Letërsia Rilindase

Punoi:Ina Serani

Nënçështjet• Termi “Rilindje” si lëvizje kulturore• Konteksti i zhvillimit të letërsisë

rilindase• Tiparet e drejtimit Letrar në Rilindje• Tiparet e letërsisë arbëreshë• Pse themi se letërsia arbëreshë

ndryshon nga letërsia rilindase?

Objektivat o Të njihemi me Rilindjen si lëvizje kulturoreo Të njihemi me përfaqësuesit e saj kryesorë ,

veçoritë ideore dhe veprat.o Të njohim dhe vlersojmë tiparet e drejtimit letrar

në rilindje.o Të njohim dhe krahasojmë letërsinë arbëreshë me

atë rilindaseo Të dallojmë ndryshimet midis tyre

Termi “Rilindje” si lëvizje kulturore• Rilindja Shqiptare përbën një lëvizje të gjithanshme kombëtare,

me një përmbajtje të re ideologjike, politike, kulturore, ekonomiko-shoqërore dhe organizative.

• Ajo synonte të zgjidhte detyrat që i takonin revolucionit kombëtar,

• të çlironte vendin nga sundimtarët e huaj osmanë, • të bashkonte trojet shqiptare në një shtet të vetëm e të pavarur, • t’u hapte rrugën zhvillimit e përparimit ekonomiko-shoqëror,

politik e kulturor të Shqipërisë 

oGjuha dhe kultura materiale e shpirtërore e shqiptarëve, të formuara gjatë shekujve të parë të historisë së tyre e të konsoliduara veçanërisht në shekujt e mesjetës, mbetën një faktor i rëndësishëm, që shprehte njësinë etnike të popullit shqiptar, që shtrihej në një territor kompakt, dikur më të gjerë, por tashmë i rrudhur gjatë dyndjeve të popujve në Ballkan.

Platforma ideore

• Jehona e iluminizmit të vendeve evropiane, ashtu si ajo e ideve të mëdha të Revolucionit francez të 1789-s dhe të revolucioneve të 1848-s që tronditën Evropën, u ndie edhe në Shqipërinë e atëhershme, u pasqyrua në ideologjinë dhe në programin e Rilindjes Shqiptare.

• Shumë nga udhëheqësit e Lëvizjes Kombëtare Shqiptare (në mënyrë të veçantë ideologët e Rilindjes) ishin frymëzuar nga këto ide përparimtare të revolucioneve evropiane dhe patën nxjerrë mësime prej tyre.

• Këta u bënë të ndërgjegjshëm se idetë e këtyre revolucioneve duhej të përhapeshin e të përqafoheshin edhe nga shqiptarët. 

Idetë iluministe• Përhapja e dijeve, e arsimit dhe e kulturës

kombëtare, që përbënte një nga drejtimet kryesore të Rilindjes e të iluminizmit shqiptar, vlerësohej nga mendimtarët rilindës si një nevojë që shtronte zhvillimi ekonomik, shoqëror e kulturor i vendit, si një kusht i domosdoshëm i përparimit material e shpirtëror të kombit shqiptar.

• Përhapja e kulturës dhe e arsimit kombëtar do të ndihmonin në emancipimin e popullit shqiptar nga fanatizmi, prapambetja, intoleranca e nga dasitë fetare, të mbjella nga sundimtarët osmanë

• Rilindësit e kuptuan këtë nevojë historike dhe iluminizmi i tyre i shërbente plotësimit të kësaj kërkese të shoqërisë shqiptare

Iluminizmi me karakter politik• Iluminizmi shqiptar kishte edhe një karakter

politik, u bë armë e fuqishme e luftës çlirimtare. • Gërshetimi i shumanshëm i veprimtarisë

kulturore-arsimore me veprimtarinë politike përbën një nga veçoritë e iluminizmit të Rilindjes Shqiptare dhe të lëvizjes kombëtare të asaj periudhe.

• Në fazën e fundit të saj, nga gjithë pjesët përbërëse të kulturës shqiptare, mori përparësi zhvillimi i kulturës politike, që u dha tonin dhe frymën patriotike gjithë përbërësve të tjerë.

• Me rritjen e ngarkesës politike të kulturës në fundin e shek. XIX dhe në fillimin e shek. XX u forcua roli i shtypit dhe sidomos i publicistikës, jo vetëm me numrin e madh të botimeve brenda e jashtë vendit, por edhe me përmbajtjen kryesisht atdhetare

Programi politik i Rilindjes

• Ideologjia e Rilindjes u konkretizua në programin e saj politik e kombëtar, i cili u përpunua gradualisht.

• Duke filluar nga vitet 30-40 të shek. XIX dhe u pasurua gjatë zhvillimit të mëtejshëm të lëvizjes kombëtare.

• Thelbin e tij, si të çdo lëvizjeje tjetër nacionale, e përbënte formimi i shtetit kombëtar shqiptar

Tiparet e drejtimit Letrar• Ringjallja nacionale, lëvrimi i shqipes si gjuhë e

kulturës, organizimi i arsimit kombëtar dhe themelimi i letërsisë kombëtare në rrafshin kulturor, si dhe krijimi i shtetit të pavarur në rrafshin politik, këto ishin pikat kyçe të programit të lëvizjes së Rilindjes, prej së cilës lindi shkolla e romantizmit shqiptar të shek. XIX, që u përurua në veprën “Këngët e Milosaos” (1836) të Jeronim de Radës për të marrë formën e plotë në veprat e Naim Frashërit, Pashko Vasës, Ndre Mjedës, Zef Serembes, Gavril Darës (të Riut), Andon Z. Çajupit, Luigj Gurakuqit, Asdrenit, Gjergj Fishtës

o Ishte ky një romantizëm tipik ballkanik, i mbrojtur me frymën e çlirimit kombëtar, me mallin e mërgimtarit dhe me patosin retorik të evokimit të mesjetës shqiptare, domethënë të luftërave të Gjergj Kastriotit Skënderbeut.

o Letërsia e Rilindjes u frymëzua nga idetë e romantizmit nacional dhe të iluminizmit, që u kultivuan në rrethet e inteligjencies shqiptare, e cila jetonte kryesisht në mërgim, në ngulimet e vjetra shqiptare.

o Heroi i saj ishte njeriu etik, shqiptari luftëtar e më pak njeriu tragjik.

o Në procesin e zhvillimit të saj nisën të integrohen gjithnjë e më shumë në të edhe idealet shoqërore demokratike të ndikuara nga orientimi në përgjithësi perëndimor i kulturës shqiptare të Rilindjes. Këtë prirje e shprehu në mënyrë poetike, Naim Frashëri, në vargjet sintetike: “Jak’ o dit’ e uruar, / Që lint nga perëndon”.

Pjesë e këtij procesi ishte dhe o pasurimi i krijimtarisë letrare me idealet humaniste o për rilindjen e njeriut dhe lirinë e individit, për

përsosjen e tij morale dheo emancipimin e tij nga prangat e mesjetës, nga

mendësia e normat e moralit të saj që e ndrydhte shpirtin e njeriut dhe e mbante në padije e errësirë.

o Poezia, sidomos poezia lirike e Rilindjes, i solli letërsisë shqipe botën shpirtërore të individit, dramat e kërkimet e tij morale, një botë në lëvizje e të trazuar, një shpirt të zgjuar nga gjumi mesjetar që e mpinte mendjen njerëzore.

Letërsia arbëreshëo Brenda artit letrar arbëresh letërsia gojore, me llojet e saj

të ndryshme, pati një rëndësi parësore. o Nëpërmjet komunikimit gojor, pra nëpërmjet veprave të

“shkruara në mendje”, ajo bëri të mundur që të ruhej pasuria e madhe shpirtërore e trashëguar, përkatësisht e marrë me vete nga atdheu,

o Për arbëreshët rol të veçantë luajti sidomos poezia gojore, e cila me format e shumta të shtjellimit dhe me sinkretizmin e saj (tekstin, këndimin, vallëzimin) jo vetëm transponoi e shprehu disa nga tiparet dhe cilësitë kryesore të botës e të gjallimit arbëresh: nderin e krenarinë, trimërinë e flijimin, fatkeqësinë e pësimin, pastaj ngjarje e dukuri të lashta, që në vetëdijen e tyre kishin marrë përmasa gojëdhënore e mitike.

• Në rrafshin tematik dhe motivor, në disa elemente të qenësishme, veprat letrare të shkruara u ndërlidhën me veprat e letërsisë gojore, sidomos me poezinë, gjë që ndodhi edhe në rrafshin e shtjellimit të strukturës tekstore e të sistemit shprehës si dhe të komunikimit e të ndikimit në marrësin. Mirëpo, shkrimtarët arbëreshë me veprat e shkruara e ngritën dhe e pasuruan traditën letrare paraprake në shumë aspekte e përbërës, qoftë si mënyrë perceptimi e shqiptimi, qoftë si strukturë gjuhësore shprehëse poetike