likelezo ni kamaiso - fli namibia

LIKELEZO NI KAMAISOkumbweshafaza zibo ya mina ya masheleni

SEW SEW SEW

SEW“Mutalife” – tuto ya kuzibahaza litaba zeama masheleňi Toho ya taba ya musebezi wa kuzibahaza litaba zeama masheleňi ki “Mutalife” mi ibona za batu feela hamohocwalo ni lipisinisinyana ni lipisinisi ze tunanyana mwa Namibia. Toho ya taba ye italusa kuli hamufumani zibo ya masheleňi, mufumani liseli ni mano a ku’nga mihato ye lukile kuamana mo mu kasebeliseza masheleňi amina.

Bukanyana ye ki ya pili mwa mukoloko wa lizibahazo za zibo ya masheleňi mi ibona hahulu lituto za kulukisa mo mu swanela kusebeliseza hande masheleňi, kubuluka masheleňi, ni mo asebelisezwa masheleňi. Zeňwi lituto ze cwale ka kukolotisa kapa kusileleza masheleňi li ka lutiwa kwa mazazi akwapili. Misebezi ye ikopanya ze cwale ka libukanyana, mapampili amaswaniso, lipapali za mwahae hamohocwalo ni lipapali za fa mawayalesi ni mazimumwangala, ili zeňwi za Misebezi ya Zibo ya Masheleňi ye lela kuzibisa mikwa ye minde ya buikalabelo ya lipisinisi za kwamukunda hamohocwalo ni za nyangela.

Musebezi wa Simululo ya Zibo ya Masheleňi ne utatekile mwa kweli ya Liatamanyi 2012 mi unani limembala za likopano ze 30.

SEW

SEW

SEW

Mu

KO

LOK

O W

A M

AN

ZW

I A

ASE

bEL

ISW

A M

WA

MA

ShEL

EŇI ATM (Ki mushini wo lifa masheleňi)

Hamusebelisa mushini wa ATM, mukona kufumana masheleňi amina, kamutala mukona kuzwisa masheleňi, kusebelisa masheleňi asikoloti, kapa kutalima palo ya masheleňi a siezi.

Kulikanelela Palo ya masheleňi amunani ona mwa panga. Palo ya masheleňi ikona kuba yende (ku ba ni masheleňi) kapa ikona kuba ye maswe (ku ba ni sikoloti).

buka ya masheleňi mwa panga Sitatimende sa masheleňi sesiňozwi mwa libizo lamina se musebelisa kamutala, kulifa, kuzwisa ni kushimbulula masheleňi.

Masheleňi Masheleňi amampapili ni muwayawaya.

Sikoloti Sikoloti sikona kutalusa lika zeňata. Sikona kutalusa kapa kuezahala nako ye muleka libyana ni misebezi onafo, ni kulifa kasamulaho, kamita mulifa kalulo ya masheleňi mwahala nako ye mulumelelani ni kulifa ňambekelo fahalimu (mutalime fa: sikoloti). Hape sikoloti sikona ku ba masheleňi a kena mwa kabuka kamina kapanga. Sikona kutalusa hape palo ya masheleňi amunani ona.

Kadi ya masheleňi a tifoKi kadi ya pulasitiki ye mi lumelela kufumana masheleňi mwa panga ya mina, kamutala kuzwisa masheleňi mwa mushini wa ATM (mutalime fa: ATM). Hape mukona kusebelisa kadi ya masheleňi kuleka libyana kapa kulifa lisebelezo.

Tifo Ki palo ya masheleňi a beilwe mwa panga, kapa masheleňi a siilwe ku mutu kapa kwa kampani kuli akone kuleka sibyana.

Kubuluka masheleňi ka mushini Ki mukwa wa kubuluka masheleňi mwa panga kuli hape mukone ku a zwisa mwa teňi, kubeya ni kuli a kone kushimbululwa, ni kuli mukone kufumana lizibiso za panga kanzila ya bumapangapanga kakusebelisa lisebeliso ze cwale ka selufoni, komputa (internet) ni mushini wa ATM.

Kushimbulula Masheleňi kaMushini EFT (Electronic Fund Transfer)Kushimbulula Masheleňi kaMushini – ki kushimbulula masheleňi ku azwisa mwa kabuka kakaňwi ni kuaisa mwa kabuka kasili kakusebelisa bumapangapanga ka mukwa wocwale kakubuluka masheleňi kusebelisa komputa (internet), kadi ya tifo ya masheleňi kapa ni zeňwi ze swana.

Litifo/Liteko:Litifo ze lifisiwa ki lipisinisi za masheleňi kakufa lisebelezo kumina. Litifo lilifisiwa silimo ni silimo, kweli ni kweli kapa habamifa lisebelezo (kamutala kushimbulula kapa kuzwisa masheleňi).

ŇambekeloKi masheleňi a lifisiwa kapa tifo ya kusebelisa masheleňi. Kamutala, kampani ya masheleňi ilifa muleki ňambekelo fahalimu a masheleňi a pulukelo mwa panga. Kampani ya masheleňi ilifisa ňambekelo fahalimu a masheleňi a kolotilwe (kamutala sikoloti).

Panga ya Muendela (Mobile banking)Panga ya muendela (kapa panga ye sina mitai) ki linzwi lelisebelisiwa kwa lisebelezo za panga hamusebelisa lisebeliso za muendela (kamutala, litifo, kushimbulula masheleňi, hamubata kutalima palo ya masheleňi mwa kabuka kapanga, ni kueza litifo).

Puluko ya masheleňi Masheleňi kapa liluo le mubuluka kuli musebelise mwa nako ya kwapili. Kamutala, mukona kubuluka masheleňi nako ni nako kuli mukone kuleka mota kapa ndu mwa mazazi a kwapili.

Kabuka kapuluko ya masheleňiKabuka kapuluko ya masheleňi mwa panga ki mo mubuluka masheleňi a mina mi hape mukona kuazwisa mwateňi. Kamita kulifiwa ňambekelo fahalimu a masheleňi amubeile mwa panga mi hape mulifisiwa litifo za panga fa lisebelezo ze mueza.

Sitatimende Ki piho kabukuswani ye supeza litifo kaufela ze ezizwe mwa kabuka kamina kapanga (panga, silelezo, busupali, ni zeňwicwalo) ni litifo ze lifisizwe kapa ňambekelo ye lifilwe. Sitatimende si lumelwa kumina kweli ni kweli kapa silimo ni silimo.

Kueza misebezi ya masheleňi Ki kamaiso ya masheleňi ye cwale ka kubeya ni kuzwisa masheleňi, kapa kushimbulula masheleňi mwahal’a tubuka twa panga, lipisinisi ni mwahal’a batu feela.

Kuzwisa masheleňiKuzwisa masheleňi mwa kabuka ka panga. Mukona kusebelisa mushini wa ATM, Kushimbulula Masheleňi kaMushini (EFT) kapa ka ceki.

1.2.

SEWMulelo wa Musulo waMasheleňi kiňi?Musulo wamasheleňi ki mulelo wo supeza palo ya masheleňi a mukona kusebelisa kubapanya ni tuwelo ye mufumana kamutala, mwa viki, kweli ni kweli kapa silimo ni silimo. Utusa ku mi supeza palo ya masheleňi a mukona kusebelisa mwa lika ze shutana-shutana ze mutokwa.

Kuli mukone kubakanya musulo wamasheleňi amina, mulatelele mihato ye:1. Munge pampili ya musulo wamasheleňi, muňole fa teňi ze mubata kuleka ni tifo ya zona mi mubapanye ni tuwelo ya mina. Mukete palo ya masheleňi ye mubata kubu luka viki ni viki/kweli ni kweli. Nto ya butokwa ki kuli mukumalele fa lika ze mubata kuleka, kusileleza kuleka lika ze ne musaswaneli kuleka!2. Ha mulela lika ze mubata kuleka, kamita mulele palo ya masheleňi a mubata kubuluka.3. Kakuli mubatu bapisinisi, mubuluke piho ya lituwelo ni litifo za mina kuli mukone kuzamaisa hande masheleňi amina!

Mutateke kulela musulo wamasheleňi amina onafa mi mutazeleze pampili ya musulo wamasheleňi ye fumaneha kwa mafelo a bukanyana ye!

SEW

Mumamele, haiba mulela hande sebelezo ya masheleňi

amina, kamita mu ka ba ni masheleňi a likani a kusebelisa ni kubuluka.

Hamubata lizibiso kabutungi, mupotele www.fli-namibia.org

1.2.

1.

1.

2.

2.

1. Munge pampili ya musulo wamasheleňi,

muňole fa teňi ze mubata kuleka ni tifo ya zonami mubapanye ni tuwelo ya mina.

Mukete palo ya masheleňi ye mubata kubulukaviki ni viki/kweli ni kweli. Nto ya butokwa ki kuli

mukumalele fa lika ze mubata kuleka,kusileleza kuleka lika ze ne musaswaneli kuleka!


MubuLuKEN$ 50

MWA LIKWELI ZE 6

N$ 300

2.Ha mulela lika ze mubata

kuleka, kamita mulele palo ya masheleňi

a mubata kubuluka.

3. Kakuli mubatu bapisinisi,mubuluke piho ya lituwelo

ni litifo za mina kuli mukone kuzamaisa hande masheleňi

amina!

Kakuli mubatu ba pisinisi, kamita mulele musulo

wa masheleňi a mina ni kuukahuhanya kwa pisinisiya mina ni kwa masheleňi

a kuitusisa feela!

Mukatengo wa Lituwelo: N$575

Viki 1: N$100Viki 2: N$125Viki 3: N$ 250Viki 4: N$ 100

LitifoMezi ni Malaiti: N$ 300Mushini Womunca: N$ 100

SEW

SEW

Mumamele, sa butokwa mwa pulukelo ya masheleňi

hakipalo ya masheleňi a mubuluka kono ki kubupa

mukwa wa kubuluka ni kukumalela kuona.


Puluko ya masheleňi kiňi?Puluko ya masheleňi ki kubeya kwatuko kapa kubuluka masheleňi a mukasebelisa kwa mazazi a kwapili.

Kuli mukone kutateka kubuluka, mulatelele mihato ye:1. Mulele ze mubata kubulukela masheleňi a mina.2. Mubakanye mulelo wa kubuluka, kamita mubeye masheleňi kwa tuko kwa makalelo a kweli.3. Mubuluke masheleňi a mukwanisa.4. Mutalime mwa libaka liteko zende ni bunde sakata bwa sibyana.5. Mubuluke masheleňi a musalati kusebelisa.6. Mulele ko mu kabuluka masheleňi amina.7. Ha mulelile muhato wa pulukelo, musike mwa libala kubapanya liňambekelo ni litifo.8. Mubuze babaňwi mo ba bulukezi kamutala, mwa mazazi a kwapilinyana kapa mwa busupali mi muambole ni bona linzila ze shutana za pulukelo ya masheleňi.


1.Mulele ze mubata

kubulukelamasheleňi amina.

NDu?

MOTIKALA/ SIMbAYAMbAYA?

TuTO?

MuTOMO WA:N$ 500

MWA LIKWELI ZE 5

buLuKAN$ 100

KA KWELI

2.Mubakanye mulelo wa

kubuluka, kamita mubeye masheleňi kwa tuko kwa

makalelo a kweli.

3.Mubuluke masheleňi

a mukwanisa.

4.Mutalime mwa libakaliteko zende ni bundesakata bwa sibyana.

SIbAKA A

SIbAKA b

SIbAKA AN$ 13

SIbAKA bN$ 15

SESINCASESISEbELISIZWE,

KONO SISALISESINDE

buLuKAMAShELEŇI

LEKA FEELASENITOKWA

5.Mubuluke masheleňi

a musalati kusebelisa.

6.Mulele ko mu kabuluka

masheleňi amina.

LILuO?

LIKETO ZAPuLuKELO

PANGA KAPAPOSO?

SIKWAMA SA

buSuPALI?

LIKOPANO ZA PuLuKELO?

7.Ha mulelile muhato wapulukelo, musike mwa

libala kubapanya liňambekelo ni litifo.

KuCWAŇI MOSI INEZI

SIKANI LITIFO?

8.Mubuze babaňwi mo ba bulukezi

kamutala, mwa mazazi a kwapilinyana kapa

mwa busupali mi muamboleni bona linzila ze shutanaza pulukelo ya masheleňi.

CWALE KWA KOPANO

YA PuLuKELO KuCWAŇI?

NI LEKA LIKOMu

MI NA buLuKA KWA PANGA

NENI LIKILE KWA KOPANO YA

PuLuKELO, KWA SEbEZA hANDE,

NI KONA!

SEW

Ki liketo maňi zaka za pulukelo?Puluko ya mashele• ňi (Savings account)

Mashele• ňi a pulukelo a tomile (Fixed deposit)

Kopano ya pulukelo•

Mwa liluo (likomu, kalulo ya mubu, mushini, mota, ni •

zeňwicwalo)

Sikwama sa busupali•

Ni kona kubuluka masheleňi kai?kwa lipanga•

kwa poso•

kwa likopano za pulukelo (stokvel, okwiiumbila)•

kwa likampani za silelezo ya mashele• ňi (kamutala

silelezo ya bupilo)

kwa sikwama sa busupali•

SEW

Mumamele kuli, kuleka ka kutalifa kutisa kuli

mukone kubuluka masheleňi.


SEW

Kisikamaňi kusebelisa masheleňi?Kusebelisa masheleňi ki kuleka libyana ni lisebelezo ni za butokwa ze cwale ka lico, libatisezo, liapalo, pabalelo ya likalafo, mandu, litifo za sikolo, ni zeňwicwalo.

Kuli musebelise hande masheleňi a mina, mulatelele mihato ye:1. Mutokomele litifo za mina, mupange mukoloko wa lika ze mubata kuleka, muňole cwalo ni liteko za libyana zeo, mi mukete libyana ze mutokwa hahulu.2. Musike mwa sebelisa masheleňi a mina kaufela kono mubuluke amaňwi.3. Musike mwa pila bupilo bwa likoloti, kuli mukone kubuluka masheleňi.4. Muleke feela lika ze mutokwa.

1.Mutokomele litifo za mina,

mupange mukoloko wa lika ze mubata kuleka, muňole cwalo ni liteko za libyana zeo, mi mukete libyana ze

mutokwa hahulu.

2012 LITIFO

LITIFO ZA SIKOLO

PAbALELO YA LIKALAFO

NDu

TuWELON$ 500

TEKO YA buPILON$ 450

LIPuLuKELON$ 50

2.Musike mwa sebelisa masheleňia mina kaufela kono mubuluke

amaňwi.

3.Musike mwa pila bupilo bwa likoloti, kuli mukone kubu-

luka masheleňi.

PuLuKELON$ 20

KA VIKIhakuna sikoloti = hakuna lipilaelo

hAKuSINA PuLuKO

mubilaela mo mu kakonela

kulifa lika kaufela, kunani kozi ye tuna

ya kuitumela

?

4.Muleke feela

lika ze mutokwa.

Ha mubata kubala pampili ye, mupotele www.fli-namibia.org

SEWBudgetSilimo: ...........

Ndu Kakanyo ya teko (N$) - ka kweli

Teko ya muhala wa fa noka

Malaiti

Pabalelo / kulukisa

Tifo ya foni (ya mwa ndu)

Libyana ni lico

Kuzwisa masila

Mezi

Zeňwi

Licika lamukatengo

linzila Kakanyo ya teko (N$) - ka kweli

Mbasi / takisi

Petulu

Litukelo

Pabalelo

Tifo ya mota

Zeňwi

Licika lamukatengo

Masheleňi Kakanyo ya teko (N$) - ka kweli

Litifo za likoloti

Silelezo 1 e.g. Mota

Silelezo 2 e.g. Kepelo

Silelezo 3 e.g. Bupilo

Zeňwi

Licika lamukatengo

Lico Kakanyo ya teko (N$) - ka kweli

Kuca lico kwande

Za kuca

Zeňwi

Licika lamukatengo

Lubasi ni banana Kakanyo ya teko (N$) - ka kweli

Liapalo

Lituso kwa lubasi

Litifo za sikolo

Libyana za sikolo

Limpo (Lizazi la kupepwa…)

Libapaliso / lipapali

Bulwali

Zeňwi

Licika lamukatengo

Pabalelo ya mubili Kakanyo ya teko (N$) - ka kweli

Kukenisa

Liapalo

Milili / manala

Kopano ya Makete / Lipapali

Tuso ya Likalafo / Likalafo

Litifo za likopano

Zeňwi

Licika lamukatengo

Likomu / limunanu Kakanyo ya teko (N$)

Lico

Mutapiso

Bualafi

Libapaliso

Zeňwi

Licika lamukatengo

Misebelezo

Mukatengo wa tuwelo (N$) - ka kweli

Teko ya libyana za butokwa (N$) - ka kweli

Mukatengo wa teko ya kupila (N$) - ka kweli

Ni buluka kale N$....................... ka kweli onafa.

Ze siezi fahalimu a lipulukelo (N$) - ka kweli

Ni kaeza cwaňi mi kikai ko ni kabuluka masheleňi a kekezo?

Kweli: ......................

Tifo ya sikoloti sa ndu/masheleňi alifelwa ndu

Masheleňi a kuleka lico za musihali

Kopano ya lipapali / siango

bA

bA

Tu

SAN

AAflatoun Child Social and Finance Education •

Agribank •

Bank of Namibia •

Bankers‘ Association of Namibia•

Bank Windhoek•

Centre for Enterprise Development and Research•

Crown Financial Ministries•

Development Bank of Namibia •

Fides Bank Namibia •

Fides Microinsurance Initiative Namibia•

First National Bank of Namibia Ltd.•

Government of Republic of Namibia •

- Ministry of Education

- Ministry of Finance

- Ministry of Justice

- Ministry of Trade and Industry

- Ministry of Youth

Investment Managers’ Association Namibia•

Kongalend Financial Services•

KPMG•

Life Assurers’ Association of Namibia•

Medical Aid Fund Administrators Forum•

Micro Lenders‘ Association of Namibia •

Namibia Association for Medical Aid Funds•

Namibia Business Innovation Centre •

Namibia Chamber of Commerce and Industry•

Namibia Competition Commission•

Namibia Consumer Trust•

Namibia Insurance Brokers Association•

Namibian Employers‘ Federation•

Namibian Financial Institutions Supervisory Authority •

Namibian Financial Sector Charter•

Nam-Mic CellCard•

Nam-Mic Financial Services •

Namibia Post•

Nangof Trust•

National Planning Commission•

National Union of Namibian Workers•

National Youth Council•

Ndapunikwa Investments •

Nedbank Namibia•

Retirement Funds Institute of Namibia •

SMEs Compete•

Standard Bank Namibia•

Ka za musebezi wa Simuluho ya Zibo ya Masheleňi

Musebezi wa simuluho ya Zibo ya Masheleňi (The Financial Literacy Initiative (FLI)) ki musebezi wanaha wo lela kumbweshafaza tuto ya masheleňi kwa batu, lipisinisinyana ni lipisinisi ze tunanyana. Likopano za batusi baba fitelela palo ya 30 ba sicaba sa Namibia, hamohocwalo ni ba kwamukunda ni likopano za siango mwa sicaba ba sebeza hamoho kuamana ni butokwi bwa zibo ya masheleňi ni kusileleza baleki. Likolo la Mashelňi ki be ne ba tatekile musebezi wo mwa silimo sa 2009 katuso ya ba Deutsche Gesellschaft für Internationale Zusammenarbeit (GIZ). Zibo ya masheleňi kiňi?

Lulumela kuli zibo ya masheleňi ki kukona ku’nga likatulo ze lukile ni mihato ye nde kuamana mo mu kasebeliseza masheleňi ku ya ka zibo ni bucaziba bo mulutilwe ki tuto ya masheleňi. Zeo kaufela lingelezi ze latelela:

Kuzamaisa bupilo bwa mina ni mashele• ňi a pisinisi – kulela, musulo wamasheleňi, kubuluka ni ku’nga mihato ye ama masheleňi Kuketa libyana ze ama mashele• ňi ni lisebelezo – kuziba libyana ni lisebelezo ze ama masheleňi ze fumaneha kamutala lipulukelo, likoloti za mandu, za silelezo ni zeňwicwaloKuziba mifuta ye shutana ya likopano za mashele• ňi mwa Namibia kamutala lipanga, libaka ze fa silelezo, likopano za tuso ya likalafo, ni zeňwicwaloKuziba litukelo za mutu ya sebelisa lisebeliso ni libyana ze ama •masheleňi hamohocwalo ni kuziba ko mukona kuya ku yo fumana kelezo ya masheleňi kapa haiba kunani kanyi.

Kolufumaneha:

Financial Literacy Initiative SecretariatMinistry of Finance

Fiscus Building, Ground floorPrivate Bag 13259

Windhoek

Tel: +264 61 209 2295Fax: +264 61 245 696

Hamubata lizibiso kabutungi, mupotele www.fli-namibia.orgkapa muluswale fa 77077 (40c/sms)

kapa fa [email protected]

likelezo ni kamaiso - fli namibia

Documents