเลกสญญาโดยเกษตรกร

ไมไดผดสญญาในขอสาระส าคญ

๖) ขอตกลงทเรยกหรอก าหนดใหเกษตรกรตองมภาระเพมขนมากกวาภาระทก าหนดไว

ในเวลาทท าสญญา

๗) ขอตกลงทก าหนดใหตองน าเงนชดเชยทเกษตรกรไดรบจากทางราชการหรอคา

สนไหมทดแทนจากการประกนภยใหแกผประกอบธรกจทางการเกษตร

(๖๔)

๘) ขอตกลงทก าหนดใหผประกอบธรกจทางการเกษตรเปลยนแปลงราคาวตถดบในการ

ผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตร หรอคาตอบแทนในการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรไดเพยง

ฝายเดยว

๙) ขอตกลงทมลกษณะหรอมผลใหเกษตรกรตองปฏบตหรอรบภาระเกนกวาทจะพง

คาดหมายไดตามปกตตามทคณะกรรมการประกาศก าหนด

จ) สภาพบงคบทางกฎหมายเกยวกบสญญาในระบบเกษตรพนธสญญา

๑) กรณทสญญาในระบบเกษตรพนธสญญาทจดท าขนนนไมมรายละเอยดตามทกฎหมาย

บญญตไว (มาตรา ๒๒) เกษตรกรมสทธ ดงน

๑.๑ เกษตรกรมสทธเลอกวาจะใหเพมขอความในสญญาใหครบถวนตามทกฎหมาย

ก าหนด และใหสญญานนมผลใชบงคบตอไป หรอ

๑.๒ เกษตรกรเลอกใชสทธบอกเลกสญญาดงกลาวนน

ทงน เกษตรกรตองใชสทธเลอกภายใน ๓๐ วนนบแตวนทท าสญญาหรอกอนสงมอบ

ผลตผลทางการเกษตร แลวแตระยะเวลาใดจะสนกวา แตหากสนสดระยะเวลาดงกลาวใหสญญาใชบงคบตอไป

และในกรณทมการใชสทธบอกเลกสญญาของเกษตรกร เกษตรกรยงคงมสทธในการเรยกรองคาเสยหายหรอคา

ทดแทนความเสยหายทเกดขนจากการเตรยมการหรอการด าเนนการตามสญญาโดยสจรตไดดวย

๒) หากมการก าหนดสญญาทเปนการฝาฝนใชขอสญญาทมลกษณะตองหามในระบบ

เกษตรพนธสญญา ใหถอวาขอตกลงหรอเงอนไขดงกลาวนนไมมผลใชบงคบ (มาตรา ๒๖)

๓) กรณทการท าสญญาในระบบเกษตรพนธสญญานนอาจมผลกระทบอยางส าคญตอ

ระบบเศรษฐกจ สงคม หรอสงแวดลอม คณะกรรมการสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญามอ านาจ

ก าหนดใหสญญานนตองท าตามแบบทคณะกรรมการประกาศก าหนด (มาตรา ๒๓) หากผประกอบธรกจ

ทางการเกษตรจดท าสญญาไมเปนไปตามแบบทคณะกรรมการประกาศก าหนดในสวนทเปนสาระส าคญ ใหถอวา

สญญาสวนนนไมมผลใชบงคบ และใหน าความตามแบบทคณะกรรมการก าหนดมาใชบงคบแทน ทงน ไมตด

สทธเกษตรกรในการเรยกรองคาเสยหายหรอคาทดแทนความเสยหายทเกดขนจากการเตรยมการหรอการ

ด าเนนการตามสญญาสวนทไมมผลใชบงคบโดยสจรต (มาตรา ๒๔)

๔) หามผประกอบธรกจทางการเกษตรแบงสญญาระหวางผประกอบธรกจทางการเกษตร

กบเกษตรกร หรอกระท าการอนใด เพอใหการท าสญญาไมเขาลกษณะของสญญาในระบบเกษตรพนธสญญา

ตามพระราชบญญตน หากมการท าสญญาในลกษณะดงกลาวใหถอวาสญญานนเปนสญญาในระบบเกษตรพนธ

สญญา (มาตรา ๒๕)

(๖๕)

๕) หามก าหนดขอสญญาทมลกษณะเปนยกเวนมใหน าพระราชบญญตสงเสรมและพฒนา

ระบบเกษตรพนธสญญาทเปนธรรม พ.ศ. ๒๕๖๐ มาใชบงคบไมวาทงหมดหรอบางสวน กรณทฝาฝนใหถอวาขอ

สญญาขอนนเปนโมฆะ (มาตรา ๒๘) ทงน ขอสญญาอนในสญญายงมผลใชบงคบ

ฉ) การบอกเลกสญญาในระบบเกษตรพนธสญญา

การบอกเลกสญญาในระบบเกษตรพนธสญญากอนสนก าหนดระยะเวลาทก าหนดไวใน

สญญา โดยผประกอบธรกจทางการเกษตรหรอเกษตรกรฝายใดฝายหนง เนองจากสภาพของพนททท าการผลต

ผลตผลหรอบรการทางการเกษตรตามสญญาในระบบเกษตรพนธสญญา หรอภาวะตลาดของผลตผลทาง

การเกษตรดงกลาวไดเปลยนแปลงไป จะกระท าไมได เวนแตมการตกลงก าหนดเงนชดเชยการลงทนหรอ

คาใชจายอนใดใหแกอกฝายอยางเปนธรรม (มาตรา ๒๗)

แผนภาพ ๔.๓ สรปมาตรการก ากบดแลการจดท าเอกสารชชวน การรางสญญาและขอสญญาทเปนธรรม (โดยผวจย)

๑. การจดท าเอกสารส าหรบการชชวนและรางสญญา

• จดท าและสงเอกสารส าหรบการชชวนและรางสญญาใหแกเกษตรกร

• ตองมสาระส าคญในเอกสารส าหรบการชชวนตามทกฎหมายก าหนด

๒. ลกษณะของสญญาในระบบเกษตรพนธสญญาทเปนธรรม

• สงมอบสญญาใหเกษตรกรในวนท าสญญา

• จดท าสญญาเปนหนงสอเปนภาษาไทยทเขาใจงาย หากมศพททางเทคนคจะตองมค าอธบายประกอบ

• ตองมสาระส าคญตามทกฎหมายก าหนด

• หามใชขอสญญาทมลกษณะไมเปนธรรมตามทกฎหมายก าหนด

(๖๖)

๔.๑.๔ การระงบขอพพาทในระบบเกษตรพนธสญญา โดยทวไปหากมการผดสญญาและ/หรอเกดขอพพาทระหวางคสญญาการระงบขอพพาททเกดขน

ถอเปนขอพพาททางแพงซงตองเขาสกลไกการฟองรองบงคบคด อยางไรกดภายใตกฎหมายฉบบน ไดวาง

หลกการส าคญเกยวกบกลไกการระงบขอพพาททมวตถประสงคในการสรางกระบวนการระงบขอพพาท

ทางเลอกระหวางผประกอบธรกจกบเกษตรกรในระบบเกษตรพนธสญญาโดยก าหนดใหสามารถใชกระบวนการ

ไกลเกลยขอพพาท กอนการใชการระงบขอพพาทดวยวธอนหรอใชวธฟองรองเปนคดความในชนศาล (มาตรา

๒๙) ดงน

๑) หากคสญญาฝายใดฝายหนงประสงคจะใชกระบวนการไกลเกลยขอพพาท คสญญาตองเขาส

กระบวนการไกลเกลยขอพพาทกอน จงจะมสทธน าขอพพาทไปสการพจารณาของอนญาโตตลาการ หรอน าคด

ไปสศาลได

การบญญตในลกษณะดงกลาวถอเปนมาตรการพเศษซงแตกตางจากกลไกการระงบขอ

พพาททางแพงในกรณอน แมวากลไกการระงบขอพพาทโดยใชกระบวนการไกลเกลยขอพพาทเปนวธการทม

การน ามาใชอยางแพรหลายและศาลพยายามใหคความในคดเจรจาไกลเกลยในปกระบวนการพจารณาคด

ตามปกต แตกลไกทใชอยดงกลาวไมมสภาพบงคบเปนเพยงการระงบขอพพาททางเลอกซงคความจะตอง

ยนยอมพรอมใจในการเขาสกระบวนไกลเกลยขอพพาทดงกลาว แตพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบ

เกษตรพนธสญญาทเปนธรรม พ.ศ. ๒๕๖๐ ถอเปนมาตการทมสภาพบงคบ หากเกดขอพพาทในการปฏบต

ตามสญญาในระบบเกษตรพนธสญญา หากคสญญาฝายใดฝายหนงประสงคจะใชกระบวนการไกลเกลยขอ

พพาท ใหคสญญาทงสองฝายเขาสกระบวนการไกลเกลยขอพพาทตามทบญญตไวในหมวดนกอน หากไม

สามารถไกลเกลยไดภายใตกระบวนการดงกลาว คสญญาจงจะมสทธน าขอพพาทไปสการพจารณาของ

อนญาโตตลาการ๓๕ หรอน าคดไปสศาลตามล าดบ

๒) กระบวนการไกลเกลยขอพพาท

คสญญาทประสงคจะใชกระบวนการไกลเกลยขอพพาท ตองยนค ารองตอประธานกรรมการ

ไกลเกลยขอพพาท พรอมเอกสารและหลกฐานทเกยวของกบประเดนขอพพาทตามหลกเกณฑและวธการท

ก าหนดไวตามประกาศคณะกรรมการสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา เรอง หลกเกณฑและวธการ

ไกลเกลยขอพพาทและการจดท าสญญาประนประนอมยอมความ

๓๕ พระราชบญญตอนญาโตตลาการ พ.ศ. ๒๕๔๕

(๖๗)

๓) คณะกรรมการไกลเกลยขอพพาทและอ านาจหนาท

- ก าหนดใหมคณะกรรมการไกลเกลยขอพพาทกรงเทพมหานคร และ คณะกรรมการไกล

เกลยขอพพาทประจ าจงหวด เปนผท าหนาทในการไกลเกลยขอพพาทท เกดขนในกรงเทพมหานคร หรอใน

จงหวดนน

- ในกรณทพนทในการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรตามสญญาในระบบเกษตร

พนธสญญาซงมขอพพาทครอบคลมพนทต งแตสองจงหวดขนไป รวมถงกรณมขอพพาทในการปฏบตตาม

สญญาระหวางผประกอบธรกจทางการเกษตรรายใดรายหนงกบเกษตรกรหลายรายในประเดนเดยวกน และ

คสญญารองขอใหมการรวมกระบวนการไกลเกลยขอพพาท ใหคณะกรรมการไกลเกลยขอพพาทในจงหวดท

พนทในการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรทมขอพพาทสวนใหญตงอยเปนผด าเนนการไกลเกลยขอ

พพาท เวนแตคณะกรรมการจะก าหนดหลกเกณฑเกยวกบอ านาจในการพจารณาของคณะกรรมการไกลเกลย

ขอพพาทในกรณนเปนประการอน

- ใหคณะกรรมการไกลเกลยขอพพาทด าเนนการไกลเกลยขอพพาทใหแลวเสรจภายใน

๒๐ วนนบแตวนทประธานกรรมการไกลเกลยขอพพาทไดรบค ารอง เวนแตมเหตจ าเปนไมอาจพจารณาใหแลว

เสรจภายในระยะเวลาดงกลาว ใหคณะกรรมการไกลเกลยขอพพาทมหนงสอแจงใหคสญญาทราบกอนครบ

ก าหนดเวลาดงกลาว โดยสามารถขยายระยะเวลาในการด าเนนการไกลเกลยขอพพาทออกไปไดอกไมเกน ๑๐

วนนบแตวนทครบก าหนดเวลาดงกลาว

- คณะกรรมการไกลเกลยขอพพาทอาจขอใหบคคลทเกยวของมาใหถอยค าหรอสงเอกสาร

หรอหลกฐานอนใดเพอประกอบการพจารณาภายในระยะเวลาทก าหนดได

- ในระหวางกระบวนการไกลเกลยขอพพาท นบแตวนทประธานกรรมการไกลเกลยขอ

พพาทไดรบค ารองจนถงวนทคณะกรรมการไกลเกลยขอพพาทสงจ าหนายขอพพาท หรอวนทคสญญาท าสญญา

ประนประนอมยอมความกน หามมใหคสญญา กระท าการอยางหนงอยางใดตอไปน

๑) ชะลอ ระงบ หรอยตการปฏบตหนาทตามสญญาจนเปนเหตใหอกฝายหนงไดรบความ

เสยหาย

๒) ในกรณทสญญาสนสดลงระหวางกระบวนการไกลเกลยขอพพาท หามมใหคสญญา

กระท าการใด ๆ ทเปนการเสยหายแกคสญญาอกฝายหนงทงทางตรงและทางออม

๓) ท าขอตกลงเพมเตมหรอแกไขสญญาเพอใหฝายใดฝายหนงเปนผรบความเสยงภย

รบภาระหรอมหนาทเพมเตม โดยไมมคาตอบแทนอยางเปนธรรม และหากมการท าขอตกลงหรอแกไขสญญา

ดงกลาว ใหถอวาขอตกลงนนไมมผลใชบงคบ

(๖๘)

- ผลของการไกลเกลยขอพพาท

(ก) กรณทคสญญาทงสองฝายตกลงกนได ใหคณะกรรมการไกลเกลยขอพพาทจดใหม

การท าสญญาประนประนอมยอมความระหวางคสญญา และใหขอตกลงตามสญญาประนประนอมยอมความ

มผลผกพนคสญญาทงสองฝาย

(ข) กรณทคสญญาไมอาจตกลงกนได ใหคณะกรรมการไกลเกลยขอพพาทสงจ าหนาย

ขอพพาทนน ซงไมตดสทธคสญญาทจะน าขอพพาทไปสการพจารณาของอนญาโตตลาการหรอน าคดไปสศาล

และในกรณทมเกษตรกรซงไดรบความเสยหายจากการปฏบตตามสญญาในระบบเกษตรพนธสญญาหลายคน

และเกษตรกรรองขอใหมการด าเนนคดแบบกลม ใหคณะกรรมการไกลเกลยขอพพาทมหนงสอแจงกรม

คมครองสทธและเสรภาพด าเนนการประสานงานเพอใหมการด าเนนคดแบบกลมตอไป

- กรณทคสญญาไมปฏบตตามสญญาประนประนอมยอมความ

หากมการจดท าสญญาประนประนอมยอมความตามททงสองฝายไดไกลเกลยและตก

ลงกนไดแลวขอตกลงตามสญญาประนประนอมยอมความดงกลาวนนยอมมผลผกพนคสญญาทงสองฝาย

แตหากคสญญาฝายใดฝายหนงไมปฏบตตาม กรณนใหคสญญาอกฝายหนงยนค ารองตอพนกงานอยการทม

เขตอ านาจ และใหพนกงานอยการยนค ารองตอศาลทมเขตอ านาจเพอใหออกค าบงคบใหตามสญญา

ประนประนอมยอมความดงกลาว โดยใหน ากฎหมายวาดวยอนญาโตตลาการมาใชบงคบโดยอนโลม

- อายความในการฟองคดสะดดหยดลง

เมอคณะกรรมการไกลเกลยขอพพาทไดรบขอพพาทไวพจารณา ใหอายความในการฟองคด

สะดดหยดลง นบแตวนทประธานกรรมการไกลเกลยขอพพาทรบค ารองจนถงวนทคณะกรรมการไกลเกลยขอ

พพาทสงจ าหนายขอพพาท หรอวนทคสญญาท าสญญาประนประนอมยอมความกน แลวแตกรณ

แผนภาพ ๔.๔ การระงบขอพพาทโดยกระบวนการไกลเกลยขอพพาทในระบบเกษตรพนธสญญา (โดยผวจย)

การเขาสกระบวนการไกลเกลยขอพพาท

• คสญญาฝายใดฝายหนงประสงคจะใชกระบวนการไกลเกลยขอพพาท

• ยนค ารองและเอกสารตอประธานคณะกรรมการไกลเกลยขอพพาท

คณะกรรมการ

• คณะกรรมการไกลเกลยขอพพาทกรงเทพมหานคร และ คณะกรรมการไกลเกลยขอพพาทประจ าจงหวด

• ด าเนนการไกลเกลยใหแลวเสรจภายใน ๒๐ วน ขยายไดอกไมเกน ๑๐ วน

สภาพบงคบ

• ท าสญญาประนประนอมยอมความระหวางคสญญา และมผลผกพนคสญญาทงสองฝาย

• ยนค ารองตอพนกงานอยการทมเขตอ านาจ และใหพนกงานอยการยนค ารองตอศาลทมเขตอ านาจเพอใหออกค าบงคบใหตามสญญาประนประนอมยอมความดงกลาว

(๖๙)

๔.๑.๕ ความรบผดของผประกอบธรกจกรณทระบบเกษตรพนธสญญานนกอใหเกดผลกระทบตอคณภาพสงแวดลอมและสขภาพของประชาชนอนเนองมาจากการใชปจจยการผลตหรอกระบวนการผลตภายใตเงอนไขทผประกอบธรกจทางการเกษตรก าหนด เมอพจารณาจากนตสมพนธระหวางผประกอบธรกจทางการเกษตรกบเกษตรกรในระบบเกษตรพนธสญญา ซงผประกอบธรกจทางการเกษตรตามบทนยามของพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญาทเปนธรรม พ.ศ. ๒๕๖๐ มความหมายทกวาง หมายความรวมทงบคคลซงประกอบธรกจในขนตอนการผลต การแปรรป การจ าหนาย หรอการสงออกผลตผลทางการเกษตร หรอใหบรการดานระบบการผลตสนคา หรอปจจยการผลตทางการเกษตรในระบบเกษตรพนธสญญา ดงนน ผประกอบธรกจทางการเกษตรในระบบเกษตรพนธสญญาจงเขามามบทบาทส าคญรวมกบเกษตรกรในการเพราะปลกขาวโพดเลยงสตวตลอดหวงโซอปทานการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว ในดานผลกระทบจากการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว โดยเฉพาะในมตดานคณภาพและสงแวดลอมซงถอเปนประเดนปญหาและเกดขอถกเถยงอยางมาก ทงนเพราะโดยขอเทจจรงขนตอนการเพาะปลกขาวโพดและการเกบเกยวผลผลตมสวนทกระทบตอคณภาพและสงแวดลอม เชน ปญหาการเพาะปลกในพนทไมเหมาะสมเพราะเกษตรกรในบางพนทมการปลกในพนทปาโดยการบกรกพนทปา ปญหาการใชสารเคมและเกดผลกระทบตอคณภาพและสงแวดลอม ปญหาการเผาท าลายตนขาวโพดในขนตอนหลงการเกบเกยวผลตเพอเตรยมพนทส าหรบการเพาะปลกเพราะเหนวาประหยดคาใชจายและรวดเรว อกทงยงเปนความเชอตามวถชวตแตดงเดมของกลมเกษตรกร๓๖ เปนตน สงผลใหกลมของเกษตรกรผเพราะปลกขาวโพดกลายเปนจ าเลยของสงคมอยางหลกเลยงไมได ทงทในความเปนจรงทกภาคสวนจะตองมสวนรวมกบปญหาดงกลาวโดยเฉพาะผประกอบธรกจทมสวนเกยวของและไดประโยชนตลอดหวงโซการเพาะปลกขาวโพด ดงนน เมอวเคราะหตามนตสมพนธและความเกยวพนระหวางเกษตรกรในระบบเกษตรพนธสญญา ผประกอบธรกจทางการเกษตรจงควรเขามามสวนรวมรบผดกรณทเกษตรพนธสญญานน ๆ กอใหเกดความเสยหายตอคณภาพสงแวดลอมและสขภาพของประชาขน ทงนเพราะผประกอบธรกจทางการเกษตรดงกลาวมสวนทงโดยตรงและโดยออม

ในประเดนดงกลาวพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญาทเปนธรรม พ.ศ. ๒๕๖๐ มาตรา ๔๑ ไดวางหลกกการส าคญซงถอเปนมาตรการทางกฎหมายทมวตถประสงคและมงสรางกลไกการมสวนรวมของผประกอบธรกจทตองรบผดตอสงคม สอดคลองกบตามหลกการชแนะเรองธรกจกบสทธมนษยชนของสหประชาชาต (UN Guiding Principles on Business and Human Rights - UNGP)๓๗ โดยไดวางหลกเกณฑและก าหนดใหผประกอบธรกจทเกยวของตลอดหวงโซการเพาะปลกขาวโพดในระบบเกษตรพนธสญญามหนาทตองรบผดชดใชคาสนไหมทดแทนหรอคาเสยหายดวย ดงน

(๑) การผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรในระบบเกษตรพนธสญญานนกอใหเกดผลกระทบตอ

คณภาพสงแวดลอมและสขภาพของประชาชน อนเนองมาจาก

๓๖ ร าไร ล าเจยก. การเผาซงขาวโพด : ปญหาหมอกควน. บทความวชาการกลมงานวจยและขอมล ส านกวชาการ ส านกงานเลขาธการวฒสภา. หนา ๒๕. ๓๗ https://www.ohchr.org/Documents/Publications/GuidingPrinciplesBusinessHR_EN.pdf

(๗๐)

ก) การใชปจจยการผลต หรอ

ข) กระบวนการผลตภาย ใตเงอนไขทผประกอบธรกจทางการเกษตรก าหนด

(๒) ผประกอบธรกจทางการเกษตรตองรบผดชดใชคาสนไหมทดแทน หรอคาเสยหายเพอการนน

(คาสนไหมทดแทนหรอคาเสยหายซงผประกอบธรกจทางการเกษตรมหนาทตองรบผดดงกลาว หมายความรวมถง

คาใชจายทงหมดททางราชการตองรบภาระจายจรงในการขจดมลพษหรอฟนฟคณภาพสงแวดลอม)

(๓) ขอยกเวนความรบผด ผประกอบธรกจทางการเกษตรจะตองพสจนไดวาผลกระทบนนตนไมม

สวนตองรบผดเพราะเกดขนจาก

ก) เกดจากเหตสดวสย หรอ

ข) เปนการกระท า หรอละเวนการกระท าของเกษตรกรในการไมปฏบตตามขนตอนหรอเงอนไขท

ผประกอบธรกจทางการเกษตรก าหนด

แผนภาพ ๔.๕ ความรบผดของผประกอบธรกจในระบบเกษตรพนธสญญาทกอใหเกดผลกระทบตอคณภาพ

สงแวดลอมและสขภาพของประชาชนอนเนองมาจากการใชปจจยการผลตหรอกระบวนการผลตภายใตเงอนไขทผประกอบธรกจทางการเกษตรก าหนด (โดยผวจย)

การผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรในระบบเกษตรพนธสญญานนกอใหเกดผลกระทบตอคณภาพสงแวดลอมและสขภาพของประชาชน อนเนองมาจาก

ก) การใชปจจยการผลต หรอ

ข) กระบวนการผลตภายใตเงอนไขทผประกอบธรกจทางการเกษตรก าหนด

ตองรบผดชดใชคาสนไหมทดแทน หรอคาเสยหาย

คาสนไหมทดแทนหรอคาเสยหายซงผประกอบธรกจทางการเกษตรมหนาทตองรบผดดงกลาว หมายความรวมถงคาใชจายทงหมดททางราชการตองรบภาระจายจรงในการขจดมลพษหรอฟนฟคณภาพสงแวดลอม

ขอยกเวนความรบผดผประกอบธรกจทางการเกษตรจะตองพสจนไดวา ผลกระทบนนตนไมมสวนตองรบผดเพราะเกดขนจาก

ก) เกดจากเหตสดวสย หรอ

ข) เปนการกระท า หรอละเวนการกระท าของเกษตรกรในการไมปฏบตตามขนตอนหรอเงอนไขทผประกอบธรกจทางการเกษตรก าหนด

(๗๑)

๔.๒ สภาพปญหาและขอจ ากดการน าพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐ ไปบงคบใชกบการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว

ผลการศกษาวจยพบวา ผวจยพบวาการน าพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐ ยงมขอจ ากดเมอน าไปบงคบใชกบสภาพทแทจรงของนตสมพนธการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว โดยแยกเปนประเดนส าคญไดดงน

๔.๒.๑ นยามศพท “ระบบเกษตรพนธสญญา” กบ ลกษณะของนตสมพนธระหวางผประกอบธรกจดานการเกษตรกบเกษตรกร สบเนองจากลกษณะของการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวมลกษณะจ าเพาะและมบคคลทเขามาเกยวของตลอดหวงโซอปทานการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว ซงพบวา การเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวประกอบไปดวยผทเกยวของ ๓ กลม กลาวคอ

๑. กลมตนน า หมายถง กลมผจ าหนายเมลดพนธ ปย สารเคม และปจจยการผลต และกลมเกษตรกร

โดยกลมผจ าหนายเมลดพนธซงเกษตรกรสวนใหญนยมใชเมลดพนธของบรษทเอกชนมากกวาเมลดพนธของ

หนวยงานทจดไวใหบรการผานสหกรณการเกษตรหรอหนวยงานดานการสงเสรมการเกษตรเพราะเหนวาไดผล

ผลตทสงกวา มความทนทานตอโรคมากกวา ประกอบกบสามารถใชรปแบบการใหสนเชอจากรานคาเพอน า

เมลดพนธมาปลกกอนแลวคอยจายคาเมลดพนธหรอปจจยการผลตอนภายหลงการเกบเกยวผลผลตไดดวย

๒. กลมกลางน า หมายถง ผคาหรอผประกอบธรกจทท าหนาทรวบรวมผลผลตขาวโพดในระดบชมชน

หรอทองถนนนๆ รวมถงกลมของสหกรณการเกษตร ซงกลมกลางน ากลมนจะท าหนาทในการรวบรวมผลผลต

ขาวโพดเลยงสตว และมบทบาทในการเกบเกยวผลผลตขาวโพดเลยงสตวดวยหากเปนกรณทเปนการซอแบบ

เหมาผลผลตจากเกษตรกรผเพาะปลก แตหากเปนกรณทเกษตรกรเกบเกยวเองกจะมกลมผรบเหมา ผรบขนสง

เขามาเกยวของในการขนตอนนดวย ส าหรบกลมผคาหรอผรวบรวมในระดบชมชนทองถนนนๆ อาจเปนตว

เกษตรกรเองทรวมกลมกนหรอเปนเกษตรกรทมศกยภาพในฐานะผน ากลมดวย ซงในขนตอนการรวบรวมใน

ระดบชมชนทองถนเสรจแลวกจะสงไปยงผคาหรอผประกอบธรกจรายใหญซงท าหนาทรบซอและท าการ

รวบรวมผลผลตระดบจงหวดหรอภมภาค เพอสงขายใหกบโรงงานผลตอาหารสตวตอไปตามล าดบ

๓. กลมปลายน า หมายถง กลมผประกอบธรกจโรงงานผลตอาหารสตว อตสาหกรรมแปงขาวโพด

เลยงสตว ซงเปนผซอรายใหญทมบทบาทอยางมากในหวงโซอปทาน โดยเฉพาะการมอ านาจในการตอรองและ

เปนผก าหนดราคารบซอขาวโพดเลยงสตว นอกจากนขอมลทไดจากการสมภาษณยงพบวา มกลมผคาซงเปนผ

รวบรวมขาวโพดในทองถนหรอในจงหวดเปนผประกอบธรกจทเขามามบทบาทส าคญในการรวบรวมและรบซอ

ขาวโพดและน าไปขายใหกบโรงการผลตอาหารสตว และกลมปลายน าทน าผลผลตอาหารสตวไปใชในการเลยง

สตว ซงมความเชอมโยงโดยตรงและสวนใหญมลกษณะเปนกลมบรษทในเครอกบกลมผประกอบธรกจ

โรงงานผลตอาหารสตว เชน กลมบรษทเจรญโภคภณฑ กลมบรษทเบทาโกร และกลมบรษทในเครอสหพฒน

เปนตน

(๗๒)

จากลกษณะของผทเกยวของตลอดหวงโซอปทานการผลตขาวโพดเลยงสตวดงกลาว เมอน ามา

วเคราะหกบขอบเขตการบงคบใชกฎหมายตามพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ.

๒๕๖๐ ทก าหนดนยามศพท “ระบบเกษตรพนธสญญา” ไววา ตองเปนระบบการผลตผลตผลหรอบรการทาง

การเกษตรทเกดข นจากสญญาการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรประเภทเดยวกน ระหวางผ

ประกอบธรกจทางการเกษตรกบบคคลธรรมดาซงประกอบอาชพเกษตรกรรมตงแต ๑๐ รายขนไป ในประเดนน

ท าใหเกดปญหาในทางปฏบตเนองจากผประกอบธรกจทท าขอตกลงกบเกษตรกรซงเปนบคคลธรรมดาไมไดม

หนาทตามกฎหมายในการรายงานขอมลสถตการจดท าสญญาหรอขอตกลงใหหนวยงานของรฐทราบ

โดยเฉพาะเจาหนาทเกษตรจงหวดซงเปนผท าหนาทสงเสรมและคมครองเกษตรกรในพนท ท าใหไมอาจทราบได

วาในพนทนน ๆ มการท าระบบเกษตรพนธสญญาหรอไม

ประกอบกบในบางกรณพบวาผประกอบธรกจการเกษตรจะใชวธตดตอผานนายหนา หรอผน า

เกษตรกรหรอกลมเกษตรกรทรวมตวกนอยางไมเปนทางการทไมใชในลกษณะของกลมสหกรณการเกษตร หรอ

กลมเกษตรกรตามกฎหมายวาดวยสหกรณ หรอกลมวสาหกจชมชน หรอเครอขายวสาหกจชมชนตามกฎหมาย

วาดวยการสงเสรมวสาหกจชมชนซงประกอบอาชพเกษตรกรรม แตเปนเพยงกลมเกษตรกรในพนทเดยวกน ซง

ท าใหเกดปญหาในการตความวา ไมใชกรณนตสมพนธตามบทนยามศพทดงกลาว

อยางไรกดในประเดนปญหาดงกลาวน ผวจยเหนวาบทบญญตกฎหมายดงกลาวไดบญญตแนวทาง

ปองกนปญหาไวแลวตามมาตรา ๔ ทบญญตไวมสาระส าคญวา ในกรณทมควำมจ ำเปนจะตองก ำหนดใหกำรท ำ

สญญำกำรผลตผลตผลหรอบรกำรทำงกำรเกษตรระหวำงผประกอบธรกจทำงกำรเกษตรกบบคคลธรรมดำซ ง

ประกอบอำชพเกษตรกรรมไมถงสบรำยแตไมนอยกวำสองรำยขนไปประเภทใด ตองน ำระบบเกษตรพนธ

สญญำตำมพระรำชบญญตนไปใชบงคบ ใหตรำเปนพระรำชกฤษฎกำได ซงควรมการพจารณาตราเปนพระราช

กฤษฎกาเพอปองกนและแกปญหาทอาจเกดขนในอนาคตตอไป

ปญหาประการตอมาอนเปนผลสบเนองมาจากบทนยามศพทของ “ระบบเกษตรพนธสญญา” คอ

ปญหาการตดตอนสญญาหรอแยกสวนของสญญา เพอไมใหเขาเงอนไขตามกฎหมาย กลาวคอ ลกษณะทจะ

ถอเปนระบบเกษตรพนธสญญานอกจากจะก าหนดใหจะตองเปนสญญาหรอขอตกลงระหวางผประกอบธรกจ

ทางการเกษตรกบเกษตรกรทเปนบคคลธรรมดาซงประกอบอาชพเกษตรกรรมตงแต ๑๐ รายขนไป หรอกบ

กลมเกษตรกรในลกษณะกลมสหกรณการเกษตร หรอกลมวสาหกจชมชน หรอเครอขายวสาหกจชมชนซง

ประกอบอาชพเกษตรกรรม นอกจากนบทนยามศทพยงไดก าหนดใหตองเปนสญญาทมเงอนไขในลกษณะ

ดงตอไปนดวย คอ (๑) สญญานนตองมเงอนไขหรอขอตกลงในการผลต จ าหนาย หรอจางผลตผลตผลหรอ

บรการทางการเกษตรอยางหนงอยางใด โดยเกษตรกรตกลงทจะผลต จ าหนาย หรอรบจางผลตผลตผลทางการ

เกษตรตามจ านวน คณภาพ ราคา หรอระยะเวลาทก าหนดไว และ (๒) ผประกอบธรกจทางการเกษตรตกลง

(๗๓)

ทจะซอผลตผลดงกลาวหรอจายคาตอบแทนตามทก าหนดไวตามสญญา โดยผประกอบธรกจทางการเกษตรเขา

ไปมสวนในกระบวนการผลต เชน เปนผก าหนดวธการผลต จดหาพนธ เมลดพนธ ผลตภณฑทางการเกษตร

หรอปจจยการผลต ใหแกเกษตรกร

ดงนน จากลกษณะของการท าสญญาและการผกพนระหวางผประกอบธรกจการเกษตรการปลก

ขาวโพดเลยงสตวทไมมการท าสญญาแบบครบวงจรหรอครบเง อนไขดงกลาว กจะไมตกอยภายใตกฎหมาย

เพราะมการแยกสญญาการซอขายเมลดพนธ และ/หรอปจจยการผลตเปนสญญาแยกตางหากจากกน ท าให

สญญาการรบซอผลผลตไมมลกษณะการรบประกนราคารบซอ เนองจากบรษทผประกอบธรกจผลตอาหารสตว

ทตองใชเมลดขาวโพดเปนวตถดบไมนยมใชการท าขอตกลงผกมดตนเองในการรบซอผลผลตหรอประกนราคา

การรบซอเพราะในธรกจนมผประกอบธรกจรายใหญจ านวนนอยรายและใชกลไกการตลาดในการก าหนดราคา

รบซอตามคณภาพและความชนของผลผลตเมลดขาวโพด แมวาในทางขอเทจจรงจะพบวา ผประกอบธรกจผลต

อาหารสตวเปนนตบคคลในกลมหรอในเครอเดยวกน เพราะมผประกอบธรกจรายใหญทท าธรกจดาน

การเกษตรแบบครบวงจร ทงเปนผปรบปรงพนธและจ าหนายเมลดพนธขาวโพด น าเขา ผลตและจ าหนายปจจย

การผลตทางการเกษตร เชน ปย ยาและสารเคม เปนผประกอบธรกจผลตอาหารสตว เปนผประกอบธรกจ

ฟารมเลยงสตว เปนผประกอบธรกจแปรรปสตว รวมทงจดจ าหนายทงในและสงออกอาหารแปรรปดงกลาว ซง

ในทางธรกจจะมการจดตงนตบคคลแยกตางหากจากกนเพอแยกหนวยการท างานซงเออตอการบรหารงานของ

องคกรธรกจและการบรหารดานหนวยภาษอากร จากลกษณะดงกลาวแมวาจะเปนกลมผถอหนเดยวกนหรอ

จดตงในลกษณะของบรษทในเครอ แตผลในทางกฎหมายถอวานตบคคลเหลานนเปนคนละบคคล ดงนน จงท า

ใหเกดปญหาในการบงคบใชกฎหมาย เพราะจะเปนการตดตอนทงในลกษณะของคสญญาและยงถอวาม

วตถประสงคของสญญาแยกสวนระหวางสญญาในขนตอนของการก าหนดเงอนไขการเขาไปมสวนจดหาเมลด

พนธหรอปจจยการผลต แยกตางหากคนละสวนกบการรบซอหรอการรบประกนราคา

ประการสดทาย ในสวนทเกยวกบปญหาทเกยวเนองกบบทนยามศพท พบวาผประกอบธรกจไซโลใน

พนทมความกงวลวา ลกษณะการประกอบกจการของตนจะตองอยภายใตกฎหมายฉบบนหรอไม เพราะผ

ประกอบธรกจไซโลจ านวนหนงนอกจากรบซอผลผลตขาวโพด มการจ าหนายเมลดพนธและปจจยการเกษตร

อน ๆ ใหแกเกษตรกรดวย ทงในลกษณะการจ าหนายแยกตางหากจากการรบซอ หรอลกษณะการใหสนเชอโดย

ใหเกษตรกรน าเมลดพนธ และปจจยการผลตไปใชกอน ภายหลงเมอมการเกบเกยวผลผลตจงคอยมาหกทอน

บญชระหวางกน โดยไมมการผกมดวาตองน ากลบมาขายใหแกตนเอง แม ในทางปฏบตเกษตรกรจะตองน า

กลบมาขายใหแกไซโลทใหสนเชอเพราะถอเปนการตางตอบแทนและการเกอกลกนระหวางไซโลกบเกษตรกรซง

สวนใหญเปนผทคนเคยและมความไววางใจกนในชมชน

(๗๔)

ในประเดนปญญหาดงกลาว ผวจยมความเหนวา จะตองแยกพจารณาสภาพของนตสมพนธระหวาง

ไซโลกบเกษตรกรใหชดเจน เพราะในบางลกษณะไมมขอตกลงทผกพนในการรบซอผลผลตหรอการรบประกน

ราคาการรบซอ แตถอเปนสทธของเกษตรกรทจะน าไปจ าหนายใหแกผรบซอรายอนในราคาทตนเหนวาไดราคา

ทสงกวาได ดงนน ในกรณเชนนจงไมถอวาเปนระบบเกษตรพนธสญญาตามทกฎหมายก าหนด

อยางไรกดหากเปนกรณทผประกอบธรกจไซโลมขอตกลงทชดเจนกบเกษตกรซงเปนบคคลธรรมดา

จ านว ๑๐ รายขนไป หรอมขอตกลงกบกลมสหกรณการเกษตร หรอกลมวสาหกจชมชน หรอเครอขายวสาหกจ

ชมชนตามซงประกอบอาชพเกษตรกรรม ในการใหสนเชอหรอปจจยการผลตและมขอตกลงการรบซอหรอ

รบประกนราคาการรบซอกบเกษตรกรหรอกลมเกษตรกรดงกลาว เชนน ยอมถอวาเขาขายเปนระบบเกษตร

พนธสญญาและตองด าเนนการตามทพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐

ก าหนด ทงนเพราะ “ผประกอบธรกจทางการเกษตร” ตามกฎหมายดงกลาว หมายความวา บคคลซงประกอบ

ธรกจการผลต แปรรป จ าหนาย หรอการสงออกผลตผลทางการเกษตร หรอใหบรการดานระบบการผลตสนคา

หรอปจจยการผลตทางการเกษตรในระบบเกษตรพนธสญญา ดงนน ผประกอบธรกจไซโลจงถอเปนผประกอบ

ธรกจทางการเกษตรตามพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐ ดวยเชนกน

นอกจากนหากเปนกรณทผประกอบธรกจทางการเกษตรมเจตนาหลกเลยงกฎหมาย โดยการแบงแยก

สญญาระหวางผประกอบธรกจทางการเกษตรกบเกษตรกร หรอกระท าการอนใด เพอใหการท าสญญาของตน

นนไมเขาลกษณะของสญญาในระบบเกษตรพนธสญญา ตวอยางเชน บรษทซงเปนประกอบธรกจทางการ

เกษตร ตกลงกบกลมเกษตรกรเพอใหท าการผลตและรบซอผลผลตเมลดพนธขาวโพด แต ในขนตอนการท า

สญญาไดแยกสญญาออกเปน ๒ ฉบบ โดยฉบบหนงท าเปนสญญาขายเมลดพนธ ปจจยการผลต และการให

ความรทางวชาการแกเกษตรกร สวนสญญาอกฉบบหนงเปนสญญาตกลงรบซอและหามเกษตรกรน าผลผลต

ดงกลาวไปขายใหแกผประกอบธรกจรายอน กรณเชนนถอไดวาผประกอบธรกจทางการเกษตรดงกลาว จงใจ

แยกเปนอกสญญาซงโดยพฤตการณถอเปนการกระท าเพอใหการท าสญญาดงกลาวนนไมเขาลกษณะของ

สญญาในระบบเกษตรพนธสญญา ซงพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐

มาตรา ๒๕ ไดบญญตคมครองเกษตรกรไวและใหถอวาสญญาในลกษณะดงกลาวนนเปนสญญาในระบบเกษตร

พนธสญญาดวย

(๗๕)

๔.๒.๒ การน าระบบเกษตรพนธสญญามาใชกบการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว ผลจากการเกบขอมลในพนทซงไมปรากฏการจดท าสญญาทเปนลายลกษณอกษรในการเพาะปลก

ขาวโพดเลยงสตว โดยในประเดนดงกลาวผวจยไดขอมลจากการสมภาษณเจาหนาทของบรษทผลตอาหารสตวรายใหญแหงหนงในจงหวดล าพน ซงสอดคลองกบการใหขอมลของเจาหนาทเกษตรจงหวดเชยงราย และกลมเกษตรกรในพนทเกบขอมล ชใหเหนวาในปจจบนผประกอบธรกจผลตอาหารสตวซงเปนผใชผลผลตขาวโพดเปนวตถดบหลกในการผลตอาหารสตวไมไดมนโยบายในการใชระบบเกษตรพนธสญญากบการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว เนองจากไมมความจ าเปนและไมเออตอการด าเนนธรกจเพราะมปญหาและขอจ ากดในการก าหนดราคารบซอหรอการประกนการรบซอผลผลต แมวาจะยงมการท าสญญาในลกษณะดงกลาวอยบางในบางพนท ซงในอดตเคยมการด าเนนการในลกษณะสญญาจางผลตกบเกษตรกร แตพบวามปญหาในเรองการผดสญญาของเกษตรกรโดยน าผลผลตไปขายใหแกผรบซอรายอนจงท าใหเกดปญหาขอพพาทระหวางกน โดยฝายของเกษตรกรโตแยงวาเหตผลทตองน าไปขายใหผซอรายอนเพราะไดราคาดกวา เนองมาจากบรษทน าเรองคณภาพผลผลตขาวโพดมความชนสงไมเปนไปตามสญญามาเปนขอพจารณาในการรบซอหรอเปนเครองมอในการก าหนดราคารบซอในลกษณะเอาเปรยบเกษตรกร เปนตน

แมวาผประกอบธรกจโรงงานผลตอาหารสตวจะมความตองการใชขาวโพดจ านวนมาก แตจะไมท าขอตกลงผกพนหรอจ ากดการรบซอเฉพาะกบผรวบรวมผลผลตรายใดรายหนง เพอเปนการลดอ านาจการผกขาดและลดอ านาจตอรองของผรวบรวมผลผลตทจะมตอผประกอบธรกจโรงงานผลตอาหารสตว และเปดจดรบซอจากเกษตรกรโดยตรงเพอใหเกษตรกรไดราคารบซอทเปนธรรม นอกจากนยงจะใหสทธการรบซอจากกลมสหกรณการเกษตร หรอกลมวสาหกจการเกษตรกอน รวมถงขอมลจากบรษท เจรญโภคภณฑอาหาร จ ากด (มหาชน) หรอ “ซพเอฟ” ในจงหวดล าพน ใหขอมลวาบรษทฯ จะไมรบซอขาวโพดจากเกษตรกรทไมมเอกสารสทธการขนทะเบยนการเพาะปลกทถกตองซงไดเรมด าเนนเพอสะทอนความรบผดชอบตอสงคมดานการดแลสงแวดลอมและลดการใชพนททไมเหมาะสมในการเพาะปลกขาวโพดตามนโยบายของบรษทฯ

ประการตอมาผลการวจยพบวา รปแบบของการด าเนนธรกจผลตอาหารสตวนนผประกอบธรกจโรงงานผลตอาหารสตวจะเปนเพยงผรบซอจากเกษตรกรหรอกลมเกษตรกร และรบซอจากผประกอบธรกจไซโลซงเปนผรบซอและรวบรวมผลผลตจากเกษตรกรแลวน าอบเพอปรบปรงคณภาพใหไดมความชนต าตามทก าหนดกอนจะน ามาจ าหนายใหกบผประกอบธรกจโรงงานผลตอาหารสตว ดงนน ผประกอบธรกจโรงงานผลตอาหารสตวจงไมไดมนตสมพนธในลกษณะเกษตรพนธสญญาตามทกฎหมายก าหนดแตอยางใด

อยางไรกดการเพาะปลกขาวโพดในลกษณะอนทนยมใชระบบเกษตรพนธสญญามาใช และถอวามความเชอมโยงกบหวงโซการผลตอาหารสตวและการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว คอ เกษตรพนธสญญาในการเพาะปลกขาวโพดเมลดพนธ ซงผประกอบธรกจเมลดพนธหรอนกปรบปรงพนธจะท าขอตกลงหรอท าสญญาจางเกษตรกรในการเพาะปลกเพอเกบเกยวส าหรบใชเปนเมลดพนธแตเกษตรกร ซงโดยทวไปเรยกวา “สญญาวาจางผลตเมลดพนธขาวโพด” หรอเรยกชออน เชน “สญญาโครงการผลตเมลดพนธขาวโพด” หรอ “สญญารบซอผลผลต” เปนตน รวมทงมการน าระบบเกษตรพนธสญญาไปใชกบการเพาะปลกขาวโพดฝกสด ไดแก ขาวโพดฝกออน ขาวโพดหวาน ขาวโพดเทยน และขาวโพดขาวเหนยว เปนตน ซงผประกอบธรกจจะเขามาควบคมกระบวนการเพาะปลกอยางใกลชด ผานนายหนาหรอตวแทนของบรษทตงแตกระบวนการเลอกพนท

(๗๖)

แหลงเพาะปลก ก าหนดชนดและพนธทตองการ กระบวนการเพาะปลก การใชปยและสารเคม กระบวนการเกบเกยว การขนสงผลผลต และขอตกลงในการรบซอผลตามมาตรฐานคณภาพผลผลตและราคาทตกลงไว

๔.๒.๓ การจดท าเอกสารส าหรบการชชวนในระบบเกษตรพนธสญญา พระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐ ก าหนดแนวทางการก ากบดแลการประกอบธรกจเกษตรพนธสญญาและมาตรการในการคมครองเกษตรกรในประเดนทเกยวกบการจดท าเอกสารส าหรบการชชวนและสญญาในระบบเกษตรพนธสญญา ดงน

๑. ผประกอบธรกจการเกษตรตองจดแจงการประกอบธรกจหรอแจงการเลกการประกอบธรกจ

ทางการเกษตรเปนหนงสอตอส านกงานปลดกระทรวงเกษตรและสหกรณ ตามมาตรา ๑๖ และมาตรา ๑๘ และ

ประกาศกระทรวงเกษตรและสหกรณ เรอง หลกเกณฑและวธการแจงการประกอบธรกจและการเลกการ

ประกอบธรกจในระบบเกษตรพนธสญญา

๒. ผประกอบธรกจมหนาทตองจดท าเอกสารส าหรบการชชวน โดยเอกสารส าหรบการชชวนนนตองม

ขอความและขอมลเพอประกอบการตดสนใจของเกษตรกรอยางเพยงพอและเปนไปตามทกฎหมายก าหนด โดย

ตองน าสงส าเนาใหแกส านกงานปลดกระทรวงเกษตรและสหกรณกระทรวงเกษตรและสหกรณ ตามมาตรา ๒๐

และประกาศกระทรวงเกษตรและสหกรณ เรอง หลกเกณฑและวธการในการจดสงและเกบรกษาเอกสาร

ส าหรบการชชวนเกษตรกรในระบบเกษตรพนธสญญา

๓. ผประกอบตองจดท าสญญาในระบบเกษตรพนธสญญาเปนหนงสอโดยตองใชขอความภาษาไทยท

เขาใจงาย หากมศพททางเทคนคจะตองมค าอธบายประกอบ โดยอยางนอยตองมรายละเอยดตามทกฎหมาย

ก าหนด และใหผประกอบธรกจทางการเกษตรมหนาทสงมอบสญญาใหเกษตรกรในวนท าสญญา ตามมาตรา

๒๑ ในกรณทสญญาในระบบเกษตรพนธสญญาทจดท าขนนนไมมรายละเอยดตามทก าหนดไวในมาตรา ๒๑ ให

เกษตรกรมสทธเลอกวาจะใหเพมความในสญญาใหครบถวนตามทก าหนดไวในมาตรา ๒๑ และใหสญญานนม

ผลใชบงคบตอไป หรอจะบอกเลกสญญานนกได โดยเกษตรกรตองใชสทธเลอกภายในสามสบวนนบแตวนทท า

สญญาหรอกอนสงมอบผลตผลทางการเกษตร แลวแตระยะเวลาใดจะสนกวา เมอสนสดระยะเวลาดงกลาวให

สญญาใชบงคบตอไปตามมาตรา ๒๒ และคมครองเกษตรกรโดยใหถอวาขอตกลงหรอเงอนไขใดในสญญาใน

ระบบเกษตรพนธสญญาทฝาฝนกฎหมายขอสญญานน ๆ ไมมผลใชบงคบตามมาตรา ๒๖

ผลการศกษาตวอยางส าเนาเอกสารส าหรบการชชวนซงผประกอบธรกจทางการเกษตรจดท าขนและ

น าสงส านกงานปลดกระทรวงเกษตรและสหกรณกระทรวงเกษตรและสหกรณตามกฎหมาย (ตวอยางสญญาท

ผวจยไดรบและน ามาศกษาเปนตวอยางเอกสารส าหรบการชชวนในระบบเกษตรพนธสญญาการวาจางผลต

เมลดพนธขาวโพดเลยงสตว) ผวจยมขอสงเกตและขอพจารณาในประเดนตาง ๆ ปรากฏรายละเอยดตามตาราง

ดงน

(๗๗)

เอกสารส าหรบการชชวนอยางนอยตองมขอความหรอค ารบรองเกยวกบขอมลใน

การตดสนใจลงทนและเขาท าสญญา ดงตอไปน (มาตรา ๒๐)

(/) เปนไปตามกฎหมาย (X) ไมเปนไปตามกฎหมาย

ขอพจารณา/ขอสงเกต

(๑) ขอมลทางพาณชย หรอขอมลอนใดอนเปนประโยชนในเชงพาณชยของผประกอบธรกจทางการเกษตรทเกยวเนองกบสญญาในระบบเกษตรพนธสญญาทประสงคจะชชวนตอเกษตรกร

/ - จากตวอยางเอกสารส าหรบการชชวน พบวาการใหขอมลในสวนนแตละผประกอบธรกจมความแตกตางกนซงขนอยกบแนวทางการเปดเผยขอมลทางธรกจของผประกอบธรกจเพอสรางความมนใจใหแกเกษตรกร

(๒) ขอมลแผนการผลต เงนลงทน คณภาพ ตลอดจนประมาณการของจ านวนหรอปร ม าณของผล ตผลหร อบร ก า รทางการเกษตรทจะท าการผลตหรอบรการตามสญญา ระยะทางทเหมาะสมในการขนสงผลตผลทางการเกษตร ประมาณการระยะเวลาคนทน ความคมคาในการผลต และภาระความเสยงทอาจตองแยกความรบผดชอบหรอรบผดชอบรวมกน

/ - เปนขอมลทมความจ าเปนอยางมากซงจะท าใหเกษตรกรสามารถน าไปประกอบการตดสนใจกอนการเขารวมท าสญญาในระบบเกษตรพนธสญญา แตพบวาบางบรษทยงไมไดใหขอมลทชดเจนเกยวกบการลงทนหรอตนทนตอไร/หนวย และราคาทจะรบซออยางชดเจน ซงในประเดนนจะตองพจารณาประกอบกบสญญาทจะจดท าขนดวย

(๓) ขอมลอนจ าเปนในกระบวนการผลตผล ตผลหรอบรการทางการ เกษตรทเกยวของตามสญญา และใหรวมถงขอมลเกยวกบคณภาพมาตรฐานของพนธพชหรอพนธ ส ตว อาหาร ยา ป จจ ยการผลต สารเคม เครองมอ อปกรณ หรอสงทตองน ามาใชในการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรตามสญญานน ซงตองไมต ากวาคณภาพและมาตรฐานทกฎหมายก าหนด

/ - ขอมลเกยวกบคณภาพมาตรฐานของพนธพชหรอพนธสตว อาหาร ยา ปจจยการผลต สารเคม ฯลฯ ทตองน ามาใชทตองเปนไปมาตรฐานทกฎหมายก าหนดมรายละเอยดมากและแตกตางกน ท าใหในเอกสารส าหรบการชชวนทจดท าขนตองพจารณาเอกสารหลายฉบบในลกษระเอกสารแนบ และพบวาบางบรษทไมก าหนดรายละเอยดในสวนนไว

(๔) ขอมล อนใดตามทคณะกรรมการประกาศก าหนด

- - ปจจบนคณะกรรมการยงไม ไดประกาศเพมเตม

- ผวจยเหนวา คณะกรรมการควรพจารณาประกาศเพมเตมในสวนทเกยวกบระยะเวลาความเปนผลของเอกสารส าหรบการชชวนและการใหเวลาเกษตรกรในการพจารณา

(๗๘)

เอกสารส าหรบการชชวนอยางนอยตองมขอความหรอค ารบรองเกยวกบขอมลใน

การตดสนใจลงทนและเขาท าสญญา ดงตอไปน (มาตรา ๒๐)

(/) เปนไปตามกฎหมาย (X) ไมเปนไปตามกฎหมาย

ขอพจารณา/ขอสงเกต

กอนไมนอยกวากวนและไมเกนระยะเวลาใด เพอใหเวลาเกษตรกรพจารณาขอมล และตดสนในระยะเวลาทเหมาะสม ทงน เพราะมาตรา ๒๐ ไม ไดก าหนดระยะเวลาท าเอกสารส าหรบการชชวนไวอยางชดเจน “ผประกอบธรกจทางการเกษตรตองจดท าเอกสารส าหรบการชชวนและรางสญญาใหเกษตรกรผ เข าท าส ญญาในระบบเกษตรพนธสญญาทราบเปนการลวงหนา...”

หมายเหต - ใหถอวาเอกสารส าหรบการชชวนตามวรรคหนงเปนสวนหนงของสญญาในระบบเกษตรพนธสญญา - สญญาทผประกอบธรกจทางการเกษตรจดท ากบเกษตรกร หากขอความใดในสญญาขดหรอแยงกบ

ขอความในเอกสารส าหรบการชชวน ใหตความไปในทางทเปนคณแกเกษตรกร

๔.๒.๔ การท าสญญาเปนหนงสอในระบบเกษตรพนธสญญา ภายใตบทบญญตมาตรา ๒๑ ก าหนดใหสญญาในระบบเกษตรพนธสญญาจะตองจดท าเปนหนงสอ

โดยใชขอความทเปนภาษาไทยทสามาถอานเขาใจงาย และในกรณทมศพททางเทคนคจะตองมค าอธบาย

ประกอบ ประการส าคญจะตองมรายละเอยดเนอหาของสญญาอยางนอยตามทกฎหมายก าหนด ผลการศกษา

ตวอยางส าเนาสญญาซงผประกอบธรกจทางการเกษตรจดท าขนและน าสงส านกงานปลดกระทรวงเกษตรและ

สหกรณกระทรวงเกษตรและสหกรณตามกฎหมาย (ตวอยางทผวจยไดรบและน ามาศกษาเปนตวอยางสญญาใน

ระบบเกษตรพนธสญญาการวาจางผลตเมลดพนธขาวโพดเลยงสตว) ผวจยมขอสงเกตและขอพจารณาใน

ประเดนตาง ๆ ปรากฏรายละเอยดตามตาราง ดงน

สญญาในระบบเกษตรพนธสญญาจะตองจดท าเปนหนงสอ และอยางนอยตองมรายละเอยด ดงตอไปน (มาตรา ๒๑)

(/) เปนไปตามกฎหมาย (X) ไมเปนไปตามกฎหมาย

ขอพจารณา/ขอสงเกต

(๑) ชอคสญญา สถานทตดตอระหวางคสญญา และวนทท าสญญา

/ เปนไปตามมาตรฐานการตางสญญาทวไปทตองระบคสญญา

(๗๙)

สญญาในระบบเกษตรพนธสญญาจะตองจดท าเปนหนงสอ และอยางนอยตองมรายละเอยด ดงตอไปน (มาตรา ๒๑)

(/) เปนไปตามกฎหมาย (X) ไมเปนไปตามกฎหมาย

ขอพจารณา/ขอสงเกต

(๒) วตถประสงคของสญญา โดยระบลกษณะหรอประเภทของการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตร และคณภาพของผลตผลหรอบรการทางการเกษตร

/ เนองจากมรายละเอยดของการผลตและคณภาพของผลตผลหรอบรการทางการเกษตรท าใหมกจะตองจดท าเปนเอกสารแนบทายซงถอเปนสวนหนงของสญญา

(๓) ระยะเวลาในการปฏบตตามสญญา ซงตองมความสอดคลองกบระยะเวลาในการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตร หรอประมาณการระยะเวลาคนทน

/

(๔) รายละเอยดของสถานทผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตร โดยระบขนาดพนท และทตงของสถานทดงกลาว

/ การก าหนดสถานทหรอพนทส าหรบการเพาะปลกมความส าคญซงจะเชอมโยงกบกระบวนการระงบขอพพาทหากมขนในอนาคต เชน การไกลเกลยขอพพาทตามมาตรา ๒๓ และประกาศคณะกรรมการสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา เรอง หลกเกณฑและวธการไกลเกล ยขอพพาทและการจดท าสญญาประนประนอมยอมความ

(๕) หนาทของคสญญา / แตละสญญาจะมการก าหนดหนาทของคสญญาแตกตางกนขนอยกบลกษณะของขอตกลง อยางไรกตามจะตองไมขดตอมาตรา ๒๖

(๖) ราคาและวธการค านวณราคาวตถดบและผลตผลทางการเกษตร หากมการก าหนดราคา โดย อ า ง อ ง จ ากร าคาตลาด ต อ งก าหนดใหชดเจนวาราคาตลาดนนจะก าหนดอยางไร และใชราคาตลาด ณ เวลาใด ในกรณท เปนสญญาบรการทางการเกษตรตองก าหนดคาตอบแทนและวธการค านวณคาตอบแทนใหชดเจน

/ จากตวอยางสญญาทท าการศกษาพบวา มขอตกลงเรองราคาและวธค านวณทชดเจน อยางไรกดหากในสญญาเลอกใชแนวทางการก าหนดวา “ราคารบซอ ใหเปนไปตามกลไกและราคาอางองของทองตลาด ณ เวลารบซอ” กรณเชนนผวจยเหนวา อาจสรางความไมเปนธรรมแกเกษตรกรไดเพราะผประกอบธรกจราย

(๘๐)

สญญาในระบบเกษตรพนธสญญาจะตองจดท าเปนหนงสอ และอยางนอยตองมรายละเอยด ดงตอไปน (มาตรา ๒๑)

(/) เปนไปตามกฎหมาย (X) ไมเปนไปตามกฎหมาย

ขอพจารณา/ขอสงเกต

ใหญมอ านาจเหนอตลาดจงมอ านาจก าหนดราคาตลาดทเอาเปรยบเกษตรกรคสญญาได

(๗) วนและสถานทในการสงมอบผลตผลหรอบรการทางการเกษตรและการช าระเงน โดยตองระบใหชดเจนวาใหช าระเงนกอนการสงมอบ ในวนสงมอบ หรอภายในกวนนบแตวนสงมอบ

/ เปนการก าหนดวธการช าระหน ของคสญญาเกยวกบการสงมอบ/การช าระราคาตามหลกของสญญาทวไป

(๘) เหตยกเวนการไมปฏบตตามสญญาในกรณเกดเหตสดวสย หรอเกดสถานการณทไมสามารถคาดการณหรอไมสามารถหลกเลยงได และอยนอกเหนอการควบคมของคสญญา

/ ในกรณเกดเหตสดวสยขน ผลการปฏบตตามสญญาหรอการยกเวนไมปฏบตตามสญญาจะตองก าหนดใหชด เจนและจะตองสอดคลองกบหนาทความรบผดและสทธของคสญญา ประการส าคญจะตองไมขดตอมาตรา ๒๖ (๔)

(๙) กรรมสทธ ในทรพยสนท เกยวของในขนตอนของการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรวาเปนของคสญญาฝายใด

/ จากตวอยางสญญาพบวา มประเดนทก าหนดใหกรรมสทธในขาวโพดทปลกเปนของบรษทฯ คสญญาทงหมด จงท าใหเกดปญหาในการจ ากดสทธของเกษตรกรโดยปรยายในการเกบเมลดพนธบางสวนไวส าหรบการเพาะปลกหรอใชเปนเมลดพนธในการการเพาะปลกครงถดไป และอาจกลายเปนเครองมอของผประกอบธรกจใชในการด าเนนคดทงทางแพงและทางอาญากรณเกษตรกรฝาฝน จงควรพจารณาปรบปรงแกไขประเดนดงกลาวใหชดเจนวา “กรรมสทธในทรพยสนทเกยวของในขนตอนของการผลตผลตผล” มความหมายรวมไปถ งผล ต ผลทางการเกษตรนน ๆ ดวยหรอไม

(๘๑)

สญญาในระบบเกษตรพนธสญญาจะตองจดท าเปนหนงสอ และอยางนอยตองมรายละเอยด ดงตอไปน (มาตรา ๒๑)

(/) เปนไปตามกฎหมาย (X) ไมเปนไปตามกฎหมาย

ขอพจารณา/ขอสงเกต

(๑๐) ผ รบความเส ยงภยในผลตผลทางการเกษตรและความเสยงทางการคาในกรณทผลตผลทางการเกษตรไมสามารถจ าหนายไดตามราคาทก าหนดไว

/ กรณก าหนดใหเกษตรกรแตฝายเดยวเปนผรบความเสยงในผลตผลทางการเกษตรและความเส ยงทางการคา ในกรณทผลตผลทางการเกษตรไมสามารถขายไดตามราคาทก าหนดไว ผวจยเหนวา เปนการเปดชองใหผประกอบธรกจใชเปนเครองมอในการก าหนดสญญาท เอาเปรยบเกษตรกร ดงนน จงควรปรบปรงแกไขบทบญญตมาตรา ๒๑ (๑๐)

(๑๑) การเยยวยาความเสยหายจากการผดสญญา

/ เนองจากไมมการก าหนดควบคมอตราการคดค านวณคาเสยหายหรอเบยปรบไว ท าใหฝายผประกอบธรกจอาจก าหนดจ านวนคาปรบในอตราทสง ซงเกษตรกรทเปนฝายฝดสญญาอาจตองรบภาระเกนสมควร จงตองพจารณาประกอบมาตรา ๒๖ (๙) โดยคณะกรรมการสามารถออกประกาศก าหนดขอตกลงทมลกษณะหรอมผลใหเกษตรกรตองปฏบตหรอรบภาระเกนกวาทจะพงคาดหมายไดตามปกตเพมเตมได เชน ก าหนดใหการคดค านวณเบยปรบตองเปนอตราดอกเบยทแทจรงตอป (Effective Interest Rate) ไมเกนอตรารอยละสบหาตอป เปนตน

(๑๒) สทธในการบอกเลกสญญาของคสญญา / เงอนไขการเลกสญญาสามารถตกลงไดตามประมวลกฎหมายแพงและพาณชย มาตรา ๓๘๖ - ๓๙๔ อยางไรกดขอตกลงทใหสทธผประกอบธรกจทางการเกษตรในการบอกเลกสญญาโดยเกษตรกรไมไดผดสญญาในขอสาระส าคญนนไมมผลบงคบตามมาตรา ๒๖ (๕) และการบอก

(๘๒)

สญญาในระบบเกษตรพนธสญญาจะตองจดท าเปนหนงสอ และอยางนอยตองมรายละเอยด ดงตอไปน (มาตรา ๒๑)

(/) เปนไปตามกฎหมาย (X) ไมเปนไปตามกฎหมาย

ขอพจารณา/ขอสงเกต

เลกสญญาในระบบเกษตรพนธสญญากอนสนก าหนดระยะเวลาทก าหนดไวในสญญา โดยผประกอบธรกจทางการเกษตรหรอเกษตรกรฝายใดฝายหนง เนองจากสภาพของพนททท าการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรตามสญญาในระบบเกษตรพนธสญญา หรอภาวะตลาดของผลตผลทางการเกษตรดงกล าวได เปล ยนแปลงไปจะกระท าไมได เวนแต ไดตกลงก าหนดเงนชดเชยการลงทนหรอคาใชจายอนใดใหแกอกฝายอยางเปนธรรมตามมาตรา ๒๗

(๑๓) รายละเอยดอนตามทคณะกรรมการประกาศก าหนด

- ปจจบนคณะกรรมการยงไมไดมประกาศก าหนดรายละเอยดอนเพมเตม อยางไรกดผวจยเหนวา คณะกรรมการสามารถใชชองทางนประกาศก าหนดรายละเอยดอนทมความจ าเปนเพมเตมเพอใหเกดความเปนธรรมแกคสญญามายงขนได เชน อตราการคดค านวณความเสยหายตาม (๑๑) หรอก าหนดเกยวกบประเดนภาระคาใชจายเบยประกนภย (ถาม) เปนตน

หมายเหต - ใหผประกอบธรกจทางการเกษตรม

หนาทสงมอบสญญาใหเกษตรกรในวนท า

สญญา (มาตรา ๒๑ วรรคสอง)

- กรณผประกอบธรกจทางการเกษตรผใด

ไมปฏบตตามมาตรา ๒๑ วรรคสอง ตอง

- ตามมาตรา ๒๑ ผประกอบธรกจทางการเกษตรมหนาท เ พยงสงมอบสญญาใหเกษตรกรในวนท าสญญา เทานน แตกฎหมายไมไดยญญตใหผประกอบธรกจตองสงมอบส าเนาสญญาใหแกหนวยงานของรฐทก ากบดแลเหมอนกรณของการสงเอกสารส าหรบการชชวน(มาตรา ๒๐) จงท าใหภาครฐไมอาจทราบไดวามการท าสญญาในเกษตรพนธสญญากบเกษตรกร

(๘๓)

สญญาในระบบเกษตรพนธสญญาจะตองจดท าเปนหนงสอ และอยางนอยตองมรายละเอยด ดงตอไปน (มาตรา ๒๑)

(/) เปนไปตามกฎหมาย (X) ไมเปนไปตามกฎหมาย

ขอพจารณา/ขอสงเกต

ระวางโทษปรบไม เกนสามแสนบาท

(มาตรา ๓๘)

ในการผลตผลการการเกษตรชนดใดและในพนทใดบาง ท าใหขาดขอมลในการบรหารจดการ ดงนน ผวจยมความเหนวา ควรพจารณาปรบปรงแกไขกฎหมายและก าหนดใหผประกอบธรกจตองสงมอบส าเนาสญญาและหรอแจงขอมลการท าสญญาใหส านกงานปลดกระทรวงเกษตรและสหกรณ หรอส านกงานเกษตรและสหกรณจงหวดทราบ

๔.๒.๕ ความรบผดตอความเสยหายทเปนผลมาจากระบบเกษตรพนธสญญาซงกอใหเกดผลกระทบตอคณภาพสงแวดลอมและสขภาพของประชาชน เมอพจารณาจากนตสมพนธระหวางผประกอบธรกจทางการเกษตรกบเกษตรกรในระบบเกษตรพนธสญญา ซงผประกอบธรกจทางการเกษตรตามบทนยามของพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญาทเปนธรรม พ.ศ. ๒๕๖๐ มความหมายทกวาง หมายความรวมทงบคคลซงประกอบธรกจในขนตอนการผลต การแปรรป การจ าหนาย หรอการสงออกผลตผลทางการเกษตร หรอใหบรการดานระบบการผลตสนคา หรอปจจยการผลตทางการเกษตรในระบบเกษตรพนธสญญา ดงนน หากมลกษณะเปนผประกอบธรกจทางการเกษตรในระบบเกษตรพนธสญญา ผประกอบธรกจในลกษณะดงกลาวจงตองเขามามสวนรวมและมหนาทความรบผดดวยในกรณทการเพราะปลกขาวโพดเลยงสตวนนไดกอใหเกดความเสยหายทกระทบตอดานคณภาพสงแวดลอมและกระทบตอสขภาพของประชาชน เพราะโดยขอเทจจรงกระบวนการเพาะปลกขาวโพดและกระบวนการเกบเกยวผลผลตมสวนทกระทบตอสงคมในดานคณภาพและสงแวดลอม เชน ปญหาการเพาะปลกในพนทไมเหมาะสมซงไมมเอกสารสทธหรอไมไดรบอนญาต นอกจากนยงมปญหาการใชสารเคมทกอใหเกดผลกระทบตอคณภาพสงแวดลอมและสขภาพของประชาชน ปญหาการเผาท าลายตนขาวโพดในขนตอนของการเกบเกยวผลผลต เปนตน

จากประเดนดงกลาวเมอพจารณาบทบญญตมาตรา ๔๑ แหงพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญาทเปนธรรม พ.ศ. ๒๕๖๐ ไดวางหลกกการทส าคญเกยวกบความรบผดของผประกอบธรกจทางการเกษตรในระบบเกษตรพนธสญญาใหตองรวมรบผดชดใชคาสนไหมทดแทนหรอคาเสยหายดวย หากการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรในระบบเกษตรพนธสญญานนเปนสาเหตทกอใหเกดผลกระทบตอคณภาพสงแวดลอมและสขภาพของประชาชน อนเนองมาจากการใชปจจยการผลต หรอเพราะเปนผลมาจากกระบวนการผลตภายใตเง อนไขทผ ประกอบธรกจทางการเกษตรก าหนด ตวอยางเชน ผ ประกอบธรกจ

(๘๔)

ทางการเกษตรในระบบเกษตรพนธสญญาท าสญญากบกลมเกษตรกรโดยมการจดหาเมลดพนธและ/หรอปจจยการผลต เชน ปยและสารเคมทางการเกษตรใหแกเกษตรกร ภายหลงปรากฏวา สารเคมทน ามาใชในระบบเกษตรพนธสญญาดงกลาวนนเปนสาเหตทสงผลเสยตอคณภาพสงแวดลอมหรอกระทบสขภาพของประชาชน กรณเชนน ผประกอบธรกจทางการเกษตรดงกลาวยอมตองรบผดตามทกฎหมายก าหนด โดยผประกอบธรกจทางการเกษตรตองรบผดชดใชคาสนไหมทดแทน หรอคาเสยหายเพอการนน ซงคาสนไหมทดแทนหรอคาเสยหายซงผประกอบธรกจทางการเกษตรมหนาทตองรบผด หมายความรวมถงคาใชจายทงหมดททางราชการตองรบภาระจายจรงในการขจดมลพษหรอฟนฟคณภาพสงแวดลอมดวยตามมาตรา ๔๑ กรณทผประกอบธรกจทางการเกษตรไมตองรบผดจะตองเปนกรณทผประกอบธรกจทางการเกษตรพสจนไดวา ผลกระทบตอคณภาพสงแวดลอมหรอกระทบสขภาพของประชาชนดงกลาวนนเกดขนจากเหตสดวสย หรอเปนการกระท า หรอละเวนการกระท าของเกษตรกรในการไมปฏบตตามขนตอนหรอเงอนไขทผประกอบธรกจทางการเกษตรก าหนดไว

ดงนน ในการน าบทบญญตมาตรา ๔๑ มาใชเพอใหผประกอบธรกจทางการเกษตรในระบบเกษตรพนธสญญาเขามามสวนรวมผดชอบกบความเสยหายทสงผลกระทบตอคณภาพสงแวดลอมหรอกระทบสขภาพของประชาชนเปนไปไดยากและมขอจกด เพราะในสภาพความเปนจรงในกรณทเกยวกบการใชพนทไมเหมาะสมในการเพาะปลกเพราะในสญญาทท ากบเกษตรกรจะถกบงคบใหมการระบพนทในการปลกไวอยางชดเจน ท าใหการบกรกหรอใชพนทไมมเอกสารสทธจงเปนความรบผดสวนตวของเกษตรกรโดยผประกอบธรกจทางการเกษตรไมตองรวมรบผด เวนแตจะปรากฏขอเทจจรงวาผประกอบธรกจทางการเกษตรมสวนสงเสรมสนบสนนกบการใชพนทซงไมมเอกสารสทธหรอสงเสรมใหเกษตรกรบกรกพนทปา รวมถงในกรณทมการเผาท าลายตนขาวโพดเปนเหตใหเกดปญหาหมอกควน กรณนหากผประกอบธรกจทางการเกษตรไมมสวนในการใชหรอสนบสนนกไมตองรวมรบผดชอบเพราะถอเปนการกระท าของเกษตรกรเอง เวนแตปรากฎขอเทจจรงวา ผประกอบธรกจทางการเกษตรเปนผใชหรอมสวนในการสงเสรมใหท าการเผาท าลายตนขาวโพดดงกลาว เปนตน

นอกจากนยงมขอจ ากดในการน ามาตรา ๔๑ ไปใชบงคบกบลกษณะการท าสญญาทไมเขาขายของระบบเกษตรพนธสญญา เชน กรณบรษทผประกอบธรกจทางการเกษตรทเปนเพยงผจ าหนายเมลดพนธ ปย ยาและสารเคม แตไมมขอตกลงในการรบซอหรอรบประกนราคาการบซอจากเกษตรกร เชนนยอมไมถอเปนระบบเกษตรพนธสญญา แมภายหลงจะปรากฏวาปย ยาและสารเคมดงกลาวนนกอใหเกดความเสยหายทสง ผลกระทบตอคณภาพสงแวดลอมหรอกระทบสขภาพของประชาชนกไมอาจน าบทบญญตมาตรา ๔๑ แหงพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญาทเปนธรรม พ.ศ. ๒๕๖๐ ไปบงคบกบผประกอบธรกจเหลานได จะตองใชหลกกฎหมายอนในการบงคบใชเรยกรองคาเสยหาย เชน หลกกฎหมายละเมดตามประมวลกฎหมายแพงและพาณชย และ/หรอความรบผดตามพระราชบญญตความรบผดตอความเสยหายทเกดขนจากสนคาทไมปลอดภย พ.ศ. ๒๕๕๑ และ/หรอพระราชบญญตวตถอนตราย พ.ศ. ๒๕๓๕ และ/หรอพระราชบญญตสงเสรมและรกษาคณภาพสงแวดลอมแหงชาต พ.ศ. ๒๕๓๕๓๘ เปนตน

๓๘ พระราชบญญตสงเสรมและรกษาคณภาพสงแวดลอมแหงชาต พ.ศ. ๒๕๓๕

มาตรา ๔ “แหลงก าเนดมลพษ” หมายความวา ชมชน โรงงานอตสาหกรรม อาคาร สงกอสราง ยานพาหนะ สถานทประกอบกจการใด ๆ หรอสงอนใด ซงเปนแหลงทมาของมลพษ

(๘๕)

ในประเดนทเกยวกบกรณทเกษตรกรในระบบเกษตรพนธสญญาใชพนไมเหมาะสมในการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว เชน ปลกในพนปาซงเปนพนทไมมเอกสารสทธหรอไมไดรบอนญาตและหากเปนความผดตามกฎหมายอนทเกยวของ เชน พระราชบญญตปาไม พทธศกราช ๒๔๘๔ พระราชบญญตสงวนและคมครองสตวปา พ.ศ. ๒๕๓๕ และ/หรอพระราชบญญตอทยานแหงชาต พ.ศ. ๒๕๐๔ กรณเชนนผประกอบธรกจทางทางเกษตรทมสวนรวมกระท าผดหรอสนบสนนกตองรบผดรวมดวย โดยจะตองพจารณาตามประมวลกฎหมายอาญา๓๙ ซงตองพจารณาลกษณะของการกระท าและการมสวนรวมของผประกอบธรกจทางการเกษตรทอาจเขาขายตองรวมรบผดในฐานะตวการ หรอเปนผใชหรอกอใหเกษตรกรกระท าผด หรอเปนผสนบสนนใหเกษตรกรกระท าผด

มาตรา ๙๖ แหลงก าเนดมลพษใดกอใหเกด หรอเปนแหลงก าเนดของการรวไหล หรอแพรกระจายของมลพษอนเปนเหต

ใหผอนไดรบอนตรายแกชวต รางกาย หรอสขภาพอนามย หรอเปนเหตใหทรพยสนของผอน หรอของรฐเสยหายดวยประการใด ๆ เจาของหรอผครอบครองแหลงก าเนดมลพษนน มหนาทตองรบผดชดใชคาสนไหมทดแทน หรอคาเสยหายเพอการนน ไมวาการรวไหล หรอแพรกระจายของมลพษนนจะเกดจากการกระท าโดยจงใจ หรอประมาทเล นเลอของเจาของหรอผครอบครองแหลงก าเนดมลพษหรอไมกตาม เวนแตในกรณทพสจนไดวามลพษเชนวานนเกดจาก

(๑) เหตสดวสยหรอการสงคราม

(๒) การกระท าตามค าสงของรฐบาลหรอเจาพนกงานของรฐ (๓) การกระท าหรอละเวนการกระท าของผทไดรบอนตรายหรอความเสยหายเอง หรอของบคคลอน ซงมหนาท

รบผดชอบโดยตรงหรอโดยออม ในการรวไหลหรอการแพรกระจายของมลพษนน

คาสนไหมทดแทนหรอคาเสยหาย ซงเจาของหรอผครอบครองแหลงก าเนดมลพษมหนาทตองรบผดตามวรรคหนง หมายความรวมถงคาใชจายทงหมดททางราชการตองรบภาระจายจรงในการขจดมลพษทเกดขนนนดวย

มาตรา ๙๗ ผใดกระท า หรอละเวนการกระท าดวยประการใดโดยมชอบดวยกฎหมายอนเปนการท าลาย หรอท าใหสญหาย หรอเสยหายแกทรพยากรธรรมชาตซงเปนของรฐ หรอเปนสาธารณสมบตของแผนดน มหนาทตองรบผดชอบชดใชคาเสยหายใหแกรฐตามมลคาทงหมดของทรพยากรธรรมชาตทถกท าลาย สญหาย หรอเสยหายไปนน ๓๙ ประมวลกฎหมายอาญา

มาตรา ๘๔ ผใดกอใหผอนกระท าความผดไมวาดวยการใช บงคบ ขเขญ จาง วานหรอยยงสงเสรม หรอดวยวธอนใด ผนนเปนผใชใหกระท าความผด

ถาความผดมไดกระท าลงไมวาจะเปนเพราะผถกใชไมยอมกระท า ยงไมไดกระท า หรอเหตอนใด ผใชตองระวางโทษเพยงหนงในสามของโทษทก าหนดไวส าหรบความผดนน

ถาผถกใชไดกระท าความผดนน ผใชตองรบโทษเสมอนเปนตวการ และถาผถกใชเปนบคคลอายไมเกนสบแปดป ผพการ ผทพพลภาพ ลกจางหรอผทอยใตบงคบบญชาของผใช ผทมฐานะยากจน หรอผตองพงพาผใชเพราะเหตปวยเจบหรอไมวาทางใด ใหเพมโทษทจะลงแกผใชกงหนงของโทษทศาลก าหนดส าหรบผนน

มาตรา ๘๖ ผใดกระท าดวยประการใด ๆ อนเปนการชวยเหลอ หรอใหความสะดวกในการทผอนกระท าความผดกอนหรอขณะกระท าความผด แมผกระท าความผดจะมไดรถงการชวยเหลอหรอใหความสะดวกนนกตาม ผนนเปนผสนบสนนการกระท าความผด ตองระวางโทษสองในสามสวนของโทษทก าหนดไวส าหรบความผดทสนบสนนนน

บทท ๕ สรปผลการวจย และขอเสนอแนะ

ผลจากการศกษาวจยประเดนกฎหมาย นตสมพนธ และความรบผดของคสญญาการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวภายใตระบบเกษตรพนธสญญาในภาคเหนอตอนบนฝงตะวนออกของประเทศไทย โดยมวตถประสงคของการวจย ๓ ประการ กลาวคอ (๑) เพอศกษาระบบเกษตรพนธสญญา ลกษณะความผกพนระหวางผประกอบธรกจกบเกษตรกรการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวในระบบเกษตรพนธสญญา (๒) ศกษานตสมพนธของคสญญาระหวางผประกอบธรกจกบเกษตรกรการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวในระบบเกษตรพนธสญญา ภายใตหลกความเปนธรรมและการสงเสรมระบบเกษตรพนธสญญาตามพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐ และ (๓) เพอเสนอแนวทางการบญญตกฎหมายและ/หรอแกไขปรบปรงกฎหมายทเกยวของกบเกษตรพนธสญญาเพอใหเกดความเปนธรรมระหวางผประกอบธรกจกบเกษตรกร และมาตรการทเกยวกบหนาทความรบผดของผประกอบธรกจและเกษตรกร ในกรณทกอความเสยหายตอทรพยากรธรรมชาตและสงแวดลอม สามารถสรปผลการวจยและขอเสนอแนะแยกเปนประเดนตาง ๆ ได ดงน

๕.๑ สรปผลการวจย และขอเสนอแนะ

๕.๑.๑ ลกษณะการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว การเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวในภาคเหนอตอนบนฝงตะวนออกของประเทศไทย ซงไดท าการศกษา

ใน ๓ จงหวดกลมเปาหมายการวจยประกอบดวยจงหวดนาน จงหวดเชยงราย และจงหวดพะเยา ผวจยพบวา จงหวดนานมพนทการเพาะปลกขาวโพดมากทสด จงหวดเชยงราย และจงหวดพะเยาตามล าดบ โดยลกษณะของการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวม ๒ ประเภททมปรมาณการเพาะปลกของกลมเกษตรกร คอ การเพาะปลกเพอใชเปนเมลดพนธขาวโพด และการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวเพอน าผลผลตไปเปนวตถดบในการผลตอาหารสตว นอกจากนมการเพาะปลกขาวโพดฝกสด เชน ขาวโพดหวาน ขาวโพดสาล ขาวโพดขาวเหนยว เปนตน แตถอวามพนทการเพาะปลกทประมาณนอยเมอเทยบกบการเพาะปลกเพอใชเปนเมลดพนธขาวโพด และการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว โดยในการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว แบงประเภทตามชวงฤดการเพาะปลกเปน ๒ รน คอ รนท ๑ (ฤดฝน) ซงแบงออกเปน รนตนฝน ซงเพาะปลกตงแตวนท ๑ มนาคม – ๓๑ กรกฎาคม ของทกป และ รนปลายฝน ซงเพาะปลกตงแตวนท ๑ สงหาคม – ๓๑ ตลาคม ของทกป สวนรนท ๒ (ฤดแลง) หมายถง ขาวโพดเลยงสตวทเกษตรกรท าการเพาะปลกตงแตวนท ๑ พฤศจกายน – ๒๘ กมภาพนธ ของทกป

ลกษณะการเพาะปลกและหวงโซอปทานขาวโพดเลยงสตว สามารถแยกลกษณะของนสตสมพนธออกเปน ๓ กลม ประกอบดวย

(๑) กลมตนน า หมายถง กลมผประกอบธรกจการเกษตรจ าหนายเมลดพนธ ปย และสารเคม กบกลมของเกษตรกร ซงถอเปนจดเรมตอนของหวงโซอปทานการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวทมความส าคญเพราะเปนตนทนการผลตหลกของเกษตรกร

(๒) กลมกลางน า หมายถง ผคาหรอผรวบรวมในระดบชมชนทองถนนนๆ รวมถงกลมของสหกรณการเกษตร ซงเปนกลมทมบทบาทในการเกบเกยวผลผลตขาวโพดทงในระดบชมชนทองถนและ/หรอผประกอบ

(๘๗)

ธรกจรายใหญซงท าหนาทรบซอและรวบรวมผลผลตในระดบจงหวด หรอภมภาคเพอสงขายใหกบผประกอบธรกจโรงงานผลตอาหารสตว

(๓) กลมปลายน า หมายถง กลมผประกอบธรกจโรงงานผลตอาหารสตว อตสาหกรรมแปงขาวโพดเลยงสตว ซงเปนผซอรายใหญทมบทบาทอยางมากในหวงโซอปทานโดยเพาะการมอ านาจในการตอรองและเปนผก าหนดราคารบซอขาวโพดเลยงสตว เชน กลมบรษทเจรญโภคภณฑ กลมบรษทเบทาโกร เปนตน

๕.๑.๒ นตสมพนธภายใตลกษณะของการซอขายผลผลตขาวโพดเลยงสตวของเกษตรกรกบ ผประกอบธรกจการเกษตร

สามารถจ าแนกออกเปน ๔ ลกษณะ คอ

(๑) ขายโดยการหกกลบลบหนกบผใหสนเชอ เปนกรณทเกษตรกรรบสนเชอหรอปจจยการผลตจาก ผประกอบธรกจการเกษตรทรบซอผลผลตขาวโพดซงรบซอเพอรวบรวมผลผลตแลวน าไปจ าหนายตอ โดยมรปแบบการใหสนเชอผานการใหเกษตรกรน าปจจยการผลตไปใชกอนและช าระเงนภายหลง บางกรณใหสนเชอในรปแบบการกยมดวย การขายในลกษณะดงกลาวนโดยทวไปมกจะไมมการท าขอตกลงเปนลายลกษณอกษรระหวางผประกอบธรกจกบเกษตร และไมมขอหามในการขายผลผลต เกษตรกรสามารถน าไปขายใหผซอรายอนได แตเนองจากเปนความคนเคยและมความสมพนธทใกลชดระหวางกน ดงนน โดยสภาพเกษตรกตกอยในภาวะจ ายอมตองน าผลผลตกลบมาขายและหกช าระหนกบผประกอบธรกจการเกษตรทท าหนาทผรบซอซงเปนผทใหสนเชอโดยปรยาย

(๒) ขายผานคนกลาง เปนกรณทเกษตรกรขายผลผลตใหกบผรบซอซงสวนใหญอยในชมชนทองถนนนๆ โดยผซอคนกลางจะท าการรวบรวมผลผลตใหไดปรมาณเพยงพอเพอสงไปจ าหนายตอไปยงผรวบรวมทองถนรายใหญตอไป รวมถงกรณของสหกรณการเกษตรซงท าหนาทรวบรวมผลผลตจากเกษตรกรสมาชกดวยโดยสมาชกจะไดราคารบซอทสงขนหากเทยบกบน าไปขายใหแกผรบซอรายอน

(๓) ขายผานผรบจางเกบเกยวและขนสง เปนอกรปแบบหนงทจะมผประกอบธรกจการเกษตรรายยอยเขามาซอผลตผลในชมชนทองถนผานการใหบรการรบจางเกบ โมคดแยกเมลด และขนสงเมลดขาวโพด โดยจะค านวณหกคาใชจายตาง ๆ

(๔) ขายโดยตรง วธการนเกษตรกรจะเปนผน าผลผลตของตนน าไปขายโดยตรงใหกบผรบซอทงทเปนรายยอยในชมชนทองถน ผประกอบธรกจไซโล หรอสหกรณการเกษตรทตนเปนสมาชก รวมทงกรณผประกอบธรกจโรงงานอาหารสตวในพนท(ถาม) หรอกรณมาตงจดรบซอตรงจากเกษตรกรซงวธนเกษตรกรจะเกบเกยวผลผลตใหไดความชนตามมาตรฐานทผซอก าหนดเพอใหไดราคาทสง อยางไรกด เกษตรกรตองทงระยะเวลาใหขาวโพดแหงและมคาใชจายในการขนสงเอง แตเมอค านวณแลวราคาทเกษตรกรขายไดจะสงกวา

๕.๑.๓ สภาพปญหาและขอจ ากดการน าพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐ ไปบงคบใชกบการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว

กลาวโดยสรปจากการวจยพบสภาพปญหาและขอจ ากดการน าพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐ ไปบงคบใชกบการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวในหลายประการ ซงสามารถแยกเปนประเดนตาง ๆ ไดดงน

(๘๘)

(๑) นตสมพนธระหวางผประกอบธรกจโรงงานผลตอาหารสตวกบเกษตรกรไมอยภายใตระบบเกษตรพนธสญญา

ผลจากการวจยพบวา ปจจบนผประกอบธรกจโรงงานผลตอาหารสตวซงเปนผใชผลผลตขาวโพดเปนวตถดบหลกในการผลตอาหารสตวไมไดมนโยบายในการใชระบบเกษตรพนธสญญากบการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว เพราะไมมความจ าเปนและมปญหาในการก าหนดราคารบซอหรอการประกนการรบซอผลผลต ประกอบกบไมตองการผกพนรบผดภายใตกระบวนการผลตทมความเสยงในการเพาะปลก การใชพนทไมเหมาะสมในการเพาะปลกและปญหาทเปนผลมาจากการเผาตนขาวโพดหลงการเกบเกยวผลผลต ผประกอบธรกจโรงงานผลตอาหารสตวจะท าหนาทเพยงรบซอขาวโพดจากเกษตรกรหรอกลมเกษตรกร และรบซอผลผลตจากผประกอบธรกจการเกษตรไซโลซงเปนผรบซอและรวบรวมผลผลตจากเกษตรกรแลวน าปรบปรงคณภาพโดยการอบเพอใหไดคณภาพและมความชนต าตามทก าหนดกอนจะน ามาจ าหนายใหกบผประกอบธรกจโรงงานผลตอาหารสตว ดงนน ผประกอบธรกจโรงงานผลตอาหารสตวจงไมมนตสมพนธในลกษณะเกษตรพนธสญญาตามทกฎหมายก าหนด

อยางไรกดจะพบวามความเชอมโยงกนในหวงโซการผลตอาหารสตวกบการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว เชน การเพาะปลกเมลดพนธขาวโพดซงจะนยมใชระบบเกษตรพนธสญญาเพอเขามามสวนในการควบคมกระบวนการผลตใหไดเมลดพนธทมคณภาพตามทก าหนด ผานการท าสญญากบเกษตรกรซงโดยทวไปเรยกวา “สญญาวาจางผลตเมลดพนธขาวโพด” หรอเรยกชอสญญาอน ๆ เชน “สญญาโครงการผลตเมลดพนธขาวโพด” หรอ “สญญารบซอผลผลต” เปนตน โดยมรปแบบการท าสญญาผานนายหนาหรอตวแทนของผประกอบธรกจเมลดพนธ โดยจะมกระบวนการเลอกพนทเพาะปลก คดเลอกและก าหนดชนดเมลดพนธทตองการ กระบวนการเพาะปลก การใชปยและสารเคม กระบวนการเกบเกยว การขนสงผลผลต และขอตกลงในการรบซอผลผลตตามมาตรฐานและราคาทตกลงไว เพอใหมนใจวาจะมวตถดบทไดคณภาพและมปรมาณทเพยงพอตอสายการผลตทเปนไปตามแผนการผลต ค าสงซอทงการบรโภคภายในประเทศและการสงออกไปยงตลาดตางประเทศ

(๒) นยามศพท “ระบบเกษตรพนธสญญา” ไมอาจใหการคมครองเกษตรกรในพนธสญญาทางการเกษตรการปลกขาวโพดเลยงสตวไดอยางมประสทธภาพ

จากลกษณะของผทเกยวของตลอดหวงโซอปทานการผลตขาวโพดเลยงสตวดงกลาว เมอน ามา

วเคราะหกบขอบเขตการบงคบใชกฎหมายตามพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ.

๒๕๖๐ ซงนยามศพท “ระบบเกษตรพนธสญญา” ตองเปนระบบการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรท

เกดขนจากสญญาการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรประเภทเดยวกน ระหวางผ ประกอบธรกจ

ทางการเกษตรกบบคคลธรรมดาซงประกอบอาชพเกษตรกรรมตงแต ๑๐ รายขนไป ในประเดนนท าใหเกด

ปญหาในหลายประการ เพราะผประกอบธรกจทท าขอตกลงกบเกษตรกรซงเปนบคคลธรรมดาไมไดมหนาทตาม

กฎหมายในการรายงานขอมลสถตการจดท าสญญาหรอขอตกลงใหหนวยงานของรฐทราบ ท าใหเปนเรองยาก

ในการตรวจสอบการท าสญญากบเกษตรกรวามจ านวนเกษตรกรครบจ านวน ๑๐ ราย ตามนยามศพทหรอไม

(๘๙)

นอกจากนในกรณทเปนการท าสญญากบกลมเกษตรกรทรวมตวกนอยางไมเปนทางการทไมใชลกษณะ

ของกลมสหกรณการเกษตร หรอกลมเกษตรกรตามกฎหมายวาดวยสหกรณ หรอกลมวสาหกจชมชน หรอ

เครอขายวสาหกจชมชนตามกฎหมายวาดวยการสงเสรมวสาหกจชมชนซงประกอบอาชพเกษตรกรรม กรณ

เชนนกมใชนตสมพนธตามบทนยามศพทดงกลาวเชนกน

ผวจยเหนวา ควรพจารณาแกไขปญหาดงกลาวโดยใชแนวทางการตราเปนพระราชกฤษฎกา ก าหนดให

ถอวาการท าสญญาระหวางผประกอบธรกจทางการเกษตรกบบคคลธรรมดาซงประกอบอาชพเกษตรกรรมไม

ถงสบรายแตไมนอยกวาสองรายขนไปในกรณดงกลาวเปนนตสมพนธภายใตระบบเกษตรพนธสญญาดวย ตาม

บทบญญตมาตรา ๔ วรรคทายของบทนยามระบบเกษตรพนธสญญาทบญญตไววา “กรณทมความจ าเปน

จะตองก าหนดใหการท าสญญาการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรระหวางผประกอบธรกจทางการ

เกษตรกบบคคลธรรมดาซงประกอบอาชพเกษตรกรรมไมถงสบรายแตไมนอยกวาสองรายขนไปประเภทใด

ตองน าระบบเกษตรพนธสญญาตามพระราชบญญตนไปใชบงคบ ใหตราเปนพระราชกฤษฎกาได”

นอกจากนบทนยามศพท “ระบบเกษตรพนธสญญา” ยงบญญตใหสญญาหรอขอตกลงระหวางผ

ประกอบธรกจการเกษตรกบเกษตรกรนนตองเปนสญญาทมเงอนไขในลกษณะดงตอไปนดวย คอ (๑) สญญา

นนตองมเงอนไขหรอขอตกลงในการผลต จ าหนาย หรอจางผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรอยางหนง

อยางใด โดยเกษตรกรตกลงทจะผลต จ าหนาย หรอรบจางผลตผลตผลทางการเกษตรตามจ านวน คณภาพ

ราคา หรอระยะเวลาทก าหนดไว และ (๒) ผประกอบธรกจทางการเกษตรตกลงทจะซอผลตผลดงกลาวหรอ

จายคาตอบแทนตามทก าหนดไวตามสญญา โดยผประกอบธรกจทางการเกษตรเขาไปมสวนในกระบวนการ

ผลต เชน เปนผก าหนดวธการผลต จดหาพนธ เมลดพนธ ผลตภณฑทางการเกษตร หรอปจจยการผลต ใหแก

เกษตรกร

ดงนน บทนยามศพทดงกลาวจงไมอาจน าไปบงคบใชกบพนธสญญาทางการเกษตรทไมครบ

องคประกอบหรอเงอนไขดงกลาว เพราะในสภาพความเปนจรงผประกอบธรกจการเกษตรจะแยกหนวยทาง

ธรกจของตนออกจากกนตงแตตนซงถอเปนนตบคคลทแยกจากกนโดยผลทางกฎหมาย แมวาจะเปนกลมผถอ

หนกลมเดยวกนกตาม ซงถอเปนการด าเนนการทางธรกจปกต เชน จดตงเปนบรษททผลตเมลดพนธ บรษทท

ผลตปยและสารเคม และบรษทโรงงานอาหารสตว กรณดงกลาวไมอาจถอวาผประกอบธรกจทางการเกษตรม

เจตนาหลกเลยงกฎหมายโดยการแบงแยกสญญาระหวางผประกอบธรกจทางการเกษตรกบเกษตรกร และไม

อาจน ามาตรา ๒๕ ตามพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐ มาใชบงคบกบ

กรณดงกลาวได

(๙๐)

จากประเดนปญญาดงกลาวผวจยเหนวา ควรพจารณาปรบปรงแกไขเพมเตมบทบญญตในมาตรา ๔

นยามศพทของ “ระบบเกษตรพนธสญญา” ใหครอบคลมกรณกลมธรกจในเครอเดยวกนดวย แมจะมลกษณะ

เปนการจดทะเบยนจดตงเปนอกนตบคคลกตาม ดงน

พ.ร.บ.สงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐

ขอเสนอ ปรบปรงนยามศพท พ.ร.บ.สงเสรมและพฒนา

ระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐ (โดยผวจย) มาตรา ๔ ในพระราชบญญตน “ระบบเกษตรพนธสญญา” หมายความวา

ระบบการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรทเกดขนจากสญญาการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรประเภทเดยวกนระหวางผ ประกอบธรกจทางการเกษตรฝายหนงกบบคคลธรรมดาซงประกอบอาชพเกษตรกรรมตงแตสบรายขนไป หรอกบสหกรณการเกษตรหรอกลมเกษตรกรตามกฎหมายวาดวยสหกรณ หรอกบวสาหกจชมชนหรอเครอขายวสาหกจชมชนตามกฎหมายวาดวยการสงเสรมวสาหกจชมชนซงประกอบอาชพเกษตรกรรมอกฝายหนงทมเงอนไขในการผลต จ าหนาย หรอจางผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรอยางหนงอยางใด โดยเกษตรกรตกลงทจะผลต จ าหนาย หรอรบจางผลตผลตผลทางการเกษตรตามจ านวน คณภาพ ราคา หรอระยะเวลาทก าหนดไว และผประกอบธรกจทางการเกษตรตกลงทจะซอผลตผลดงกลาวหรอจายคาตอบแทนตามทก าหนดไวตามสญญา โดยผประกอบธรกจทางการเกษตรเขาไปมสวนในกระบวนการผลต เชน เปนผก าหนดวธการผลต จดหาพนธ เมลดพนธ ผลตภณฑทางการเกษตร หรอปจจยการผลต ใหแกเกษตรกร

ในกรณทมความจ าเปนตองก าหนดใหการท าสญญาการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรระหวางผ ประกอบธรกจทางการเกษตรกบบคคลธรรมดาซงประกอบอาชพเกษตรกรรมไมถงสบรายแตไมนอยกวาสองรายขนไปประเภทใด ตองน า

มาตรา ๔ ในพระราชบญญตน “ระบบเกษตรพนธสญญา” หมายความวา

ระบบการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรทเกดขนจากสญญาการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรประเภทเดยวกนระหวางผ ประกอบธรกจทางการเกษตรฝายหนงกบบคคลธรรมดาซงประกอบอาชพเกษตรกรรมตงแตสบรายขนไป หรอกบสหกรณการเกษตรหรอกลมเกษตรกรตามกฎหมายวาดวยสหกรณ หรอกบวสาหกจชมชนหรอเครอขายวสาหกจชมชนตามกฎหมายวาดวยการสงเสรมวสาหกจชมชนซงประกอบอาชพเกษตรกรรมอกฝายหนงทมเงอนไขในการผลต จ าหนาย หรอจางผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรอยางหนงอยางใด โดยเกษตรกรตกลงทจะผลต จ าหนาย หรอรบจางผลตผลตผลทางการเกษตรตามจ านวน คณภาพ ราคา หรอระยะเวลาทก าหนดไว และผประกอบธรกจทางการเกษตรตกลงทจะซอผลตผลดงกลาวหรอจายคาตอบแทนตามทก าหนดไวตามสญญา โดยผประกอบธรกจทางการเกษตรเขาไปมสวนในกระบวนการผลต เชน เปนผก าหนดวธการผลต จดหาพนธ เมลดพนธ ผลตภณฑทางการเกษตร หรอปจจยการผลต ใหแกเกษตรกร

ส ญญาการผล ตผล ตผลหร อบร การทางการเกษตรประเภทเดยวกนตามวรรคหน งใหหมายความรวมถงกรณท เปนผ ประกอบธรกจทางการเกษตรในเครอดวย

(๙๑)

พ.ร.บ.สงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐

ขอเสนอ ปรบปรงนยามศพท พ.ร.บ.สงเสรมและพฒนา

ระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐ (โดยผวจย) ระบบเกษตรพนธสญญาตามพระราชบญญตนไปใชบงคบ ใหตราเปนพระราชกฤษฎกา

ในกรณทมความจ าเปนตองก าหนดใหการท าสญญาการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรระหวางผ ประกอบธรกจทางการเกษตรกบบคคลธรรมดาซงประกอบอาชพเกษตรกรรมไมถงสบรายแตไมนอยกวาสองรายขนไปประเภทใด ตองน าระบบเกษตรพนธสญญาตามพระราชบญญตนไปใชบงคบ ใหตราเปนพระราชกฤษฎกา

“ผประกอบธรกจทางการเกษตรในเครอ”

หมำยควำมวำ นตบคคลตงแตสองนตบคคลขนไป ซงมควำมสมพนธกนในลกษณะดงตอไปน

(1) ผถอหนหรอผเปนหนสวนเกนกวำกงหนงของจ ำนวนผถอหนหรอผเปนหนสวนในนตบคคลหนงเปนผถอหน หรอเปนหนสวนเกนกวำกงจ ำนวนผถอหนหรอผเปนหนสวนในอกนตบคคลหนง

(2) ผถอหนหรอผเปนหนสวนซงถอหนหรอเปนหนสวนในนตบคคลหนงมมลคำเกนกวำรอยละหำสบของทนทงหมดถอหนหรอเปนหนสวนในอกนตบคคลหนงทมมลคำเกนกวำรอยละหำสบของทนทงหมด

(3) นตบคคลหนงถอหนหรอเปนหนสวนในอกนตบคคลหนงเกนกวำรอยละหำสบของทนทงหมด หรอของหนทออกจ ำหนำยแลว ในกรณทบรษทแรกและ/หรอบรษทในเครอบรษทเดยวกนหรอหลำยบรษท หรอบรษทแรกและ/หรอบรษทในเครอในล ำดบชนแรกและ/หรอในชนตอๆ ไป บรษทเดยว หรอหลำยบรษทถอหนของบรษทใดมจ ำนวนรวมกนเกนกวำรอยละหำสบของหนทออกจ ำหนำยแลว ใหถอวำบรษทนนเปนบรษทในเครอของบรษทแรกดวย

(๙๒)

พ.ร.บ.สงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐

ขอเสนอ ปรบปรงนยามศพท พ.ร.บ.สงเสรมและพฒนา

ระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐ (โดยผวจย) (4) บคคลเกนกวำกงงจ ำนวนกรรมกำรหรอผเปน

หนสวนซงมอ ำนำจจดกำรในนตบคคลหนงเปนกรรมกำรหรอเปนผเปนหนสวนซงมอ ำนำจจดกำรในอกนตบคคลหนง

(5) บรษทหนงมอ ำนำจควบคมเกยวกบกำรแตงตงและถอดถอนกรรมกำรซงมอ ำนำจจดกำรทงหมด หรอโดยสวนใหญของอกบรษทหนง

(6) นตบคคลใดจะอยในเครอกบบคคลอนเมอนตบคคลนนควบคมหรอถกควบคมโดยบคคลอนนน “ถกควบคม” หมำยควำมวำถกควบคมโดยบคคลของสมำชก หำกบคคลนนมอ ำนำจในกำรเสนอชอกรรมกำรสวนใหญ หรอเปนผมอ ำนำจโดยถกตองตำมกฎหมำยในกำรก ำกบกำรด ำเนนกำรของบรษทหรอเมทงสองฝำยถกควบคมโดยบคคลเดยวกน

หมายเหต – นยามศพท “ประกอบธรกจทางการเกษตรในกลมหรอในเครอ” ผวจยใชแนวทางการก าหนดนยามศพทตามแนวทางของกรมพฒนาธรกจการคา กระทรวงพาณชย (เขาถงขอมลวนท ๒๐ ตลาคม ๒๕๖๑. https://www.dbd.go.th/ewt_dl_link.php?nid=6061)

๕.๑.๔ การจดแจงการประกอบธรกจ การท าเอกสารส าหรบการชชวน และการท าสญญาในระบบเกษตรพนธสญญา

(๑) การจดแจงการประกอบกจการในระบบเกษตรพนธสญญา ภายใตพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐ ก าหนดแนวทางการ

ก ากบดแลการประกอบธรกจเกษตรพนธสญญาโดยบญญตใหผประกอบธรกจการเกษตรมหนาทตองจดแจงการประกอบธรกจหรอแจงการเลกการประกอบธรกจทางการเกษตรเปนหนงสอตอส านกงานปลดกระทรวงเกษตรและสหกรณตามมาตรา ๑๖ และมาตรา ๑๘ โดยผประกอบธรกจจะตองด าเนนการตามประกาศกระทรวงเกษตรและสหกรณ เรอง หลกเกณฑและวธการแจงการประกอบธรกจและการเลกการประกอบธรกจในระบบเกษตรพนธสญญา ซงเปนมาตรการทมความส าคบเพอใหหนวยงานของรฐไดเขามามบทบาทในการก ากบดแลตรวจสอบ ประการส าคญกฎหมายฉบบนยงมแนวทางในการเปดเผยขอมลใหแกประชาชนไดทราบและตรวจสอบได โดยส านกงานปลดกระทรวงเกษตรและสหกรณมหนาทจดท าทะเบยนผประกอบธรกจทางการเกษตรและเปดเผยใหประชาชนสามารถตรวจสอบได โดยตองจดท าและเผยแพรในระบบขอมลสารสนเทศ

(๙๓)

รวมทงสออนทประชาชนสามารถเขาถงไดงาย และตองปรบปรงระบบทะเบยนใหเปนปจจบนอยางตอเนองตามมาตรา ๑๗

ผวจยมความเหนวา กลไกการจดแจงและการประกอบธรกจหรอแจงการเลกการประกอบธรกจในระบบเกษตรพนธสญญายงไมเพยงพอในการท าใหกลไกการก ากบดแลระบบเกษตรพนธสญญาเปนไปอยางมประสทธภาพ เพราะหนวยงานทเกยวของไมสามารถถงขอมลในระบบเกษตรพนธสญญาทแทจรงไดวามการด าเนนการท าสญญากบเกษตรกรในพนทใดบาง และมประเภทของการท าการเกษตรประเภทใดมากนอยเพยงใดทอยในระบบเกษตรพนธสญญา ดงนน ผวจยจงมขอเสนอใหคณะกรรมการสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญาใชอ านาจหนาทตามมาตรา ๑๐ (๕) “เสนอแนะตอหนวยงานของรฐทเกยวของใหมการตรากฎหมาย หรอแกไขเพมเตมกฎหมาย กฎ ระเบยบ หรอขอบงคบเกยวกบการสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา” เพอแกไขพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐ โดยก าหนดใหผประกอบธรกจในระบบเกษตรพนธสญญามหนาทแจงขอมลเกยวกบสถต จ านวนสญญาในระบบเกษตรพนสญญา ประเภทของเกษตรพนธสญญา พนทเพาะปลกหรอแหลงผลต ระยะเวลาของสญญา และจ านวนเกษตรกรหรอกลมเกษตรกรในระบบสญญาพนธสญญาทตนด าเนนการ โดยแจงเปนขอมลประจ าปตอส านกงานปลดกระทรวงเกษตรและสหกรณ เพอทจะสามารถน าขอมลมาใชในการวางแผนงานทงดานการสงเสรมและการพฒนาระบบเกษตรพนธสญญาใหเกดประสทธภาพยงขนตอไป

ตวอยางเชน บญญตแกไขเพมเตมมาตรา ๒๑ พระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐

ขอเสนอโดยผวจย มาตรา ๒๑ สญญาในระบบเกษตรพนธสญญา

ตองจดท าเปนหนงสอ ใชขอความภาษาไทยทเขาใจงาย หากมศพททางเทคนคจะตองมค าอธบายประกอบ และอยางนอยตองมรายละเอยด ดงตอไปน

(๑) ชอคสญญา สถานทตดตอระหวางคสญญา และวนทท าสญญา

....ฯ (๑๓) รายละเอยดอนตามทคณะกรรมการ

ประกาศก าหนด ใหผประกอบธรกจทางการเกษตรมหนาทสง

มอบสญญาใหเกษตรกรในวนท าสญญา

มาตรา ๒๑ สญญาในระบบเกษตรพนธสญญาตองจดท าเปนหนงสอ ใชขอความภาษาไทยทเขาใจงาย หากมศพททางเทคนคจะตองมค าอธบายประกอบ และอยางนอยตองมรายละเอยด ดงตอไปน

(๑) ชอคสญญา สถานทตดตอระหวางคสญญา และวนทท าสญญา

....ฯ (๑๓) รายละเอยดอนตามทคณะกรรมการ

ประกาศก าหนด ใหผประกอบธรกจทางการเกษตรมหนาทสง

มอบสญญาใหเกษตรกรในวนท าสญญา ใหผประกอบธรกจทางการเกษตรมหนาทสง

มอบส าเนาสญญาทจดท ากบเกษตรกรและแจงขอมลการประกอบธรกจในระบบเกษตรพนธสญญาตามหลกเกณฑและวธการท รฐมนตรประกาศก าหนด

(๙๔)

(๒) เอกสารส าหรบการชชวน เอกสารส าหรบการชชวนเปนขอมลทส าคญเพอใชประกอบการตดสนใจของเกษตรกรในการเขารวมท า

สญญาในระบบเกษตรพนธสญญาซงเปนหนาทของผประกอบธรกจทจะตองจดท ากอนการด าเนนการท าสญญาในระบบเกษตรพนธสญญา ผประกอบธรกจทางการเกษตรตองจดท าเอกสารส าหรบการชชวนและรางสญญาใหเกษตรกรผเขาท าสญญาในระบบเกษตรพนธสญญาทราบเปนการลวงหนา พรอมทงรบรองความถกตองของขอมลตามเอกสารส าหรบการชชวน โดยเอกสารส าหรบการชชวนอยางนอยตองมขอความหรอค ารบรองเกยวกบขอมลในการตดสนใจลงทนและเขาท าสญญาตามทกฎหมายก าหนด และตองสงส าเนาเอกสารส าหรบการชชวนดงกลาวใหส านกงานปลดกระทรวงเกษตรและสหกรณเกบไว เพอใชเปนเอกสารในการตรวจสอบจ านวนหนงชดตามมาตรา ๒๐ และประกาศกระทรวงเกษตรและสหกรณ เรอง หลกเกณฑและวธการในการจดสงและเกบรกษาเอกสารส าหรบการชชวนเกษตรกรในระบบเกษตรพนธสญญา

นอกจากนเอกสารส าหรบการชชวนยงมความส าคญเพราะมาตรา ๒๐ วรรคส บญญตใหถอวาเอกสารส าหรบการชชวนดงกลาวเปนสวนหนงของสญญาในระบบเกษตรพนธสญญาดวย และหากปรากฏวาสญญาทผประกอบธรกจทางการเกษตรจดท ากบเกษตรกร มขอความใดในสญญาขดหรอแยงกบขอความในเอกสารส าหรบการชชวน ใหตความไปในทางทเปนคณแกเกษตรกรตามมาตรา ๒๐ วรรคหา

อยางไรกด ผวจยมขอสงเกตและขอพจารณาในประเดนเกยวกบระยะเวลาทผประกอบธรกจทางการเกษตรตองจดท าเอกสารส าหรบการชชวนและรางสญญาใหเกษตรกรผเขาท าสญญาในระบบเกษตรพนธสญญาทราบเปนการลวงหนา แตเนองจากมาตรา ๒๐ มไดก าหนดระยะเวลาการสงมอบเอกสารส าหรบการชชวนใหเกษตรกรไวอยางชดเจนวาตองสงมอบใหเกษตรกรกอนท าสญญาลวงหนาเปนระยะเวลาเทาใด ดงนน ผวจยจงเหนวา ควรมการพจารณาแกไขประกาศกระทรวงเกษตรและสหกรณ เรอง หลกเกณฑและวธการในการจดสงและเกบรกษาเอกสารส าหรบการชชวนเกษตรกรในระบบเกษตรพนธสญญา ทออกโดยอาศยอ านาจความในมาตรา ๕ วรรคหนง และมาตรา ๒๐ วรรคสอง แหงพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐ โดยก าหนดระยะเวลาในการสงมอบเอกสารส าหรบการชชวนและความเปนผลของเอกสารส าหรบการชชวนดงกลาว ทงนตองไมสงมอบกอนไมนอยกวา.......วน เปนตน ทงนเพอใหเกษตรกรมชวงเวลาในการพจารณาขอมลและตดสนใจกอนการเขารวมในการท าสญญาในระบบเกษตรพนธสญญาดงกลาว

(๓) การท าสญญาเปนหนงสอในระบบเกษตรพนธสญญา เนองจากในระยะกอนการประกาศใชบงคบพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา

พ.ศ. ๒๕๖๐ พบปญหาในการไมจดท าสญญาทเปนลายลกษณอกษร หรอมการจดท าเปนเปนสญญาทฝายผประกอบการจดท าขนในลกษณะสญญาส าเรจรปทมขอสญญาเอาเปรยบและสรางความไมเปนธรรมแกผบรโภค ท าใหเมอเกดปญหาขอพพาทระหวางผประกอบธรกจการเกษตรกบเกษตรกรในระบบเกษตรพนธสญญาและฝายเกษตรยอมอยในฐานะทเสยเปรยบเพราะขาดอ านาจตอรอง ปจจบนภายใตพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐ ไดแกไขปญหาดงกลาว โดยก าหนดใหผประกอบธรกจการเกษตรตองจดท าสญญาในระบบเกษตรพนธสญญาเปนหนงสอ โดยสญญาดงกลาวตองใชขอความ

(๙๕)

ภาษาไทยทเขาใจงาย หากมศพททางเทคนคจะตองมค าอธบายประกอบ โดยสญญานนตองมรายละเอยดอยางนอยตามทกฎหมายก าหนด และก าหนดใหผประกอบธรกจทางการเกษตรมหนาทสงมอบสญญาใหเกษตรกรในวนท าสญญาตามมาตรา ๒๑

ในกรณทสญญาในระบบเกษตรพนธสญญาทจดท าขนนนไมมรายละเอยดตามทก าหนดไวตามมาตรา ๒๑ ใหเกษตรกรมสทธเลอกวาจะใหเพมความในสญญาใหครบถวนตามทก าหนดไวในมาตรา ๒๑ และใหสญญานนมผลใชบงคบตอไป หรอเกษตรกรจะบอกเลกสญญานนกได โดยเกษตรกรตองใชสทธเลอกภายในสามสบวนนบแตวนทท าสญญาหรอกอนสงมอบผลตผลทางการเกษตร แลวแตระยะเวลาใดจะสนกวา เมอสนสดระยะเวลาดงกลาวใหสญญาใชบงคบตอไปตามมาตรา ๒๒

ประการส าคญมบทบญญตคมครองเกษตรกรโดยใหถอวาขอตกลงหรอเงอนไขใดในสญญาในระบบเกษตรพนธสญญาทฝาฝนกฎหมายขอสญญานน ๆ ไมมผลใชบงคบตามมาตรา ๒๖ คอ

๑) ขอตกลงทบงคบใหเกษตรกรตองรบมอบพนธพชหรอพนธสตว อาหาร ยา และปจจยการผลต

สารเคม เครองมอ อปกรณ หรอสงทตองน ามาใชในการผลตผลตผล หรอบรการทางการเกษตร ใด

ๆ ทไมมคณภาพ ตามทผประกอบธรกจทางการเกษตรจดหา หรอไมเปนไปตามทก าหนดในสญญา

หรอทไมมฉลาก หรอไมเปนไปตามมาตรฐานสนคา ตามทกฎหมายนน ๆ ก าหนด

๒) ขอตกลงทยกเวนหรอจ ากดความรบผดของผประกอบธรกจทางการเกษตรตอเกษตรกรในความ

ช ารดบกพรองหรอไมเปนไปตามมาตรฐานของพนธพชหรอพนธสตว อาหาร ยา สารเคม เครองมอ

อปกรณ ปจจยการผลต หรอสงทตองน ามาใชในการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรใด ๆ

แกเกษตรกรทผประกอบธรกจทางการเกษตรเปนผจดหา

๓) ขอตกลงหรอเงอนไขทก าหนดใหมการจ าหนายจายโอนทรพยสน หรอสทธใด ๆ ของเกษตรกร

ใหแกผประกอบธรกจทางการเกษตรภายหลงจากการบอกเลกสญญาหรอในกรณทผดสญญา

๔) ขอตกลงหรอเงอนไขทใหเกษตรกรตองรบผดในสญญาแมเกดเหตสดวสยหรอสาธารณภยอนไม

อาจจะโทษฝายหนงฝายใดได

๕) ขอตกลงทใหสทธผประกอบธรกจทางการเกษตรในการบอกเลกสญญาโดยเกษตรกรไมไดผด

สญญาในขอสาระส าคญ

๖) ขอตกลงทเรยกหรอก าหนดใหเกษตรกรตองมภาระเพมขนมากกวาภาระทก าหนดไวในเวลาทท า

สญญา

๗) ขอตกลงทก าหนดใหตองน าเงนชดเชยทเกษตรกรไดรบจากทางราชการหรอคาสนไหมทดแทน

จากการประกนภยใหแกผประกอบธรกจทางการเกษตร

๘) ขอตกลงทก าหนดใหผประกอบธรกจทางการเกษตรเปลยนแปลงราคาวตถดบในการผลตผลตผล

หรอบรการทางการเกษตร หรอคาตอบแทนในการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรไดเพยง

ฝายเดยว

(๙๖)

๙) ขอตกลงทมลกษณะหรอมผลใหเกษตรกรตองปฏบตหรอรบภาระเกนกวาทจะพงคาดหมายได

ตามปกตตามทคณะกรรมการประกาศก าหนด

นอกจากนยงก าหนดหามท าขอสญญาทมลกษณะเปนการยกเวนมใหน าบทบญญตแหงพระราชบญญตนไปใชบงคบไมวาทงหมดหรอบางสวน หากมขอสญญาในดงกลาวถอวาขอสญญานนเปนโมฆะตามมาตรา ๒๘ สวนการบอกเลกสญญาในระบบเกษตรพนธสญญากอนสนก าหนดระยะเวลาทก าหนดไวในสญญา เนองจากสภาพของพนททท าการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรตามสญญาในระบบเกษตรพนธสญญา หรอภาวะตลาดของผลตผลทางการเกษตรดงกลาวไดเปลยนแปลงไปจะกระท าไมได เวนแตมการตกลงก าหนดเงนชดเชยการลงทนหรอคาใชจายอนใดใหแกอกฝายอยางเปนธรรมเทานนตามมาตรา ๒๗

อยางไรกดแมวาพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐ จะไดก าหนดหลกการทเปนประโยชน สรางความธรรมและคมครองเกษตรกรในระบบเกษตรพนธสญญาไมใหถกเอาเปรยบจากผประกอบธรกจในระบบเกษตรพนธสญญา แตผวจยมความเหนวา ยงมบางประเดนทควรมการแกไขเพมเตมบทบญญตกฎหมายใหมความชดเจนยงขนซงจะท าใหการคมครองสรางความเปนธรรมในสญญาในระบบเกษตรพนธสญญามประสทธภาพยงขน โดยเฉพาะในประเดนตอไปน

- ตามมาตรา ๒๑ (๙) ก าหนดใหสญญาในระบบเกษตรพนธสญญาจะตองก าหนดเรอง “กรรมสทธในทรพยสนทเกยวของในขนตอนของกำรผลตผลตผลหรอบรกำรทำงกำรเกษตรวำเปนของคสญญำฝำยใด”

ผวจยมความเหนวา บทบญญตดงกลวาเปดชองใหมการท าขอตกลงก าหนดใหกรรมสทธในขาวโพดหรอผลผลตทปลกตกเปนกรรมสทธของผประกอบธรกจทางการเกษตร ซงจะท าใหเกดปญหาในการจ ากดสทธของเกษตรกร และสงผลใหเกษตรไมสามารถท าการเกบเมลดพนธบางสวนไวส าหรบการเพาะปลกครงถดไปได และอาจกลายเปนเครองมอของผประกอบธรกจใชในการด าเนนคดทงทางแพงและทางอาญากรณเกษตรกรฝาฝน ดงนน จงควรพจารณาปรบปรงแกไขประเดนดงกลาวใหชดเจนวา “กรรมสทธในทรพยสนทเกยวของในขนตอนของการผลตผลตผลนนจะตองไมกระทบการใชสทธของเกษตรกรในการเกบผลผลตทเกษตรเพาะปลกนนเปนเมลดพนธเพอเพาะปลกในครงถด ๆ ไป” เพอใหสอดคลองกบการคมครองสทธของเกษตรกรตาม พระราชบญญตคมครองพนธพช พ.ศ. ๒๕๔๒ มาตรา ๓๒ และมาตรา ๓๓ (๔) ซงบญญตคมครองสทธของเกษตรกรผท าการเพาะปลกหรอขยายพนธส าหรบพนธพชใหมทไดรบความคมครอง โดยเกษตรกรสามารถใชสวนขยายพนธทตนเองเปนผผลตนนได

- มำตรำ ๒๑ (๑๐) ผรบควำมเสยงภยในผลตผลทำงกำรเกษตรและควำมเสยงทำงกำรคำในกรณทผลตผลทำงกำรเกษตรไมสำมำรถจ ำหนำยไดตำมรำคำทก ำหนดไว

ผวจยเหนวา บทบญญตดงกลาว เปดชองใหผประกอบธรกจก าหนดขอสญญาใหเกษตรกรแตฝายเดยวเปนผรบความเสยงภยในผลตผลทางการเกษตรและความเสยงทางการคาในกรณทผลตผลทางการเกษตรไมสามารถจ าหนายไดตามราคาทก าหนดไว ดงนน จงควรปรบปรงแกไขโดยตดเนอบทบญญตมาตรา ๒๑ (๑๐) ดงกลาวออกไป หรอเพมเตมแนวทางการจดท าขอตกลงทก าหนดใหมการท าประกนภยทางการเกษตรเพอปองกนปญหาและเปนมาตรการเยยวยาเกษตรกรในกรณทไดรบความเสยหายจากความเสยงภยผลตผลทางการเกษตรและความเสยงทางการคาดงกลาวใหชดเจน

(๙๗)

- มำตรำ ๒๑ (๑๑) กำรเยยวยำควำมเสยหำยจำกกำรผดสญญำ

เนองจากบทบญญตดงกลาวไมมการก าหนดควบคมอตราการคดค านวณคาเสยหายหรอเบยปรบไว ท าใหฝายผประกอบธรกจอาจก าหนดจ านวนคาปรบในอตราทสง ท าใหเกษตรกรทเปนฝายผดสญญาอาจตองรบภาระเกนสมควร ผวจยมความเหนวา คณะกรรมการสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญาควรใชอ านาจหนาทตามมาตรา ๒๖ (๙) ออกประกาศก าหนดขอตกลงทมลกษณะหรอมผลใหเกษตรกรตองปฏบตหรอรบภาระเกนกวาทจะพงคาดหมายไดตามปกต เปนกรณเพมเตมจากกรณอนตามมาตรา ๒๖ (๑) - (๘) ตวอยาง เชน “กรณผประกอบธรกจมขอตกลงก ำหนดกำรเยยวยำควำมเสยหำยจำกกำรผดสญญำของเกษตรกร ใหคดค ำนวณเบยปรบได ในอตรำดอกเบยทแทจรงตอป (Effective Interest Rate) ไมเกนอตรำรอยละสบหำตอป” เปนตน

๕.๑.๕ ความรบผดของผประกอบธรกจในกรณทระบบเกษตรพนธสญญานนกอใหเกดผลกระทบตอคณภาพสงแวดลอมและสขภาพของประชาชน บทบญญตมาตรา ๔๑ แหงพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญาทเปนธรรม พ.ศ. ๒๕๖๐ ไดก าหนดความรบผดของผประกอบธรกจทางการเกษตรในระบบเกษตรพนธสญญาไวใหตองมสวนรวมรบผดชดใชคาสนไหมทดแทนหรอคาเสยหายดวย หากเกดความเสยหายขนอนเปนผลมาจากระบบเกษตรพนธสญญานนเปนสาเหตทกอใหเกดผลกระทบตอคณภาพสงแวดลอมและสขภาพของประชาชน อนเนองมาจากการใชปจจยการผลต หรอเพราะเปนผลมาจากกระบวนการผลตภายใตเงอนไขทผประกอบธรกจทางการเกษตรก าหนดดวย โดยคาสนไหมทดแทนหรอคาเสยหายทผประกอบธรกจทางการเกษตรมหนาทตองรวมรบผด หมายความรวมถงคาใชจายทงหมดททางราชการตองรบภาระจายจรงในการขจดมลพษหรอฟนฟคณภาพสงแวดลอมดวย โดยมขอยกเวนความรบผดไววา กรณทผประกอบธรกจทางการเกษตรจะไมตองรบผดจะตองเปนกรณทผ ประกอบธรกจทางการเกษตรพสจนไดวา ผลกระทบตอคณภาพสงแวดลอมหรอกระทบสขภาพของประชาชนดงกลาวนนเกดขนจากเหตสดวสย หรอเปนการกระท า หรอละเวนการกระท าของเกษตรกรในการไมปฏบตตามขนตอนหรอเงอนไขทผประกอบธรกจทางการเกษตรก าหนดไว

ดงนน ในการน าบทบญญตมาตรา ๔๑ มาใชบงคบจะตองเปนกรณของผประกอบธรกจในระบบเกษตรพนธสญญาเทานน หากเปนกรณอน เชน เปนเพยงผประธรกจจ าหนายปจจยการผลต เชน เมลดพนธ ปยและ/หรอสารเคม โดยไมมขอตกลงรบซอผลผลตหรอรบประกนการรบซอผลผลต เชนนยอมไมถอเปนผประกอบธรกจในระบบเกษตรพนธสญญาจงไมอาจน ามาตรา ๔๑ ไปใชบงคบกบผประกอบธรกจเหลานได หากเกดความเสยหายขนจากปจจยการผลตเหลานนจะตองใชหลกกฎหมายอนในการบงคบใชเรยกรองคาเสยหายหรอคาสนไหมทดแทน เชน หลกกฎหมายละเมดตามประมวลกฎหมายแพงและพาณชย และ/หรอความรบผดตามพระราชบญญตความรบผดตอความเสยหายทเกดขนจากสนคาทไมปลอดภย พ.ศ. ๒๕๕๑ และ/หรอพระราชบญญตวตถอนตราย พ.ศ. ๒๕๓๕ รวมถงพระราชบญญตสงเสรมและรกษาคณภาพสงแวดลอมแหงชาต พ.ศ. ๒๕๓๕ เปนตน

นอกจากนหากเปนกรณทเกษตรกรทงทอยในระบบเกษตรพนธสญญาหรอไมอยในระบบเกษตรพนธสญญาใชพนไมเหมาะสมในการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว เชน ปลกในพนปาซงเปนพนทไมมเอกสารสทธ

(๙๘)

หรอไมไดรบอนญาตและหากเปนความผดตามกฎหมายอนทเกยวของ เชน พระราชบญญตปาไม พทธศกราช ๒๔๘๔ พระราชบญญตสงวนและคมครองสตวปา พ.ศ. ๒๕๓๕ และ/หรอพระราชบญญตอทยานแหงชาต พ.ศ. ๒๕๐๔ กรณเชนนผประกอบธรกจทางทางเกษตรทมสวนเกยวของอาจมความรบผดหากไดรวมกระท าผดหรอมสวนสนบสนนการกระท าความผดของเกษตรกร ทงนจะตองพจารณาตามหลกกฎหมายอาญาทเกยวของประกอบ โดยพจารณาจากพฤตการณและลกษณะของการกระท าหรอการมสวนรวมของผประกอบธรกจทางการเกษตรทอาจเขาขายตองรวมรบผดในฐานะตวการ หรอเปนผใชหรอกอใหเกษตรกรกระท าผดตามประมวลกฎหมายอาญามาตรา ๘๔ หรอเปนผสนบสนนใหเกษตรกรกระท าผดตามประมวลกฎหมายอาญามาตรา ๘๖ เปนตน

๕.๑.๖ การรบรกฎหมาย และกลไกในการสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา ผลการวจยพบวา เกษตรกรยงขาดความรความเขาใจกฎหมาย ซงถอปญหาพนฐานทมความส าคญและ

เปนอปสรรคในการขบเคลอนระบบเกษตรพนธสญญาใหบรรลผลตามวตถประสงคในการบญญตกฎหมายและการน ากฎหมายไปใชบงคบใหบรรลผล เพราะระบบเกษตรพนธสญญามไดเพยงแตใหการคมครองและสรางความเปนธรรมตามหลกสากลเทานน แตยงมวตถประสงคในการสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญาเพอสรางความไววางใจ ความรวมมอ สงเสรมและพฒนาศกยภาพในการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตรอยางยงยน เพอใหเกษตรกรมความมนคงทางดานรายได และไดรบการถายทอดความรอนจ าเปนตลอดจนเทคโนโลยการผลตทมมาตรฐาน มการควบคมตนทนในการผลตผลตผลหรอบรการทางการเกษตร มการปองกนความเสยงจากปจจยภายนอกและผประกอบธรกจทางการเกษตรสามารถประกอบธรกจโดยไดร บผลตผลทมคณภาพมาตรฐานตามระยะเวลาทก าหนดไว ซงเปนการสรางความเชอมนและความเขมแขงทางธรกจของประเทศใหสามารถแขงขนในตลาดการคาเสรไดตอไป

ปจจบนส านกงานปลดกระทรวงเกษตรและสหกรณ ในฐานะทท าหนาทเปนส านกงานเลขานการของคณะกรรมการสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา ไดด าเนนการและพยายามเผยแพร ใหความร และใหค าแนะน าแกเกษตรกรในการท าสญญาในระบบเกษตรพนธสญญา และการท าเกษตรกรรมในระบบเกษตรพนธสญญา ผานชองทางหลากหลายชองทาง รวมทงจดท าเอกสารและ/หรอสอความรในรปแบบตางๆ นอกจากนยงจดท าฐานขอมลทะเบยนรายชอผประกอบธรกจทางการเกษตรในระบบเกษตรพนธสญญาเพอใหประชาชนทวไปสามารถเขาถงขอมลและตรวจสอบได มการใหความรเพอเตรยมความพรอมแกผประกอบธรกจการเกษตรในหลายชองทาง โดยเฉพาะไดมการจดท าคมอส าหรบผประกอบธรกจ และจดท า “สญญาแนะน า” เพอใหผประกอบธรกจน าไปเปนตวอยางและปรบใชกบการท าสญญาในระบบเกษตรพนธสญญาของตนซงถอเปนประโยชนอยางยง

อยางไรกตามยงพบวา เกษตรกรและเจาหนาทดานการเกษตรทเกยวของในหลายพนทยงไมสามารถเขาถงและรบรขอกฎหมายดงกลาวไดอยางทวถง ทงนเพราะมขอจ ากดดานบคลากรและงบประมาณซงเปนปญหาพนฐานของหนวยงานราชการ ผวจยเหนวา ควรมการจดท าแผนงานดานการสรางการรบรใหแกผทเกยวของ โดยความรวมมอกบสถานศกษาในพนทเพอลดงบบประมาณและสรางเครอขายความรวมมอทางวชาการในการใหความรแกผทเกยวของทงเจาหนาทภาครฐในระดบทองถน องคการบรหารสวนทองถน ผน า

(๙๙)

ชมชน และเกษตรกร และสงเสรมความเขมแขงใหเกษตรกรเพอใหเกดการรวมกลมในรปแบบวสาหกจการเกษตร เพอพฒนาศกยภาพ การแลกเปลยนเรยนรรวมกน โอกาสในการเขาถงแหลงทน และสรางอ านาจตอใหแกเกษตรกรในระบบเกษตรพนธสญญา

นอกจากน หนวยงานทเกยวของจะตองจดระบบการบรหารจดการขอมลทเกยวกบระบบเกษตรพนธสญญาใหเปนระบบยงขน มกระบวนการวเคราะหขอมลและสภาพปญหาเกยวกบการท าเกษตรกรรมในระบบเกษตรพนธสญญาเพอน าไปจดท าแผนยทธศาสตรและแผนงานการด าเนนการอยางเปนระบบตอไป

๕.๒ ขอเสนอแนะส าหรบการวจยในครงตอไป

ผลจากการศกษาวจยจากการเกบขอมลในพนทเปาหมาย การเกบขอมนในพนทการเพาะปลกขาวโพด การสมภาษณนกวชาการ เจาหนาทหนวยงานของรฐ และผประกอบธรกจ พบวาปญหาและขอจ ากดของการน าพระราชบญญตสงเสรมและพฒนาระบบเกษตรพนธสญญา พ.ศ. ๒๕๖๐ ไปปรบใชกบการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวซงปจจบนมรปแบบทเปลยนแปลงไป มผทเขามามบทบาทในหวงโซอปทานการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตวจ านวนมาก และสวนใหญเปนการท าสญญาแยกสวนระหวางการซอขายปจจยการผลตและสญญารบซอผลผลตโดยการด าเนนการผานผประกอบการรายยอยและ/หรอหลมธรกจในเครอ สงผลใหเกดการตดตอนนตสมพนธตามนยามศพทของระบบเกษตรพนธสญญา แตโดยสภาพเกษตรกรยงคงตองวนเวยนอยภายใตพนธสญญานอกระบบ ดงทไดวเคราะหมาในบทท ๔ และสวนสรปผลการวจยในบทท ๕ หวขอท ๕.๒ รวมถงประเดนปญหาและขอจ ากดทางกฎหมายในประเดนตาง ๆ ดงทไดสรปผลและจดท าขอเสนอแนะการวจยไวแลวดงกลาว

นอกจากนผลจากการสมภาษณเกษตรกรและผทเกยวของ ประกอบกบขอมลและผลการวจยยงไดสะทอนใหเหนถงปญหาทมความส าคญอกหลายประเดน ซงลวนแลวแตมความเกยวของกบระบบเกษตรพนธสญญาและปญหาของเกษตรกรในหลายประเดน เชน

๑. ปญหาเกยวกบแหลงทนและสภาพหนสนของเกษตรกร ๒. ปญหาทท ากนและการจดสรรดานทรพยากรทเหมาะสมและเปนธรรมแกเกษตรกร

๓. ความมนคงและปลอดภยดานอาหาร

๔. มาตรฐานและความปลอดภยในการใชสารเคมทางการเกษตร

๕. การคมครองพนธพช การสงเสรมการปรบปรงพนธกบการคมครองสทธของเกษตรกร

๖. แนวทางการพฒนาภาคการผลตและบรการ เสรมสรางฐานการผลตเขมแขง ยงยน และสงเสรมเกษตรกรรายยอยสเกษตรยงยนเปนมตรกบสงแวดลอม

ผวจยเหนวาประเดนปญหาดงกลาว สงผลอยางมนยส าคญอยางยงตอทศทางการแกไขปญหาและการพฒนาประเทศทเกยวของกบเกษตรกรและเปนประเดนปญหาเชงโครงสรางทมความจ าเปนจะตองท าการศกษาวจย ประการส าคญเปนประเดนทมความสอดคลองกบยทธศาสตรการวจยและนวตกรรม ๒๐ ป (พ.ศ. ๒๕๖๐ – ๒๕๗๙) ยทธศาสตรท ๑: การวจยและนวตกรรมเพอการสรางความมงคงทางเศรษฐกจ ยทธศาสตรท ๒: การวจยและนวตกรรมเพอการพฒนาสงคมและสงแวดลอม ยทธศาสตรท ๓: การวจยและนวตกรรมเพอการสรางองคความรพนฐานของประเทศ และยทธศาสตรท ๔: การพฒนาโครงสรางพนฐาน

(๑๐๐)

บคลากร และระบบวจยและนวตกรรมของประเทศ จงสมควรท าการศกษาเพมเตมเพอน าไปสการจดท าขอเสนอเชงนโยบายเพอน าไปสการการแกไขปญหาอยางเปนรปธรรมตอไป

บรรณาณกรม

เขมชาต ตนบญ. คนเลยงไกในระบบเกษตรพนธสญญา. วทยานพนธนตศาสตรมหาบณฑต คณะนตศาสตร มหาวทยาลยเชยงใหม, ๒๕๕๘.

เจตนฉตร พมพนธ. ทศนะของเกษตรกรผปลกออยตอระบบเกษตรพนธสญญา วทยานพนธสงคมศาสตรมหาบณฑต คณะสงคมสงเคราะหศาสตร มหาวทยาลยธรรมศาสตร, ๒๕๕๒.

พอพนธ อยยานนท และคณะ. รายงายวจยเรอง “เกษตรพนธะสญญา: กลไกสรางความเหลอมล าและเปนธรรม”. http://social-agenda.org, เขาถงขอมลวนท ๑๐ มนาคม ๒๕๕๙.

มลนธชววถ. นโยบายเกยวกบพนธพชของประเทศไทย. http://www.biothai.net/node/2599 เขาถงขอมลวนท ๑๙ มนาคม ๒๕๕๙

ร าไร ล าเจยก. การเผาซงขาวโพด : ปญหาหมอกควน, บทความวขาการกลมงานวจยและขอมล ส านกวชาการ ส านกงานเลขาธการวฒสภา. http://library.senate.go.th/document/Ext10567/10567802_ 0002.PDF, เขาถงขอมล ณ วนท ๑๕ มถนายน ๒๕๕๙.

สภาปฏรปแหงชาต. สรปวาระปฏรปพเศษ ๙ : การปฏรประบบเกษตรพนธสญญาใหเปนธรรม. ส านกการพมพส านกงานเลขาธการสภาผแทนราษฎร. ๒๕๕๘.

ส านกงานเศรษฐกจการเกษตร, รายงานสถตการเกษตรของประเทศไทย ป ๒๕๕๘. สดใจ จงวรกจววฒนา. เกษตรพนธสญญาเพอบรรเทาความยากจน (กรณศกษา จงหวดเชยงใหม).

http://www.oae.go.th/download/research/2557/Agricultural_Testament_Chiang_Mai49.pdf, เขาถงขอมล ณ วนท ๑๕ กรกฎาคม ๒๕๕๙.

สภากร ยอดประทม. มาตรการทางกฎหมายในการควบคมการท าสญญาภายใตระบบเกษตรพนธสญญา. วทยานพนธนตศาสตรมหาบณฑต คณะนตศาสตร มหาวทยาลยรามค าแหง, ๒๕๕๗.

สวด ไหลพงทอง. การสงเสรมความเปนธรรมใหกบระบบเกษตรพนธสญญาในประเทศไทย. สถาบนวจยและพฒนา กระบวนการยตธรรม, ๒๕๕๙.

ไพสฐ พาณชยกล และทศพล ทรรศนกลพนธ. โครงการการพฒนาเครอขายวชาการเพอสนบสนนความเปนธรรมส าหรบกลมเกษตรในระบบพนธสญญา. ๒๕๕๔.

อภญญา วนเศรษฐ. “อกหนงมมมองตอ...เกษตรพนธสญญา”.http://www.bangkokbiznews.com/blog/ detail/568611, เขาถงขอมล ณ วนท ๒๐ พฤษภาคม ๒๕๕๙.

ภาคผนวก

(๑) ทะเบยนผประกอบธรกจทางการเกษตร (ขอมล ณ ๕ มถนายน ๒๕๖๑)

(๒) ขอมลผประกอบธรกจทางการเกษตรดานการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว (ขอมล ณ ๕ มถนายน ๒๕๖๑)

(๓) ตวอยางสญญาแนะน า (จดท าโดย ส านกงานปลดกระทรวงเกษตรและสหกรณ) (๔) ตวอยางเอกสารชชวน และตวอยางสญญาในธรกจการเกษตรการเพาะปลกขาวโพดเลยงสตว

(๕) แบบสมภาษณ ๕.๑ กลมเกษตรกร ๕.๒ กลมผประกอบธรกจ ๕.๑ กลมพนกงานเจาหนาทส านกงานการเกษตร และหนวยงานอนทเกยวของ