lij Şevkidetü İbni'l-hacib, deliliere başvurulma dan düzenlenen bir eserdir. selef ve ha...
TRANSCRIPT
L
AKİDETÜ İBN DAKİKI'I-İD
( ~~~J yi ·~ )
Şafii alimlerinden Takıyyüddin Muhammed b. Ali b. Dakiku'l-İd'in
(ö. 702/1302) akaide dair risalesi.
_j
Katip Çelebi tarafından İbn Daklku'lİd ' e nisbet edilen (bk. Keş{ü 'z.zunan, ll . ı 1571 risale ilahiyyat•, nübüw at•, sem'iyyat• ve imarnet konularından oluşur. Alemin yaratılışı bahsi ile başlayan ilahiyyat kısmında, hudüs delili açıklan
dıktan sonra Allah'ın sıfatları. yön ve mekandan tenzihi. istiva: . irade hürriyeti, Allah ' ın görülmesi (rü'yetullah* ), kulların fiilieri ve Allah hakkında mecburiyet (vücub* alell ah) fikrinin reddi gibi konular anlatılır. Nübüwat kısmında ,
peygamberliğ in mücize ile ispatı , Hz. Muhammed'in nübüweti ve Kur'an' ın i'caz• yönleri kısaca zikredilir. Risale, nasların bildirdiği ve aklın mümkün gördüğü sem'iyyat konularını sıraladıktan sonra ilk dört halifenin fazilet sırası ve imametin şartları bahsiyle sona erer. Eserin bugüne kadar rastlanan tek nüshası Süleymaniye Kütüphanesi'ndedir ( Şe
hid Ali Paşa . nr. 1803/3 ).
Sekiz varaktan oluşan risalenin büyük bir kısmı Allah ' ın sıfatları konusuyla ilgilidir. Ehl-i sünnet akldesini işleyen bu küçük risalenin bilinen tek şerhi İbrahim b. Ebü Şerif el-Kudsfnin el - 'İkdü'n-naifd ad lı eseridir.
BİBLİYOGRAFYA:
İbn Dakiku'J.Jd, 'Akide, Süleymaniye Ktp. , Şehid Ali Paşa , nr. ı 803/ 3, vr. 60 " vd. ; Keş· fü'?·Zunan, ll , ı ı 57 ; Hediyyetü 'l· 'ari{fn, 1, 25.
ı
L
ı
L
liJ Y usuF ŞEvK i YAvuz
AKİDETÜ İBNİ'I-ARABİ
(bk. AKAİDÜ İBNİ'l-ARABI).
AKİDETÜ İBNİ'I-HACİB
( ~bJiyl ·~ )
Maliki alimlerinden Ebu Anu Osman b. Ömer b. Hacib'in
(ö. 646/ 1248) akaide dair risalesi.
1
_j
1
_j
Muhammed b. Vüsuf es-Senüsi (bk.
'Umdetü ehli't-tev{f/(:, vr. 87• ). Katip Çelebi (bk Keş{ü 'z.zunan, ll . 1157). İsmail Paşa (bk. Hediyyetü 'l· 'ari{fn, ı. 655) ve Brockelınann (bk. GAL Suppl. , ı. 539) tarafından
'A~idelü ibni'l-fj8.cib (Süleymaniye Ktp. Şehid Ali Paşa , nr . 1702/2, vr. 79b·80°)
~s w-iJ,t:J.i.i. SJ-J'> t.;:,;l''t!cl-'-'> ,:,· ..,.:..!,'- ;P.ı.::.i_>}~ ı.<~ u.;..(,.,) ·or.->!Y.:.X. L$3C,... .:..JY. ~~ft ıJ :'-~ l.i..l~~~.ı.ı e~~· ~.:.ı.;Jl._;e:~ı.;J;F~h)J;t:J!ı,·.; j.) I ~.L [6.\]y_; ~,l;i.l~.[;)l ~~J J
J.·.s;':tıı.ry..';;;;ı,~i·!,~li:Jh.Y,?11~W.;; L.- ..>'«ik (?.ı,_ ı~ t>',l..!S:"'; ii,:.;;P"'~ı_:,., ~'t·:;_;,..J>~ .UI>Wlji,['YI
o) ULlol c,~ı .:; ıJ'-' . .ı.ı ı_._;;J.ı ;;:;:.:. ki'L ;;~ı!.J.>ı C'Jı,:ııj .;,t;.r-''r..~jbla:'t::t.;;;');;,: ,ı;ı.,;q,.:.r.>J~·Jcl'"-li.- ;,;;• .JG-~'!_ijj)~l--:'l.i?'; ..:ı l_i:~!S.b!,r..;.ıı; J.,. !_i.ij _Jtı~ı~ı;.y _j lp. ı;Lv:~ ..P'5.lj$!J~J_,;~ üy~ı; 0'>:"""!j.L;, ..l.:f-'.:Jb..!l 1 .idi_,J._jG_-G'-.:J~p~.:.jı_,J>f.,'_ı ..i.ı.)J_,~JlJ I
.:ı~Y•Sı,;-..oi...-"'""::;ı,p.ıs;;p;ı _w.-~jl~lk,;;.~.lr"J!J->1 ~)'_'iJ!ırg~!J·.,r~'-''_,;ı 'r~:YJ.J-,ıs,.,w;""'·;~ı_.. _.,ı.: t._,Lb~ıy·;51.f:_,:Sfısı;,ıe"ıy;;tfıJ~.ı.~b _;!.fJ1.J.;:~~ ... ..;,.ıljL..l'J~.:Jı~t_:r4_~.~r-.J-)'.:f ~~ ~ -ı ;:ı:..:;_ı.);..Jq:}:J,Y..;_c I'U i:.J ı .,J:. 2----' J,:;!i0 ·)·;.:;J,i;; 1
-J:;.,Jı.:.;J.i;;.,tS.;.._;,,..,,ty.i ,.ı'"..si':Lbi~.fl' ·_.,ltl.;ı:;il'>_r"~~ı_,.ıl;ı~ \.YI ii" V _,.:-.uı _,_u.wL':',~f! ;;_V:..IJ~q ;_ .uı l~.ı:f .. pflı
. . U:~t__,.s-~.J I; >i,..~J-:" . pj~ ~_;..J .;J;wlr::'~-""1jıe:,...ı.J.~t:r;!ıı ,.. lf~.~..ı~~ lti',;.· f.!lı:ı{J
·=- .-:.· (ı...}~:;.; .J.:~-.,:..-_u.; t..~!;,.-')/
o;~~rı~J0;;7;. .. .:,_....-..> .... ıi_:r~ ı J.ı.!h-- :J
··· ~__;...i~ :..:wı:;_":..uJ I ._:!uı~ .... 6 J
\::..Jı;._:;J.)/,. .. ~J 'tL,.ıı!_L)I~.!Jı., '-'~'...t?:J·lL~t>Lf..:ı~ifyJ~:..>:;. .'-
.j5.;,Jç""bt;..,J,,-',?_~·u,..p;:;._,l...:ı..(,lt. , .. bJ' "...s: ~j.ı.J_&;}',~_j-~.;t_;y-::~ .. ~~~"'i~;ıc~.J-~;, ~~.>{..;..ıl.L,,J;.Ji..JrJ.S'.vl~,j lj.J...;~~y>..,~.:r' ~_;,.;,;..r~tt:Jr'"'·"'"'"'~YJ.:ıısJ-";;".v +...,;ı t-Jr"ıj _0:i>t}'lf.!IJ J,i_.~,J.<::ııf.V> .!W 6.i _,..ıı_,.,.JJ;;)t; Y~t~ı_f ~;<;;,>Y.JJC'_Ifill.;:._,.,';.y~'l;;.i_,.}ie_t:J~I.;;,,.«J'
; tJ~jft~..Jyb__p).&J~ _),:__pJ,i'J 0../»J.:V~·::..ı~_, a~~; . .(''''ııJ!C- IJ i:>;J,I-_ı_.,l;iı.J~I> :.:Ar~ .,;.f';;JLi--l, ~.ı.i_,l> J.J+J •~
-,:-,ı;ı~J;ıli',; l_;,.;:, r;~_,; ·;j"" .::.l;', ,ı.;Jl_)!y}> ö',.; ı,,J<,:, i,;ıj',,
~~e--"'ı..;,4":>!-"' > lı " "'U:~ı:!"'.r~ 1.i.-"·~ ·r /;~uf,.;:._,>ı;fı..,-"(;·(-~-"~~t''u1,~~".:f."''j
~~ı,ı.;.":'.J' ~ ~Li:,-JLt::Y!.(>I,;i'l,~jll5» >J '~l;:Ö-"~ı~ı:; ... .;,ı ı; .)i~ ;j._ W ; tY!.t.ı:;\ ,:, k0>..;_;.}'_, t:' Yı;.:;..,~wı..;..<; !.i-'
J.i...>;>..s_ ı)J'~I'\;.;r,ııs..,:;ıı .:-~ri!.J..ıi;;I;~"".!J, .1».\lf.Jl.fl>)..~l;j,Jll:>_;j,JI~ ;.J.I,J' .J Jbı!.;>L.:,::...~·t.p._; __ı ı:!;.'iig>?-'"'~'~-'i;ı.ıs-0~ı.ii~;._;t~~,..,i·;.&Qlr.' ~15Ji;y·;:> l;};'!f."'__,jlı5{.§jl l.!ö.zj1L,-\ lf..}<ö>..._,:;.,_,_,.l,., -J~~b~{i,.v~-4- ı, ;(! ı:;J?;':U L:; L!; I ,:,LÜJı.;.._l'j,ı.>:V~ı Ô.>)",lij,;-J}liJIJ,:,ıL;;'..!l\J>~~l.ı;>Ji~IJfZ~!,toJ; J.A-~4}1 ..:ql_ı(fYJ.sG.,:._,;.J t;:~YJ:}~~y..oı,~ef.~-:t;o:;.-"': ı t!Sır~ı_;;ı;.;,Lı.fJ~;.,~w,:,ı>..,.lf,.ııs .,.lj:J!.iı.2Y ·;,ı,.
-;,,
AKIDETÜ iBNi 'l- HA Ci B
ibnü'l-Hacib'e nisbet edilen risale ilahiyyat*, nübüvvat• ve sem'iyyat * konularından oluşur. İmanın tarifi ile başlayan risalede Allah'ın selbi. sübüti ve haberi sıfatları selef ile Ehl-i sünnet kelamcılarına göre özetlenir ve sıfat-ı haliyyeye kısaca temas edilir. Allah ' ın görülmesinin (rü'yetullah*) hak olduğu.
bir görüşe göre Allah'ın vech. yed ve istiva sıfatlarının mevcut olduğu, diğer
bir görüşe göre ise mekandan müstağni olması gerektiği ifade edilir. İrade, rahmet ve rıza sıfatlarından başka kerem sıfatının bulunduğu belirtildİkten
sonra kulun fiilierini Allah' ın yarattığı,
hüsün* ve kubh* un şer'i olduğu, kulun arnellerinin mükafat ve ceza için gerçek sebep teşkil etmediği anlatılır. Nübüwat bahsinde Hz. Muhammed'in mücize ile ispatlanan peygamberliğinin diğer peygamber ler için delil teşkil ettiğ i belirtilerek ismet• sıfatının peygamberlikten önce de sabit olduğuna işaret edilir. Sem'iyyat kısmında kabir azabı
ve nimeti, cismani diriliş , sırat. mlzan, şefaat cennet ve cehennem gibi ahiret hallerinin gerçek olduğuna. ayrıca iman ve küfür meselelerine temas eden r isale imarnet konusuyla sona erer.
Büyük boy iki varak tutarındaki 'A~Idetü İbni'l -Hacib, deliliere başvurulmadan düzenlenen bir eserdir. Selef ve halefin telakkilerini özetleyip ittifak ve ihtilaf noktalarını belirtınesi ve müellifin tercihlerini göstermesi bakımından önemlidir.
Kaynaklar 'Aipdetü İbni 'l-lfacib'e dört şerh yapıldığını kaydeder: 1. Sübkfnin ŞerJ:ıu 'Aipdeti İbni'l-Hacib 'i (b k Zebl
dl, ll . 94). 2. Ebü Abdullah Muhammed b. Ebü'l-Pazl Kasım' ın TaJ:ırirü 'l-metalib
Jima tei ammenethü 'Akidetü İbni 'lHacib 'i (Süleyman iye Ktp. , Şehid Ali Pa
şa, nr. 1702 / ı ). Büyük boy yetmiş sekiz varak olan eserin girişinde akaid ve kelam ilimlerinin tarifi. önemli kelam terimler i, varlık ve alem telakkileri, hadisIere göre kainatın başlangıcı açıklandıktan sonra risale hadis. kelam ve tasavvuf alimlerinin görüşleri dikkate alına
rak şerhedilir. Bu şerh. itikadl konuları
her üç telakkiye göre açıklaması bakı
mından önemli bir eserdir. 3. Ebü'l-Abbas Ahmed b. Muhammed b. Zekeriyya ·et-Tilimsanfnin Bugyetü 't-talib ii şerJ:ıi 'Akideti İbni'l-Hacib adlı şerhi. 4. Ahmed b. Abbas b. Ebü Mindil el- Vehranfnin Bugyetü '1-ly1tzr ve gunyetü 'n-nazır ' ala 'Al~.Jdeti İbni'l-Hacib ' i.
257
AKiDETÜ iBNi'l- HACiB
BİBLİYOGRAFYA:
İbnü'I-Hacib, 'Akide, Süleymaniye Ktp., Şehid Ali Paşa, nr. 1702 / 2, vr. 79b·80'; Ebü Abdullah Muhammed b. Ebü'I-Fazl, Tahrirü'l-metalib, Süleymaniye Ktp. , Şehid Ali Paşa , nr. 1702/1 ; Senüsi, 'Um de tü ehli'Uev{ik, Süleymaniye Ktp., Ulleli, nr. 2430, vr. 87'; Keş{ü 'z
zunün, ll, 1157; Zebidi, itha{ü 's-sade, ll, 94; fiahu 'l-meknün, 1, 186; H~diyyetü'l- 'ari{in, 1, 655; Brockelmann, GAL Suppl., 1, 5.'39.
L
~ YusuF ŞEvKi YAvuz
el-AKİDETÜ'n-NİzAMİYYE ("::o\l;,;)lö~l)
Eş' ari i'l.limlerinden Ebü'l-Mei'l.li el-Cüveyni'nin (ö. 478/1085)
akaide dair risi'l.lesi. _j
Cüveynfnin Nizamülmülk'e takdim etmek üzere yazdığı için el- cA~idetü 'nNi:zdmiyye ii erkdni'l-İsldmiyye adını verdiği eserin aslı, adından da anlaşılacağı üzere, temel itikad ve fıkıh konularını ihtiva etmekteydi. Eser Cüveyni'den Gazzali'ye, ondan da Eş'ari kelamcıla
rından Ebü Bekir İbnü'l-Arabi'ye geçmiş, İbnü ' l- Ara bi kitaptan Şafiiler dışındaki müslümanların da faydalanmalarını sağlamak düşüncesiyle fıkıh konularını çı
kararak geri kalan kısmını müstakil bir akaid risalesi haline getirmiş ve eser onun ihtisar etmiş olduğu bu yeni şekliyle günümüze kadar gelmiştir (bk. Ammar Talibi, ı. 259)
el- cAkidetü'n-Nizdmiyye, klasik kelam kitaplarından farklı bir üslüp taşır. Cüveyni, eş-Şamil ve el-İrşdd'ını kelam metoduna göre telif ettiği halde, ashap ve tabiinin akaid konularında te'vile başvurmamış olmalarını dikkate alarak elcA~idetü'n-Ni:zdmiyye'de bu selef me- . todunu seçmiş, temel ilke olarak testirniyeti (tefviz*) benimsemiştir. Risalede akiT hükümlerle zarO.rat-ı diniyye* nin yer aldığı bir girişten sonra ilahiyyat*. nübüvva.t• ve sem'iyyat• bahisleri incelenmiş, Allah ' ın sıfatları ile ilgili olarak ortaya konan genel prensipler yer yer hadisiere dayandırılmıştır. Haberi sıfatları te'vil etmemekle beraber teşbih* ve tecsim • den de kaçınan müellif. "ciltler dolusu kitaplarla ifade edilecek bilgilerden daha faydalı" diye nitelendirdiği "alemin hudüsü" konusunu, tabiatçı filozofların görüşlerini de dikkate alarak çağdaşlarına nisbetle orijinal bir tarzda işlemiş: ilahiyyat ve kulların fiilIeri konularında Mu'tezile'yi, nübüwat kısmında ise Brahmanizm'i tenkit et-
258
miş: Hz. Peygamber'in nübüwetini ispat ederken Kur'an'ın i'caz yönünü, Allah Teala'nın insanları Kur'an'ın benzerini meydana getirme gücünden yoksun bırakması (sarfe*) ile izah etmiştir.
Cüveynfnin son eseri olan el- cA~detü 'n- Ni:zdmiyye, onun kelam metodu karşısındaki son tavrına ışık tutması bakımından büyük önem taşır. Risalenin Ebü Bekir İbnü'I-ArabT hattıyla yazılan nüshası Escurfal Kütüphanesi'nde mevcuttur (b k. Brockelmann, '1, 673). Bu nüsha, M. Zahid KevserT tarafından bir mukaddimeyle birlikte, yer yer tenkitler ve şerh mahiyetinde notlar konulmak suretiyle ilk defa 1948'de Kahire'de yayımlanmıştır. Daha sonra Ahmed HicazT es-Sekka eseri, Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi'ndeki bir nüshasıyla (lll. Ahmed, nr. 1237) KevserT neşrini karşılaştırıp metnini ayrıntılı bir şekilde tahlil ederek yeniden yayımiarnıştır (Kahire ı 398/ ı 978). Eser Helmut Klopfer tarafından Almanca'ya çevrilmiştir (ı 958).
BİBLİYOGRAFY A :
Sübk1, Tabakat, V, 191 ; Brockelmann. GAL Suppl., ı,. 673: M. Zahid Kevseri. el· 'Ak ide· tü 'n-Nizamiyye [Cüveyni l, Kahire 136711948, Giriş, s. 3-6; Ahmed Hicaz[ es-Sekkii, a;e., Kahire 13981 1978, Giriş, s. 3; Arnmar Tali bi. Ara' ü Ebi Bekr b. el- 'Arabf, Cezayir, ts. (eş-Şirketü'lVataniyye), ı, 259. l:;i;,l
m YusuF ŞEVKi Y AVUZ
L
L
AKİDETÜ's-SENÜSİ
(bk. AKAİDÜ's-SENÜSİ).
el-AKİDETÜ' ş- ŞEYBANİYYE
(~~~-~1)
Kadiriyye tarikatı şeyhlerinden Ebu Muhammed Yunus b. Yusuf eş-Şeybi'l.ni'nin
(ö. 619/1222) akaide dair manzum risi'l.lesi.
_j
_j
Katip Çelebi, el- cAJ~idetü'ş-Şeybô.niyye'yi İmam-ı Azam'ın öğrencisi Muhammed b. Hasan eş-Şeybanrye (ö 187/803)
nisbet eder (bk Keşfü'?·?unan, ll, ı 142).
Brockelmann ve Fuat Sezgin de aynı görüşü paylaşırlar (bk. GAL Suppl., ı. 291; GAS, I, 432). Ne var ki İmam Muhammed'in hayatı ve eserlerinden bahseden tabakat kitapları ona ait böyle bir risalenin varlığından söz etmemektedir (bk. Saymeri, s. 120-130; KureşT, lll, 122-127 ; LeknevT, s. 163). İmam Muhammed hakkında bir monografi yazan M. Zahid Kevseri de onun eserleri arasında el- cA~i-
de tü 'ş-Şeybô.niyye 'yi zikretmemektedir (bk Bulagu 'l-emt1nf, s. 77-85) Risalenin Süleymaniye Kütüphanesi'nde (Fatih, nr. 3001 /2) bulunan nüshasının müstensihi Muhammed b. Ali es-SirmanT eş-Şafii ei-KadirT. "Bu, veliyyullah Şeyh Şeytani'nin (kaddesallahu ruhah) akTdesidir" demektedir. Başka bir yazmanın müstensihi olan Osman b. Yahya da müellif adını Şeyh ŞeybanT şeklinde kaydetmektedir (Pertev Paşa Ktp. , nr. 626. vr. 346a) "Şeyh ", "veliyyullah", "kaddesallahu rühah" gibi unvan ve ifadelerin genellikle süfiler hakkında kullanıldığı göz önüne alındığında, kaynaklarda el- cA./0-detü 'ş- Şeybdniyye adıyla bilinen risalenin fakih olan Muhammed b. Hasan eş-Şeybanrye değil, mutasawıf olarak tanınan Şeyh Ebü Muhammed Yünus b. Yüsuf eş-Şeybanrye ait olması ihtimali ağırlık kazanır. Nitekim risalede yer alan bazı ifadeler de bu görüşü teyit edici mahiyettedir. Mesela risalenin sonunda "Bu, imamımız Şafifnin. ayrıca Malik, Nu'man ve Ahmed'in itikadıdır" tarzında yer alan cümle, eserin 187 (803)
yılında vefat eden Muhammed b. Hasan eş-Şeybanfnin ölümünden ve dört mezhebin ortaya çıkıp yerleşmesinden sonra kaleme alındığını göstermektedir. Müellifin İmam Şafii'ye özellikle dua etmesi, risalenin bilinebilen ilk şerhinin oldukça geç bir dönemde (aş. bk.) yapılması sadece Şafii alimleri tarafından şerhedilmesi ve rü'yetullah* konusunda tasavvufi bir anlayışı ihtiva etmesi de eserin, Hanefi mezhebinin müctehid imamlarından olan ŞeybanT tarafından yazılmasını imkansız kılmaktadır. Ayrıca risalede yer alan ve Hz. Peygamber'in Allah'ı dünyada gördüğünü benimseyen görüşün, İmam Muhammed'in itikadT fikirlerini nakleden el- cAkide tü 't- Tafıdviy-
el- 'Akidetü'ş
Şeybiiniyye'nin
ilk sayfası
. (Süleymaniye Ktp.,
F~tih,
nr. 3001/2, vr. 3b)