lokaal sociaal domein op de schop 04 k2, themarapport...de gemeenten in de komende jaren...

adviesbureau voor jeugdvraagstukkenwww.k2.nl

Anne Don

Clim KneepKens

HilDe WierDA-Boer

LokaaL sociaaL domein

op de schop VerBinDen, VerAnDeren, Vooruit!

tHemArApport 2012

LokaaL sociaaL domein op de schop

Drs. Anne Don, drs. Clim Kneepkens en dr. Hilde Wierda-Boer

VerBinDen, VerAnDeren, Vooruit!

tHemArApport 2012

Deze uitgave is mogelijk gemaakt door de provincie Noord-Brabant

Voorwoord 7Inleiding 91 De vier transities: een verkenning 13 1.1 Transitiejeugdzorg 13 1.2 Wet werken naar vermogen (WWnv) 13 1.3 Extramurale begeleiding naar de Wmo 14 1.4 Passendonderwijs 152 De vier transities: de verbinding 17 2.1 Participatie: eigenkrachtenverantwoordelijkheid 18 2.2 Denieuweprofessional 21 2.3 Een eenvoudiger stelsel 223 Kritische blik 25 3.1 Participatie: eigenkrachtenverantwoordelijkheid 26 3.2 Denieuweprofessional 28 3.3 Een eenvoudiger stelsel 29 3.4 Aandachtvoor‘hethoe’ 304 Gemeenten aan zet 35 4.1 Samenwerkingbinneneigenorganisatie 35 4.2 Samenwerkingmetpartnersineennetwerk 41 4.3 Samenwerkingmetdeburger 46 4.4 Het‘hoe’weergegevenperorganisatiegebied 495 Uitvoeringsorganisaties aan zet 51 5.1 Samenwerkingbinnendeeigenorganisatie 51 5.2 Samenwerkingmetpartnersinhetnetwerk 56 5.3 Samenwerkingmetdeburger 60 5.4 Het‘hoe’weergegevenperorganisatiegebied 666 Het gezin Van Dalen 69 6.1 Participatie: eigenkrachtenverantwoordelijkheid 69 6.2 Denieuweprofessional 72 6.3 Eeneenvoudigerstelsel 73 6.4 Totslot 747 Terugblik en vooruitkijken 77Referenties 84

inhoud

7

Geachtelezer,

MetditthemarapporthooptK2eenconstructievebijdrageteleverenaaneengroteveranderinginhetsocialedomeindiedekomende jaren zijn beslag krijgt.Dedecentralisatienaar ge-meentenvandejeugdzorg,voorzieningenuitdeAWBZendeinvoering vandewettenwerkennaar vermogenenPassendOnderwijs,leverenvoordeNederlandsegemeenteneenuitda-gendeklusop.Gemeentenzijnmeerdaneensaanzet.Zijzul-lenondervindendathunbegrotingforsinomvangtoeneemt,dathetsocialedomeinandersdannumeerdandehelftvanhunbegrotinguitmaaktendateenbezuinigingsopgavemetdedecentralisatievandegeldenmeekomt.Endatnietalleen,erligt vooral een inhoudelijke beleidsopgave om het sociale domeintetransformeren:meersamenhang,eengroterever-antwoordelijkheid voor de burger, benutten van de eigenkrachtvandehulpvragerendiensnetwerk.

Devragendiebijeendergelijkegroteoperatieopkomenzijn:welk verband is er tussen deze vier ontwikkelingen? Wat moet ereigenlijkandersdannu,enwaarom?Hoezietdaterstraksuit?Watvraagtditvangemeenten,hetmanagementvanorga-nisaties,professionalsencliënten?Omantwoordenopdezevragentevinden,hebbendeauteursvanditrapporteenuitgebreideliteratuurstudieverrichtenin-terviewsgehoudenmetstakeholdersuitdeprovincialeenge-meentelijkepolitiek,metambtenarenwerkzaambijgemeen-tenenVNG,metdeSociaalWerkervanhetjaar2011,enmetvooraanstaandewetenschappersvanhogescholenenuniversi-teiten.Uitdezezoektochtkwamendecontourenvandetrans-formatienaarvorenenblekenerrichtinggevendeprincipestezijn.Dezeprincipeskunnenalsbakendienenomdetransfor- matieterichtenenvormtegeven.Ditthemarapportisdaar-mee geen handboek met kant-en-klare oplossingen, maar

vooralte lezenalseenkookboekwaarinde ingrediëntenbe-schrevenzijnomvandetransformatieinhetsocialedomeineensuccestemaken.Gemeentenstellenhetmenusamenencombinereningrediëntentotprachtigegerechten.

Sprekendover transformatieskomtal snelhetbeeld vandecoconvanderupsdieeenvlinderwordtophetnetvlies.

Eenbeelddatonshetvolgendeduidelijkmaakt:• Devlinderontstaatuit hetmateriaal vande rups, zonder

rupsgeenvlinder;hetoudeiseenvoorwaardeomtothetnieuwetekomen;

• Devlinderkanpasontsnappenuitdecoconalsdezeopen-breekt; scheuren en breuken in het oude zijn nodig bijtransformaties;

• De rupsverdwijnt,decocon isnadeontsnappingvandevlinderonbruikbaar;definitiefafscheidvanhetoude is ineentransformatieprocesonvermijdelijk;

• Devlinderheeftdegenenvanderups,ookal isdevormanders;de intrinsiekewaardevanhetsocialedomeinkanookbijeentransformatienietverlorengaan.

Mijnhartelijkedankgaatuitnaarallepersonendiemetverveaan dit rapport hebben meegewerkt: de geïnterviewden, deauteursendekritischemeelezersvandeprovincieNoord-BrabantenhetcorpsvanadviseursvanK2.Zonderhunbijdragewasditrapportniettotstandgekomen.

Ikwensuveelleesplezier!

HannekeJacobs,Directeur/bestuurderK2

voorwoord

De aanleidingHetkabinet-Ruttevindtdatmensenzoveelmogelijkmoetenkunnenmeedoen in de samenleving. Daarbij staat de eigenkracht en verantwoordelijkheid van burgers en hun sociaalnetwerk voorop. Tegelijkertijd is het belangrijk datmensen,wanneerditnoodzakelijkis,ondersteundwordenomzolangmogelijkzelfstandigteparticiperen.Uitgaandusvanwatmen-sen zelf kunnen en hoe zij geholpen kunnenworden om teparticiperen in de samenleving (Transitiebureau begeleiding,2011;VeldhuijzenvanZanten-Hyllner,2012).

HetRijkgeeftgevolgaandezevisiedoordekomendejarenvierveranderingendoortevoereninenkelewetteninhetsocialedomein.Dezevierveranderingenindestructuurvanhetstel-sel,inhetvervolggenoemddeviertransities,zorgenervoordatdegemeentenindekomendejarenverantwoordelijkwordenvoorvrijweldegeheleondersteuningaankwetsbareburgers.

Hetgaatom:1. Decentralisatievandejeugdzorgnaargemeenten1. 2. Eennieuwewetvoorwerkeninkomen:deWetwerkennaar

vermogen (WWnv). 3. Opnamevandeextramuralebegeleiding indeWetmaat-

schappelijke ondersteuning (Wmo) en uitbreiding van deWmo-doelgroepen: zwakbegaafden (IQ tussen 70 en 85)hebbengeenrechtmeeropAWBZ-zorg.

4. InvoeringvanPassendOnderwijs.

Deviertransitiesstaannietlosvanelkaar.Zijhebbendrieprin-cipesgemeenschappelijk,diehetwenselijkmakendetransitiesmetelkaarteverbinden:participatie,denieuweprofessionaleneeneenvoudigerstelselmetbeterebeheersingvankosten.OpdezeprincipesgaatK2inhoofdstuk2dieperin.Dezeprinci-

pes laten zien dat de vier transities in samenhang moeten worden uitgewerkt. Dat is een grote uitdaging voor gemeenten endeanderebetrokkenen. Indit rapportbespreektK2voorwelkeontwikkelopgavedeverschillendebetrokkenenstaanenwelke(eerste)stappennodigzijninhetprocesomdezeopgavete volbrengen.

Debetrokkenenzijn:• degemeenten;• deuitvoeringsorganisaties;• deprofessionals;• (kwetsbare)burgers.

Consequenties van de transitiesHetinbeeldbrengenvandeconsequentiesvandetransitiesvooreenwillekeuriggezingebeurtaandehandvaneenfictievecasus:hetgezinVanDalen.Deledenvanditgezinkrijgenvan-wege hun omstandigheden te maken met de verschillendeontwikkelingeninhetsocialedomein.

inLeiding

Definities decentralisatiede•cen•tra•li•sa•tie/desentraliz’a(t)si/de (v.)1901-1925 ‹Fr. décentralisationhet decentraliseren antoniem: centralisatie

decentraliserende•cen•tra•li•se•ren /desentraliz’erf(n)/overgank. werkw.; decentraliseerde, h. gedecentraliseerd(m.betr.t. (de onderdelen van) een maatschappelijke instelling m.n. op bestuurlijk, staatkundig of economisch gebied) (meer) zelfstandigheid verlenen aan –antoniem: centraliseren

1 K2besteedtuitgebreidaandachtaandeTransitieJeugdzorgindepublicatie‘Transitievandejeugdzorg.Debetekenisvoorjeugdigen,ouders,professionalsengemeenten.Trendrapport2011’(Bettonvil,Bisschops,Harkink,Pols&VanderWeg,2011).

9

10

Casus gezin Van DalenHetgezinVanDalenbestaatuitmoederSaskia,zoonJeffreyvan16jaarendochterAmandavan12.SaskiawoontsamenmetdekinderenineensocialehuurwoninginOssenzelevenvaneenbijstandsuitkering.Dekinderenhebbenverschillendevaders,metwiezegeencontactmeerheb-ben.

Saskiaissindseenauto-ongelukmindervalideenheeftweinigstructuurvermogen.Zeheeftdaaromin haar huis aanpassingen gekregen via de gemeente, zodat ze zelfstandig kan blijvenwonensamenmethaarkinderen.Voorheenwerktezealsinterieurverzorgsterineengrootkantoorpand.Saskiawilgraagweeraanhetwerk,vooralvoordesocialecontacten.Maardoorhaarbeperkingenkanzenietmeeraandeslaginhaaroudefunctie.BegeleidingviaCWI/UWVheeftnoggeennieuwebaanopgeleverd.

DaarnaastlukthetSaskianietgoedomdekinderenalleenoptevoeden.Vooraldegedragsproble-menvandekinderentrekkeneenzwarewisselophetgezin.Zoafentoehelptdebuurvrouwhaar.Ophaarfamiliekanzegeenberoepdoen,omdathaarouderszijnoverledenenanderefamilieverwegwoont.Vriendeniszedoorhetauto-ongelukkwijtgeraakt.Zekrijgtwelindividuelebegeleidingvoorhaarbeperktestructuurvermogen,maarslechtseenpaaruurindeweek.

ZoonJeffrey isgediagnosticeerdmetADHD.Hijwordtsnelboosenmaaktvooralruziemetzijnmoeder.JeffreyvolgtonderwijsopeenROC,niveau2.Dankzijeenrugzakjekrijgthijextrabegelei-ding.Jeffreyheeftmoeitezijnaandachtenconcentratievasttehouden.Ookheefthijlastvanveelonrustinzijnhoofd.Hierdoorluktschoolnietgoedenuitfrustratiespijbelthijvaak.OokisJeffreyheelimpulsief.Dituitzichinhetsomsnietthuisslapenenexperimenterenmetdrugs.Incombinatiemetzijndriftbuienleiddedittoteeneersteconfrontatiemetpolitieenjustitie.Jeffreyisopgepaktvoorvernielingvaneenbushokjeenheeftdaarvooreentaakstrafgekregen.Jeffreywilveellieverwerkendanopschoolleren.Opzaterdagwerkthijdanookalsvakkenvullerbijdeplaatselijkesu-permarkt.

OpheteerstegezichtisdochterAmandaeendoorsneejongemeid.Alsgevolgvaneenlichtver-standelijkebeperking(IQvan75)iszeechterbeperktsociaalredzaamenheeftzemoeitemetleren.Amandavolgtspeciaalonderwijs.Opschoolvoeltzezichveiligenkrijgtzedestructuurenbegelei-dingdiezenodigheeft.AanheteindvanhetschooljaargaatAmandanaareenschoolvoorvoort-gezetspeciaalonderwijs.Haarhuidigeschoolbiedtditniet.Delaatstetijdvertoontzethuisonwen-selijk gedrag. Ze scheldt, is agressief en luistert niet. In de omgangmet anderen vertoont zedaarentegenjuistsociaalwenselijkgedrag.

Saskiamaaktzichzorgen.VooralomzoonJeffrey,maarookomAmanda.Zijlijkthetgedragvanhaarbroerovertenemen.Zeweetnietzogoedwatzemoetdoenenbijwiezemoetzijn.Zeisbangdatderoddelsvandeburenleidentotuithuisplaatsingvanbeidekinderen.Ditheeftzelaatstineenprogrammaoptelevisiegezien.

Casus gezin Van Dalen

11

Uitdecasusvolgtdathetgezinopdevolgendemanierentemakenkrijgtmetdetransities:• Wetwerkennaarvermogen: bijstandsuitkeringvanSaskiaenbijbaantjevanJeffrey;• ExtramuralebegeleidingnaardeWmo: individuelebegeleidingvanSaskia;• Jeugdzorg:gedragsproblematiekvanJeffreyenAmanda;• PassendOnderwijs:schoolsituatieJeffreyenAmanda.

WatvragendezeviertransitiesvanhetgezinVanDalenenhetsocialenetwerk?Voordeburgersinhungemeente?VoordegemeentelijkeorganisatiewaarSaskiaomhulpvraagten zalvragen? Enwat vraagt het van de uitvoeringsinstellingen enhun professionalswaar het gezinmee temaken heeftof temakenkrijgt?Ditzijndevragendieinditrapportcentraalstaan.K2schetsteenidealesituatieenlegtvervolgensmetbehulpvaneenont-wikkelmodelhetprocesuitdatgemeentenenuitvoeringsin-stellingenkunnenvolgenomdeviertransitieszogoedmogelijkin te passen in hun beleid, zodat hetmeerwaarde oplevertvoor de burger.

Hoe is dit themarapport tot stand gekomen?K2heefteenuitgebreideliteratuurverkenninggedaan,eerderverzameldmateriaalopnieuwgeanalyseerdinrelatietotonzecentralevrageneneenaantaldeskundigenuitdewetenschap,hethogeronderwijs,depolitiekenhetmaatschappelijkmid-denveldgeïnterviewd.Henisgevraagdvanuithuneigenexper-tisetereflecterenopdeverbindingentussendeviertransitiesinhetsocialedomein.Verderopwordenonzegesprekspartnersuitgebreidgeïntrodu-ceerd.GraagwilK2henalvastbedankenvoorhunenthousiasteeninspirerendebijdrage.

• DeheerBasLevering(lectorAlgemenePedagogiek,FontysHogescholen;docent-onderzoeker,UniversiteitUtrecht);

• MevrouwRickKwekkeboom(lectorCommunityCare,Hoge-school van Amsterdam; zelfstandig onderzoeker/adviseurbijonderandereSorbus);

• DeheerPatrickKenis (hoogleraarBeleids-enOrganisatie-wetenschappen, Universiteit van Tilburg; academic dean,AntwerpManagementSchool);

• Deheer Jan Steyaert (lector Sociale Studies FontysHoge-scholen;docentUniversiteitAntwerpen);

• DeheerPaulvanGennip(programmamanagerZorg,Welzijn&Onderwijs,RegioWest-Brabant);

• MevrouwBrigitevanHaaften(gedeputeerdeJeugd,CultuurenSamenleving,ProvincieNoord-Brabant);

• De heerWim Hoddenbagh (projectleider TransitiebureauJeugd namens vereniging van nederlandse Gemeenten (VNG));

• Deheer JohnFrenken (wethouderWelzijn, SocialeZaken,GezondheidsbeleidenOnderwijs,gemeenteSonenBreu-gel);

• DeheerWilVugts(senioropbouwwerker,WelzijnEindho-ven;winnaarSociaalWerkerAward2011).

LeeswijzerIn hoofdstuk 1 beschrijft K2 de uitgangspunten van de viertransities.Uitdezeuitgangspuntenvolgendrieprincipesdiedevierveranderingengemeenschappelijkhebben.Dezeprincipeswordeninhoofdstuk2uitgewerkt.Inhoofdstuk3werptK2eenkritischeblikopdezedrieprincipes.Delaatsteparagraafvanhoofdstuk 3 beschrijft het ontwikkelmodel dat de leidraadvormtvoordevolgendehoofdstukken.Hoofdstuk4staatinhetteken van de gemeente en haar veranderopgave. De veran-deropgavevoordeuitvoeringsorganisatiesendeprofessionalskomt aandeorde in hoofdstuk5. In hoofdstuk6 komendeconsequentiesvoorhetgezinVanDalenuitdecasusaanbod.Tevenslaathetfictievegezinzienmetwelkeklantendeover-heidtemakenkankrijgen,hoedezeklantgroepverandertdoordetransitiesenwatzijverwachtenvandeoverheid.Ooklaathetfictievegezin zienwelke rol zijheeft inde relatie totdeuitvoeringsorganisaties enprofessionals. Inhoofdstuk7bliktK2 terug én vooruit.

12 112

13

IndeinleidinggafK2alaandaterviertransitiesspeleninhetsocialedomein.Indithoofdstukkomenkortdeuitgangspuntenvandetransitiesaanbod.

1.1 Transitie JeugdzorgDegemeentenkrijgendekomende jarenstapsgewijsdever-antwoordelijkheidvooralletakenophetgebiedvanjeugdzorg.Ditomvatdeprovincialejeugdzorg,jeugd-GeestelijkeGezond-heidszorg(jeugd-GGz),zorgvoorjeugdmeteenLichtVerstan-delijkeBeperking(jeugd-LVB),gesloten jeugdzorg(jeugdzorg-Plus),jeugdreclasseringenjeugdbescherming.Erkomtonderandereéénfinancieringssysteemvoorhethuidigepreventievebeleid,dehuidigevrijwilligeprovinciale jeugdzorg,de jeugd-LVBenjeugd-GGz(Regeerakkoord,2010).Hetnieuwewette-lijkestelselZorgvoorJeugdheefttweehoofddoelen:eerdereondersteuningenzorgopmaaténbeteresamenwerkingrondgezinnen(VeldhuijzenvanZanten-Hyllner,2011a).Deuitgangspuntenbijdezeoverhevelingnaarhetnieuwestel-sel zijn participatie, betaalbaarheid en uitvoerbaarheid. Hetkabinet-Ruttewilkinderenstimulerenomzichteontwikkelentotvolwassenendienaarvermogenparticiperenindesamen-leving.Deoverhevelingvandejeugdzorgmoetdaarnaastbij-dragenaanbeheersbareoverheidsuitgavenaandezorgvoorjeugdendient gemeenten in staat te stellenbetere zorgenondersteuningaanjeugdigenenoudersteleveren(VeldhuijzenvanZanten-Hyllner,2011b).

Het Rijk beoogt een eenvoudiger stelsel waarbij ouders enkinderenmet problemenmakkelijk en vroeg ergens terechtkunnen met hun vragen over opgroeien en opvoeden. Hetversterkenvaneigenkrachtensocialenetwerkenrondkinde-ren en gezinnen staat daarbij centraal. Het is belangrijk datouders en jeugdigen betrokkenworden in hun eigen onder-steuningsproces. In het nieuwe stelsel dient er daarnaastruimtetezijnvoorprofessioneleautonomieenderegeldrukdientminimaaltezijn.Gemeenten krijgenmet de nieuwewet een algemene zorg-plichtomjeugdigenenhunopvoedersopvoed-enopgroeion-dersteuningtebieden.Dezeopdrachtzal-netalsdecompen-satieplicht2indeWmo-resultaatgerichtgeformuleerdworden.Hierdoorkrijgengemeentenderuimteommaatwerktebiedenwaarnodig(VeldhuijzenvanZanten-Hyllner,2011d).

1.2 Wet werken naar vermogen (WWNV)DeWWNVvervangtdeWetWerkenBijstand(WWB),deWetInvestereninJongeren(WIJ)envervangtgedeeltelijkdewet-ten Wet Werk en Arbeidsondersteuning Jonggehandicapten(Wajong) enWet socialewerkvoorziening (WSW).Alleen alsiemandineenbeschutteomgevingkanwerken,blijftinstroomindeWSWmogelijk.Voorjonggehandicaptendievolledigenduurzaamarbeidsongeschiktzijn,blijftdeWetWajongbestaan(DeKrom,2011).

hoofdstuk 1

de vier transities: een verkenning

1 2 Compensatieplicht:Gemeentenmoetenondersteuningbiedenomdebeperkingentecompenserendieburgerservareninhunzelfredzaamheidendedeelnameaandesa-menleving.Gemeententreffenhiervoorvoorzieningenophetgebiedvanmaatschap-pelijkeondersteuning,diedeburgerinstaatstelleneenhuishoudentevoeren,zichteverplaatseninenomdewoning,zichlokaalteverplaatsenpervervoermiddel,mede-mensenteontmoetenenopbasisdaarvansocialeverbandenaantegaan(paragraaf2,artikel4wettekstWmo).

DeWWNVmoetleidentoteenactiverendstelseldatmensenprikkeltommeetedoen.Hetkabinet-Ruttewildetoegangtothet sociale vangnet beperken tot mensen die het op eigenkrachtnietredden.Dezelfredzaamheideneigenverantwoor-delijkheid van mensen aanmoedigen en bevorderen staatvoorop.Hetineigenonderhoudkunnenvoorzienenhetver-krijgenenbehoudenvanbetaaldwerk is indeeersteplaatseenverantwoordelijkheidvanmensenzelf.Mensenmeteenarbeidsbeperking die straks eenberoep doenopdeWWNVzullenineersteinstantiebeoordeeldwordenophunmogelijk-hedenom(deels)tewerkenendeaanpakdieerbijpastomdatook te realiseren.Metminderfinanciëlemiddelenmoetengemeentenmensenaan de onderkant van de arbeidsmarkt begeleiden naar een regulierewerkplek.

1.3 Extramurale begeleiding naar de WmoDe derde ontwikkeling die past in de visie ‘meedoen in demaatschappij’vanhetkabinet-Rutteishetschrappenvande

extramurale begeleiding3(inclusiefkortdurendverblijfenver-voer)uitdeAWBZ.Begeleidingwordteengemeentelijketaakbinnen de Wmo. De te bereiken resultaten vallen dan onder de reikwijdtevandecompensatieplicht4(LaanenSchutte,2011).Begeleidingvanburgersrichtzichopzelfredzaamheid;hetgaatbijvoorbeeldomhetbiedenvanhulpenondersteuningbijda-gelijkse levensverrichtingen,hetaanbrengenvanstructuur iniemandsleven,hetvoerenvanregieenhetbiedenvantoezicht(VeldhuijzenvanZanten-Hyllner,2012).BegeleidingpastvolgensstaatssecretarisVeldhuijzenvanZan-ten-Hyllner(VWS)bijdetaakvangemeentenindeWmo.DeWmo heeft namelijk als doel het bevorderen, faciliteren endoenbehoudenvandezelfredzaamheidvandeburgerenzijndeelnameaanhetmaatschappelijkverkeer.DeWmocompen-seertdebeperkingendiedeburgerdaarinondervindt (Veld-huijzenvanZanten-Hyllner,2012).Hetkabinet-Ruttesteltdatgemeentendebenodigdeondersteuningbij zelfredzaamheidenparticipatiedichtbij deburger kunnenorganiseren indevormvanmaatwerk.Ookzijngemeentenvolgenshetkabinet

Budget voor gemeentenHetbedragdatgemoeidismetdeTransitieJeugdzorg,WWnVenkan-telingvandeAWBZnaardeWmoisaanzienlijk,maarstaatnognietvast.Bijjeugdzorggaathetomcirca3,5miljardeuro,bijdeWWnVomtussen2en2,5miljardeuroenbijdekantelingvandeAWBZnaardeWmoomeenbedragtussen2,1en3,3miljardeuro.Opgeteldgaathetomruim8miljardeuroperjaaraanextrageld.Dehuidigeomvangvanhetgemeentefondsbedraagtcirca17miljardeuroperjaar.Metanderewoorden: er komt bijna vijftig procent aan financiële middelen bij (Thissen,2012).Hetbudgetvan3,4miljardeurovoorPassendOnderwijsgaatnietnaardegemeenten,maarnaardesamenwerkingsverbandeninhetonder-wijs(www.rijksoverheid.nl).

Bezuiniging Destelselwijzigingengaangepaardmetstevigebezuinigingendoorderijksoverheid.Debelangrijkstetaakstellingenzijn:• Op het totale jeugddomein is een efficiencykorting gepland van

80miljoeneuroin2015.Dezekortinglooptoptot300miljoeneuroin2017.

• Vanaf 2014 komt er volgens het regeerakkoord een efficiency- kortingopdeAWBZvan140miljoeneuro.Dezekortingkomtbovenopdebezuinigingvan800miljoeneuroopbegeleidinguit2009.

• De besparing op het ontschotte re-integratie¬budget (WWnV) bedraagt 400miljoen euro.Verder bedraagt debesparingopdeWajong 900 miljoen euro en die op de sociale werkvoorziening 650miljoeneuro.Erisnoggeenovereenstemmingoverdezebespa-ringtussengemeentenenhetRijk.

• Bezuinigingendiegemeentenraken:o de korting van 400miljoen euro op de re-integratie door het

UWV;o dekortingvan300miljoeneuroopPassendOnderwijsvoorde

jeugd;o invoeringvaneenhogereeigenbijdrageindeZorgverzekerings-

wetenAWBZ(Thissen,2012).• De bezuinigingen op Passend Onderwijs bedragen 300 miljoen

euro.Debezuinigingbegintin2013meteenbedragvan100mil-joeneuro,oplopendnaar200miljoeneuroin2014en300miljoeneurovanaf2015(www.rijksoverheid.nl).

Deze besparingen treffen sommige kwetsbare burgers opmeerderevlakken, waardoor hun problematiek mogelijk verergert en ze zichvakerbijdegemeentemelden.Ookkanhetleidentotmindergeldbijinstellingen, die zich vervolgens melden bij de gemeente (Thissen,2012).

15

instaatdeeigenkrachtenmogelijkhedenvanburgersenhunsocialenetwerkaantespreken.Daarnaastkunnengemeentenverbindingen leggen met andere Wmo-voorzieningen en an-deregemeentelijkedomeinen,zoalsre-integratie,debijstandofhetwoonbeleid.Ditleidttoteendoelmatigereneffectievergeorganiseerde begeleiding (www.invoeringwmo.nl).

1.4 Passend OnderwijsInhethuidigeonderwijsstelselzittenenkelehardnekkigeknel-punten: financiële onhoudbaarheid, overmatige consumptievanzorgengebrekaaneenintegralebenaderingvanhetkind(PO-raadetal.,2011;MessingenBouma,2011;VNG,2011).Deze knelpunten zijn voornamelijk ontstaan doordat het re-gulier en het speciaal onderwijs als twee aparte wereldenfunctioneren.DenieuwewetPassendOnderwijsmoetdezeenandereknelpuntenoplossendoordeleerlingenzorgdichterbijde school en de klas te organiseren. Hierdoor ontstaat de mogelijkheidmeermaatwerktebieden.Kernelementenindewetgevingzijndeinrichtingvandesamenwerkingsverbanden

PassendOnderwijs,eenanderetoewijzingnaarmeergediffe-rentieerdevormenvanzorg,budgetfinancieringenzorgplichtvoor scholen. De zorgplicht betekent dat de school de taakheefteenkindeenzogoedmogelijkeplekinhetonderwijstebieden, tenzij dit eenonevenredigebelastingvormtvoordeschool.Leidendhierbijisdeeigenkrachtvanhetkind,hetgezinenheteigennetwerk.Een belangrijke randvoorwaarde voor het welslagen van dezorgplichtvoorscholeniseenbeteresamenwerkingtussenhetonderwijsen jeugdvoorzieningen.Voordeextrazorgzalooknauwe afstemmingmet de gemeentemoeten plaatsvinden.Dezorginenrondomhetonderwijsaanleerlingen(ondersteu-ningsplan) moet afgestemd worden op de zorg die een ge-meenteofeenregioaanalhaarinwonersbiedt.Analysevancliëntenbestandenheeftnamelijkduidelijkgemaaktdatonder-wijs, zorg en ondersteuning dikwijls gericht zijn op dezelfdekinderenengezinnen(Messing&Bouma,2011).In figuur 1 is ter illustratie het tijdpad van de vier transitiesweergegeven.

3 Begeleidingbestaatuitactiviteitendiedezelfredzaamheidvancliëntenbevorderen,behoudenofcompenseren.‘Extramu-raal’betekentzondereenverblijfsindicatie.

4 BijdeoverhevelingvandebegeleidingnaardeWmowordtaanwetsartikel4(compensatieplicht,zievoetnoot2)eenonder-deeltoegevoegd,namelijkdatgemeentenvoorzieningenmoetentreffendiedeburgerinstaatstellenomdagelijkselevens-verrichtingenuittevoerenenhetpersoonlijkleventestructurerenendaaroverregietevoeren.

15

1-1-2012Invoering nieuwe regels WWB.

1-8-2012Invoering wet Passend Onderwijs.

1-1-2013Invoering WWnv.

1-1-2013Extramurale begeleiding in Wmo voor nieuwe cliënten.

Tot1maart2013:Afstemminggemeentenenonderwijsoverzorg-plannen.

1-8-2013Zorgplichtvoorscholen;ondersteuningsplannentreden in werking.

1-1-2014Extramurale begeleiding in Wmo voor bestaande cliënten.

1-1-2015Streefdatumoverheve-lingjeugdzorg.

Op1-1-2016moetdedecentralisatievanalleonderdelen van de jeugdzorg(dusookdeAWBZ,jeugd-GGZ,justitiëlejeugdzorg)gerealiseerdzijn(www.vng.nl).

2012 2013 2014 2015 2016

Tijdpad vier transities

Figuur1:Tijdpadvandeviertransities.

17

Detransitiesbiedendegemeentenkansenomverbindingenteleggen tussen gemeentelijke beleidsterreinen, zoals welzijn,wonen, schuldhulpverlening, jeugdzorg, (speciaal) onderwijsenhetlokalewerkeninkomenénombijbehorendeinfrastruc-tureninonderlingesamenhangtebenutten.Alsgemeentenditrealiseren,betekentditvoorburgersdatzij inhungemeenteterecht kunnen voor een integraal ondersteuningsaanbod(VeldhuijzenvanZanten-Hyllner,2011a).

DeverschillendetransitieshebbenvolgensK2devolgendedrieonderliggendeprincipesgemeenschappelijk:• Participatie(opbasisvaneigenkrachteneigenverantwoor-

delijkheidvanburgersenhunnetwerken);• Denieuweprofessionals;• Eeneenvoudigerstelsel.

Dezegemeenschappelijkeprincipesbiedendemogelijkheiddetransitiesmetelkaarteverbinden.Teneersteishetlogischdetransitiesteverbindenomdatzeuitgaanvandezelfdeinhoude-lijkeuitgangspunten.Ookisdeverbindingvoorwaardelijkvooreen integrale en domein overstijgende benadering en ommaatwerk te bieden op casuïstiekniveau. Ten derde zijn deverbindingennoodzakelijkgeziendeefficiencykortingendiebijalle transities worden doorgevoerd. Verbinding is ten slotteookmogelijkgezienhetredelijkparallelletijdpad(ziefiguur1,hoofdstuk1).

K2 sprak voor dit themarapport met Paul van Gennip, programmamanager Zorg, Welzijn & Onderwijs in de regioWest-Brabant.Hijwijsteropdathetleggenvandejuistever-bindingentussendedecentralisatiesteneerstevraagtom‘eenmeerjarige, eigenstandig ontwikkelde visie, opwat je dwarsdoordetransitiesheenbeoogt.’Daarnaaststelthijdat jedetransitiesnietafzonderlijkmoetwilleninrichten,ookalzijndetransitiesverschillendquatempoeninvoeringsdatum.‘Metafentoemetelkaarpratenredjehetniet.Jemoeteralshet ware breipennendoorheen halen. Kijkvooralnaar:Welkekeu-zes maak je in de enetransitie die blokkadeskunnen vormen voor de anderetransities?’

hoofdstuk 2

de vier transities: de verbinding

Paul van Gennip

“ ”‘Wijbrengenvangnettenaanwaardatnodigis.Deoverheidishetschildvoordeechtzwakkereninonsland.Maariedereendiedatkan,moetwelzelfopdetrampolinestappenendesprongmakennaarsucces.Niemandinonslandzouaandekantmoetenstaan.Wantiedereenheefteeneigenuniekta-lent.’(Minister-presidentRutte;Regeringsverklaring,2010).

18

2.1 Participatie: Eigen kracht en verantwoordelijkheidHetproblematiserenvandevragenvanburgersincombinatiemethetsnelinschakelenvanprofessionalsgebeurttevaakinhethuidigebeleidendepraktijk.Ditverklaartwaaromdevraagnaarondersteuningjaarlijkstoeneemt.Hoewelhetsomsnodigisomprofessionalsinteschakelen,betekentditookeenonder-brekingvandeaansluitingopdegewoneleefomgeving(G32,2011).HetRijkwildatmensenzoveelmogelijkparticiperenindesamenleving.Niemandmagbuitenspelstaan.Daaromdientdeondersteuningaantesluitenbijwatmensenzelfkunnenenhentestimulerenomdeeltenemenaandesamenleving.

Methet stimuleringsprogrammaWelzijnNieuweStijl beoogthetMinisterievanVWSburgersbetrokkentemaken,waardoorzeminderondersteuningnodighebbeneninstaatzijnomopeigenkrachtweloverwogenbeslissingentenemen(MinisterievanVWS,2010).Hetprogramma ‘DeKanteling’ vandeVNGrichtzichookopdemogelijkhedenendeeigenverantwoorde-lijkheid van de burger. In dit programma krijgen gemeentenondersteuningbijdeinvullingvandecompensatieplichtuitdeWmo,waarvanhet gewenste resultaat is dathetde zelfred-zaamheidenparticipatievanburgers(meteenbeperking)be-vordert(OphetVeldetal.,2012).K2sprakmetJohn Frenken,wethouderWelzijn,SocialeZaken,Gezondheidsbeleid en Onderwijs van de gemeente Son enBreugel, over de kantelingsgedachte. Frenken: ‘Wewisten alenkelejarendatweonsdoelvoorbijzijngeschoten,maardoordebezuinigingenisdezelatentegedachteookwelzeeractueelgeworden.Ditisdetijdomerietsmeetedoen.DeWmoendeWWNVvormeneenmooie leerschool.Hetgaatomdezelfdedoctrine,namelijkdeeersteschil:iemanddiehulpnodigheeftmoet in eerste instantie hierdoor worden opgevangen. Wemoeteneroplettendatiedereenzo’neersteschilomzichheenvormt.Wantjekunterwelvanuitgaandatiedereeneennet-werkheeft,maardanzoudenburgersweleensdebootkunnenmissen,metnamedemeestkwetsbaren.Bijhenmoetenwelangdurig lichte zorg rondom iemand heen organiseren, inplaatsvankortdurendzwarezorgzoalswenuvaakdoen.Diekantmoethetop.Endaarhebjeelkaarvoornodig.’

John Frenken

Welzijn Nieuwe StijlHet landelijkestimuleringsprogrammaWelzijnnieuweStijl isgelan-ceerd door het Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport(VWS)samenmetdeVnGendeMOgroepeniseropgerichtomdewerkelijkepotentievandeWmotebenuttendoortestimuleren,inspi-rerenenconcretehandreikingentebieden.

Het stimuleringsprogrammaWelzijnnieuweStijl heeftde volgendedoelstellingen:• Gemeenschappelijkeagenda:hetisbelangrijkdatervoordekorte

enlangeretermijneenlokaleofregionale‘maatschappelijkeagen-da’is,dietotstandisgekomendooreendialoogmetmaatschap-pelijkeinstellingenenhetlokaalbestuur.

• Professioneler/Effectiever aanbod: het welzijnsaanbod is afge-stemdopdevisievandegemeenteendevraagvandeburger.Hetgaateromniettesturenopproducten,maaropresultatenenwaarmogelijkopmaatschappelijkeeffecten.

• Efficiëntereuitvoering(opmacroniveau):WelzijnnieuweStijlleidtertoedatdevraagnaarduurderevoorzieningenwordtuitgesteldenerefficiëntereondersteuninggebodenwordt.Ditkandoormeercollectievearrangementenaantebieden.Hetwelzijnswerkisge-richtophetversterkenvanhetzelfregelendvermogenvandebur-gerenhetbetrekkenvandeeigensocialeomgevingbijdeonder-steuning. Meer efficiëntie ontstaat ook als de aanbieders vanmaatschappelijke ondersteuning en de aanbieders van bijvoor-beeldzorgmeersamenwerken.

Omrichtingtegevenaanhetdenken,hetdiscussiëren,hetmakenvanafsprakentussenallebetrokkenenenhethandelenzijnachtbakensvanWelzijnnieuweStijlopgesteld:1. Gerichtopdevraagachterdevraag;2. Gebaseerdopdeeigenkrachtvandeburger;3. Directeropaf!;4. Formeeleninformeelinoptimaleverhouding;5. Doordachtebalansvancollectiefenindividueel;6. Integraalwerken;7. nietvrijblijvend,maarre-

sultaatgericht;8. Gebaseerdopruimtevoor

deprofessional(MinisterievanVWS,2010).

19

Vanuithetideevaneigenkracht(ookwel‘zelfredzaamheid’:instaatzijnjelevenineigenhandtenemen),isdebelangstellingvooractiefburgerschapgegroeid.

DeactieveburgerheeftvolgensTonkens(2008)viergedaanten:• Deverantwoordelijke burgerneemtverantwoordelijkheid

eninitiatiefvoorzijnleven,buurtenwelzijn;• De zorgende burger doetietsvooranderendoortehelpen,

teverzorgenentesteunenenisspilvandeWmo(mantel-zorger,vrijwilliger);

• Defatsoenlijke burgergedraagtzichfatsoenlijkenspreektanderenaanopgoedgedrag;

• Dedeliberatieve burgerdenktenpraatmee(onderanderewijkavonden, burgerpanels, ontwikkelen buurtvisies, dia-loog met medeburgers).

Actiefburgerschapvraagtdusvanburgersdatzijactiefzijnindebuurt.DeRaadvoorMaatschappelijkeOntwikkeling(RMO)endeRaadvoorVolksgezondheidenZorg(RVZ)(2009)consta-terendatburgerssteedsmindersociaalzijningebedinsocialestructurenenpleitendaaromvoormeeraandachtinhetbeleidvoorhet stimulerenenversterkenvan socialenetwerkenensteunstructuren. Vrijwillige verbanden van organisaties enburgers,andersdandeoverheidenhetbedrijfsleven,wordende ‘civil society’ genoemd5.Door het versterken vande civilsocietykandegemeenteookdeindividuelezelfredzaamheidvanburgersbevorderen(VanDijk&Gemmeke,2010).Uiton-derzoekblijktdatactiefburgerschapalleentotstandkomtininteractiemetenondersteundengestimuleerddooractieveoverheden, maatschappelijke organisaties en professionals(Tonkens,2008).

We sprakenmetBas Levering, lector Algemene Pedagogiekaan de Fontys Hogescholen en docent-onderzoeker aan deUniversiteitUtrecht,overparticipatieeneigenkracht.HijisalswijsgerigenhistorischpedagoogverbondenaandeUniversi-teitUtrechtensinds2004werkzaamalslectorAlgemenePeda-gogiekaanFontysHogescholen.Hijsteltdatindehuidigetijd

deburgeralshetprobleem,maarookalsdeoplossingwordtgezien.‘Deburgerparticipeertnietenhetantwoordisdathijmoetparticiperen.Devorigeregeringgafdeouderteweinigruimte.Jekunthetoudersnietkwalijknemendatzijzichaande institutionalisering van de pedagogische zorg aangepasthebben.Terugnaarhoehetwasisnietmakkelijk.Hetuitgangs-puntvaneigenkrachtisnietverkeerd,wantdeoverheidisnietverantwoordelijkvoordeopvoeding.Datzijnnu juistdeou-ders.LichtehulpvanuitdeCentravoorJeugdenGezinalsver-vangingvan“hetopvoedadviesoverdeheg”iseenvergissinggebleken. Demeeste ouders organiseren die steun zelfwel.Eigenlijkisdatnuwaardeoverheidopaandringt:hetinzettenvandenetwerken.’Indeomgevingvangezinnenzijnalveelpositievekrachtenenpotentiesaanwezig.Buurtgenoten,vrienden,kennissenenfa-miliebiedenelkaar vaak informelehulpenvindendat somszelfszovanzelfsprekenddatzehetnietalshulpbenoemen.Deeconomischewaardevaninformelezorgisalvaakaangetoond:informele zorg voorkomt dat mensen een beroep doen opprofessionelezorg.Hetisdusvanmaatschappelijkbelangominformele zorgverleners te ondersteunen. Het is daarbij deuitdagingomdejuisteaansluitingtevinden.Onderzoek(Lin-ders,2010)laatziendaterondergebruikisvanhetbestaandeaanbod aan ondersteuning. Dat komt door onbekendheid,vraagverlegenheid en het bagatelliseren van de eigen hulp-vraag(zijzijngefocustopdehulpvraagvandehulpbehoevendeenzienzichzelfnietalshulpverlener).

Bas Levering

5 Determ‘pedagogischecivilsociety’isafgeleidvandeterm‘civilsociety’enheeftbe-trekkingopdebetekenisdievrijwilligeverbandenenonderlingebetrokkenheidkunnenhebbenvooropvoedenenopgroeien(VanDijk&Gemmeke,2010).

20

Levering:‘Alswenuuitonderzoekwetendatmensenmoeitehebbenomgeholpenteworden,maarzelfgraaghelpen,hoekunnenwedanvandatmechaniekgebruikmaken?Wemoe-tennaarmanierenzoekenomdatpotentieelaantespreken.’

Definitie ‘empowerment’Empowermentiseenprocesvanversterkingwaarbijindividuen,orga-nisatiesengemeenschappengreepkrijgenopdeeigensituatieenhunomgeving.Zijkrijgenditviahetverwervenvancontrole,hetaanscher-pen van kritisch bewustzijn en het stimuleren van participatie. Eenbelangrijkeconditiebinnenempowermentisveerkracht.Veerkrachtishetvermogenvanmensenomeengoedbestaanteleidenenondankstegenslagenzichzelfpositiefteontwikkelenen/ofgesterkttewordendoortegenslagen(VanRegenmortel,2011).

Ondersteuningdiegerichtisophetversterkenvanhetsocialenetwerk, de zelfredzaamheid en eigen kracht van burgers,jeugdigenengezinnenblijktveeleffectieverdanhetoverne-menvanhetprobleemdoordeprofessional(G32,2011).Wil-lenwedenetwerkenversterken,danbetekentditdatdeom-gevingexplicieterdannueentaakkrijgtbijhetoplossenvanproblemenvandeburger(Lasker&Nijsten,2010).Hetempo-wermentparadigma (Van Regenmortel, 2011) biedt hiervoor eenkader. Stel je empowerment centraal, danhecht je veelwaardeaanhetperspectiefvandebetrokkenenzelf,hunerva-ringskennis en -deskundigheid (Lasker&Nijsten, 2010). Vol-gensLinders(2010)schuilt inempowermentookeenvalkuil:hetafhankelijkmogenzijnkanverschuivennaarderandvandesamenleving.HiermeebedoeltLindersdathetnietafhankelijkmogenzijneenongeschrevenregelwordt.Juisthetbesefaf-hankelijktemogenzijn-endeerkenningvanhetonvermogenvanmensenonderalleomstandighedendeeigenproblemenoptekunnenlossen–zetmensenermeertoeaanopelkaarteleunenendaarnaastoptijdprofessionelehulpinteschakelen,zodat erger kanworden voorkomen. Zowel binnen de infor-melealsprofessionelehulpkanditwellichtdevraagverlegen-heidverminderen.Vraagverlegenheidisnamelijkeengroterebelemmeringvoorhettotstandkomenvaninformelezorgdaneengebrekaanhulpbereidheidvanburen,vriendenenbeken-den.Wel is duidelijk dat ondersteunen in de betekenis van

‘helpen’en‘overnemen’niethetjuisteantwoordmeeris.Pro-fessionelehulpverlenersdienenrekening tehoudenmethetdilemmatussenafhankelijkheidenonafhankelijkheid.

Frenken: ‘Hetbelangrijksteisdatmensenkunnenblijvenpar-ticiperen,datisdegrotekapstok.Danisdevraagwatdaarvoornounodigisenhoeluxewehetwillenhebben.’

Verbinding met de vier transitiesParticipatieiseenuitgangspuntbijallevierdetransities.Hetnieuwestelselvoordejeugdzorgdientzoingerichttewordendatoudersenkinderenmakkelijkenvroegtijdigergensterechtkunnenmethunvragenoveropgroeienenopvoeden.Hetka-binet-Ruttestimuleertdatkinderenopgroeientotmensendienaar vermogenparticiperen indemaatschappij (VeldhuijzenvanZanten-Hyllner,2011d).ParticipatieiseenlogischuitgangspuntbinnendeWWNV.Ar-beidisnamelijkhetmiddelomteparticiperenindesamenle-ving.Hetkabinetvindtdathetineigenonderhoudvoorzienenhet verkrijgen en behouden van betaald werk in de eersteplaatseenverantwoordelijkheidvanburgerszelfis(DeKrom,2011).DeextramuralebegeleidingrichtzichopzelfredzaamheidenpastgoedbijdetaakvandegemeenteindeWmo,omdatdeWmo de wet is die de zelfredzaamheid en participatie vanburgersbevordert, faciliteertendoetbehouden(VeldhuijzenvanZanten-Hyllner,2011c).OokbinnenPassendOnderwijsdientdebewegingnaarvorente worden gemaakt, met daarbij het versterken van eigenkrachtvanjeugdigenenopvoeders.Hetstrevenisomallekin-derenen jongerenhetonderwijs te latenvolgendatbijhenpast.Ookversterkingvandepositievanoudersiseenspeer-

“ ”

21

punt van PassendOnderwijs. Eigen kracht betekent ook datvanoudersietsverwachtmagworden.Omdatdeschoolzorgtvoordeskundigpersoneel,magvandeoudersverwachtwor-dendatzijdeschoolendedocentsteunenindegekozenaan-pakendatzijthuiszomogelijkcomplementairhandelen(PO-raadetal.,2011).

Levering: ‘Laten we samen nadenken over waar de verant-woordelijkheidvanoudersenwaardievanschoolligt.Datzouweleenseenmooiprojectkunnenzijn.Dusalswezeggendatoudersmeer verantwoordelijkheidmoeten nemen, op welkgebiedbedoelenwedatdaneigenlijk?Waarhebbenwehetdaneigenlijkover?Indeidealesituatiehebbenwedathelder.’

2.2 De nieuwe professionalDetransitiesleggensterkenadrukophetaansprekenvandeeigen kracht en de eigen verantwoordelijkheid van burgers.Het empowermentparadigma van Van Regenmortel (2011)maaktduidelijkdathetaccentnietalleenophetniveauvanhetindividuendiensdirectesocialenetwerkmoetliggen:detran-sities vragen tegelijkertijd om een ‘nieuwe’ professional dievanuitzijneigenkrachtwerkt.Professionalsdienenproblemenvroegtijdigteherkennenen-samenmetdejeugdige,zijnou-dersenanderebetrokkenen-eenadequateengezinsgerichteinschattingtemakenvanwatnodig is.Ditdraagtbijaanhetsnellerbiedenvandebestpassendevormvanondersteuning.Als eenhulpvraag demogelijkheden vanprofessionals in dedirecteomgevingoverstijgt,moetenzijsneleen intensieverevormvanhulpkunneninroepen.Hiervoorisruimtenodigvaninstellingenenvertrouwenindeoordeelsvormingvanprofes-sionalsonderling.Ditbetekentechterookdaterheldereaf-sprakenmoetenzijnoverfinancieringenverantwoording(G32,2011).

Lammers(2011)steltdatbinnendeorganisatiedeprofessionalalsexperthetuitgangspuntmoetzijn.Ditsluitaanbijdevisievan Levering.Volgenshemgaathet indehulpverleningnietzozeeromhetwerkenmeteffectievemethoden,maaromdeeffectiviteit van de professional. Uit een klein onderzoekwaarinoudersenjeugdigenwerdgevraagdwateenprofessio-naleffectiefmaakt,kwamen17kenmerkenvaneeneffectieveprofessionalnaarvoren.Zoiseeneffectiefpedagogischmede-werker iemand die de ruimte neemt (en soms ook dingen doet dievolgenshetprotocolnietmogen)ensolidariteitaandedaglegt.Dehulpverleningvindtplaatsviaeenbepaaldeterloops-heid.Levering:‘Jemoetniettegenoveriemandgaanzittenenvragenwatdeproblemenzijn.Hetmoetopdeeenofanderemanier ter sprakekomen.’Destructurenenprocessen indeorganisatiedienenondersteunendenfaciliterendtezijnaandeprofessional,zodatdeprofessionalzelfkeuzeskanmakenenzelf oplossingen kan zoeken, vindenenuitvoeren (Lammers,2011).

22

De professional, die handelt vanuit het empowermentpara-digma,steltdekrachtendeinzetvankwetsbareburgerscen-traal.Hij/zijheeftoogvoorhunervaringskennisen-deskundig-heidenhelpthenweergriptekrijgenophuneigenlevenenomgevingzodatzijopeenvolwaardigemanierkunnendeelne-menaandesamenleving(VanRegenmortel,2011).Donkers(2009)benadrukthierbijhetbelangvanhetreflectiefvermogenvandeprofessional.Zijnsociaal-constructievebena-deringiseropgerichthetzelfregulerendvermogenvanindivi-duen, sociale verbanden en organisaties te versterken. Elkehandelingvraagtomzelfsturing,ookvandeprofessionalzelf.Donkerszietempowermentdanookalshetversterkenvanheteigen zelfregulerend vermogen (www.zelfregie.com; Blok,2011;Donkers,2009).VolgensVanRegenmortel(2011)vraagtdit om uitvoeringsorganisaties die deze manier van werkenondersteunen en hun professionals toerusten in hun eigen‘empowermentproces’, bijvoorbeeld door vorming, intervisieensupervisie.Hetvraagtmetanderewoordenomlerendeenreflectieve organisaties die interdisciplinaire samenwerkingstimuleren.

Verbinding met de vier transitiesBijtweevandeviertransitiesisexplicieteennieuwerolvoorde professional als uitgangspunt benoemd. Ten eerste vindthetMinisterievanVWSdaterinhetnieuwestelselvoorjeugd-zorgmeerruimtemoetkomenvoorprofessioneleautonomie(VeldhuijzenvanZanten-Hyllner,2011d)ententweededienenbinnen Passend Onderwijs de docenten betrokken en goedtoegerusttezijn(PO-raadetal.,2011).BehalvevoorjeugdzorgenPassendOnderwijsheeftdeminis-tervanVWSaandachtvoordeprofessional inde langdurigezorg (bijvoorbeeldthuiszorg, langdurigeGGz,gehandicapten-zorg). Via het programma ‘In voor Zorg’ vindt verspreidingplaats van innovaties van professionals. De achtergrond van‘meerruimtevoordeprofessional’isvolgensdeministerdatmedewerkersdiemeereigenverantwoordelijkheidkrijgenbe-tere kwaliteit leveren énmeer plezier hebben in hunwerk.Zorgprofessionalswillen ophun eigendeskundigheid aange-sprokenwordenenmeerzeggenschapkrijgenoverdeinvulling

vanhunwerk.Zokunnenzezichweerrichtenophunkerntakenenmetplezierbeterezorgleveren(www.langdurigezorg.nl).

2.3 Een eenvoudiger stelselMetdeoverhevelingvanjeugdzorgnaardegemeentenwilhetRijkeeneenvoudigerstelselvanzorgenondersteuningwaarinkinderen,oudersenandereopvoeders inelkegemeentege-makkelijkerterechtkunnenmetvragenoveropgroeienenop-voeden. Met deze bestuurlijke verantwoordelijkheid komenookdefinanciëlemiddelennaardegemeenten.HierdoorkanvolgenshetRijkonnodigebureaucratiewordenteruggedron-gen(VeldhuijzenvanZanten-Hyllner,2011b).Volgensdeparle-mentaire werkgroep Toekomstverkenning Jeugdzorg (2010)zijndeproblemenindejeugdzorgveroorzaaktdoordesteedsgeringereacceptatievanrisico’s,afwijkendgedragdoordesa-menlevingendeouders,doordehieruitvoortvloeiendestij-gingvanhetberoepopjeugdzorg,doorhardnekkigeproblema-tiekvanmultiproblemgezinnen,doordeverantwoordingsdrukenindekcultuurindejeugdzorgendoordeversnipperdefinan-cieringenorganisatievandejeugdzorg.

OokbinnendeAWBZheeftaanvullenderegelgevinggeleidtottoegenomenzorggebruik,stijgendekosteneneenomvangrijkebureaucratie.Ditheeftgeleidtoteenweinigcliëntvolgendstel-sel;hetberoepopAWBZ-zorgistoegenomen(VeldhuijzenvanZanten-Hyllner,2011c).

Voor deWet werken naar vermogen bestaat een financiëlenoodzaak,steltDeKrom(2011)indehoofdlijnennotitieWer-ken naar vermogen. Het aantalwerkenden die het geld op-brengenvoordesocialezekerheidneemtaf.Ditwordtversterktdoordebezuinigingendiehetkabinet-Ruttemoetdoorvoerenomdegevolgenvandeeconomischecrisisoptevangen.Alleenwanneeriedereenmeedoet,blijfterdraagvlakvoordesocialezekerheidindesamenleving.

DeaanleidingvoorPassendOnderwijsligtbijhetgroeiendon-gemakoverhettoenemendaantal‘specialeleerlingen’ineengrote variatie van speciale scholen.De verwijzing is ondoor-

zichtigenerzijntwijfelsoverhetnutvanhetapartzettenvandezekinderen.Ookishetstelselergkostbaar(VanderMeer,2011).Doorhettoenemendaantalverwijzingennaarhetspe-ciaalonderwijsendeleerlinggebondenfinancieringisdebe-taalbaarheid en beheersbaarheid van het stelsel voor extraonderwijsondersteuningterdiscussiekomentestaan(PO-raadetal.,2011).Levering:‘Erwordtbijnieuweregelingenveelteweinignage-dacht over de effecten. Toen het rugzakje werd ingevoerd,hebbenwealgeroepen:“Ditloopthelemaaluitdehand”.Ditwas tochvoorspelbaar?Dathebbenwe toengezegdenookopgeschrevenennuzittenwemetdegebakkenperen.Terwijlhetideenatuurlijkgoedwas:mensenzelfdezorglatenorgani-serenwastegendeinstitutionalisering.Maarhetmiddelzelfwerdweereeninstituut.’

RegeldrukHetnieuwestelselvoordejeugdzorgiszoopgebouwddathetdeknelpuntenindehuidigejeugdzorgzaloplossen(Veldhuij-

zenvanZanten-Hyllner,2011d).Eenvandezeknelpuntenisdegrote regel- en verantwoordingsdruk voorprofessionals.HetProgrammaministerievoorJeugdenGezinsteldein2008het‘Actieplanervarenregeldruk’op.Ditwasgebaseerdopdere-sultatenuiteennulmetingnaardeervarenregeldrukvanjon-geren, ouders en professionals in de brede jeugdketen. On-danksditplanisdeervarenregeldrukvanjongerenenoudersnog steeds actueel.Hierbij gaat het niet alleenom feitelijkeregeldrukveroorzaaktdoorveelpapierwerk,maarookomer-varenregeldrukalsgevolgvanhoedehulpverleningisgeorga-niseerd(versnipperingindesector,veelpersonelewisselingen)endebejegeningdiejongerenenouderservaren.Deresulta-tenbijdeprofessionalslatenzelfseenstijgingzienvandeerva-ren regeldruk. Professionals ervaren regeldruk door de rap-portageenverantwoording,versnipperingvandesectorendedrukommeertedoeninmindertijd(VanBostelen,BuysBallot,DeGroot,Heuts&IJzerman,2011).

23

Dedrieprincipesuithoofdstuk2(participatie,denieuwepro-fessional en een eenvoudiger stelselmet betere beheersingvankosten)diededrietransitiesgedeeldhebben,zalvrijweliedereeninhetsocialedomeinonderschrijven.Dezeprincipeszijn logisch ennoodzakelijkwanneerde gemeenteeen inte-graalondersteuningsaanbodwilcreërendateffectiever,min-derversnipperdenminderbureaucratisch is.Daarentegen ishetechtietsdoenmetofvanuitdezeprincipeseenheelanderverhaal.

K2sprakmetRick Kwekkeboom over de verbindingen tussen devierontwikkelingeninhetsocialedomein.ZijislectorCom-munity Care aan de Hogeschool van Amsterdam en vooralthuis in deWmo en deAWBZ.Ook zij vindt dat het andersmoet.‘Maarnugebeurtditinzo’nhoogtempoenmetonttrek-kingvanzoveelmiddelendatjegaattwijfelenaandeuitvoer-baarheid,haalbaarheidenkwaliteitvanditsoortveranderin-gen.Ikbenbangvoormetnamedemeestkwetsbaremensen,diezowelopdearbeidsmarktalsinhetregulierelevenweinigweerstand hebben. De verantwoordelijkheid voor die doel-groep wordt nu bij gemeenten gelegd. Gemeenten hebbenover deze groepen weinig kennis. Ze hebben natuurlijk wel(wat)kennisvanenervaringindesocialewerkvoorzieningenmensenmeteenafstandtotdearbeidsmarkt,maarnietindebegeleidingsvragenvanmensenmeternstigebeperkingen.’Kwekkeboom(2001)meentdatingrijpendebeleidswijzigingenalleenmogelijkzijnalszowelhetinstitutioneelalshetsociaaldraagvlakvanallebetrokkenengrootgenoegis(ziehetkader ‘Draagvlakendraagkracht’).Detransitieszijningrijpendvoor

de direct betrokken gemeente(n), uitvoeringsorganisaties,professionals,decliëntenzijn/haarsocialeomgeving.Dekansopeensterkdraagvlakbijdezepartijenvoorde transities isgroteralszijvoldoendedraagkrachthebben.Maar,zoveron-derstelt Kwekkeboom,dedraagkrachtvanwerkgeversisopditmomentnietgrootgenoeg:‘Erzijnveelgoedwillendewerkge-versdievanuitsocialeoverwegingenmensenmetbeperkingeneenkansgeven.Maardoortoenemendemoeilijkhedenindeeconomischesectorzullenwerkgeversmoetenkiezentussenmensenontslaan,inkrimpenofdezemensenmeteenbeper-kingnietmeerplaatsen.Danisdekeuzesnelgemaakt.Iemanddienietproductief isenooknogmeerbegeleidingvraagt, isdaneconomischniethaalbaar.Deveranderingenleggensterkde nadruk op de goedwillendheid van individuele onderne-mersenwerkgevers.Jekuntjeafvragenofditoplangetermijnhoudbaaris.’

25

hoofdstuk 3

kritische bLikRick Kwekkeboom

Draagvlak en draagkrachtDeterminstitutioneeldraagvlakduidtopdeinstemmingmetofacceptatievandebeleidsvoornemensdoorinstitutiesenorganisatiesdiebijhetbeleidzijn betrokkenof rechtstreeksmet de gevolgen ervanwordengeconfron-teerd.Hetsocialedraagvlakbetreftdematevaninstemmingvanofaccepta-tiedoordebevolkingofgroependaarin.Hetsocialedraagvlakis(ondermeer)opgebouwduitdevolgendeelementen:• eenofmeerderewaarden;• eenprobleemperceptieofprobleembesef;• deaanwijzingvanéénofmeeractoren;• relevantgedrag.Ooktenaanzienvandedraagkrachtkaneenonderscheidgemaaktwordentussen enerzijds een institutionele enanderzijds een socialedraagkracht.Metdeeerstewordtgedoeldopdemogelijkhedenvandebijhetbeleidbe-trokkeninstantiesomdegewensteveranderingenterealiseren.Detweedebeschrijftdezelfdemogelijkheden,maardanvandegroepenenindividuenindesocialeomgevingvanpsychiatrischepatiënten(Kwekkeboom,2001).

3.1 Participatie: eigen kracht en verantwoordelijkheid

Draaglast en zelfredzaamheid?Gemeentendienenzichbewusttezijndatnietbijallecliënten‘uitgaanvaneigenkrachteneigenkrachtvanhetsocialenet-werk’ vanzelfsprekend is. Instellingenenprofessionals zullenditbevestigen.Dedraaglastvanburgerskannogalverschillen:dit gaat over belasting, belastbaarheid en overbelasting (ziekader).

Eenbelangrijkekwetsbaregroepdiedooroverhevelingvandejeugdbeschermingen jeugdreclassering inbeeldkomtbijge-meentenisdievanonmachtigeoudersenkinderen.Gerritsen,bestuursvoorzitter van Bureau Jeugdzorg Agglomeratie Am-sterdam, concludeert in een reeks weblogs uit 2012 op dewebsitevanBinnenlandsBestuurdatertotophedeneenteeenzijdigeenooknaïevefocusligtophetvoorkomenvanhetontstaan van ernstige jeugdzorgproblematiek. In alle euforieenbredemaatschappelijkeconsensusoverhetnieuwepreven-tievejeugdzorgparadigmawordtvolgenshem‘deongemakke-lijkewaarheid’vandemeestweerbarstigeenkwetsbaredoel-groep van multiproblemgezinnen niet onder ogen gezien.VolgensGerritsenkanofwilnietiedereengelovendatergezin-nenzijnwaarinkinderenernstiggeestelijk,fysiekenseksueelwordenmishandeld, dat er onmachtige ouders zijn die hunkinderenditsoortafschuwelijkedingenaandoen.OverigensbenadruktGerritsendathetomeenpercentueelkleinegroep

kinderengaat(ongeveervijfprocent,dus200.000kinderen)envolgenshemkandezedoelgroepongetwijfeldnoginomvangwordenteruggebracht.Depedagogische‘civilsociety’waaraanwordtgebouwd(beterevroegsignaleringenvroeginterventie)zal volgensGerritsenzekereenpositiefeffecthebbenenoptermijn ook het aantal zware multiproblemgezinnen doendalen.Maarvooreendeelvandemultiproblemgezinnenzalhetnietgenoegzijn,omdataltijdeensubstantieelaantalkin-deren ernstig in zijn ontwikkelingwordt bedreigd. De onge-makkelijkewaarheidisdatbeschermingvankinderenenookbescherming vanonmachtigeouders tegen zichzelf soms al-leenmogelijkisdoorhetkrachtigeneerlijkstellenvangrenzenen het inzetten van dwangmaatregelen - hoe ingrijpend datookis,aldusGerritsen(www.binnenlandsbestuur.nl).

Peeters en Cloïn (2012) interviewden dertien onderzoekers,wethoudersenzorgbestuurders,overhetbegripzelfredzaam-heidenbrachtenditsameninhetboek‘Onderhetmomvanzelfredzaamheid’.Eenvandegeïnterviewden-AlettaWinse-miusvanMovisie-steltdatprofessionalshetuitgaanvaneigenkracht belemmeren. Volgens Winsemius is er de afgelopendecenniaeensysteemontstaanwaarinprofessionalsnietindegelegenheid zijn gebracht om de zelfredzaamheid of eigenkrachtvankwetsbareburgerstestimulerenofinstandtehou-den.Hetsysteemwaarinprofessionalswerkenkanbeperkendzijn,omdatprofessionalsvaakgebondenzijnaaninstellingsbe-sluitendiegenomenwordenopbasisvanbijvoorbeeldfinan-ciëleprikkels.Ookzijnprofessionalsopgeleidmetdegedachte‘hebjeeenprobleem,ikloshetvoorjeop’enzijnemendaar-meedeverantwoordelijkheidover.DitwordtbevestigddoorDickHerfst(ZZGgroep)enNicodeBoer(zelfstandigbeleids-ontwikkelaar en -onderzoeker in de sociale sector). Nico deBoergeeftaandathetlastigtebepaleniswaardegrenzenlig-gen van zelfredzaamheid: ‘Neem vereenzaamdemensen. Zijveroorzakengeenoverlast,maarverpieterenwel.Noemenwehenzelfredzaam?Enwatgaanwedoenmetpreventie?Willenwekinderenaanhetsportenkrijgenofscharenwedatonderdenoemerzelfredzaamheidenwachtenwetotrotjochiesuitvervelingechteproblemengaantrappen?’Ookiszelfredzaam-

26

BelastingDraaglastinpsychischoflichamelijkopzicht.

OverbelastingSituatiewaarbijdedraaglastvaniemandgroterisdandedraag-kracht.

Belastbaarheid (ofwel draagkracht)Vermogentothet leverenvanprestatiesenkunnenomgaanmettegenslagen;wordtbepaalddoorindividueleeigenschappenzoalssekse, leeftijd, ervaring, opleidingsniveau, emoties, behoeften enmotivaties.

heiderdooralleontwikkelingenindemaatschappijnietmak-kelijkeropgewordenennietallezelfredzaamheidvanmensenisdejuistezelfredzaamheid,zegtJanDerksen,hoogleraarklini-schepsychologieaandeRadboudUniversiteit.Alsvoorbeeldgeefthijhettelangdoorblijvenlopenmetmentaleproblemen.Zelfredzaamheid betekent volgens Linders (2010) ook dat jeomhulpdurfttevragen.

Eenbelangrijkekanttekeningkomtvandekwetsbareburgerszelf.Bellemakers (2009)geeftaandat zelfredzaamheid indeWmo nu belangrijker is dan deelname aan de samenleving.MeervoordehandliggendzouzijndatdeWmogebaseerdzouzijn en voortborduurt op de erkenning en waardering van,zoals Bellemakers het zegt, ‘disabilitymanagementwerk’ datmensen met een functiebeperking verrichten. Hiervoor ge-bruiktzepakkendevoorbeelden,zoalshetregelenvanhetrei-zenmetdetrein(alsrolstoeleroptijdmeldendatjewiltreizen,aansluitendetreinenwachtennietbijvertragingendevolgendetreinweetnietdatjealsrolstoelermeewilt).Gemeentenzou-dendeWmomoetenbenuttenomkwetsbareburgersteon-dersteunen inderealisatievansocialerollendiezijwillenofmoeten vervullen (maatschappelijke participatie). Deze con-stateringvanBellemakersdientookuitgangspunttezijnbijdetransities.

Informele zorg?Dedrukomhulpuithetpersoonlijkenetwerkinteschakelenisaanhettoenemen.Wanneerkwetsbareburgersgezondehuis-genotenhebben,komenzijniet zondermeer inaanmerkingvoorzorgenondersteuning(Bijletal.,2011).Binnenhethui-digedenkenoversociaalbeleidbestaatdeverwachtingdatdeburgermeerkandoenophetgebiedvaninformelezorg,terwijleralbehoorlijkveelinformelezorgisindesamenleving(Kwek-keboom,2010a).Dezorgvoorelkaarisnietmindergeworden,iedereinformelezorgverlenerisnognetzobetrokkenenzorg-zaam als de informele zorgverlener van dertig jaar geleden(Kwekkeboom,2010b).Uitonderzoek (Kwekkeboom,2010b)blijkt dat er tussen professionals en het informele netwerkgeeninteractieis,terwijlhetinformelenetwerkheelveelweet

overdezorgvoordebetreffendekwetsbareburger.Ditwordtdoorhethuidigesysteemeerderontkenddanalsuitgangspuntgenomen (Peeters&Cloïn,2012).Daarnaast zorgenmensenook voor elkaarwanneer er in principe een geïnstitutionali-seerdalternatiefis,zoalsdekinderopvangendethuiszorg(Bijletal.,2011).Kwekkeboom stelt dat de informele zorg niet veel rekmeerheeft. ‘JanSteyaert [lectorSocialeStudies,FontysHogescho-len]denktdaternogwelrekinzit,datjenogwelwatoudecontactenkuntvitaliseren.Totopzekerehoogteisernogwelwatuittehalen,maarikdenkdatdittebeperktis.Enmoetenwenieteenkeerdefilosofische-ethischediscussieaangaanofhetwelverantwoordisomvergetenvriendenoptetrommelenomdatjehulpnodighebt?Hetisnamelijkookmaardevraagofdat duurzaam is. Vriendschappen verwateren meestal nietvoorniks.Eenverreneefdieaandeanderekantvanhetlandwoont,kunjebesteensvragenietstedoen.Maardatblijftbijincidenteelaanbod,daarmag jeniet je zielenzaligheidvanlaten afhangen. Die neef gaat echt niet voor een tante zijnlevenomgooien.Dusikdenkdatderekerbehoorlijkuitis.Ikdenkweldatermeerwinsttehalenisuitafstemmingtussenformeleeninformelehulp.Ikgeloofdatdaarfrictiezit.’

27

3.2 De nieuwe professional

Ruimte voor de professional: ruimte geven of nemen?Indetransitiesiseenbelangrijkonderwerp‘meerruimtevoordeprofessional’.Overditonderwerp isweinigdiscussie,vol-gensKleine (2011);het is zelfs eenongekendpopulair argu-mentinveelpubliekeenacademischedebatten.ZuurmondenDeJong(2010)schrijvendat indezedebattengeconstateerdwordtdatereennieuwecategorieprofessionals isontstaan,diewerkenvoorgrote, formeleorganisaties.Dezeprofessio-nalszittenklemindebureaucratie,moetenteveeladministra-tievehandelingenverrichtenenzijnteveeltijdkwijtmet in-terne verantwoording. Deprofessionalszijntegenoverdemanagerskomentestaan,dieindewegstaanbijdehulpverleningaanjeugdengezinnen,zegt Noordegraaf (2008).Wetenschappelijk is geconstateerddatdezeprofessionaleenandertypeorganisatienodigheeftdanwaarinhijnuwerkt(Zuurmond&DeJong,2010).Noordegraaf(2008)kijktkritischnaardeinhetdebatveelvul-dig opgevoerde tegenstelling tussen professionals enmana-gers.Hijgeeftvijfargumentenwaarmeehijdezetegenstellingrelativeert. InzijneersteargumentsteltNoordegraafdathetonduidelijkisopwiedebeschuldigingenzichpreciesrichten.Dezetegenstellingiserggeneralistischenzegtweinigoverindi-vidueleleidinggevenden.Tentweedebeargumenteerthijdatmanagersookslachtofferzijnvanregels.Demanagerwilmis-schien wel anders managen, maar kan het niet echt. Span- ningen en fricties tussen managers en professionals zijn normaal, ishetderdeargumentvanNoordegraaf.Ditneemtvolgenshemnietwegdatdewijzewaaropmogelijkeconflictenwordenopgelostdeervaringvaneenklooftussenmanagerenprofessional kan versterken. Het voorlaatste argument vanNoordegraafisdatmanagershetookgoedkunnendoen.Ditzijnmanagersdiehetverschilmaken,opkomenvoorprofessio-nalsengoedomgaanmetincidenten.Deomgevingvanprofes-sionalsisveranderdendatsteltandereeisenaanprofessionalsdiehentebovengaan, iszijn laatsteargument.Cliëntenzijnlastig of agressief, keren zich af en zijn veeleisend. Ook de methodendieorganisatiesinzettenomcliëntenteondersteu-

nen,zijnveranderd.Tenslotteiserookindirectveelveranderd.Zokandegroterevraagnaardienstenbotsenmetdebegrensdebudgetten,zodatprioriteringenselectiebelangrijkerworden.DetegenstellingengaanvolgensNoordegraafnietover‘slechte’prestaties vanmanagers,maaroverwat ‘goede’en ‘slechte’prestatieseigenlijkzijn,enwiedatbepaalt–professionals,ofanderen.

OokZuurmondenDeJong(2010)gevenaandatnietalleendebureaucratieietsteverwijtenvalt.Ookdeprofessionalzelfisietsteverwijten.Uitvoorbeeldenblijktdatonzinnigeensomszelfs onmenselijke of tegenstrijdige regels gewoon wordentoegepast;debetrokkenprofessionalslijkendaarnietmeerbijstiltestaan.Ookgebruikenprofessionalsderuimtediezebe-zittennietvolledig.Hierbijkandevraaggesteldwordenofdeprofessionalwelprofessioneelgenoegisomderuimtetege-bruiken(Kleine,2011).VolgensZuurmondenDeJong(2010)leggendehuidigeprofessionalszichteveelneerbijdehuidigesituatie. Zij werken vanuit de eigen professie, hebben geenbeeld van het grotere, onderliggende probleem en denkenvanuithetbestaandeproduct.Zehebbenzichneergelegdbij

28

De professionele professionalInhet rapport ‘Deprofessioneleprofessional’ staatdebe-schrijvingvandéprofessioneleprofessional: ‘Deprofessio-neleprofessionalisgedrevendoorpassieenvisie,nietzozeeromtrentzijnvakalswelvooroplossingsgerichtwerken.Hijgaatuitvanwatnodigisenkentdegrenzenvandeeigenprofessie, dus schakelt hij relevante andere professies in.Voor de professionele professional is “nee” niet altijd heteindevandediscussie.Zonodigverbeterthijdewerkwijzealsdehuidigemaniervanwerkennietafdoendeis.Hijdenktinoplossingenenvanbuitennaarbinnen.Hijblijftonderzoe-ken en is nieuwsgierig, herkent en erkent uitzonderingen.Tegenover‘klanten’weethijzichtepositionerenenteenga-geren,ookomdathijweetdatnietallesopgelostkanwor-den(handelingsverlegenheid).Hijwerktvanuitgezag,nietvanuitmacht’(Zuurmond&DeJong,2010,p.44-45)

dehuidigetekortkomingenenzoekennietnaarnieuweoplos-singen.Deschulddaarvanleggenzebijdeorganisatie.Hetisdusnietzovanzelfsprekendomprofessionalsmeerruimtetegeven.Nietalleendeprofessionalheefteenrolbijhet‘innemenvanmeer ruimte’, zostellenzij.Ookzaleenvergaande innovatienodigzijnindeuitvoeringsorganisaties.Viaopleiding,trainingen een gewijzigd personeelsbeleid dient gewerkt tewordenaankwaliteit,houdingengedragvandeprofessionals.

3.3 Een eenvoudiger stelsel

Beheersbaarheid van de kosten?DeVNGgeeftaandatdeviertransitiesalleenbijdragenaandebeheersbaarheidvandekostenwanneerdehuidigeperverseprikkels,dieleidentotmeerzorggebruik(ziehoofdstuk4,para-graaf 4.2), worden opgeheven. Met het overnemen van deverantwoordelijkheid zijn de gemeenten er dan ook niet. Ermoetvoordejeugdzorgeennieuweopbouwvanhetsocialefundamentvoordeondersteuningenzorgvoorjeugdigenen/ofhunopvoederskomen.Ditdienttegebeurenindesocialecontextvandejeugdigenen/ofhunopvoedersmetwaarnodigeenintegraleaanpakvandeproblematiek(VNG,IPO,UnievanWaterschappen&hetRijk,2010).Volgensde staatssecretaris vanVWSbestaathetnieuwe so- cialefundamentuiteenzoveelmogelijkgeïntegreerdeendoel-matigezorgenondersteuningvoor jeugdigenenhunouders(gezinnen). Dit is alleen mogelijk wanneer er intersectorale afstemming is tussen de verschillende betrokken beleidsterreinen(VeldhuijzenvanZanten-Hyllner,2011d).Winsemius(Peeters&Cloïn,2012)geeftaandathetuitgaanvaneigenkrachtookkostenverhogendkanwerken.Hetvraagtookinvesteringenvandeoverheid,aldusNicodeBoer(Peeters&Cloïn,2012).Eenvoorbeeldisdatzelfkokendooreengroepcliëntenineeninstellingduurderisdancentraallatencateren.

Vermindering regeldruk?Eenonderdeelvanhetbeheersbaarhoudenvandekostenisvermindering vandebureaucratie. Professionals verwachten

29

30

echtereenverderestijgingvande regeldrukdoordeaanko-mendestelselwijziging,waarindecentralisatievooropstaatende diversiteit aan regels (en behoefte aan ‘eigen’ regels) zaltoenemen (VanBostelenetal., 2011).VolgensKleine (2011)zijnomdebureaucratietekunnenverminderenveranderingennodigbijdeprofessionalzelf,hetmanagementvandeuitvoe-ringsorganisaties,deoverheidendemaatschappij.Deprofes-sional dient zich volgens Kleine als professional te gedragen(ruimtebenutten,bijscholenenbelemmeringendiezijervarenaangeven). Hetmanagement van uitvoeringsorganisaties zalde medewerkers hierop moeten aansturen. En de overheidmoet volgens Kleine uitgaan van vertrouwen in plaats vanwantrouwen.Demediahebbenweldeplichtomwantoestan-denaandekaaktestellen,maardienenooktebeseffendatnietelkdossierfoutlooskanwordenafgehandeld.

Stapelingseffecten en contraproductieve effectenDaarnaastkrijgenbepaaldedoelgroepentemakenmetstape-lingseffectendiehetgevolgzijnvandedecentralisatievanbe-leidnaargemeenten(WWNV,TransitieJeugdzorg,extramuralebegeleidingnaardeWmoenPassendOnderwijs)endebezui-nigingendiedoorgevoerdmoetenwordenopallerleibeleids-terreinen. Veel huishoudens krijgen te maken met hogerezorgpremies,zorgpakketversoberingen,hogereeigenbijdragenen lagere toeslagen. Nieuwe uitvoeringsbepalingen hebbengrotefinanciëlegevolgenvoorbepaaldehuishoudens.

Drietypenhuishoudenswordenhethardstgeraakt:• Huishoudensmetlageinkomensdieafhankelijkzijnvaneen

ofmeerdereuitkeringen;• Huishoudens die temaken hebbenmet langdurigewerk-

loosheidofuitkeringsafhankelijkheid,problematischeschul-den,onvoldoendecompetenties,contactmetpolitieenjus-titie, psychische problemen, en/of ernstige gezondheids- problemen;

• Werkendeminimametkinderendiegebruikmoetenmakenvanzorg-enwelzijnsvoorzieningen.

Negatieve gevolgen kunnen zijn dat kleine baantjes wordenopgezegdomtevoorkomendatgekortwordtopdeuitkering,mensenzelfstandiggaanwonen(ofdeschijnwekkendatdithetgevalis)ombepaaldeuitkeringenoftoeslagentebehou-denen/ofdatnodigezorgwordtvermeden.Ditkanvooreengemeentebetekenendatopdelangetermijndekostenjuistomhooggaaninplaatsvandalen(Hamdietal.,2011).

3.4 Aandacht voor ‘het hoe’IndevorigeparagraafsteldeK2datveleninhetsocialedomeindegedeeldeprincipesvandeviertransitieszullenonderschrij-ven,maardatechtietsdoenmetofvanuitdezeprincipeseenheelanderverhaalis.Hoekunnengemeentenenuitvoerings-organisatieshunorganisatieopnieuwinrichtenzodatzijopti-maalwerkenvanuitdieprincipes?Dezehoe-vraag is leidendvoorhetvervolgvanditrapport.

Bisschops(2012)constateertdatindeophandenzijndedecen-tralisatievandejeugdzorgterechteenzwaaraccentligtopdeinhoudelijke vernieuwing. Geen technische operatie, geendozenschuiven,maargestuurddooreeninhoudelijkeagenda.Overde inhoudvandieagenda isvolgenshemsteedsmeerconsensusteconstaterentussenpartijendiedaarbijeenbe-langrijkerolspelen:overheden, instellingen,professionalsencliënten(-organisaties).Naarmatedeambitiestoenemen(eriseenmentaliteitsveranderingnodigopalleniveaus)endebe-leidsterreinenwaaropzebetrekkinghebbenwordengescha-keld(Wmo,AWBZ,WWNVenPassendOnderwijs),neemtdebehoefte aan een heldere strategische agenda en een be-proefdeprocesregietoe.Dezeontwikkelingenvereisennietal-leeneenduidelijkevisie,maarookzichtopwelkeprocessenhetbetreft,besluitvaardigheid,kennisenvaardighedenvandemedewerkers, doorzettingsvermogen en inspirerend leider-schap(EGEMi-teams,2008).VolgensBisschopsiserinlande-lijkeenregionalebeleidsstukkenendiscussiestotnutoerela-tief weinig aandacht geweest voor het proces. Maar datbetekentnietdatwemetlegehandenstaan:erzijnmeerderemodellenwaaruitwekunnenputtenomditontwikkelvraag-stukconstructiefaantepakken. Figuur2:OntwikkelingsniveausvanPlateauaanpak(EGEMi-teams,2008).

Het ontwikkelvraagstukHet ontwikkelvraagstuk bestaat voor gemeenten en uitvoe-ringsorganisatiesuitdriedelen:• deinterneorganisatie;• desamenwerking(tussengemeenten,tussenuitvoeringsor-

ganisatiesensamenwerkingtussengemeentenenuitvoe-ringsorganisaties);

• derelatiemetdeburger.

Een model om de ontwikkeling van de gemeenten en de uit-voeringsorganisatiesteanalyserenentesturenisdePlateau-aanpak(EGEMi-teams,2008)6.Dezeaanpakbiedthandvattenomeen organisatie zo (in) te richten dat deze optimaal kanomgaanmetdecomplexiteitinhaaromgeving(samenleving,bedrijfsleven,ketenpartners).DePlateauaanpakkentvijfont-wikkelingsniveaus(ziefiguur2).Deplateausgevenvanmicronaarmacrotelkenseenverbre-dingvanhetorganisatieperspectief:vandeactiviteiten,naarhetproces,degeheleorganisatie,deketenendesamenleving.Indeplateauszienweenerzijdseengroeiendegroepbetrok-kenen,vande individuelemedewerker totdehele samenle-ving.Anderzijdszienweeensteedsbrederescopevanhetdoeldat wordt nagestreefd: van het optimaal uitvoeren van één

activiteit tot het optimaal dienen van de hele samenleving(Kanaleninbalans.nl). In tabel 1 worden de kenmerken van de verschillendeplateausbeschreven.

Eenbelangrijkekanttekeningisdatdeplateausnietlineairzijnopgebouwd:plateau3isnietperdefinitiebeterdanplateau1.Hethangtvandeaardencomplexiteitvanhetvraagstukenhet ambitieniveauvandeorganisatieafwelkplateaugeëigendis(EGEMi-teams,2008).Voorhetafgevenvaneenrijbewijszijnbijvoorbeeld activiteiten op een ander plateau efficiënt danvoorhetterugdringenvandecriminaliteitineengemeente.

Ontwikkelpad per organisatiegebied Om te ontwikkelen naar een ander plateauniveau is er eenveranderingnodigindeorganisatie.DePlateauaanpakonder-scheidt vijf organisatiegebiedenwaarop veranderd kanwor-den:strategieenbeleid,processenenstructuren,middelenenICT,medewerkersenvaardighedenenleiderschapencultuur(zietabel2).Deambitievandeorganisatiebepaaltopwelkeorganisatiegebieden de organisatie stappen moet zetten. Figuur 3 illustreert de relatie tussen de ambitie en de aan-dachtsgebieden(EGEMi-teams,2008).

6 DePlateauaanpakisoorspronkelijkontwikkeldvoordegemeentelijkeorganisatie,maariszoalgemeendathijookbruikbaarisomdeveranderopgavevooruitvoe-rendeorganisatiesinbeeldtebrengen.

31Figuur2:OntwikkelingsniveausvanPlateauaanpak(EGEMi-teams,2008).

Leiderschapencultuur

Medewerkers en

vaardigheden

Strategie en beleid

Ambitie

Processenenstructuren

Middelen enICT

Figuur3:Relatieambitieenorganisatiegebieden,EGEMi-teams(2008).

Samenleving-gericht

Mens-gericht

Doel-gericht

Procedure-gericht

Activiteit-gericht

32

De verschillende organisatiegebieden

Strategie en beleid Demanierwaaropdeorganisatiehaarmissieenvisieimplementeertdooreenheldereopalledoelgroepenvanbelanghebbendengerichtvastgestelde strategie, diewordt vertaald in concreet beleid, con-creteplannenenbudgetten.

Processen en structuren Demanierwaaropdeorganisatieinlijnmetdedoorhaargekozenstrategieenbeleidhaarprocessenidentificeert,ontwerpt,beheerstenwaarnodigverbetert.Ditallesvertaaldnaardestructuurwaar-binnendeorganisatiesturingenuitvoeringgeeftaanhaarprocessen.

Middelen en ICT DemanierwaaropvanuitstrategieenbeleidmiddelenenICTwor-denaangewendomdeactiviteitenvandeorganisatieeffectiefenefficiëntuittevoeren.

Medewerkers en vaardigheden Demanierwaaropdeorganisatiehaarmedewerkers inzet, stimu-leert,waardeertenfaciliteertinhunontwikkelingomhaarstrategieenbeleidsdoelstellingenterealiseren.

Leiderschap en cultuur Demanierwaaropdedirectieenhetmanagementvandeorganisa-tiedekoersbepaalt,dezevertaaltnaardedagelijksewerkelijkheiden insteedsafwisselendeomstandighedenvernieuwtomdeover-eengekomenstrategieendoelstellingenterealiseren.

Tabel1:Uitlegvandeverschillendeplateaus(EGEMi-teams,2008).

Tabel2:Organisatiegebieden(EGEMi-teams,2008).

De verschillende plateaus

Plateau 1 Activiteitgericht Deorganisatieheefteenadhockarakterenlegtdenadrukopdeactiviteitenvandeafzonderlijkefunctiesbinnendeorganisatie,zondertelettenopsamenhang.Dekwaliteitenvandeorganisatiezijndaadkrachtenslagkracht.

Plateau 2 Proceduregericht Deorganisatievoorzietinordeenefficiëntieenlegtdenadrukopderoutinematigeproceduresbinnendeafdelingen.Hierheeftdeorganisatiehetprimaireprocesindevingersenvoertditzoef- ficiëntmogelijkuit.Dekwaliteitenvandeorganisatiezijnefficiën-tieenroutinematigwerken.

Plateau 3 Doelgericht Deorganisatiekenmerktzichdooreenexternefocusenlegtdenadrukopintegraledoelstellingenopgemeentelijkniveauvoorbijde verkokering. Vanuit een integrale werkwijze staat de klantcentraal. De kwaliteiten van de organisatie zijn effectiviteit envindingrijkheid.

Plateau 4 Mensgericht Deorganisatiesteltdemenscentraalen legtdenadrukopsa-menwerkingbinnendegemeente,metdepartnersindeketenendirect met de burgers. De kwaliteiten van de organisatie zijnteamwerkenmaatwerk.

Plateau 5 Samenlevinggericht Deorganisatiebiedteennatuurlijkontwerpwaarbijdescheidslijntussendesamenlevingendeinterneorganisatievolledigwegvalten alle eerdere plateaus bewust in onderlinge samenhang wordeningezetomdesamenlevingoptimaaltedienen.Dekwa-liteitenvanditplateauzijnintegraaldenkenenwerken.

Naar een ideaaltypisch model Patrick Kenis,hoogleraarBeleids-enOrganisatiewetenschap-penaandeUniversiteitvanTilburgenAcademicDeanaandeAntwerpManagementSchool,geeftaandateenvandeuitda-gingen inde transities is eengoedonderscheid temaken inwanneerwezakenvrijsimpelkunnenorganiserenenwanneerhetingewikkeldmoet.Kenis:’Ikwaarschuwaltijdvoorderoepnaarsamenwerkinginnetwerken,wanthetiseigenlijkalsor-ganisatietypedemoeilijkstemanieromteorganiseren.Maaralsjehetbijvoorbeeldhebtoverhetverminderenvanschool-verzuim,danishetgewoonnodigomverschillendecompeten-tiesbijelkaartebrengenineennetwerk.’Volgens hetNationaalUitvoeringsprogrammaBetereDienst-verleningenE-overheidvragenveelontwikkelingendieopge-meenten en uitvoeringsorganisaties afkomen (onder andereWmo en Transitie Jeugdzorg) om een ontwikkeling richtingplateau4(NUP,2008).Plateau4ishetniveauwaaroporganisa-ties mensgericht (samen)werken binnen maatschappelijkenetwerken. Dit betekent dat de gemeente als regievoerder en deuitvoeringsorganisatiesdecompetentiesvandemenscen-traalstellenendenadrukleggenopsamenwerkingbinnendeeigenorganisatie,metdepartnersindeketenendirectmetdeburgers.

Decomplexiteitvandeviertransitiesvraagtdusvangemeen-tenenorganisatiesinhetsocialedomeindatzijzichbevindenopplateau4(figuur2).Deuitdagingvoorgemeentenenuit-voerendeorganisatiesisomtebepalenopwelkniveauzijzichnu bevinden en van daaruit te bepalenwat een realistischeambitieis.Wanneereenorganisatiebijvoorbeeldnogsterkineenprocedure-enafdelingsgerichtefasezit (plateau1of2),danishetrealiserenvaneenintegraledienstverleningsarchi-tectuuropketenniveau(plateau4)teambitieus.Wanneereenrealistisch ambitieniveau is bepaald, kan hieraan vervolgenseenontwikkelpadwordengekoppeld.

IndevolgendehoofdstukkenschetstK2watdeontwikkelingnaareenorganisatiesopplateau4vraagtvandebetrokkenengemeenten, uitvoeringsorganisaties en professionals, dekwetsbareburgerenzijn/haarsocialenetwerkenvoorburgersinhetalgemeen.DeverschillendeorganisatiegebiedenuitdePlateauaanpakdienenhierbijalsleidraad.Welkestappenmoe-tengemeentenenuitvoeringsorganisatieszettenopdezeorga-nisatiegebiedenomdedrieprincipes(participatie,denieuweprofessionaleneeneenvoudigerstelsel)diedeviertransitiesverbindenteintegrereninhunorganisatie?

33

Patrick Kenis

33

Inhoofdstuk3introduceerdeK2dePlateauaanpak:eenhulp-middel voor gemeenten en uitvoeringsorganisaties bij hetvraagstukdatdeviertransitiesinhetsocialedomeinmetzichmeebrengen.Daarvoorishetnodigdatgemeentenfunctione-ren op het vierde plateau, het niveau waarop gemeentenmensgerichtwerkenbinnendegehelemaatschappelijkeketen.Ditbetekentdatgemeentelijkeorganisatiesdecompetentiesvandemenscentraalstellenendenadrukleggenopsamen-werkingbinnendeeigenorganisatie (paragraaf4.1),metdepartnersindeketen(paragraaf4.2)endirectmetdeburgers(paragraaf4.3).Hoekunnengemeentenhiervormaangeven?

Van Haaften:‘Ikbenaltijdvoorstandervanherstelvanhetge-wone leven.Hoekun jealsoverheidfaciliterendatgezinnenweerzogewoonmogelijkkunnen leven? Ikvindhetcruciaaldat overheidsmiddelen zo worden besteed dat kinderen engezinnenweer kunnen functioneren in demaatschappij. Desamenlevingheeftnamelijkiedereennodig.’

4.1 Samenwerking binnen eigen organisatie Deontwikkelingeninhetsocialedomeinvragennietalleenvandeburgerenzijnnetwerkenprofessioneleinstellingen‘uitgaanvaneigenkracht’,maaruiteraardookvandegemeentezelf.Degemeentestaatvoordeuitdagingzichteontwikkelentoteenlerendeenreflectievegemeentedieinterdisciplinairesamen-

werking optimaal stimuleert. Over de ontwikkelopgave voorgemeenten sprak K2 onder andere metWim Hoddenbagh,projectleiderTransitiebureauJeugdbijdeVerenigingvanNe-derlandseGemeenten(VNG).‘Gemeentenhebbennudekansomhuneigenmaniervanwerkenenhuneigenbedrijfsvoeringtegenhetlichttehouden,’zegtHoddenbagh.IndezeparagraafbeschrijftK2deveranderopgavevoorde samenwerkingbin-nendegemeentelijkeorganisatie.

Urgentie, omvang en complexiteit van veranderopgave helder Omdeontwikkelingnaareenmensgerichtenetwerkorganisa-tiete(kunnen)makenishetteneerstebelangrijkdatgemeen-tenintern-zowelbestuurlijkalsambtelijk-deurgentie,om-vangencomplexiteitvandeveranderopgaveheldervoorogenhebben.Inhetkader‘budgetvoorgemeenten’inhoofdstuk1toondeK2deomvangvanhetbudgetdatgepaardgaatmetdeoverhevelingvandeverantwoordelijkheden.Detotaleomvangvan het gemeentefondsin2011bedroeg17mil-jardeuro.Dedriedecen-tralisaties7 gaan gepaardmeteenoverhevelingvanin totaal ongeveer 8mil-jard euro. Dit betekenteen toename van bijnavijftigprocent.

35

hoofdstuk 4

gemeenten aan zet

Wim Hoddenbagh

“”

7 HetbudgetvoorPassendOnderwijsgaatnaardesamenwerkingsverbandeninhetonderwijsennietnaardegemeenten.

Van Haaften: ‘Mijneerstegedachtebijdetransitiesisdathetgigantischis:eengigantischeuitdaging,maarookeengiganti-schekans.Wezienveelgemeentendiehiergoedopvoorsorte-ren,die realiserenzichditook.Maarer zijnookgemeentenwaarvanikhetgevoelkrijgdatdeenormeomvangnogniettotzedoordringt.’

Van Gennipgeeftaandathetzwaartepuntindegemeentelijkeinkoopverschuiftvanhetfysiekeenfacilitairedomeinnaarhetsocialedomein:‘WegaanlangzaamtoenaarhetScandinavischmodel.InScandinaviëhebbengemeenteneenhelezwaretaakindeeerstelijnszorgenwordenzijmeergeïdentificeerdmetzorg enwelzijn enmindermetdeharde sector.Gemeentenzullenzichgaanprofilerenophetsocialedomein.Dediscussieoverdelantaarnpaalisvoorbij!’VanGennipgeeftditalsvolgtschematischweer:

Hoddenbagh:‘Definanciëlebalansvandegemeentelijkeorga-nisatiegaatletterlijkverschuivenvanhetfysiekenaarhetsoci-aledomein.’

Van Gennip:‘Debasalevraagisofjeinjegemeenteeenrealis-tisch beeld hebt van wat er te gebeuren staat. Volgensmijwordtonderschatwatdeimpactvandedecentralisatiesisenookhetbewustzijnvandeafbreukrisico’sisgering.Daarnaastzijn de financiële gevolgen momenteel moeilijk in beeld tebrengen.’

Lokale visie bepalenAlsregisseursvanhetsocialedomeinmoetengemeentendeveranderopgavedushelderinbeeldhebben.Zijmoetenwetenwaarzenaartoewerkenenditdoenvanuiteenvisiediehetkloppendhartvormtvanhetveranderproces.Dedrieprincipesdiedeontwikkelingenverbinden(participatie,denieuwepro-fessional en een eenvoudiger stelsel) worden door vrijwel iedereeninhetsocialedomeinonderschreven.Hoewelerdussteedsmeerconsensusbestaatoverdezeprincipes(Bisschops,2012),moetenzewelnogvertaaldwordennaareenvisievoordegemeentelijkepraktijk.Ookmoetengemeenteneenduide-lijke visie hebbenophoe lokaal de verbindingwordt gelegdtussendevierontwikkelingen.Ditvraagtomherijkingvanhethuidigelokalesocialebeleid,zowelquainhoudalsdeorganisa-tieervan.Wantzoalseerderaangegeveniseengeïntegreerdeendoelmatigezorgenondersteuningvoorburgersalleenmo-gelijkalserintersectoraleafstemmingistussendeverschillendebetrokken beleidsterreinen (Veldhuijzen van Zanten-Hyllner,2011d).

36

e 8 miljard

e 17 miljardFiguur4:omvangextramiddeleningemeentefonds.

Figuur5:Gemeentelijkeinkoopvanaf2015(VanGennip,2012).

“”“

”

37

Hoddenbagh:‘Alsikhetoverdedriedecentralisatiesheb,ge-bruikikaltijddemetafoorvan3d.Alsjeopheteerstegezichtnaareen3d-plaatjekijktenjehebtniethetjuistebrilletjeop,danzie jeereigenlijkniets in…Maarals jedandejuistebrilopzet,danziejepasdesamenhang.´

Eenvisieheeftenerzijdseenbindendefunctie(bronvaninspi-ratie)enanderzijdseensturende(alsrichtinggevendkompas).Volgens Collins en Porras (1996) gaat het bij visie om twee basiselementen:dekernideologie(waarzettenweonsvoorinen waartoe bestaan we?) en de voorziene toekomst (wat wil-lenwe ten diepste bereiken, watwillenwe creëren enwatkunnenwealleenbereikenmet substantiële verandering envooruitgang?). Van Beek, Kneepkens en Van Loenen (2010)waarschuwengemeentenhetformulerenvaneenvisietezienalseenformelestapofalseendoelopzich.Volgenshenbevat-ten veel visiedocumentenweinig visie enmet name slechtseen opsomming van acties, waarbij achteraf geconstateerdwordtdaterbehoefteisaanmeersamenhangenafstemmingtussendeverschillendeactiviteiten.Eengoedevisiezoudaar-entegenvanafhetbeginvanhetprocesrichtingmoetengevenendoelenenactiviteitentoteenlogischgeheelmoetenverbin-den.Hetontwikkelenvaneenvisieophetgehelesocialebeleidofeendeelaspecthiervankandaarombetergezienwordenalshet startpuntvaneenveranderproces.VanBeeket.al.waar-schuwen ervoor visiediscussies niet uit te stellen tot rustigetijdenoftijdenwaarinmeerfinanciëlemiddelenbeschikbaarzijn, omdat juist in tijden van financiële krapte een helderevisievanbelangis.Alsdemiddelenschaarszijn,iseengoedeverantwoordingdestebelangrijker,aldusVanBeeket.al.Hetwijzigenvandekoerskosttenslotteookveeltijdenenergieendaarmee geld.

Van Gennipbeaamtdit:‘BijdeWetWerkennaarVermogenenhet overhevelen van de begeleiding van de AWBZ naar deWmo is er relatiefweinigtijdom te komen tot realisatie. Ikvoorziedatgemeentenoptweemanierengaanreageren:óf

gemeentengaanzakensnelkopiërenenrakenvervolgensindeknel.Datkostvervolgensveelkruimbijdebetrokkenenenhetvraagtveelpolitiekewilomdeschadeweerteherstellen.Ofgemeentenkiezenvooreentijdelijkmodel,waarnazepasechtgaaninnoveren.’

Gemeentenmoetenzichdusookafvragenhoeambitieus zijwillen en kunnen zijn en welke veranderingsbereidheid ver-wachtmagwordenvananderepartijen.Allepartijendieeenrolhebbenindeuitvoeringvandevisiemoetendeeluitmakenvanhetprocesomdezevisieteformuleren.Zijmoeteneven-eensdedraagkrachthebbenomdevisieomtezetten indeuitvoeringspraktijk.HetProjectbureauvoorbereidingstrajectenparticipatiebudget (2009) adviseert gemeenten de visie telatenleven,doorbijvoorbeeldbijeenkomstenteorganiseren,operationeleaanjagerstebenoemenofeencoalitiekamerteorganiseren.Doorgebruiktemakenvanconcretecasussenkaninvullingwordengegevenaanopzichzelfhollebegrippenals‘deburgercentraal’of‘sluitendeketen’.Decasusinditthema-rapportiseeneerstepogingdaartoe.

Nieuwe cliënten in beeldOmtoteendoelmatigerzorgvoordeburgertekomen,moetenvolgensKenis(2011)debehoeftenvandeburgerhetstartpuntzijnvanderedenering,nietdebehoeftenvandegemeentelijkeorganisatieofdezorgaanbieder.Hijgeeftnadrukkelijkaandatdegemeentenietdegeneisdiestrakszelf,alseensoortsuper-partij,dezorgophetniveauvandeprofessionalsgaatregisse-ren.

“” ”

Figuur6:Driebelangrijkeelementeninhetverstrekkenvanzorg(Kenis,2011).

Zorgvraag

Zorgaanbod

Gemeente

38

Van Haaften: ‘Dediscussieoverwachtlijsten inde jeugdzorgheefterbijonsinBrabanttoegeleiddatwedielijstenhebbenonderzocht. Want we hebben het steeds over wachtlijsten,maarwiestaandaareigenlijkop?Erblekenveelmensentezijndiebewustopdewachtlijststaan.Zijkrijgenbijvoorbeelddeenetherapieenstaanopdewachtlijstvoordevolgende.Daar-doorontstaatduseenbeteredoorstroming.’

Watdegemeentewelkandoen,isdevraagvanburgersonder-steunen en methoden introduceren waarmee de (sterk) verschillendebehoeftenvanburgersexplicietgemaaktkunnenworden.Hetgaatdusomdeaansluitingtussenhulp-enonder-steuningsvraagenhulp-enondersteuningsaanbod(ziefiguur6).

Kwekkeboomzegtdatdeonbekendheidvangemeentenmetde behoeften van de nieuwe doelgroepen een risico is: ‘Gemeentenkennenmensenmeteenernstigepsychiatrischeproblematiekofernstigeverstandelijkebeperkingniet.Zeken-nendedoelgroep lichtverstandelijkbeperktenmaarnauwe-lijks.Demeest kwetsbaremensen,die zowelopdearbeids-markt als in het reguliere leven weinig weerstand hebben,wordennueendoelgroepvangemeenten.Zijhebbenwelwat

kennisenervaringopgedaanindesocialewerkvoorzieningvanmensenmeteenafstandtotdearbeidsmarkt,maarnietindebegeleidingsvragenvanmensenmeternstigebeperkingen.’

Omvang van groepen nieuwe cliënten van de gemeenteVolgensKenis(2011)zijnergoedelandelijkeparameterswaar-mee de gemeente de verwachte aantallen enkelvoudige encomplexezorgvrageninbeeldkanbrengen.Hijwijsteropdatdegroepmeteencomplexezorgvraagklein is.Deovergrotemeerderheidvandeburgersheeftgeenofenkelvoudigevra-gen(ziefiguur7).IndegemeenteSonenBreugelishetinbeeldbrengenvandedoelgroep de eerste stap in het transitieproces.WethouderFrenken:‘Wezijnnubezigmetdeeerstevoorzichtigestappen:wat speelter,wat leefter?Wehalenoveral informatievan-daan. Het allerbelangrijkste is namelijk dat je als gemeenteheelgoedweetwatjehuidigesituatieis.Voorwiehebjediezorgnunodig?’

Niveau voorzieningen opnieuw bepalen Zoalseerderaangegevenzijngemeentenernietmetenkelhetovernemenvandeverantwoordelijkheid.Erdienteennieuweopbouw van het sociale fundament te komen (VNG et al.,2010).Degemeentemoetbepalenwatzijvoorwelkeburgersminimaalwilbieden(VanHouten,2012).Frenken:‘Wemoetenonsafvragenhoeluxeweonzevoorzieningenwillenhebben:vanafwelkmoment iseenvoorzieningbeschikbaarentegenwelkekosten?’OokJan Steyaert,lectorSocialeStudiesFontysHogescholen en docentUniversiteit Antwerpen,pleit voor het goed door-denken van de manier waarop gemeenten vormgeven aan de solidariteit in hungemeente(ziekader).

OntschottingEen geïntegreerde en doel-matige zorg voor en onder

Figuur7:Zorgbehoeftenjeugdigenengezinnen(Kenis,2011).

“”

Jan Steyaert

8 Een interprofessionele handelwijze van gemeenteambtenaren betekent dat ge-meenteambtenaren werken vanuit een gemeenschappelijk doel en besluitvor-mingsproces.Werkprocessenenthema’szijntotopeenbepaaldehoogtegeïnte-greerd. Kennis en expertise zijn geïntegreerd, zodat de samenwerking leidt totoplossingenvoorcomplexevraagstukken.

steuningvanburgersisalleenmogelijkwanneererintersecto-raleafstemmingistussendeverschillendebetrokkenbeleids- terreinen(VeldhuijzenvanZanten-Hyllner,2011d).Omopca-susniveauproblematiekintegraaltekunnenbenaderen,moe-tenopbeleidsniveauookdeverschillendeveldengeïntegreerdworden.Datvraagtomontschottingbinnendegemeentelijkeorganisatie(VanBeek,Kneepkens&VanLoenen,2010).Steyaertnoemtdithorizontaleontkokering: ‘Alsdeontkoke-ringbeperktwordttotdesocialesector,danwordteronvol-doendewinstbehaald.’Steyaertadviseertgemeentenomookdefysiekeinfrastructuur(toegankelijkheid)bijvraagstukkentebetrekken ende economische sector.Steyaert: ‘Ophetmo-mentdatjeverantwoordelijkwordtvoordeuitvoeringvandeWetwerkennaarvermogenendejeugdzorgenerissprakevanschoolverlaterstussen18en27jaardiegeenbijstandkrijgen

Frenken:‘DetransitiebetekentdatjeinjegemeenteechtvanAtotZ,metalleswaarjemeebezigbent,vanuitdekantelings-gedachtemoethandelen.Kruislingsdenkenenkokersloslaten.Wanthetprobleembinnenhetenegebied,kanweleenseenoplossingbiedenvoorhetanderegebied’.

enduswerkofeenopleidingnodighebben,dankunjehenwelinbeeldhebben,maaralsjegeenafsprakenkuntmakenmetdelokaleeconomischepartnersdaarover,danhebjeeenpro-bleem.Meestalisdewethouderdieoverhetsocialedomeingaateenanderedandieoverheteconomischedomeingaat.Daarbegintdeontkokeringal.Hetcollegevanburgemeesterenwethoudersmoetmet éénmond spreken richting al diepartijen:wezijnsamenverantwoordelijkvoordesocialekwali-teit en zorgzaamheid vanonze gemeente.Dat is horizontaleontkokering.’Horizontaleontkokeringvraagteeninterprofessionelehandel-wijze8(ziehoofdstuk5)vanbeleidsambtenaren.VolgensZuur-mondenDeJong(2010)ishetbelangrijkdatdegemeentehaarorganisatiezoinrichtdathetdemultidisciplinairehandelwijzevanbeleidsambtenarenfaciliteert.Volgenshensluithetdirec-tiemodelhierbijhetbesteaan.Inhetdirectiemodelvoelthetvoltalligemanagement zich verantwoordelijk voor het totaleresultaat.AardemaenKorsten(2009)beschrijvendatbinnenhetdirectiemodeldegemeenteeenindelingheeftdievoort-vloeituitdelogicavandeburger.Volgensdeburgerheeftdegemeentederolleninterneenexterneleider,dienstverlener,handhaver,beleidsontwikkelaar,beheerdereneffectiefenef-ficiëntwerker.Destructuurvandegemeentemoetaansluitenopdezerollen.VolgensZuurmondenDeJong(2010)zijnindi-vidueletargetsengestructureerdwerkendoormedewerkersvanuit hun rol ondergeschikt aan samenwerking binnen hetdirectiemodel.

Van verzorgingsstaat naar verzorgingsstadjesSteyaert:‘Ikpleitvooreenvolwaardigedecentralisatie.nuisereendecentralisatiewaarbij pakketjes bevoegdheden naar gemeentengaan,maarwaartegelijkertijdderijksoverheidnogvanallesroept.neemdepgb’s.Daaroververschillendemeningenopnationaalni-veau.Laatgemeentenzelfbeslissenwatzeermeewillendoen.Geefgemeentenookdevrijheidombelastingenteheffenendusbijvoor-beeldeenbeleidsrijkeofbeleidsarmegemeenteteworden.neder-landsegemeentenhebbennauwelijkseeneigenkoerstevaren.Vanveertigjaaropbouwvaneennationaleverzorgingsstaatisernueenkantelingnaar415verzorgingsstadjes.Elkvandiestadjesmoetop-nieuwvormgevenaandesolidariteitindegemeenschap.Inwelkemate zorgenwe voor elkaar?Als je in eenbeleidsrijke gemeentewoont,met een hoog voorzieningenniveau,moet je ook akkoordgaanmetdeconsequentiedatjemeerbelastingbetaaltbovenopderijksbelasting.Datislokaledemocratie!’

Verticale ontkokeringSteyaertgeeftaandatomdehorizontaleverkokeringgoeddoortevoeren ook een verticale ontkokering noodzakelijk is: ‘Als de ge-meenteoplokaalniveauinvesteertinpreventieveactiviteitenenditbinnentwee,vijfoftienjaarwinstoplevertvoordeAWBZ,danzoubespreekbaargemaaktmoetenwordenwiedekostenhiervoorbe-taalt.Hoefinancierjebijvoorbeeldeenrollator?Jezoualsgemeen-teiedereenereengratiskunnengeven.Depaarhonderdeurodieditkost,betalenzichterugdoordatmensenlangerzelfstandigkun-nenblijvenwonenenmindervaakeenberoepdoenopverzorgings-ofverpleegtehuizen.Maaropditmomentzijnditnogtweeverschil-lende budgetten. Als je ze gescheiden houdt, dan stel je alswethoudernietvooromiedereeneengratisrollatortegeven.’

“ ”

40

Figuur8:Directiemodel(Aardema&Korsten,2009).

De nieuwe rol van de gemeentelijke professional VanbeleidsmedewerkernaarregisseurZoals in paragraaf 2.2 aangegeven vragen de ontwikkelingenomeencentralepositievandeeigenkrachtvanprofessionals.Datgeldtnietalleenvoorprofessionalsindeuitvoerendeorga-nisaties,maarookdeprofessionalsdiewerkenbijdegemeente.Ookbinnendegemeentelijkeorganisatiestaathetversterkenvan het eigen zelfregulerend vermogen centraal (Donkers,2009). De functie van ambtenaar beweegt daarmee volgensVanBeeketal.(2010)vanbeleidsexpertnaarprocesregisseur.Hetgaatsteedsmeeromstrategischhandelenensamenwer-keninnetwerkeninplaatsvanomeengedegenbeleidsvoorbe-reidingenuitvoering.Helikopterview,daadkracht,samenwer-kingsgericht,verantwoordelijk,mensgerichtenzelfmanagementworden als competenties belangrijker (Eggermond & VanGalen,2002;Partners+Pröpper,2004,ziekader). Frenken:‘Wemoetenmeertoenaareenregiegemeente,waar-bijjebijelkvraagstukkuntbeoordelenwelkekennisernodigis.Datheeftalsvoordeeldatwezichthoudenopwatnodigisendatwecontrolebehoudenoverdekwaliteit.Nuligtdatzichtvaak te veel bij aanbieders en hebbenwe als gemeente vrijweinigsturing.Hetvraagtanderzijdsvanonsalsgemeentedatwe durven loslaten.Want als we geen vertrouwen hebben,werkenwevanuiteennauwetunnelendatverkrampt.’

Hoddenbaghvindthetbelangrijkdateengemeentebeschei-denambities toont. ‘Roepniet:“Wijgaanhetallemaalbeter

doen”.Waarom zouden 415 gemeenten wel kunnen ontbu-reaucratiseren terwijl dit 12 provincies en een klein aantalzorgkantorendiedaaringespecialiseerdwarenniet lukt?Ge-meentenmoetenzichdusaandeenekantbescheidenopstel-lenenaandeanderekantambitieus,bruisendenenthousiastzijn.’

VolgensDeBoerenVanderLans(2011)moetengemeentenals goede regisseur contacten met het veld en de burgers onderhouden, functioneren in netwerken en moeten ze in gesprek met alle mogelijke partijen voor het opstellen van

Nieuwe competenties van de beleidsambtenaar

Helikopterview: Deregisseurheefteengoedenomvattendbeeldvande situatie.Hij overziethetbeleidsonderwerp, inclusief koppelingenmetandereonderwerpen,oorzakenvoordezeproblemenendedoe-lenenbelangenvanbetrokkenpartijen.Dezekennisvormtdebasisvanzijnvisieenbepaaltdeuittezettenkoers.

Daadkracht: Een sterke regisseur durft beslissingen te nemen en isduidelijkinzijncommunicatiehierover.Hijwachtnietafmaarsigna-leertmogelijkhedenvanuiteenhelderekoers.

Samenwerkingsgericht: Deregisseurslaagterinvoldoendepartijentemotiverenbijtedragenaanhetgeheelenmetelkaarsamentewerkenvoorzoverdebeleidslijnenditvragen.Actorenmobiliseren,enthousi-asmereneninspirereniseenbelangrijkeactiviteitdiehierbijhoort.

Verantwoordelijk: Deregisseurisbereidenblijktookwerkelijkinstaatom1) verantwoording, 2) rekenschap, 3) uitleg en4) toelichting tebiedenvoorhethandelenenderesultatenvanhetgeheelaanpartijendatonderzijnregievalt.

Mensgericht: Eenregisseurhoudtvanmensen,kentmensenendoor-zietmensen.Hijwintmensenvoorzichenbouwtnetwerkenop.Hijgaatopzoeknaardeinspiratiebronvanpersonenenmotiveertheninhetwerk.Hijkenthetpolitiekespelbinnenenbuitenzijnorganisatieenspeelthierdiplomatiekopin.

Zelfmanagement: Eenregisseurmoetgraagwillenlerenvanervarin-gen.Hetbeschikkenovereengrotematevanzelfkennis isdaarvooreen eerste vereiste. Regisseurs werken vanuit hun eigen kracht enkennenhunmindersterkekanten.Ookdurvenzijzichkwetsbaaroptestellenentevragenomdirectefeedback.

(Eggermond&VanGalen,2002;Partners+Pröpper,2004)

41

werkbareoplossingen.OokKenis ziet de rol van een goede re-gisseureerder indevormvanfacilitymanagervoorhetnet-werkdaninhoudelijkexpert:‘Eengoederegisseuriseensoortfacilitymanagervoorhetnetwerkenkanlokalebetrokkenheidenonafhankelijkheidcombineren.Jehebtmeerpolitiekedanbedrijfskundige competenties nodig. Je moet met zeer veelverschillendemensen kunnen praten, coalities kunnen sme-den,conflictenzienaankomenengoodwillcreëren.’

Naar collectief leiderschap in een meer regisserende be-stuursstijl Hetversterkenvanhetzelfregulerendvermogenvangemeen-tenvraagtookomeennieuweevenwichtigeverhoudingtus-senhetcollegevanBenWendeambtelijketop.Dezetweezullennogmeerdanvoorheenopelkaaraangewezenzijnomzakendaadwerkelijkvoorelkaartekrijgen(Grootelaar,2012).Dedialoogtussenbeidenisessentieelomtekomentotambi-tieuze doelstellingen die tegelijkertijd uitvoerbaar zijn. Hetcollegebevindtzichophetsnijvlakvanambitieenrealisatieenmoetdaarinpositienemenenbelangrijkekeuzesmaken.VolgensGrootelaar(2012,p.3)vraagtcollectiefleiderschapineenmeerregisserendebestuursstijlvanhetcollege:• zichvooralnaarbuitenterichten,zoekenenaangaanvan

verbindingenmetmaatschappelijkeactoren,endatingoe-desamenspraakmetdegemeenteraad;

• zelfbewustenauthentiekoptredenvanuitinzichtinderela-tiviteit van de eigen positie waarbij men proportioneel intervenieert; de ene keer duidelijk stelling neemt en de andere keer het vermogen toont om gezaghebbend te knielen;

• vermogenomgrooténklein tedenkentegelijk;visieont-wikkelenopdebestuurlijkeissuesdieerechttoedoenentegelijkertijdeengoedoogvoordepolitiekewaanvandedagenvoorpolitiekrelevantedetails;

• goedgevoelvoordezakendiekunnenwordenovergelatenaandeambtelijkeorganisatieendezakenwaar jealsbe-stuurderbovenopmoetzitten.Daarbijhetgoedeevenwichttevindentussenhetcollegialeoptredenenhet(laten)‘sco-ren’vandeindividueleportefeuillehouders.

Van Gennip:‘Deoverheidzitnuvooralinderolvancontrole-renenbeheersen.Omuitdezeklemteraken,moetdepolitiekdeautomatischegedragslijn“ergebeurtiets,wemakennieuweregelgeving”loslaten.Ditbetekentookhetaccepterenvanri-sico’s.Datispolitiek-bestuurlijkeenheleingewikkeldeopgave.’

Van Haaften: ‘Er werd natuurlijk nogal makkelijk geroepen:“Dejeugdzorgmoetnaargemeenten,wanthetmoetdichtbijmensen.”Maardanhangthetervanafhoejedatvormgeeft.Sommigedingenwiljehelemaalnietdichtbijmensenregelen.Supergespecialiseerdezorgkunjenietomdehoekrealiseren.Maar als jemet “dichtbij” bedoelt “vol betrokkenheid”, dankunjedatoplandelijk,provinciaalofregionaalniveauorgani-seren.’

4.2 Samenwerking met partners in een netwerk Degemeentestaatvoordeuitdagingzichteontwikkelentoteenlerendeenreflectievegemeentedieinterdisciplinairesa-menwerkingoptimaalstimuleert,zowelintern(paragraaf4.1)alsextern indesamenwerkingmetpartners indeketen.K2maaktdaarbijeenonderscheidtussendeveranderopgavevoorde samenwerking tussen gemeenten onderling en de samen-werkingtussendegemeenteenanderepartners.

Hoddenbagh adviseert ambtenaren enwethouders om tan-demstemakenvandromersenrealisten: ‘Als jeeendromerbent,zorgdatereenrealistnaastjekomttestaan,dankomjeergens!’

““

””

Samenwerking met andere gemeenten GemeentenzijnvolgenshetRijkbeterinstaatomhulpenon-dersteuningopmaattebiedenbinneneeneenvoudigerstelselmet als doel betere zorg en ondersteuning (effectief en ef- ficiënt)voorburgers(www.rijksoverheid.nl).Volgensdevisie-nota‘Bestuurenbestuurlijkeinrichting’vanhetMinisterievanBinnenlandse Zaken zijn gemeentendebestuurslaagdiehetdichtstbijdeburgerstaatendiehetmeestgevoeligkunnenzijn voor maatschappelijke pluriformiteit, omdat zij een be-perkteschaalhebbenenverantwoordelijkzijnvoordedirecteleefomgevingvanburgers.Gemeentenzijnomdieredenpo-tentieelbeterinstaatomdeuitvoeringvanbeleidteintegrerenenopde lokaleofpersoonlijkeomstandighedenaf te stem-men.Volgenshetministerievergtdeuitvoeringvandegede-centraliseerde takenadequateuitvoeringskrachtbij gemeen-tenenisdiebijdekleineregemeentennietaltijdgewaarborgd.Gemeentenkiezenerdaaromsteedsvakervooromhuntakensamen uit te voeren.

Kenis(2011)steldeeenmodel(zietabel3)op,waarmeebe-paald kanworden of er samenwerking nodig ismet anderegemeenten (zie kader). Hiervoor zou de aansluiting tussenzorgvraagenzorgaanbodleidendmoetenzijn.

Frenken:‘VoordeTransitieJeugdzorgwordtgemeentengead-viseerdzichteorganiserentoteeninwoneraantalvanongeveer500.000.Opdatniveauzullenwealsgemeentenzakengeza- menlijkmoetenoppakken.EnofdatnudeGGD-regiowordtofiets anders: dat zijn groeimodellen. Waar staan we als ge-meente? Wat weten we? En wat betekent dit nu voor ons? Wanneerjedatalsgemeenteweet,vindenweelkaarwel.Datisvolgensmijeengoedemaniervansamenwerken.Hetver-plichtonsgoednatedenkenoverwatwezelfwillen.’

volgens Hoddenbagh kunnen gemeenten veel van elkaar leren:‘Laatgrotegemeentenvankleinegemeentenlerenhoezeindepraktijkkunnenverbinden.Wantjuistdewethoudersvankleinegemeentenkennenallemenseninhungemeente,zijzijnermeerklaarvooromdevisieindepraktijktebrengen.Ookhebbenwethoudersinkleinegemeentenalverschillendesectoreninhunportefeuille.Kleinegemeentenhebbenophunbeurt grote gemeentennodig omop regionaal niveau groteklappentekunnenmaken.Grotegemeentenhebbenervaringmet de macrovraagstukken en zijn meer aan het lobbyen.Groteenkleinegemeentenhebbenelkaardusnodig.’ SamenwerkingVolgensVanRegenmortel (2011)dienteenempowerendbe-leidnetwerkvormingtussenorganisatiesentussensectorente

42

INKOOPDIMENSIE

Type zorgvraag?

REGIEDIMENSIE

Zorgaanbod bestaand in de gemeente?

Standaardvraag:een aanbieder nodig

Complexevraag:Multi-organisatieaanpakdoormeer-dere zorgaanbieders

Ja

IGeen noodzaak tot gemeente-lijkesamenwerking

IIIGeennoodzaaktotgemeente-lijkesamenwerking (maar behoefteaanfaciliterensamenwer-king binnen de gemeente)

nee

IINoodzaaktotgemeentelijkesamenwerking IvNoodzaaktotgemeentelijkesamenwerkingomhetaanbodtever-zekeren(enbehoefteaansamenwer-kingomsamenwerkingtefaciliteren)

Tabel3:Gemeentelijkesamenwerkingalsresultaatvandebestaandezorgvraagenhetbestaandezorgaanbod(Kenis,2011).

Kenis: ‘Hetiseengrotefouttedenkendatorganisatiestespe-cialistischzijn.Alszedatnietmeerzijn,wordt iedereenhet-zelfdeenraakjekwijtwatindenetwerkanalyse“thestrengthofweakties”wordtgenoemd.Dekrachtvansamenwerkenopeenhorizontalemanierisdatjeinstaatbentomzeerverschil-lende competenties vanuit verschillende organisatieculturenen DnA samen te brengen in een netwerk. Het netwerk zet er alshetwarehaakjesomheen.Brengjealleorganisatiesinéénorganisatieonder,dangaan sociologische structurenwerkenenwiliemanddebaasspelen.Terwijlineennetwerkallecom-petentiesbinnenbereikzijnengezochtkanwordennaarintel-ligentemanierenomdienstensamentevoegentenbehoevevandeburger,hetkindofhetgezin.’

stimulerenenkennisdelingtemaximaliseren.Alsalleorganisa-ties in het sociale domein vanuit de behoeften van burgerswerken,eigenkrachtvanburgersondersteunen,flexibelzijnenelkaarop institutioneelniveauniet tegenwerken, zijndege-meenten in staat betere steun te leveren voor minder geld (Kenis,2011).MethetsamenwerkingsmodelvanKeniskandegemeente duidelijk onderscheidmaken tussen vragenwaar-voorgeenintragemeentelijkesamenwerking(uitvoeringsorga-nisatiesinééngemeente)aandeordeisenvragenwaarvoorditwelaandeordeis.Bijdecomplexevragenissamenwerkingnodigtussenuitvoeringsorganisaties.Degemeentedraagtvol-gensKenisbijaandeeffectiviteitvandesamenwerkingtussenuitvoeringsorganisaties in de gemeente door het voor eengrootdeelbepalenvanhetbeleidenhetbeschikbaarstellenvan middelen.

Kwekkeboom geeft in haar publicatie ‘Zo gewoonmogelijk’aan dat netwerken zich vaak vormen rondom geldschieters.Door de decentralisatie veranderen deze netwerken en duszullen gemeentenmoeten investeren in het opbouwen vandeze nieuwe netwerken.

Netwerk governanceNetwerkgovernanceishetverbindenofdelenvaninformatie,middelen, activiteiten en competenties van minstens drie organisatiesomsameneenoutcometebewerkstelligen(Kenis& Provan, 2008). Zijn gemeenten de aangewezen partij omdezenetwerkgovernanceopzichtenemenenhoezoudenzijditdanmoetendoen?K2vroegaanKenishoegemeentenzichzoudenmoetenopstelleninhetnetwerk,bekekenvanuitnet-werktheoretisch perspectief. Kenis: ‘Centra voor Jeugd enGezin, veiligheidshuizen etcetera zijn structuren waarin eengedifferentieerdesetvanorganisatiesrondombepaaldevraag-stukken samenwerken. Uit mijn onderzoeksprogramma metProvanblijktdatnetwerkenookeenbepaaldevormvanorga-nisatienodighebben.IntermenvanaansturingblijktdathetmodelvaneenNetworkAdministrativeOrganisation(denet-werkregisseur heeft zelf geen rol in het primaire proces, zie figuur9)indepraktijkzeergoedwerkt.’Wieisdieonafhanke-lijkenetwerkregisseur?Volgens Keniskandegemeentetheo-retisch de regisseur zijn als zijmaar geen enkele andere rolheeftinhetprimaireproces.‘Eénvandeeisenaanderegisseurisdathijhetvolstevertrouwenheeftvanallepartijen.Ineennetwerkhoeftnietiedereenelkaartevertrouwenendeneu-zenhoevennietallemaaldezelfdekantoptestaan-organisa-tieskunnenbinnenhetnetwerkconcurreren-,maariedereenmoetwelderegisseurvertrouwenenhemkunnenvolgeninzijn beslissing en ervanovertuigd zijn dat hij puur en alleenvoor het publieke doel gaat. Het is het sterkstwanneer hetnetwerk zelf beslist dat hij een regisseur nodig heeft. Danwordtheteenorganischverhaal.Meestalwordtderegisseurdegenedieervanblijkheeftgegevendathijvoordezaakgaat,diegeendirectepersoonlijkebelangenheeftendiegeenpre-tentieheeftomdebaastespelenoverhetnetwerk.’

“”

43

VervangenvanperverseprikkelsKwekkeboomenVanGennipgevenbeidenaandathetsysteemopditmomentteveelperverseprikkelsbevat.Kwekkeboom: ‘DeWetwerkennaarvermogenbevatdeprikkelomdebestemensen naar werkvoorzieningen te laten gaan en de minder goedemensennaardedagbesteding.Zoziter inhetAWBZ-systeemdeprikkelommensenzwaarderteindicerenzodatzenaar een intramurale voorzieningmoeten.’OokVan Gennip vindtdatdeperverseprikkelsuithetoude systeemmoetenworden vervangen. ‘Nuwordt goed gedrag van organisatiesnietbeloond.Denieuweprikkelskennenwenogniet,dat istegelijkertijddeuitdaging.Ditvraagtomcreativiteit,omden-kenbuitenkaders.’

VolgensdeRaadvoorMaatschappelijkeOntwikkeling (RMO)(Baggerman,VanBeekhoven,DeGraef,DeHaas&DePriëlle,2011)ontstaandeperverseprikkelsdoordathetgekozenstu-ringsmechanismegeen rekeninghoudtmetde verschillendebelangeninhetsocialedomein.Dezebelangenblijvenbestaaninhetsocialesysteem.

Dedecentralisatieskunnenalleenbijdragenaandebeheers-baarheid vandekostenalsdehuidigeperverseprikkels (die

leidentotmeerzorggebruik)wordenopgeheven.Dedecentra-lisatiesvragendusomreflectieopdeprikkelsdieinhetnet-werk ingebouwdworden.Eenprikkel iseenbewustgekozenoorzaak,eendoel,eenbewustnagestreefdgevolg(Hoogerwerf&Herweijer,1998).Denkenintermenvandoelenenmiddelenveronderstelt denken in termen van oorzaken en gevolgen. Welkeoorzakenliggentengrondslagaandehuidigesituatie?Paswanneerdegemeentevoldoendezichtheeftopdeoorza-ken,kanzijgerichteenprikkelkiezendiehetgewenstedoelhelpttebereiken.

VolgenshetRMOkunnendegemeentendeverschillendebe-langentothunrechtlatenkomenindesystemendooreenva-riëteitaansturings-enselectiemechanismentoetepassenofdoorinderolvanexterntoezichthoudernietzelftecorrigerenmaartezorgenvoordeaanwezigheidvanvoldoendevormenvanzelfregulering.

44

Figuur10:Denkeninoorzaakengevolg.

Figuur9:Netwerkgovernance(Kenis&Provan,2008).

Ook Kenis adviseert gemeenten goed na te denken over de prikkelsdiezijinbouweninhetsysteem:‘Nuisdeprikkelvaakde prijs,waardoor aanbieders onder de prijs van de andereaanbiedergaanzitten.Maarsocialecontroleinhetnetwerkiseenveelbetersysteemvanprikkelsdancompetitieopprijs.Alseenburgertelkensnietgoedgeholpenkanwordenomdatjijalsorganisatienietdejuistecompetentieshebtendaardoordezwakkepartner(schakel)bentinhetnetwerk,danhebjeeenmoeilijkbestaaninhetnetwerk.’Ermoetduseensituatiege-creëerdwordenwaarindebeoordelingvandepresentatievandeorganisatieendeafdelingenenmensendiedaaraanbijdra-geneerderwordtgerelateerdaanhetbehalenvannetwerk-doelendan aanhet behalen vanorganisatiedoelen (Kenis&Provan,2008).

HetsturenopresultatenenmaatschappelijkeeffectenVolgensKenis(2011)isdecontroleopeffectiviteitvoordege-meenteinfeiteonmogelijkalsdefinancieringtop-downplaats-vindt (aanbodfinanciering) en de verantwoording beperktwordttotdeinformatieofdemiddelendiezijnuitgegevenaaneenvoorafgesteldtypebehandeling.Erisdaarentegensturingnodigophetuiteindelijkeresultaat:gelukkigeengezondege-zinnenenburgers(Kenis,2011).Deinputdiedeorganisatiesineennetwerkleverenmoetenbijdragenaandegewenstemaat-schappelijkeoutcome(ziefiguur11).

Figuur11:Verbindenvaninputopmiddelenniveauaanmaatschappelijkeeffecten.

Hoddenbagh: ‘Voor gemeenten is het de uitdaging om deontschottefinanciëndiezijvanhetRijkkrijgennietopdezelfdemanierinverschillendepotjesteverdelen.’OokgeeftHodden-baghhetbelangvanaccountabilityaan,waarbijhetzoweloverde doelstellingen als de besteding van middelen moet gaan.

Hoddenbagh: ‘Om doelstellingen te formuleren is papier onvoldoende.Jemoethetookkunnenafzettentegeneennul- situatie,zodatjeinzetgetoetstkanworden.Ookmoetenge-meentenhunplanning-en-controlcyclusaanpassenomdaterenormveelgeldindezachtesectorenkomt.’

Van Gennip: ‘Dedecentralisatieszijnnietmisluktalsburgersinopstandkomen,wantdathoortbijeencultuuromslag.Maarwelalseropoutcomeniveauonwenselijkeeffectenzijnzoalstoenamevanarmoede,criminaliteit,uitvalopscholen,meerdaklozen,meerwerklozen,meer onveiligheid,meer suïcide,etcetera.’

VerminderderegeldrukinhetnetwerkVolgens Kleine (2011) nodigt op ditmoment de bestuurlijkeomgevingwaarinprofessionalsopererennietuittothetleve-renvankwaliteit.Professionalshebbenveellastvanregelseneisenvanuitdeoverheidendeorganisatieszelf.Deoverheidgaatnietuitvandekwaliteitvandehulpverlenerszelf.Dege-meente heeft een belangrijke taak om de regeldruk laag tehoudenenmoetpassendeparameterscreëren.Frenken: ‘InternhebbenwebijdegemeentegeleerdvandeWmo.Wedringenadministratievehandelingenzoveelmoge-lijkterugomtijdvrijtemakenvoorhandelingsprocessenbuitenhuis:dekeukentafelgesprekken.’

RuimtevoormarktpartijenSteyaert refereertaanhetBritse‘bigsociety’-principe,datuit-gaatvanhetideedatdeoverheidkleinermoetwordenzodater ruimte komt voor de gemeenschap en dat demarkt ookmoetwordenaangesproken: ‘PhilipBlond,eenvande foun-dingfathersvan“bigsociety”,zegtdataldiepubliekedienst-verleningbijdeoverheideengevolgisvanhetcompenserenvanwatbijgebrekaanmoralismeindemarktontstaat.Treed

45

“ ”

dus terugmet de publieke dienstverlening,maar spreek demarktaanopdemoreleregels.Datzoubijvoorbeeldkunnengebeuren in deWet werken naar vermogen. Niet: “Jij bentwerkloosen jemoetditenditdoen”,maar:“Ikeaheefthiereenvestiging,kunnenweeenspratenovertewerkstellingvankansloze jongeren?” Dan spreken gemeenten marktpartijenaanophunhandelen.Voormarktpartijenishettenslottege-makkelijkeromgoedkopearbeidskrachtenintezettendanomdezorgbehoevendeburgerplekkentebieden.’

4.3 Samenwerking met de burger Alsmensgerichtenetwerkorganisatiewerktdegemeentenietalleeninterngoedsamen(paragraaf4.1)enexterninhetnet-werk(paragraaf4.2),maarookdirectmetdeburger(paragraaf4.3).Ditvraagtvangemeentendatzijdevragenenbehoeftenvanhunburgersgoed inbeeldhebben,waarbij jongerenengezinnenzelfnadrukkelijkwordenbetrokken(Kenis,2011).Al-leendanbestaatzichtopsamenwerkingdiegerichtisopver-beteringvaneffectiviteitenefficiencyinplaatsvansamenwer-king waarbij vooral de eigen positie wordt versterkt, aldusKenis(2011).Ditpastookbijhetuitgangspuntvanempower-ment,datveelwaardehechtaanhetperspectiefvandebe-trokkenenzelf(inclusiefhunsocialenetwerk),hunervarings-kennis en -deskundigheid (Lasker & Nijsten, 2010). Vanuit

empowerment worden cliënten of patiënten in de eersteplaats als mensen gezien met eigen betekenisgevingen, ge-voelswerelden,dromenen krachten,ookal zijndeze laatsteniet steeds zichtbaar voor de betrokkenen zelf of voor hunomgeving(VanRegenmortel,2011).

Versterken van vertrouwenDeNationaleOmbudsmanconcludeertinzijnjaarverslag2011(verschenenin2012)dathetvertrouwentussendeburgerendeoverheidonderdrukstaat.Deoverheidisenerzijdssteedsmeeraanweziginhetdagelijkslevenvandeburgerenander-zijdssteltdeburgerzichkritischerop.Omhetvertrouwenvandeburgerindeoverheidteversterkeniseenbetekenisvollerelatietussenburgerenoverheidnodig.Deoverheidmoetbewustkiezenvooreenhoudingvanver-trouwenindeburgeromtekomentoteeninhoudsvollerelatie.Dithoudtook indatdeoverheiddekritischebetrokkenheidvandeburgerpositiefwaardeert.Hoekandeoverheid inhoudgevenaanditvertrouwen?Vol-gens de Nationale Ombudsman (2012) kan de overheid ditvertrouwenversterkendooreenconstructieveschakeltereali-seren,eeninterfacetussenoverheidenburger.Dezeinterfaceisopgebouwduitdrieonderdelen:1)persoonlijk contact,2)burgers serieus nemen en met respect behandelen, 3) nietóverdeburger beslissen,maarmétdeburger.Dit kandoorvormenvanparticipatiebijgroteprojecten,maarookbijindi-viduelekwesties.Métdeburgerbeslissenkanalleentotgoede

46

“”

Van Haaften: ‘Hetzouheelveelwethoudershelpenalszege-wooneenrondjegingenmaken,zonderplannen,gewoonmetmensengaanpraten.Steljemaarkwetsbaarop.Erzijnzoveeldingendiealleenoudersenkinderen jekunnenvertellen. Ikhoorbijvoorbeeldvanjongerendatzijervarendatermetnameoverhengepraatwordtenteweinigmethen.Endatzezich“eendossiervoelen”.Daardoorheefteenjongereernoglanglastvanalshijopzijntwaalfdeeenbrandheeftgesticht.Terwijlzo’nkinddekanswilommeteenschoneleitebeginnen.”

In gesprek met burgersVooreengoedbeeldvaneenmaatschappelijkeopgaveisdebele-vingvandedoelgroepbelangrijk.Hoeervarenburgershetsociaalklimaatindegemeente?Metwelkevragenlopenzijrond?Diein-formatiekandegemeenteboven tafel krijgendoorbijvoorbeeldeendebatavondteorganiserenmetjongeren,heneenbelevings-matrix te laten invullenofdoorouderenvragen te stellen inhetbuurthuis.Uitvoerendmedewerkershebbendagelijksmetdedoel-groeptemaken,duszijkennendevragenvandeburgerhetbeste.Ookin jaarlijkseburgerpeilingenheeftdegemeentedemogelijk-heidvragenoptenemenoverdebelevingvanhetsociaalklimaat.TenslotteisdegemeentealsuitvoerdervandeWmoverplichtbur-gerstebetrekkenbijhetWmo-beleid.DeWmo-raadisdemeestgebruiktevorm.GemeentenkunnenviadeWmo-raaddebelevingvandedoelgroepinbeeldkrijgen.

resultatenleidenalsdeoverheidbereidisdeburgervertrou-wenteschenken.Hetkomteropaandatoverheidenburgerondankshunverschillenderollenopeengelijkwaardigemaniermet elkaar omgaan.

VolgensKenis(2011)laatelkeevaluatievanzorgzichanalyse-renalseenverhoudingtusseninzetvanmiddelenentevreden-heidvanburgers.Hierbij isdedialoogmetburgerseenzeernuttig en effectief instrument om de informatie in beeld tekrijgen.Hetbijelkaarbrengenvaninterneenexterneinforma-tiesteltdegemeentealsregisseurvanzorginstaatomvasttestellenofdeburgerseffectiefgeholpenzijn.

Brigite van Haaften,gedeputeerdeJeugd,CultuurenSamenle-vingbijdeProvincieNoord-Brabant,waarschuwtvoordeval-kuilklanttevredenheidalsenigeindicatortenemen:‘Klantte-vredenheid is een belangrijke indicator, maar zeker niet deenige. Als een jongere keihard wordt aangepakt door zijnjeugdreclasseerder,dangeefthijechtgeen8voorklanttevre-denheid.Maardeaanpakiswelgoedvoordesamenlevingénoptermijnookvoordie jongere.Of jeopeengoedemanierhebtgewerkt,verantwoordjeaanjecollega’sinjenetwerk’.

Vitale coalities van formele en informele zorg De vier transities gaan voor de gemeente gepaardmet eenbehoorlijke efficiencykorting, omdat het stelsel goedkoper

moet.Ditkanleidentotkrimpvandeformelezorg.Volgensdecrowding-outhypothesezou informelezorghetontstanegatopvullen,zodatdetotalezorgnietvermindert(ziekader).Maarindepraktijkblijktdatditniethetgevalis.Kwekkeboomsteltdateenterugvalmogelijkheidopprofessionelehulpeenbasisvoorwaardeisvoorhetkunnenrealiserenvanzorgdoor de samenleving (Veldhuysen, 2011). VolgensSteyaert is een mogelijkestrategieomdebezuinigingenoptevangenendetotalezorgniettelatenverminderenhetontwikkelenvanvi-talecoalitiestussenformeleen informelezorg.Hierbij ishetuitgangspunt dat in de samenleving informele hulpbronnenaanwezig zijn en dat die hulpbronnen ontgonnen en benutwordendoordeformelezorg.Degemeenteheeftalsregisseurderolomdekrachtigesamenwerkingtussenformeleeninfor-melezorgtebevorderen(Steyaert,2011).

DeEngelsesocioloogBulmersplitsthetbegripcarein‘caringfor’ en ‘caring about’ (Kwekkeboom, 2010a, p.24). VolgensKwekkeboom kunnen professionals in de zorg er problemenmeehebbenomhunkennisendeskundigheid tedelenmetbijvoorbeeld familieleden of anderemantelzorgers.Kwekke-boom: ‘Indatgevalblijft“communitycare”gewoon“care inthe community” en betekent “vermaatschappelijking” nietsandersdanhetverplaatsenvandeinstitutionelezorgnaardewijk.Terwijlzealliantiesmoetenaangaanenbeidevormenvancareelkaarietstebiedenhebbenenietsaanelkaarteleren’(Kwekkeboom,2010,p.26).

Crowding-out hypotheseDezehypothesevergelijktderelatietussenformelezorgeninfor-melezorgmeteenoverbevolktekamer(afgeslotenfysiekeruimte)waar nieuwemensenblijven toestromenendeaanwezigen ver-dringen. Hetzelfde gebeurt volgens deze hypothesemet zorg: ineen vast omlijnde zorgruimte komt nieuwe informele of formelezorgbinnenenstroomtoudeformeleofinformelezorguit(Steyaert,2010).

Brigite van HaaftenCaring for Care in the community professionele zorg

Caring about Care by the community Informele zorg en vrijwilligerswerk

Figuur12:Verschilcaringforencaringabout.

Kwekkeboom: ‘Ik vind dat daar de taak van de professionalbegint: bij het bijstaan en ondersteunen vanmensen in hetverlenenvanzorgaanelkaar.Enalsblijktdathetelkaarsteunennietgaatofnietvoldoende is,dankunnenprofessionalshetdeelsofvolledigovernemen’(Kwekkeboom,2010,p.25).

Nieuwe coöperaties met burgers DeBoerenVanderLans(2011)pleiteninhunessay‘Burger-kracht’ voor een nieuwe structuur die uitgaat van de eigenkracht en verantwoordelijkheid van burgers. Deze structuurkandevormkrijgenvancoöperatiesvanburgersenaanbie-ders.Indezecoöperatiekrijgenburgersdielidzijndienstenenvoorzieningengratis,metkortingofmetdoordeoverheidofverzekeringen gedekte vouchers of persoonsgebonden bud-getten.Met deze vouchers of persoonsgebonden budgettenkunnenzedienstverlenersinhuren.Eendeelvandeuitvoeringkunnenfinanciers,zoalseengemeente,bijdecoöperatiebe-leggen.Tweevoordelenvandezecoöperatiegedachtezijndatjedirectwerktvanuitdevraagvandeburgerendatjerecht-streeks stuurtop samenwerking.Ook kun je administratievelastenafvangeneneenzekereverplichtingopleggenaanzowelde burger (afnemer) als dienstverlener. De focus binnen decoöperatieispositiefinplaatsvannegatief.

VNG-programma ‘De Kanteling’Vanuitdecompensatieplichtzijngemeentenverplichtburgerste compenseren als zij beperkingen ervaren in hun zelfred-zaamheidendeelnameaandesamenleving.Decompensatie-plichtgaatdusuitvanhetgewensteresultaat‘zelfredzaamheiden participatie’ (Veldhuijzen van Zanten-Hyllner, 2010d). DeVNGondersteuntdegemeentenbijdeinvullingvandecom-pensatieplichtviahetprogramma‘DeKanteling’(OphetVeldetal.,2012).Hetdenkeninresultatenmaaktdecompensatie-plichtconcreet.Devierdomeinenindecompensatieplicht(zievoetnoot2)zijnvertaaldnaarachtconcreteresultaten:1. iedereburgerkanwonenineenschoonenleefbaarhuis;2. iedere burger kanwonen in een voor hem/haar geschikt

huis;3. iedereburgerkanbeschikkenovergoederenvoorprimaire

levensbehoeften;4. iedere burger kan beschikken over schone, draagbare en

doelmatigekleding;5. iedereburgerkanthuiszorgenvoorkinderendietothetge-

zinbehoren;6. iedereburgerkanzichverplaatsenin,omennabijhethuis;7. iedereburgerkanzich lokaalverplaatsenpervervoermid-

del;8. iedereburgerheeftdemogelijkheidomcontactenteheb-

benmetmedemensenendeeltenemenaanrecreatieve,maatschappelijkeofreligieuzeactiviteiten.

Voorgekanteldwerkenzijneenzorgvuldigeinventarisatievandesituatievandeburgerenhetgoedtegenelkaarafwegenvandemogelijke oplossingen essentieel. Het gemiddelde trajectdateenburgerdoorloopt,neemt‘DeKanteling’alsuitgangs-punt.Hettrajectstartvanafhetmomentdateenbeperkingindeelnameaandesamenlevingwordtervarenenlooptdoortothetmoment dat passende ondersteuning beschikbaar is tercompensatievandiebeperking.Binnendittrajectonderscheidt‘De Kanteling’ vijf functies: het eerste contact, het gesprek(vraagverhelderen/resultaatvaststellen),oplossingenafspre-ken,hetarrangement,endetoewijzingvanvoorzieningen(ziefiguur13)(OphetVeldetal.,2012).

48

Figuur13:Dewerkwijzevan‘DeKanteling’(OphetVeldetal.,2012).

Binnen‘DeKanteling’komtdeverbindenderolvandeprofes-sionalstotuiting.Viahetgesprekmeteenindividueleburgeroverondersteuningsvragenkrijgendeprofessionalsookinzichtinconcretevragenopwijk-enbuurtniveau.Maatschappelijkeinstellingenstellenopbasisvandit inzichteen(integraal)ar-

rangementaanvoorzieningenop.EenvoorbeeldhiervanisdatburgersdieeenberoepdoenopdeWetwerkennaarvermogenworden ingezet om anderen te helpen bij het huishouden,boodschappendoenofhetuitvoerenvanklusjes(OphetVeldetal.,2012).

4.4 Het ‘hoe’ weergegeven per organisatiegebiedOmalsgemeentenechtietstedoenmetofvanuitdegedeeldeprincipes vande vier transities is het vanbelangdat zij zichontwikkelen tot organisaties die functioneren op plateau 4.Hiervooriseenveranderingnodigindeorganisatieopvijforga-nisatiegebieden(hoofdstuk3,pagina22).De benodigde ontwikkeling van de gemeente naar niveau 4 is beschrevenindeeerstedrieparagrafenvandithoofdstuk.Inonderstaande tabel is deze ontwikkeling vertaald naar wat er nodigisopdeverschillendeorganisatiegebieden.

Plateau 4 ParagraafStrategie Degemeenteheeftdeurgentie,omvangencomplexiteitvandeveranderopgavehelder; 4.1enbeleid Degemeenteheefteenduidelijkelokalevisie(enverbindtdeviertransitiesvanuitdegedeeldeprincipes); 4.1 Degemeenteweetwelkegroepennieuwecliënten(enhunomvang)naardegemeentekomen; 4.1 Degemeenteheeftopnieuwhetniveauvanvoorzieningenbepaald(nieuweopbouwvanhetsocialefundament); 4.1 Defittussenzorgvraagenzorgaanbodisleidendvoorhetaangaanvansamenwerkingmetandere gemeentenenpartners(waarondermarktpartijen); 4.2 Degemeentebevordertkrachtigevormenvansamenwerkingtussenformeleeninformelezorg; 4.3

Processen Binnendegemeentenzijngeenschottenaanwezigtussendeverschillendebeleidsterreinenenstructuren (horizontaleontkokering); 4.1 Degemeentelijkestructuurvloeitvoortuitlogicavandeburger(directiemodel); 4.1 Degemeentefaciliteertdeverschillendenetwerken(networkgovernance); 4.2

Leiderschap Hetcollegetoontcollectiefleiderschapbinneneenregisserendebestuursstijl; 4.1encultuur Hetmanagementgaatuitvanhetversterkenvanzelfregulerendvermogenvanhetteam; 4.1 Degemeentecreëertvertouwenrichtingdeburgerdoorzoveelmogelijkpersoonlijkcontact, burgersserieustenemenendoornietóverdeburgertebeslissen,maarmétdeburger; 4.3

Medewerkers Beleidsambtenarenhebbeneeninterprofessionelehandelswijze; 4.1en Debeleidsambtenaarisprocesregisseurenpaktderegieroldooroverzichttehouden,contactenvaardigheden metburgersteonderhoudenentefunctionereninnetwerken(facilitymanagervoorhetnetwerk); 4.1 Medewerkerswerken‘gekanteld’:zijmakeneenzorgvuldigeinventarisatievandesituatievande burgerwegenmogelijkeoplossingentegenelkaaraf; 4.3

Middelen DegemeentevermijdtperverseprikkelsinhetsysteemenkiestbewustdejuisteprikkelopbasisvanenICT hetgewenstedoel; 4.2 Degemeentestuurtopresultaatenmaatschappelijkeffectinplaatsvaninput; 4.2 Degemeentebeschiktovereenvariëteitaansturings-enselectiemechanismen(waaronderzelfsturing)enzetdezebewustin; 4.2 Degemeentebeperktderegeldruk. 4.2

Tabel5:Ambitievoorgemeenten.

Inhoofdstuk3introduceerdeK2dePlateauaanpak,eenhulp-middel voor gemeenten en uitvoeringsorganisaties bij hetvraagstukdatdeviertransitiesinhetsocialedomeinmetzichmeebrengen.Daarvoorishetnodigdatuitvoeringsorganisatiesfunctionerenophetvierdeplateau,hetniveauwaaropuitvoe-ringsorganisatiesmensgerichtwerkenbinnendemaatschap-pelijkeketen.Ditbetekentdatdeorganisatiesdecompetentiesvandemenscentraalstellenendenadrukleggenopsamen-werkingbinnendeeigenorganisatie (paragraaf5.1),metdepartnersindeketen(paragraaf5.2)endirectmetdeburgers(paragraaf 5.3). In hoofdstuk 4 schetsten wij welke stappengemeentendienentezettenalszijzichwillenontwikkelentoteenorganisatiewaarinalleontwikkelingenoptimaaleninon-derlinge samenhangkunnenwordenopgepakt. Indithoofd-stuk staat de hoe-vraag voor uitvoeringsorganisaties en hunprofessionalscentraal.

5.1 Samenwerking binnen de eigen organisatieOmplateau4tebereiken,moetenuitvoeringsorganisatiesin-ternhetbesefhebbendathetnietalleengaatomeenstelsel-wijziging (alleen overheveling van verantwoordelijkheden).Hetgaatookomvernieuwing:deviertransitiesendegedeeldeprincipesvragenookeenveranderingvanvisieenwerkwijzen(transformatie)(OphetVeldetal.,2012).

Van Gennip: ‘Het denken en huidige werken moet om. De wereldgaaterheelandersuitzien.Somsdenkenuitvoerendeorganisatiesnogdathetalleeneenkwestieisvanovergaanvande verantwoordelijkheidnaar gemeenten.Dat is naïef!Overzevenjaarzietdejeugdzorgerheelandersuit.Hetdenkeninfuncties,verwijzenenindicerengaatopdeschop.’

Zelfsturende klant als probleemeigenaarVolgensDonkers (2009)moetenuitvoeringsorganisatieswer-kenvanuitdestrategiedatdezelfsturendeklantcentraalstaat.Ditbetekentdatnaastdehulpvraagookdoelen,waarden,er-varingen,cultuur,sociaalnetwerkendesituatievandeklantcentraalstaan.Metanderewoorden:deuitvoeringsorganisatiesteltdeempowermentvangezinnencentraalenhechtdaarbijwaardeaanhetperspectiefvandebetrokkenenzelf(inclusiefsociaal netwerk), hunervaringskennis enhundeskundigheid(Lasker&Nijsten,2010).

51

hoofdstuk 5

uitvoeringsorganisaties aan zet Transitie versus transformatie

OphetVeldetal.(2012)onderscheidenbijdevierontwikkelingentweesoortenprocessen:1. Hettransitieproces Ditgaatoverdeperiode(meteenduidelijkstart-eneindpunt)

vanhetveranderenvanhethuidigestelsel.Denieuwesituatiewordtmogelijkgemaaktdoornieuweregels,wetten,financiëleverhoudingenendergelijke.

2. Hettransformatieproces Ditprocesisgerichtophetrealiserenvandebeoogdeinhoude-

lijkeeffectenvaneenstelselwijziging.Inhoudelijkeeffectenzijn:andergedragvanprofessionalsenburgers,anderecultuurbijinstellingenenprofessionals,anderewerkwijzenenhetandersmet elkaar omgaan tussenburgers/cliënten, professionals, in-stellingenengemeenten.

‘Mensenmeteenhulpvraaggevenernetalsdemeestemen-sendevoorkeuraanomhunlevenzelfindehandtehouden,zelfverantwoordelijktezijn.’(Kwekkeboom,2010a,p.9)

Volgens Kwekkeboom (2010b) blijven er kwetsbare burgersvoorwiekeuzevrijheidenautonomieopeenbepaaldmomentenineenbepaaldesituatieeengevaarzijninplaatsvanver-worvenheden. Bepaalde groepen kwetsbare burgers, zoalsmensenmeteenverstandelijkebeperkingofeenernstigepsy-chischebeperking,kunnennietoverzienwatdegevolgenzijnvanheteigenhandelen.Organisatiesenprofessionalsmoetenzichhierbewustvanzijn.Ookwetendeuitvoeringsorganisatieendeprofessionaldateenjeugdigeprimairafhankelijkisvan

zijnoudersalshetaankomtopgoedeopvoedingenveiligengezond kunnen opgroeien. Professionalsmoeten kunnen in-grijpenalsoudersnietinstaatzijnderolvanopvoedertever-vullenofalsdeveiligheidvandejeugdigeinhetgedingis.Ditinopdrachtenonderverantwoordelijkheidvandegemeente.Bettonviletal.(2011)gevenaandatprofessionalsjuistbijge-zinnen waarin zich kwetsbare problemen voordoen in endichtbijdegezinnenmoetenwerken.Deverantwoordelijkheidenmogelijkheidomdeeigenkrachtteversterkenligtnamelijkinhetgezin.

Krachtgerichte zorgHulpverleningvanuitdeempowermentbenaderingiskrachtge-richte zorg. Het doel van krachtgerichte zorg is datmensenweergreepkrijgenophuneigenlevenenhunomgeving,zodaterweeraansluitingismetzichzelfenmetanderen,metdedi-recteomgevingendesamenlevingalsgeheel.Debetrokkenekan hierdoor volwaardig en opmaat deelnemen aan de sa-menleving.Hetappèlopdeveerkrachtvandehulpvragerendaarbijhetstimulerenvansteun-enhulpbronneninzijnomge-vingisdesleutel.Ookbetekentkrachtgerichtezorg‘minstin-grijpendezorg’.Ditiszorgdievolledigaansluitbijdehulpvragerenzijnwaardenennormen.Professionalsmoetenextraaan-dachtbestedenaandesocialenetwerkenvandehulpvrager.Zijdienendezeteversterkenofteherstellen.Ookkandeprofes-sionalnieuwenetwerkenaanborenofcreëren(VanRegenmor-tel,2011).

Vugts: ‘Alsiemandzijneigennetwerkkaninzetten,ontziethijzichzelfook.Dankunnenwijonsalsberoepskrachteninzettenvoordemensendiehetechthardnodighebben.’

52

“

“

”

”

Empowerment voor de professionalLammers(2011)benoemtzescentralebegrippenvanempowermentvoordeprofessional:1. Empowerment Hetuitgangspuntisdatdeprofessionaldeexpertisomhetgezin

eenechtekanstegeveneigenbeslissingentenemensamenmetdemensendievoorhenbelangrijkzijn.

2. Activeren Eenprofessionalneemtniethetprobleemovervanhetgezin,maar

biedtkansenenhandvattenomzelfoplossingentezoeken,tevin-denenuittevoeren.

3. Respect Deessentievan (zelf)respect isdatmenseneigenkeuzesmogen

maken.Indeerkenningklinktwederkerigheiddoor,maardanmoetdeeenooghebbenenzichbewustzijnvandeander.

4. Motiveren Een tekortaanmotivatie iseenuitdagingvoordevaardigheden

vaneenprofessionalennieteenfoutdiedegezinsledenverwetenkanworden.Deprofessionalzoektaansluitingbijhetgezinenstartmet motiveren van gezinsleden voor de verandering die zij zelfwensenterealiseren.

5. Veiligheid 6. Vertrouwen

K2sprakmetWil Vugts,senioropbouwwerkerbijWelzijnEind-hoven enwinnaar van de SociaalWerker Award 2011, overkrachtgerichtezorg.Hijzegt:‘Inhetopbouwwerkproberenwesteedsmeerheteigennetwerkvanburgerstestimuleren.Ditnetwerklijktvaakzwak,maarals jemetmensenomdetafelgaat,isersomsmeermogelijkdanjedenkt,almoetenwena-tuurlijkwel oplettendatwehet lichtpuntjeniet overvragen.’Ook Vugtswijst op het belang van veerkracht: ‘Soms doe jedingenwaarvanjedenkt“Isditnumijnwerk”?Maardatisdaneenvoortrajectomeenstapjeverdertekomenmeteengezin.Wantookaaneigenkrachtiseengrens.Maarhetiseenzoek-tocht:hoeverenhoelangveerjemee?’

DeuitlegoverkrachtgerichtezorgvanVanRegelmortelkomtovereenmetdevisieophetaanbodvandeuitvoeringsorgani-satiesvanhetMinisterievanVWSbinnenhetprogrammaWel-zijnNieuweStijl.Hetaanboddientgebaseerdtezijnopdevraagvan de burger en de visie van de gemeenten. Werken volgens deprincipesvanWelzijnNieuweStijlsteltdevraagnaarduur-dere voorzieningen uit enmaakt het bieden van efficiëntereondersteuning moge-lijk doormeer collec-tieve arrangementen.De hulp, ondersteu-ning en zorg van uit-voeringsorganisaties isgericht op het verster-ken van het zelfrege-lend vermogen van de burgerenhetbetrekkenvan de eigen sociale

omgevingbijdeondersteuning.Efficiëntiekomtooktotstanddoorsamenwerkingtussenuitvoeringsorganisatiesopdever-schillendedomeinen(werken inkomen, jeugdzorg,onderwijsenWmo)(MinisterievanVWS,2010).

Krachtgerichte organisatiesKrachtgerichtezorgvraagtomkrachtgerichteorganisaties.Ditzijn organisaties die lerend en reflexief zijn en professionalsondersteuneninentoerustenomkrachtgerichttehandelen.Deorganisatiedraagtdezehoudinguitnaarhaarprofessionalsenstimuleerthuneigenkracht(empowerment).Hetmotive-ren vanwerknemers en aanzetten tot samenwerking tussenverschillende teams of groepen binnen de organisatie is detaakvanhetmanagement(VanRegenmortel,2011).Concreetbetekentditdatdeorganisatieendemanagerniethetpro-bleem overnemen van de professional, maar professionalsjuistactiverendoorkansenenhandvattentebiedenomzelfoplossingen te zoeken. Het activeren enmotiveren van hetteamofdeprofessionalbegintbijdeveranderingdiehetteamofdeprofessionalszelfwensenterealiseren.Hierbijgeldtdateentekortaanmotivatieeenuitdagingisvoordeorganisatieennieteenfoutdiehetteam/deprofessionalteverwijtenvalt.Wederzijdsrespectisaanwezigindeorganisatie.Eigenkeuzesmogenmaken is de essentie van (zelf)respect. Ten slotte isvertrouwenindeprofessionalbelangrijkindeorganisatie:deprofessionalsmoetenzichveiligvoelenindeorganisatie(Lam-mers,2011).

VanderLans(2008)steltdatdecompetentie‘overtuigendpro-fessioneelhandelen’gestimuleerddient teworden.Ditbete-kentdatprofessionalszichnietbelemmerdvoelendoorofbe-roepen op hun taakomschrijvingen, case load en dergelijke,maar gewoon doen wat nodig is. verantwoording is volgens van der Lans een verplichting aan jezelf als professional.Door teverantwoordenaan jezelf,ga jebeterwerk leveren.Hiervoormoetenprofessionalsnadenkenoverdevraagdienuvaakbijdeleidinggevendenligt:hoezouikmezelfwillenverantwoordenenhoekanikmijnwerkbeterdoen?Vanuithetantwoordopdievragenontstaatvanzelfdeverandering(VanderLans,2008).

53

Wil Vugts

Effectieve methodes of effectieve professionals? Levering: ‘Uitonderzoekdatwehebbenuitgevoerdvoordejeugdzorg-instellingBijzonder JeugdwerkBrabant inDeurneblijktdathetnietzozeergaatomeffectievemethodesmaaromeffectieveprofessionals.Datvindikbelangrijk.Wehebbenaanjongerendieindezeinstellingverbleven én hun ouders gevraagd wat een professional effectiefmaakt.Watdedenzedathielp?Daaruitbleekheelduidelijkdathetprofessionalszijndiederuimtenemen,datgeeftdedoorslag.Endiesomsmisschienookeensietsdoenwateigenlijknietmag.’

Relatie burger en professional centraal bij verandering van de interne organisatieRegelsystemenwaarmeehetmanagementdewerkprocessenvandeprofessionalstrachtteplannenencontroleren,zittendeprofessionalsdwarsbijhetuitvoerenvanhunwerkzaamheden(Weggeman,2007).VolgensVanderLans(2008)isdeessentievandepubliekesectorderelatietussenkwetsbareburger(s)enhunsocialenetwerkenprofessional(s).Hetontwerpenenver-anderenvandeuitvoeringsorganisatiezalvanuitdezeessentiemoeten starten. Vanuit deze basis is het mogelijk om eennieuwordeningsmodelvoordeorganisatietotontwikkelingtebrengen. Binnendekrachtgerichteorganisatieondersteunendeproces-senenstructurenjuisthetprimaireprocesvandienstverleningaandecliënt.Ditbetekentdatdeprofessionalsgeendrempelstegenkomeninhundienstverleningaancliënten.Hoemoetdeorganisatiestructuurbijuitvoeringsorganisatieserdanuitzien?

Processen en structurenVolgensMintzberg(1995)moetendegekozenelementenvande structuur leiden tot interne consistentie of harmonie.

Tevensleidthettoteenbasis-consistentie met de situatievan de organisatie (leeftijd,omvang, omgeving, enzo-voort). Mintzberg geeft aandatdestructuurontworpenkanwordenopbasisvandefunctieofopbasisvandemarkt(omgeving)(zietabel6).Hieruitmoetdeuitvoeringsorganisatieeenkeuzemaken.

Mintzberghanteertvoorde indelingvanactiviteitenhetvol-gendeonderscheid:• doelen;• dekenmerkenvandeeindmarktendiedeorganisatiebe-

dient(productenendienstendieorganisatielevert,deklan-tenaanwiedeorganisatielevert,degeografischegebiedenwaardeorganisatielevert);

• middelen, de functies (werkprocessen, vaardigheden enkennis),diedeorganisatiegebruiktomproductenendien-stenteproduceren(Mintzberg,1995).

Volgens Mintzberg (2000) is destructuurvandeorganisatiehetto-taal van de verschillendemanierenwaarop het werk in afzonderlijketakenisverdeeldendewijzewaaropdezetakenvervolgenswordengeco-ordineerd.

Structuur Indeling naar

Functie kennisenvaardigheden Destructuurisingedeeldopbasisvanspecialistischekennisenvaardigheden;bijvoorbeeldallealgemeenmaatschappelijkwerkersinéénafdeling,deschoolmaatschappelijkwerkersineenandereafdeling,orthopedagogenineenderdeafdelingenzovoorts.

werkprocesenfunctie Destructuurisontworpenopbasisvanhetwerkproces;bijvoorbeeldsignaleren(intake),uit-voering,evalueren(uitstroom).

tijd Deindelingvandestructuurisgebaseerdophettijdstipwaaropbepaaldeactiviteitenwordenuitgevoerd.

Markt output Deorganisatieisgestructureerdopbasisvandeproductendiegeleverdworden;bijvoorbeeldtrainingenencursussen,ambulantehulpverlening,residentiëlehulpverleningenzovoorts.

klant Deverschillendetypenklantenvormendebasisvoordestructuurvandeorganisatie;bijvoor-beeldopvoed-enopgroeiproblematiek,kinderenmeteenlichtverstandelijkebeperking,kinde-renmeteenpsychischebeperkingofstoornisinhetautistischspectrumenzovoorts.

geografischgebied Destructuurvandeorganisatieisgebaseerdopdegeografischegebiedenwaardeorganisatiewerkzaamis;bijvoorbeeldopbasisvangemeentenofdesubregio’sinnoord-Brabant.

Tabel6:Structuurvaneenorganisatieopbasisvanfunctieenmarkt(Mintzberg,1995).54

Een organisatiemoet ingerichtworden op basis van ‘markt’wanneerdesamenhangvandewerkzaamhedenhetbelang-rijkste is en deze samenhang niet simpel ondervangen kanwordendoorstandaardisatie.Alsdewerkzaamhedenonregel-matigvanaardzijn,destandaardisatiemakkelijkdesamenhangtussendewerkzaamhedenkanopvangenofalsdebelangrijk-ste samenhang proces en schaalvergroting is, dan moet deuitvoeringsorganisatiekiezenvooreenstructuurgebaseerdopfunctie(Mintzberg,1995).

Omdestructuurzointerichtendatdeprofessionalswordengefaciliteerd,moethetmanagementvandeuitvoeringsorgani-satiedepoliticienbeleidsmakerswijzenopverkeerdeaanstu-ring vanuit wetten en beleid, aldus Zuurmond en De Jong(2010).

Beheersbaarheid en regeldrukIn hoofdstuk 4 stellen Van Gennip en Kwekkeboom dat hethuidigestelselnogteveelperverseprikkelsbevat.Noordegraaf(2008)voegtdaaraantoedatdezeprikkelsgeleidhebbentoteenkloof tussenmanagementenprofessional.Hetmanage-mentdienthetuitvoeringsprocesdoortelichtenoponnodigeadministratievehandelingen,opeenoverdaadaanregels,opperversefinanciëleprikkelsenoponwerkbare ICT.Eenvoor-beeldisdatdehuidigefinanciëlesturingsinstrumenten,zekerde planning-en-controlinstrumenten, individuele afdelingenaansturenopindividueletargets.Hierdoorwordtelkeafdelinggedwongenvoorzichzelftegaan(Zuurmond&DeJong,2011).

Inparagraaf4.2isgemeentengeadviseerddeperverseprikkelsinhetsysteemtevervangendoortedenkeninoorzaakenge-volg.DitbetekentvolgensZuurmondendeJong(2011)datdeuitvoeringsorganisatieshunmissieenvisiemoetenbaserenophetgewenstemaatschappelijkeffect(participatie).Dezemissieenvisievertalenzijdaarnazelfinmeetbaredoelstellingenenprestatie-indicatorenophetniveauvanoutput,bijvoorbeeldklanttevredenheid.ManagerssignalerenvolgensNoordegraaf(2008)derelevanteontwikkelingenengebeurtenissenbinnendeviertransitiesenvertalenideeëndievoortvloeienuitdevier

transitiesnaardagelijkseproductieprocessen.Hetisbelangrijkdatcorrectie-encontrolemechanismen,zoalsICTenjuridischeenfinanciëleinstrumenten,draagvlakhebbenindeorganisatie,omdatdezeeffectieverzijndanexternopge-legdecorrecties(Baggermanetal.,2011).DitbetekentvolgensNoordegraaf(2008)ookdatexternopgelegdeverplichtestan-daardendoormanagersopafstandvandewerkvloerwordengehoudenofdatmanagers zichverzetten tegendoordege-meenteopgelegdeinstructiesofsystemen.Alsexterntoezicht-houdermoetdegemeentezorgenvoordeaanwezigheidvanvoldoendevormenvanzelfregulering(Baggermanetal.,2011).

Hetpersoneelsbeleidmoetafgestemdwordenopdecompe-tentiesdiedeviertransitiesstellenaandeprofessionals(Zuur-mond&DeJong,2011).Leidinggevendenvandeuitvoerings-organisatie moeten de professionals dus managen op eenmanierdiebijdemaatschappelijkeopgavepastwaarvoordeprofessionalsstaan.Ditbetekentdatmanagerszichnietalleenbezighoudenmetprestatiesenproductie,maarookmethetdefiniërenvanprestatiesenwieoverdeprestatiesgaat(Noor-degraaf,2008).VolgenshetRMOmoethet indeorganisatiemogelijk zijn de handelingspatronen continu ter discussie testellen(Baggermanetal.,2011).

Van Haaften: ‘In overheidsland timmeren we competentiesvaakdichtinregelsvoorverantwoording.Jemoetverantwoor-den,maarwatwevergetenenwatwedaarmeewegorganise-renishetvertrouweninprofessionaliteit.Ditbetekentookdatprofessionalsderuimtemoetenkrijgenomdirectintegrijpenalserietsontzettendfoutdreigttegaan.Wieheeftdandebe-voegdheidenwordtgesteunddooralle lagendiedaarbovenzittenommeteenintegrijpen?Datiséénvandeuitdagingenwaardegemeentenstraksvoorstaan.’

55

“”

Van Haaften:‘Bestuurdersmoetenhunprofessionalsback-upgeven.Laatjenietleidendoordeangstdatereenkeerietsfoutgaat.Natuurlijk,hetgaatomkwetsbarekinderen,enmoetjedaaruiterstzorgvuldigmeezijn,maarlaatjenietklemzetten.Dan komen geen creatieve ideeën en innovaties meer totstand.Bestuurdersmoetenprofessionalsaanmoedigenennietafremmen.’

volgens Kwekkeboomhebbenprofessionalsindepraktijkvaakteweinigtijdomnatedenkenoverwatnieuwewettenbeteke-nenvoordeorganisatieovertienjaar.Ookindeopleidingenwordenzehieronvoldoendevoortoegerust.‘Duswatdatbe-treftkunjehetzenietkwalijknemendatzeachterdefeitenaanlopen.GemeentenvertalenhunopdrachtverkregenvanuithetRijk(zelfdetakenmetmindermiddelen)intakenvoordeorganisatiesendeorganisatiesvergetendetijdtenemenomzicherookechtoptoeterusten.’

5.2 Samenwerking met partners in het netwerkEenvandeopgavenvandevierontwikkelingenisdevormge-ving van een nieuw lokaal, (sub)regionaal of provinciaal sa-menspel.Ditnieuwesamenspeltussengemeenteneninstel-lingen en tussen instellingen onderling moet ervoor zorgen dat het sociale domein zo is ingericht dat (kwetsbare) burgerskunnen participeren in de samenleving (Op het Veld et al.,2012).Hetbereikenvanhet gewensteeffect komt tot standdoorallerleiverschillendeactiviteiten,producten,dienstenenvoorzieningen.Welkenodigzijn,hangtafvandevraagvanhetgezin.

Frenken:‘Zorgaanbiederszijnookhungedachtenaanhetop-maken: wat willen wij? De gemeente probeert een positiefplaatjetemaken,deaanbiederseennegatiefendieleggenwestraksopelkaar.’

Inparagraaf4.2 isaangegevendathetsamenwerkingsmodelvan Kenis met vier kwadranten in beeld brengt wanneer sa-menwerking noodzakelijk is. De vraag van de burger staathierbijcentraal.Bijeencomplexehulp-enondersteuningsvraagissamenwerkingnodigtusseninstellingen.Alsalhetaanbodindegemeentenaanwezigis,danisslechtssamenwerkingnodigtusseninstellingen.Wanneerhetgewensteaanbodverspreidisovermeerderegemeentenenuitvoeringsorganisaties,iseenMultiorganisatienetwerknodig(Kenis,2011).

Samenwerking tussen uitvoeringsorganisatiesDekrachtgerichteorganisatie(zieparagraaf5.1)iseenorgani-satiediesoepelsamenwerktmetandereorganisaties.Hiervoorgebruiktdeorganisatiehaarinvloedenmachtomempower-menttestimulerentussenorganisaties.Ditbetekenthetuit-wisselenvaninformatieenhetcoördinerenvandienstentus-senorganisaties.Ookstreeftdekrachtgerichteorganisatieeennaadloze zorg opmaat na,waarbij de organisatie zich sterkmaaktvoorsocialerechtvaardigheid(VanRegenmortel,2011).

Bij de samenwerking tussen uitvoeringsorganisaties staat devraag vandeburger centraal.Het samenwerkingsmodel vanKenis(Kenis,2011)steltdatvoorhetbeantwoordenvaneencomplexevraagvandeburgeractiviteitennodigzijndieeenuitvoeringsorganisatienietalleenkanbieden.Ditbetekentdatuitvoeringsorganisaties moeten samenwerken om de com-plexevraagtekunnenbeantwoorden.

Uitvoeringsorganisatieskunnendeeffectiviteitvandesamen-werking beoordelen aan de hand van de volgende vragen(Kenis,2011):• Zijnalleproductendoordesamenwerkingaanwezigomde

vraag van de burger te beantwoorden?• Zittendeovergangentussendeproducteneffectiefeneffi-

ciëntinelkaar?Metanderewoorden,isergeenoverlapofeenlacune?

• Isbijallepartijensprakevandraagvlakvoordesamenwer-king?

56

“

“

”

”

Relatie met de gemeenteVooreenoptimalesamenwerkingtussenuitvoeringsorganisa-tiesisderegierolvandegemeentenodig.Degemeentealsre-gisseurbeïnvloedtdesamenwerkingtussendeuitvoeringsor-ganisaties via beleid en beschikbaremiddelen (Kenis, 2011).Met anderewoorden, de gemeente bepaalt de beschikbaremiddelenendeeffectendiedaarmeemoetenwordenbereiktenbesluitoverenbewaaktdeonderlingetaakverdelinginhetleverenvanhetdienstenpakket(zieparagraaf4.2).

VolgensJacobsenGoris(2011)stuurtdegemeenteopinkoopvan integrale diensten. Deze diensten zijn gebaseerd op defunctionaliteiten en voorzieningen die nodig zijn om burgersoptimaalvandiensttezijn.Degemeentelijkeregieisgerichtopontschottingtussenbepaaldesectoren.ennieuwevormenvanorganisatorischestructureringendienstverleningwordenont-wikkeld(Jacobs&Goris,2011).Gemeentensubsidiërenentre-denopalsregisseurvandetaakverdelingtussenorganisaties.

Hetdoordegemeentevastgesteldetebehalenmaatschappe-lijkeffect (participatievankwetsbareburgers indesamenle-ving)bepaaltderichtingvandeuitvoeringénbepaaltwatenwiedaarvoorpreciesnodigis.Inditprocesvervultdegemeen-tevolgensOphetVeldetal.(2012)vierrollen(zietabel7).

Hetmanagementvandeuitvoeringsorganisatie isnietalleengerichtophetrealiserenvandebenodigdeveranderingenin-tern(zieparagraaf5.1).Externdientdeuitvoeringsorganisatieruimteteverwervenbijdegemeentevoordezeveranderingen.Eenvoorwaardehiervoorisdatdeuitvoeringsorganisatiepoli-ticienambtenarengoedinformeertovertrendsindesamenle-ving. Het signaleren van deze trends mag niet betekenen dat deuitvoeringsorganisatiemeteen zelf probeertprofessionalsophetprobleemtezetten(DeBoer&VanderLans,2011).Degemeentedientnietmeertefinancierenopbasisvanoutput,maar op basis van outcome (maatschappelijke effecten), zieparagraaf4.2.

Samenwerking tussen professionals IndeinleidingvandezeparagraafsteldeK2dathetbereikenvanhetmaatschappelijke effect tot stand komtdoor allerleiverschillendeactiviteiten,producten,dienstenenvoorzienin-gen.Ditbetekentnietalleendatuitvoeringsorganisatiesmoe-tensamenwerken,maarookdeprofessionalsopdewerkvloer.

57

Verschillende rollen van de gemeente Sturend De gemeente brengt in deze rol partijen samen

dievoordeuitvoeringmoetenzorgenendege-meentebewaaktderelatietussenhetgewensteeffectenhetaanboddatwordtgevormd.

Faciliterend De gemeente richt zich op ‘hetmogelijkmakenvanvernieuwingen’doorbijvoorbeeldregelsaantepassen,verkokeringopteheffenenvergunnin-genaantepassen.

Ontwikkelaar Samenmet andere partijen denkt de gemeentena over en experimenteertmet nieuwe vormenvan samenwerking en/of nieuwe vormen vanaanbod.

Opdrachtgever Degemeente functioneertalsopdrachtgeveralsdesamenwerkingformeeltotstandisgebracht.

Tabel7:Rollenvandegemeenten(OphetVeldetal.,2012).

Opleiding van professionals Volgens Kwekkeboom worden professionals in de socialesectoronvoldoendetoegerustomwaartemakenwatindenieuwewetgevingvanhenwordtgevraagd:‘Watikzouwil-lenbereiken,isdatdiestriktescheidingtussenopleidingenwordtopgeheven.OpdeHogeschoolvanAmsterdambie-denwevierverschillendesocialestudies,metelkhuneigenonderwijsritme.Diestructurenzoudenweaanelkaarmoe-tenaanpassen. Bij deminor “community care” die ik hebgegeven, heb ik zes opleidingen samengebracht. Dat hetlukteomstudentenuitdieverschillendedisciplinesbijelkaartebrengenineenminorwerdgezienalseenheleprestatie,maareigenlijkzouhetnormaalmoetenzijn.Wantvoorwo-nenenzorgineensamenlevinghebjemensennodigdieaanwelzijnwerken,dieaangezondheidwerken,mensendiever-standhebbenvanwoningbouwenomgeving,mensenmetverstand van werk. Als we willen dat professionals in depraktijkdenkenvanuitdecliëntennietvanuithunprofessie,danmoetenwezedathierleren.’

Van Gennip: ‘Inmijndroom,enikhoopdatdieuitkomt,gaanwekennisendeskundigheidvanprofessionalsuitaldiezorg-sectorenveelmeernaarvorenbrengenenindeeerstelijnbijelkaarzetten.’

D’amour(2005)geeftaandatdesamenwerkingtussenprofes-sionalscomplexisdoorhetbestaandeprofessioneleparadig-ma.Ditparadigmaisopgebouwduiteenopdeopleidingeninde discipline gebaseerde visie op cliënten en de te leverendienstenenerzijds,enanderzijdsuitsterketheoretischeenopdisciplinegebaseerdekadersdietoeganggeventotrigideom-schreven professionele jurisdictie. Samenwerking vraagt omveranderingeninditparadigmaenomhetimplementerenvanhetdenkenvanuitsamenwerkinginplaatsvanuitcompetitie.Ookspeeltdeomgevingwaarinprofessionalsbewegeneenrol.Deze omgeving representeert niet alleen kansen, maar ookorganisatorischebeperkingen.

Bettonvil et al. (2011) beschrijven dat professionals door deviertransitiesendegedeeldeprincipesdaartussenmeermoe-tensamenwerkenmetprofessionalsuitanderedisciplinesenhunkennisenervaringmetelkaarmoetendelen. Bestaande ervaring met interprofessionele samenwerkingVolgensCollignon,Hooge,DeLeedeenKoeman(2010)isdoorsteeds verdere specialisatie, een toenemendeonderlinge af-hankelijkheidenhogeremaatschappelijkeeiseneenbewegingzichtbaarrichting‘verbreding’of‘ontgrenzing’.Interprofessio-neleofinterorganisationeleafstemmingensamenwerkingzouhet gevolgmoeten zijn van deze verbreding of ontgrenzing.

58

SamenwerkingVolgensD’amour(2005)issamenwerkingeendynamisch,interac-tiefeninterpersoonlijkprocesdatisopgebouwduitverschillendebegrippen:

• Gedeeld/gezamenlijk Hetgaathieromeengedeeldeofgezamenlijkeverantwoordelijk-

heid,besluitvormingen/offilosofie(visie).• Partnerschap Partnerschapimpliceertdattweeofmeeractorenmeedoenineen

gezamenlijkeonderneming.Hetgaatomeencollegialerelatiedieauthentiekenconstructiefis.Hetvereistopeneneerlijkecommuni-catieenwederzijdsvertrouwenenrespect.Iederedeelnemeriszichbewust vanenwaardeertdebijdragenenperspectievenvandeanderen.Samenwerkingvereistdatpartnersgemeenschappelijkedoelenofresultatennastreven.

• Onderlinge afhankelijkheid Samenwerkingvereistdatprofessionalsonderlingafhankelijkzijn

inplaatsvanautonoom.Complexezorgvragenvragenexpertise,bijdragenenparticipatievanelkvandeprofessionalsbinnendesamenwerking.Wanneer de verschillende professionals zich be-wustzijnvandezeonderlingeafhankelijkheid,danontstaatersy-nergy,waardoor de individuele bijdragen gemaximaliseerdwor-denenhetresultaatmeerwordtdandesomderdelen.

• Kracht/vermogen Echtpartnerschapwordtgekarakteriseerddoordegelijktijdigein-

zetvanempowermentvanelkedeelnemer.Alledeelnemers(h)er-kennenelkaarsempowerment.

ErzijnvolgensD’amourdrieverschillendevormenvansamenwerking:1. Multiprofessionele samenwerking Binnendezesamenwerkingwerkenmeerdereprofessionalssamen

aanhetzelfdedoel.Zijdoenditonafhankelijkvanelkaar.Verschil-lendeactiviteitenkunnenwelparallellopen.

2. Interprofessionele samenwerking Bijdezevormvansamenwerkingisinspanningnodigomverschil-

lende thema’s, werkprocessen, enzovoort tot op een bepaaldehoogteteintegrerenentevertalen.Erissprakevaneengemeen-schappelijkdoelenbesluitvormingsproces.Hetvraagteenintegra-tievankennisenexpertise,zodatdesamenwerkingleidttotoplos-singenvoordecomplexevragen.

3. Transdisciplinaire samenwerking Deze vorm van samenwerking verwijst naar een professionele

praktijkwaarinconsensusvormingenhetopenenvandeprofessio-neleterritoriaeengroterolspelen.Grenzentussendisciplinesver-vagen en de uitwisseling van kennis, vaardigheden en expertiseoverstijgtdetraditionelegrenzenvandeverschillendedisciplines.

“ ”

Voorhet ‘ontkokerd’aanpakkenvanmaatschappelijkevraag-stukken,waarbijdecliëntcentraalstaat,isafstemmingensa-menwerkingnoodzakelijk.

In twee ontwikkelingen is deze ‘ontgrenzing’ zichtbaar. Teneerstenemenmaatschappelijkeorganisaties,zoalsonderwijs-,zorg-enwelzijnsinstellingenenwoningcorporatieseengrotereverantwoordelijkheid dan alleen het uitvoeren van de eigenreguliere kerntaak. Voor interactie en samenwerking gaanmaatschappelijkeorganisatiesenhunprofessionalsverbindin-genmetelkaarenhunomgevingaanenbegevenzijzich(deels)opelkaarswerkdomein(Collignonetal.,2010).Tentweedewerkenverschillendeprofessionalsooksamenbin-nenhetCJG.VolgenshetProgrammaministerieJeugdenGezin(2010)vereisteengezamenlijkwerkprocesbinnenhetCJGeenpraktische samenwerking tussen de verschillende professio-nals.BinnenhetsamenwerkeninhetCJGisopenstaanenlerenvanelkaarheelbelangrijk(elkaarsberoep,kennis,expertiseenwerkprocessen leren kennen). Het gezamenlijke werkprocesvraagtomprofessionalsdiebreedkunnendenkenenbereidzijn zich teverdiepen inhetwerkvandeander.Ooknemenprofessionalsgezamenlijkdeverantwoordelijkheidvoorgoedehulpverleningaangezinnen.Elkeberoepsgroepbrengtdaarbijdeeigenexpertiseenvaardighedeninen(h)erkentdievandeander.Hierdoorwordtdegezamenlijkekrachtvergrootendehulpverleningeffectiever.Ditprocesheefttijdnodigenvergtvertrouwen.Openheidenvertrouwentussendisciplinesiseenessentiële voorwaarde voorhet functioneren in een samen-werking,zoalshetCentrumvoorJeugdenGezin.

Rol uitvoeringsorganisatiesVoorhetontwikkelenvaneengezamenlijkwerkprocesisnaastsamenwerking tussenprofessionals indeuitvoering,afstem-mingen samenwerkingnodig tussendeprofessionals endemanagers van de uitvoeringsorganisaties (Jeugd en Gezin,2010).

Demanagers:• zorgendathetnieuwe,gezamenlijkewerkproceswordton-

dersteundmet beleidsafspraken en een duidelijke beslis-singsstructuur;

• stimuleren(eendeel)vanhunmedewerkerszichzowelteverbindenmetdemoederorganisatiealsmetdestructuur,doelenenwerkprocessenindesamenwerking;

• geven de professionals voldoendetijd en ruimte ommetcollega’svananderedisciplineseengezamenlijkewerkwijzeteontwikkelen.Hethelptalsmanagersvandeverschillendeorganisaties hierovermet elkaar afsprakenmaken, om tevoorkomen dat hulpverleners uiteenlopende opdrachtenkrijgen;

• moetendewerkprocessenentargetsvandemoederorgani-satieaanpassenaandievandesamenwerking;

• hebbeneenvoorbeeldfunctiealshetgaatomdewilenhetenthousiasme om demeerwaarde van de samenwerkinghandenenvoetentegeven,watzijalleenmaarkunnenalszezicherpersoonlijkmeehebbenverbonden.

5959

5.3 Samenwerking met de burgerVanderLans(2008)geeftaandatdeessentievanhetsocialedomeinderelatietussenburger(s)enprofessional(s) is.Toe-gankelijkheid, erkenning van de professionele deskundighe-den, wederzijds vertrouwen, wederkerigheid, nabijheid endoel- en oplossingsgerichtheid kenmerken deze relatie. Ookkenmerktdezerelatiezichdooreendirecteaanpak,waarbijdeprofessionaldeburgermeeneemtenstimuleert.Hetgaatomeendoelgerichterelatietussenprofessionalsenburgers.Vugts onderschrijft deze beschrijving van de relatie tussenprofessionalsenburgers:‘Praatvooralnietovermensen,maarméthen.Dathebikookinhetjongerenwerkgeleerd.Jongerenrekenenjedaaropaf.’Van HaaftenvertaaltdeuitspraakvanVugtsineencompeten-tievaneengoedeprofessional:‘Eenvandebenodigdecompe-tentiesisempathie.Jemoetkunnenbegrijpenwatiemandjevertelt zonder daarmeteen over te oordelen.Hulpverlenersmoetenhiervoorderuimtekrijgen.’

Competenties van de professionalBettonviletal.(2011)schetstendebetekenisvandeTransitieJeugdzorgvoordeprofessionals in relatie totdeburger.Eenprofessionalmoetgezinnenondersteunenbijwatzezelfkun-nendoen,aldannietmethulpvanhunsocialenetwerk(uit-gaanvaneigenkracht).

Van Haaften: ‘Dehoudingvanprofessionalsmoetnietmeerzijn:“Heeftueenprobleem?Kommaarbijons.Wijlossenhetvooruop”,maar:“Kommaarbijons,dankijkenwehoeweukunnenhelpendat zelf op te lossen.”Dat ismensen in hunkracht zetten.’ Volgens Steyaert kan er veel geleerd worden van de professionaliteit van opbouwwerkers: ‘Van dit soortvroedvrouwen inhetsocialedomein,mensendiedingenterwereldhelpen, kunnenwe veel leren.Ook fysiotherapeutenhebbeneendergelijkevoorbeeldfunctie.Zelatenjevoortdu-rendzelfoefenen,maarverleggendaarmeeweljeeigengren-zen.Zedoenjepijnoflatenjejezelfpijndoenmaarzezorgenweldatjeermiddelssamenkrachtweeruitkomt.’

Professionals dienen dus te ondersteunen volgens de ‘eigenkracht’-benadering. De professional werkt naast en met hetgezin en stimuleert hen de kracht uit hun eigen netwerk tehalenomongewenstesituatiesomtebuigennaargewenstesi-tuaties.Eengezindeeltzijnofhaarvragenmeteenprofessionalnaar keuze om de gewenste ondersteuning te verlenen. Ken-merkenindehoudingvanprofessionalszijn:gelijkwaardigheid,trouw en vertrouwen (Van Beek, Kneepkens & Van Loenen,2010).

VanRegenmortel(2011)geeftaandatdebasishoudingvaneenprofessionalbijempowerment(eigenkracht)positiefis.Dezepositieve houding van professionals scherpt het gevoel vanerbij horen bij de hulpvrager aan. Meedeinen met twijfels,meebewegenmetweerstandenensteungevenaanhetgeloofineigenkunnenvandehulpvragerbehoortooktotdepositievehouding van professionals, omdat dit motiverend werkt enaanzettotbewegingenactievandehulpvrager.

“”

Kenis: ‘Wieisnueigenlijkdienieuwewerknemerindezorg?Hogeropgeleidenwordeneenandertypewerknemer.Vaneentoegewijderelatiemetéénorganisatieendaarjarenlangcar-rièremaken is steedsminder sprake.Werknemers gedragenzicheigenlijkhetzelfdealsburgers. Zijwillengewoondingenregelen,combineren,samenbrengen,verbindenenzonaarop-lossingenzoeken.Hetzijngeborennetwerkers.Indetoekomsthebbenweniet-te-grote,gespecialiseerdeencompetenteor-ganisatiesnodigdiebereidzijnmetelkaarsamentewerken.Binnendezesamenwerkingzijnmensennodigdieverbindin-genkunnenleggentussendeverschillendeorganisaties(gene-ralisten).Dewerknemersvandetoekomstzullenwaarschijnlijklieveraandekantvanhetspectrumgaanwerkenwaarzein-novatiefkunnenverbinden,waarzeeensoortvanmakelaars-functiehebben.Denieuwewerknemerisdusenerzijdsdeuit-daging die naar ons toekomt, maar hij is ook precies dewerknemerdienodigisomdeveranderendeorganisatievorminterichten.Menseninorganisatieszijndanspecialisten.MaarookdezespecialistenzullenstrakseenbeetjehetDNAvanhetsamenwerkenmoetenhebben.’

Empowermentvraagtconcreteactiviteiten,techniekenenin-strumentenvanprofessionals.Professionals faciliterenactivi-teitenenzijnzominderautoritair.Anderecompetentiesdiebijempowerment horen zijn reflecteren, outreachend werken,planmatig handelen met korte- en langetermijndoelen, metgroepenwerkenensamenwerkenmetdeaanwezigeinformelezorg.Professionalsgebruikenhumorencreativiteitenvraag-technieken die de kracht van de burger naar boven halen.Hierbijhebbendeprofessionalsaandachtvoorervaringskennisenlevensverhalen(VanRegenmortel,2011).

‘De empowermentbenadering, waarbij de professional dehulpvragerzelfdeverantwoordelijkheid laatnemen,ontslaatde professional niet van zijn professionele verantwoordelijk-heid,’zegtKwekkeboom(2010b).Detaakvandeprofessionalbegintbijhetbijstaanenondersteunenvanburgersinhetver-lenen van zorg aan elkaar.Wanneer het elkaar steunennietvoldoendeisofnietgaat,danmoetenprofessionalshetdeelsofvolledigovernemen.

Dekernvande‘empowermentbloem’ishetversterkendenverbindendwerken.Dezebegrippenzijnonlosmakelijkmetelkaarverbonden.Deanderewerkingsprincipes (positief, participatief, inclusief, integraal,gestructureerd en gecoördineerd) dragen bij tot de kernprincipes,maarworden ook door de kernprincipes beïnvloed. Samen vormendezeprincipeseengeheelenzevormeninonderlingesamenhangdebouwstenenvoorprocessenvanempowerment(opdiverseniveaus)(VanRegenmortel,2011).

Kenmerken van de positieve basishouding

Krachtenperspectief niemand wordt opgegeven, niemand krijgt hetetiket van ‘hopeloos geval’, ‘onbereikbaar’ of‘on(be)handelbaar’.Hetkrachtenperspectiefgaatervanuitdatallemensenenomgevingeneenca-paciteittotleren,groeienenveranderenhebben.Detaakvandeprofessional isomdezekrachtensamenmetdehulpvragerenzijnomgevingoptesporenentemobiliseren.

Present zijn Aandachtiseenkernwoordmetdebetekenisvanontmoeting, nabijkomen, echtheid. Methodischekenmerkenzijn‘openheid’enhetbelangvan‘niet-hulpverlener’zijn,bijvoorbeeldmeehelpeninhuis.Ditbiedtkansenvoorhetopbouwenvanrelatiesenerkenningvandeander,metaandachtenopen-heid.

Respect Respecthoudtinhetverlenenvanautonomieaananderenendeacceptatiedatmennietallesvananderenkanbegrijpen.Ditzorgtvoorachtingengelijkwaardigheid in de relatie. Respect vraagtaandachtvoorverschillentussenmensen.Empo-wermentwijstopdekrachtvanhetverschil.

Partnerschap Partnerschapkenmerktderelatietussenhulpvra-ger en hulpverlener. De hulpverlener verlaat zijnklassiekerolvanexpert,maarerkentwelverschilinmacht.Erissprakevandialoog,betrokkenheid,gelijkwaardigheid,verbindingenwederkerigheid.Betrokkenheidwijstopeenpersoonlijkebewogen-heid bij de professional. Gelijkwaardigheid doeltopdegelijkwaardigheid inhetmens-zijn, zonderhetverschilinmachttussendeprofessionalendehulpvrager teontkennen.Verbindingmakenmetdeomgevingisbelangrijkvanwegedeverbintenis-problematiek van kwetsbare personen. Samen-werking tussen formele en informele zorg vormteen belangrijke pijler van krachtgerichte zorg.Wederkerigheidwijstopeenevenwichttussenhetgevenennemenofontvangen.

Tabel8:Kenmerkenvaneenpositievebasishouding(VanRegenmortel,2011).

Figuur14:Empowermentbloem(VanRegenmortel,2011).

Welzijn Nieuwe StijlDeachtbakens (ziehoofdstuk2)uithetprogrammaWelzijnNieuweStijlzijnrichtinggevendvoordeinzetvanprofessionals.Teneerstemoetendeprofessionalsvraaggerichttewerkgaan,waarbijzesamenmetdeburgeropzoekgaannaardevraagachterdevraag.Competentieshierbijzijneenopenhoudingengoed luisterennaardeklant.Deburgerwil zichnamelijkbegrepen en serieus genomen voelen (Ministerie van VWS,2010).Ditsluitaanopdebasisfunctie‘signaleren’vanhetlo-kaal preventieve jeugdbeleid. Gemeenten en professionalshebbendetaakomproblemenvanjeugdigenenhunopvoe-dersvroegtijdigtesignaleren.Zekerwanneerdebetrokkenenzelf de problemen (nog) niet goed onderkennen (MinisterievanVWS,2004).

Ten tweede moeten de medewerkers uiteraard ook uitgaan vandeeigenkrachtvandeburgerenzijnomgeving.Hiervoormoeten de professionals de kwaliteiten en talenten van deburgernaarbovenhalen,deburgeraansprekenopwathem/haarenthousiastmaaktenmetdeburgersamendegrenzenvaneigenkunnenproberenteverleggen.Burgersverruimenzometdeondersteuningvandeprofessionalhunmogelijkheden

enzekrijgendekansgewaardeerdtewordenvoordedingendiezewelkunnen(MinisterievanVWS,2010).

Oplossingsgericht werkenComplementairaanwerkenvanuitdeempowerment-benade-ring is oplossingsgericht werken. Stolk en Van Brandenburg(2011)gevenaandatbinnenhetoplossingsgerichtwerkendehulpverlenerzichverdiept indeoplossingvanhetprobleem.Hetdoelvanoplossingsgerichtehulpverleningisgedragsveran-deringbijdecliënt.Hetuitgangspuntisdesituatiediedecliëntzichindetoekomstwenst.Deaanpakrichtzichopsuccessen.Hiervooranalyserencliëntenhulpverlenersamensituatiesdiealrelatiefgoedverlopenenhetpositieveversterken.Decliëntkiestdeconcretedoelendiehijofzijwilbereiken,endaarwer-kencliëntenhulpverlener samenaanviakleine stappen.Deoplossingsgerichteprofessionalwerkt vanuithetprincipedatdecliëntdeoplossingvoorzijnprobleemalinzichheeftenge-stimuleerdmoetwordenomdegewenstesituatietebereiken.Vugts:‘Heelveelburgerswetenzelfwelwatermoetgebeuren,als jedaaropdurftdoortevragen.Devraagachterdevraagontdekken,daarmeevaltofstaatditwerk.Endenkeninkansenennietincliëntenofproblemen.’

62

Uitgangspunten voor de houding van de oplossingsgerichteprofessionalzijn:• eengoedeaansluitingbijdemotivatievandecliënt;• eengoederelatietussenhulpverlenerencliënt;• een goede aansluiting tussen het type interventie en het

probleemendehulpvraagvandecliënt;• een goede kwaliteit van de opleiding en professionaliteit

vandehulpverlener;• dematewaarindehulpverlenerhoopheeftopverbetering

bijdecliënt.

Omoplossingsgerichttekunnenwerken,ishetvanbelangdatde cliëntendehulpverlener samenvaststellenwathetpro-bleemis.Deprofessionalondersteuntdecliëntbijhetinziendathijeendeelvandeoplossingis,ondanksdathijzijneigenhulpbronnenomtoteenoplossingtekomenonvoldoendekanbenutten.Decliënt isduidelijkdoordeprofessional gemoti-veerdomheteigengedragteveranderen(Stolk&VanBran-denburg,2011).

Samenwerken met informele zorgverleners in een vitale coalitieInhoofdstuk4beschreefK2datdetotalezorgnietzalvermin-derenalservitalecoalitiesontstaantussendeformelezorgendeinformelezorg.Hieropdientdeuitvoeringsorganisatiezijnhulpaanbodteorganiseren.Kwekkeboom(2010b)geeftaandatderelatietussenprofessi-onalseninformeleondersteunersnietoptimaalis.Eenmoge-lijkeoorzaak isvolgenshaardatderoepommeer informelezorggepaardgaatmetdeaankondigingvanbezuinigingen indeprofessionelezorg.Zoweldeprofessionelehulpverleningalsdeinformelezorgkrijgtzoteweinigerkenning.Formeleenin-formele zorg vullen elkaar aan en zijn niet uitwisselbaar. Desamenwerkingtussenformeleeninformelezorgwordtbeterals ermeer kennis van enwaardering is voor hetwerk vanprofessionals, vrijwilligers enmantelzorgers.Hierdoorblijvenzedoenwaarzegoedinzijnenzullenzeelkaarondersteunenenaanvullen.Steyaertnoemtditvitalecoalitiesvanformeleeninformele hulp. Om dit te bereiken moet de professional

nieuwevaardighedenaanleren,waardoorhijmeeraandacht

6363

nieuwevaardighedenaanleren,waardoorhijmeeraandacht besteedt aan het benutten en vergroten van hulpbronnenrondom de cliënt en minder op het zelf geven van hulp(Steyaert,2011).Professionalskunnenhunondersteuningrichtenopdevragenvan individuelehulpvragersenopdiegenendiehunal infor-meelhulp verlenen.Dit is eenovergangnaareenmeer sys-teemgerichte benadering. Afhankelijk van de situatie omvathetbegrip‘systeem’hetdirectesocialenetwerkvandehulp-vragers,vrijwilligers,betrokkenbuurt-enwijkbewonersenan-dereprofessionals.

De‘nieuwe’professionalsteltzijnkennisenvaardighedenbe-schikbaaraanditsysteemenzorgtvooreensamenhangendeen effectieve informele en professionele ondersteuning dieblijft aansluiten op de behoeften van de hulpvrager. Tevensneemtdeprofessionaleenonpartijdige,niet-centralepositieinbinnenhetsysteem,waardoordeprofessionaleventuelewrij-vingenenknelpuntenbinnenhetsysteemingoedoverlegkanwegnemen(Kwekkeboom,2010b).Binnen de systeemgerichte benadering heeft de individuelehulpverlenerookmeeraandachtvoorwaterleeftindebuurtenweethijwatderedenenzijnvoorhetontstaanvankwets-baarheid.Dehulpverlener heeft kennis vande verschillendevormenvankwetsbaarheid(sociaal,fysiek,psychisch,sociaal-economisch),weetwat de samenhang ismet de ontstaans- redenenenweetwatdeinvloedvandebuurthieropis(Veld-huysen,2011).

Actief burgerschap staat niet los van actieve professionalsInparagraaf2.1isactiefburgerschapgeïntroduceerd.Profes-sionalsscheppenenonderhoudendevoorwaardendienodigzijnvoorburgersomeenactieveburgertezijn(Tonkens,2008).Voorbeeldenvanvoorwaardenzijn:ervoorzorgendatburgersvoldoende bronnen van zelfrespect hebben en burgers uit- nodigenen faciliterenommeetedoen.Ditkandooronder-steuningbijheelalledaagseactiviteiten,zoalshenwassenenervoorzorgendatzehungebitonderhouden.Ookstimulerenprofessionalsdeburgersommeetepraten.

Ditiseenzeercomplexeopgave:1. Eengemeenschappelijketaalomoveractiefburgerschapte

spreken,ontbreekt;2. Hetuitdragenvanactiefburgerschap isvoorprofessionals

eeneenzameonderneming.Hetontbreektindepraktijkaanonderlingeuitwisselingengemeenschappelijkereflectie,enhetontbreektdusookaancollegiale,institutioneleenmaat-schappelijkesteun;

3. De samenleving, gemeenten, uitvoeringsorganisaties enprofessionalsworstelenmetautoriteitsverhoudingen.Er iseenbredemaatschappelijkeconsensusdathetvanbovenafopleggenvanactiefburgerschapongewenstis;

4. De structuren en processenwerken vaak averechts. Voorhetsoepelverlopenvanhetcontacttussencliëntenprofes-sional iseengoederelatienodigwaarinprofessionalszicheenbetrouwbarepartnerkunnentonen.Bureaucratiseringen de benodigde tijd voor registratie, verantwoording enoverlegstaannuderelatietussenburgerenprofessionalinde weg.

Tonkens(2008)geeftaandatactiefburgerschapnietlosistezienvanactieveprofessionals.Meerruimtevoorprofessionalsbetekent volgenshaarookmeereenzaamheid,meer toeval,meeronbeholpenheid,meerpersoonlijkgerichteverwijtenenmeerschuldgevoelalsietsfoutgaat.Ditontstaatdoordatindepraktijkdeonderlingeuitwisselingengemeenschappelijkere-flectieontbreekt.Opditmomentontbreekthetaancollegiale,institutioneleenmaatschappelijkesteun.Degemeenten,uit-voeringsorganisatiesendesamenlevingmoetendeprofessio-nal dan ook steunen.

64

De nieuwe professionalDecompetentiesvande’nieuweprofessional’diehierboveninverschillendeparagrafenzijnbeschreven,wordensamengevatinbaken8vanWelzijnNieuweStijl(www.invoeringwmo.nl).

K2 vroeg een aantal professionals die werkzaam zijn in het sociale domein welke competenties de nieuwe professionalnodig heeft. Als belangrijkste competenties kwamen naar

voren:denkenvanuitkansenenmogelijkheden,werkenvanuitde potentie van burgers zelf, het betrekken van het socialenetwerk,eenvraaggerichteinsteekenondernemennaarvoren(zie onderstaand kader).

65

Wanneer professionals werken vanuit Welzijn nieuwe Stijl, danstaanzijmiddenindesamenleving.Tegelijkertijdcommunicerenzijadequaatmetcliëntenenhunnaasteomgeving,metdevrijwilli-gers,metcollega’svandeeigenorganisatieenmetdepartnersinde keten. De professionals zijn ondernemend en werken out-reachend.Ookkunnenzeinterprofessioneelsamenwerkenenzijnzeinstaatsomsderegietenemenbinnendesamenwerking.Depro-fessionalskunnengoedderolverdelingenverantwoordelijkhedenaangevenindesamenwerkingmetdeinformelezorg.Kortom,deprofessionalswetenwanneerzemetdehandenopderugmoetendienstverlenenenwanneerzedirectmoeteningrijpen.Dezeprofes-sionalsmoetende ruimtekrijgenomzelf tebeslissenhoezijhunkennisenervaringinzetten.Hiervoormoetenvoorafgoedeafspra-kenzijngemaaktoverdetebehalenresultaten,waaroverachterafverantwoordingwordtafgelegd.

Yvonne Kolmans, senior opbouwwerker stichtingDivers: ‘Bij veelindividueleproblemenhebjedeneigingomzelftewillengaanhel-pen,maarookdanmoetjetalentenblijvenbenutten.’

Pleunet Snoek,kinder-enjeugdtherapeutKompaanendeBocht:‘Jemoethetprobleemnietvoordeanderwillenoplossen,maarsamenkijkenwatbijdepersoonpast.Datlevertmeerop,deveranderingkomtdanvanbinnenuitenisblijvend.’

Ward van den Dries, adviseurvakontwikkelingbijMEEnoord-Bra-bant:‘Deeljenieuwewerkwijzemetjebelangrijksteexternepart-nersen stakeholders, laathen ziendat jeéchtandersbentgaanwerken.’

Najat Toub, pedagogischadviseurCJGEindhoven:‘Hetisbelangrijkom ineenwijk tussenverschillendeorganisatiesdezelfde visie tehebben.’

5.4 Het ‘hoe’ weergegeven per organisatiegebiedOmalsuitvoeringsorganisatieechtietstedoenmetofvanuitdegedeeldeprincipesvandeviertransities,ishetvanbelangdatdeuitvoeringsorganisatieszichontwikkelennaareenorga-nisatiediefunctioneertopplateau4.Hiervooriseenverande-ringnodigindeorganisatieopvijforganisatiegebieden(hoofd-stuk 3). Debenodigdeontwikkelingvandeuitvoeringsorganisatienaarniveau 4 is beschreven in de eerste drie paragrafen van dithoofdstuk.Inonderstaandetabelisdezeontwikkelingvertaaldnaarwaternodigisindeverschillendeorganisatiegebieden.

66

Plateau 4 ParagraafStrategie Hetvertrekpuntvandeuitvoeringsorganisatieisdezelfsturendeklant,dieeigenaarisvanhetprobleem.enbeleid Deprofessionalneemthetprobleemnietover; 5.1 Deuitvoeringsorganisatieiseenkrachtgerichteorganisatiediekrachtgerichtezorg(hulpverlening)levert; 5.1 Denieuwesituatievraagtdatdeuitvoeringsorganisatieeenlerendeenreflexieveorganisatieis/wordt; 5.1 Alsdeuitvoeringsorganisatiedeinterneorganisatieverandert,staatderelatieburger-professionalcentraal; 5.1 Deuitvoeringsorganisatiewerktsoepelsamenmetpartnersindeketen; Ditbetrefthetuitwisselenvaninformatieenhetcoördinerenvandiensten; 5.2

Processenen Deprocessenenstructurenindeuitvoeringsorganisatiezijnondersteunendaanhetprimaireprocesvandienstverleningstructuren aandecliënt; 5.1 Debenodigdestructuurvandeuitvoeringsorganisatieisgebaseerdopbasisvandefunctieofopbasisvandemarkt(omgeving);5.1 Detaakverdelingtussenuitvoeringsorganisatieswordtgeregisseerddoordegemeente; 5.2 Dewerkprocessenbinnendeuitvoeringsorganisatiezijnaangepastaandedoelenenwerkprocessenindesamenwerking; 5.2

Leiderschap Leidinggevenbinnendeuitvoeringsorganisatiehoudtookinhetdefiniërenvanprestatiesenwieoverdeprestatiesgaanencultuur (rollen,prestatiesenverantwoordelijkhedenzijnhelder); 5.1 Deleidinggevendenindeuitvoeringsorganisatiestimulereninterprofessionelesamenwerkingenhebbeneenvoorbeeldfunctie alshetgaatomhetenthousiasmevoordemeerwaardevansamenwerken; 5.2Medewerkers Professionalswerkenvanuitde‘eigenkrachtbenadering’; 5.3en Professionalshebbeneenpositievebasishouding; 5.3vaardigheden Professionalshebbeninterprofessionelecompetenties; 5.2 Professionalswerkensamenmetinformelehulpverlenersinvitalecoalities; 5.3

Middelen Deuitvoeringsorganisatiewijstpoliticienbestuurdersopverkeerdeaansturingvanuitwettenenbeleid; 5.1enICT Deuitvoeringsorganisatiebevordertzelfreguleringenhoudtdoordegemeenteopgelegdeverplichtestandaardenopafstand vandewerkvloerofverzetzichtegendezestandaarden; 5.1 Indeuitvoeringsorganisatieiserdraagvlakvoordecontrolemechanismen. 5.1

Tabel9:Ambitievooruitvoeringsorganisaties.

Inde inleiding introduceerdeK2hetfictievegezinVanDalen(Saskia, Jeffrey enAmanda)met zijn problematiek (zie Inlei-ding).Deverschillendeledenvanditgezinkregenin2012viaverschillendevoorzieningenuitverschillenderegelingenhulp,ondersteuningenzorg.ViaditfictievegezinbrengtK2decon-sequenties van de ontwikkelingen in het sociale domein inkaartenlaatK2zienwelkeinzethetgezinzelfmoettonen.

Indekomendejarenwordendegemeentenverantwoordelijkvoorbijnadegeheleondersteuningaan(kwetsbare)burgers.Inhoofdstuk4isbeschrevenwatditvraagtvandegemeente.Saskia en haar kinderen krijgen voor de benodigde hulp enondersteuningnietmeertemakenmetverschillenderegelin-genenaanbieders,maaralleenmetregelgevingvanuitdege-meente.Uitvoeringsorganisatiesenprofessionalshebbenookveranderingen doorgemaakt.

WatvraagtditnuvanhetgezinVanDalen?

6.1 Participatie: eigen kracht en verantwoordelijkheidHeteerstegedeeldeprincipebijdeviertransitiesis‘participa-tie’.HetgezinVanDalenkrijgtindeloopderjarentemakenmeteengemeentedienieuwbeleidgeformuleerdheefttenaanzien van de zorg en ondersteuning voor burgers. Het ge-wensteresultaatdatbereiktdientteworden,isdat(kwetsbare)burgersparticiperenindemaatschappij.Saskiaenhaarkinde-renmoetendusmeedoenindesamenleving.Eventuelehulpenondersteuningaanhetgezinisgerichtophetlatenpartici-perenvanhetgezinindesamenleving.Saskiawordtdoorde

gemeentenendeprofessionalsaangesprokenopwatzij zelfkan.Haarburen,eventuelefamilieofvriendenkrijgeneenroltoebedeeldindehulpenondersteuningaanhetgezin(infor-melezorg).Datkangebeurenindevormvaneenvrijwilliger,mantelzorger,lotgenoot,ensomszelfseenkwetsbareburgerdie(nog)niettothetsocialenetwerkbehoorde.Watbetekentdit voor ieder gezinslid?

SaskiaheefteenuitkeringviadeWWBenkrijgtextramuralebegeleidingviadeAWBZ.Saskiakrijgtvanaf2013eenuitkeringop grond van deWet werken naar vermogen. Binnen dezenieuwewet krijgt Saskiaookdeverantwoordelijkheidom tewerken.DemedewerkersvandegemeentelijkeafdelingWerkenInkomenbeoordelenSaskianiet langerophaarbeperkin-gen,maarophaarmogelijkhedenom(deels)tewerken.IndiennodighelptdegemeenteSaskiameteenactiverendeaanpakomhaaraanwerktehelpen.Gemeentenhebbentoegangtoteenbreedscalaaaninstrumentenenvoorzieningenommen-senteondersteunennaarwerk,zoalsjobcoaching,werkplek-aanpassingen, scholingen re-integratietrajecten.Methet re-integratiebudgetkandegemeenteSaskiahelpenbijhetvindenvanwerkbijeenregulierewerkgeverofbijeensocialewerk-plaats.OokisdegemeenteinstaatomvoorSaskiaenandereburgersdieeengroteafstandhebbentotdearbeidsmarkteenaanpakteregeleninsamenhangmeteventuelehulp-enon-dersteuningvanuitbijvoorbeelddeWmo.VoorSaskiabetekentdit dat er een verbinding is met de begeleiding uit de Wmo.Voor haar extramurale begeleidingmoet Saskia haar onder-steuningsvraag aan de gemeente (Wmo) stellen. De begelei-

69

hoofdstuk 6

het gezin van daLen

ding valt dan onder het compensatiebeginsel, wat betekentdat de gemeente beperkingen in zelfredzaamheid en maat-schappelijke participatie compenseert als de eigen kracht ofdievanhetnetwerknietvoldoendeis.SamenmetSaskiazaldegemeentebepalenopwelkewijzeenmetwelkevoorzieningenhetbeperktestructuurvermogenkanwordengecompenseerdofactiefhersteldinsamenhangmetdeanderebeleidsterrei-nenbinnendegemeenteenvragenvanSaskia.DeeigenkrachtvanSaskiaenhaarsocialenetwerkwordenhierinmeegeno-men. DoordeinvoeringvanPassendOnderwijszalSaskiaveelmeerbij het onderwijs van haar kinderen betrokkenworden. HetROCendemiddelbareschoolvanAmandamogen(volgensdeminister) verwachten dat Saskia de school en de docentensteuntindegekozenaanpak,maarookdatSaskiaenhaarsoci-alenetwerkenprofessioneleondersteuningthuiscomplemen-tairhandelen.Afsprakenhieroverheeftdeschool(insamen-spraak met Saskia) vastgelegd in het handelingsplan vanAmanda.

Jeffrey krijgtophetROCextrabegeleiding.DoordeinvoeringvanPassendOnderwijs gebeurt dit nietmeer via leerlingge-bonden ondersteuning. Het ROC krijgt nu geld voor zorg enondersteuning.HetROCheeftdeextrabegeleidingenonder-steuningindeschoolgidsenopdewebsitegepubliceerd,zodatvoorJeffreyenanderejongerenmeteenbeperkingduidelijkiswelkeextraondersteuningenbegeleidingbijhetROCbeschik-baaris.Jeffreywordtvolledigentijdiggeïnformeerdoverhetonderwijsprogramma,deexamensendeinhoudvanzijnon-dersteuningsaanbod.De inhoud van het ondersteuningsaan-bodisinoverlegmetJeffreyenSaskiasamengesteldenopge-nomen in een onderwijsovereenkomst die Jeffrey heeftondertekend.HetROCheeftmetdegemeenteafgestemdoverde aansluiting van het onderwijs op de arbeidsmarkt. OokheefthetROCdewerkgevervanJeffrey(bijbaantje)gesproken.ErzijnafsprakengemaaktomtezorgendatJeffreyzijnoplei-dingaanhetROCviaeenleerwerkbaanafrondt.

Amandagaatbinnenkortnaarhetvoortgezetonderwijs.DoordeinvoeringvanPassendOnderwijskanAmandasamenmethaarmoedereenschooluitzoekendieAmandaleukvindtenwaar zij zich prettig voelt. De school is verplicht om voorAmandaeenpassendeonderwijsplekteregelen.Dezorgtoe-wijzingvanAmanda,uitgevoerddoorhetsamenwerkingsver-bandVO(VoortgezetOnderwijs) indebuurt,heeftplaatsge-vonden via handelingsgerichte diagnostiek, waarbij deonderwijszorgvraag van Amanda binnen zowel school- alsthuissituatie centraal stond. Het samenwerkingsverband VOheefthaarondersteuningsplanafgestemdmetdegemeenten.DeondersteuningdieAmandaopschoolkrijgtisafgestemdopdezorgenondersteuningdieAmandaviadegemeentethuisontvangt. EventuelehulpenondersteuningdieAmandanodigheeft,gaatvallenonderdeverantwoordelijkheidvandegemeente.DoelvandezeondersteuningisdatAmandagestimuleerdwordtomzichteontwikkelentotvolwassenedienaarvermogenpartici-peertindesamenleving.DitisergbelangrijkvoorAmanda.Alsde geplande IQ-maatregel wordt ingevoerd, heeft AmandawanneerzijvolgensdenieuwewetZorgvoorJeugdvolwassen

70

is,alszwakbegaafdegeenrechtmeeropAWBZ-zorg.Dehulpenondersteuningdiedegemeentebiedt,gaatuitvandeeigenkrachtvanhetgezinenhetsocialenetwerk.Vooropgroei-enopvoedondersteuningkanSaskiasamenmetAmandaterechtbijhetCJG:deherkenbareplekindegemeentevanwaaruiteenaantalbasisfunctiesvanondersteuningenzorgwordtaange-boden.DeopgroeiondersteuningaanAmandawordt inhaareigen omgeving geboden. Als Amanda meer specialistischezorgnodigheeft,isdieeropgerichtdatzijkanterugkerenindeeigen omgeving.

Informele hulpDaarnaastzalSaskiavoorhetantwoordophaarhulpvraagendievanhaarkinderenineersteinstantieeenberoepmoetendoenophaarsociaalnetwerk.DitvraagtvanSaskiaeenomslagindenken,zijheeftgeenrechtophulpenondersteuningmeer.Saskia zal haar sociale netwerkmeer om informele hulp enondersteuningmoetenvrageninplaatsvangebruiktemakenvanpubliekedienstverlening.DitisvolgensLinders(2010)nieteenvoudig,omdathetnietalleenomzorgtussenburgersgaat,maarookomeensignificanteverhogingbovenopwatburgersnualaanzorguitwisselen.OokishetvoorSaskialastigomdatdoordeaanwezigeproblematiekinhetgezinuitgaanvaneigenkrachteenrisicokanbetekenen.JeffreyenAmandakunnendegevolgenvanhunhandelennietzelfoverzien.Saskiaheefteenkleinsociaalnetwerk.Zedurfthaarbuurvrouwnietomnogmeerhulptevragen.Linders(2010)geeftaandatdekwetsbareburgeroverzijnvraagverlegenheidheenmoetstappen.Vragenomhulpisookzelfredzaamheid!‘Watwekun-nenstimuleren,isdatmensengaanbegrijpendatalsjehulpvraagtjeietsgeeftaandegeneaanwiejehulpvraagt.Jegeeftdekansomjoutehelpen.jegeeftjouwkwetsbaarheid.’VoorSaskiabetekentditdatzijhaarbuurvrouw,familie,vriendenenanderenmoetbenaderenmetdevraagofzijhaarwillenen/ofkunnenondersteunen,ondanksdatzedatnietdurft.Dever-schillendeprofessionalszullenhaarhierbijondersteunen.

71

6.2 De nieuwe professionalDe burgers krijgen te maken met de ‘nieuwe professional’.Deze professional gaat veel meer dan voorheen uit van deeigen kracht van burgers en zal niet zomaar het probleemovernemenomhetoptelossen.Denieuweprofessionalstaatnaast de kwetsbare burger.

Professionals in de gemeentelijke organisatieSaskiamoetvoordehulpenondersteuningeenberoepdoenopdegemeente.Deverschillende loketmedewerkersvandegemeentenhanterendeachtbakensuithetprogrammaWel-zijnNieuweStijl.SamenmetdeSaskiagaatdeloketmedewer-keropzoeknaarwathaardaadwerkelijkevraagis(gewenstetoekomstigesituatie; zieoplossingsgerichtwerken,paragraaf5.3).Saskiamerktdatdemedewerkerseenopenhoudingheb-benengoednaarhaarluisteren.Saskiavoeltzichbegrepenenserieus genomen. Ook bekijken demedewerkers veel meerwatSaskiazelfkanenwaarinhaaromgevinghaarkanonder-steunen.DekwaliteitenentalentenvanSaskiastaancentraal.De loketmedewerkers vragen Saskia wat haar enthousiastmaakt.Saskiawordtgestimuleerdhaargrenzenvaneigenkun-nen te verleggen. De loketmedewerker bekijkt samen metSaskiawelkeondersteuningzijpreciesnodigheeftenwiedezeondersteuninghetbestekanbieden.

Uitvoeringsorganisaties Ookdeuitvoeringsorganisatiesenhaarprofessionalswerkenvanuithetprincipe ‘eigenkrachtversterken’engaandusuitvanwatSaskiawelkan.DeprofessionalsnemenhetprobleemvanSaskianietmeerover,maarwerkenvanuitdestrategiedatdezelfsturendeklant,Saskia,deprobleemeigenaarisenblijft.DitbetekentdatdeprofessionalnaastSaskiaenhaarkinderenstaatenuitgaatvandecompetentiesdieaanwezigzijninhetgezinenindesocialeomgevingvanhetgezin.Deondersteu-ning wordt teamwerk en maatwerk.

DeprofessionaldieSaskiahelptiseenoplossingsgerichtepro-fessional.Hijofzijheeft:• eengoedeaansluitingbijdemotivatievanSaskiaendekin-

deren;• eengoederelatiemetSaskiaendekinderen;• een goede aansluiting tussen het type interventie en het

probleemendehulpvraagvanhetgezinvanSaskia.

Dehulpverlenerwerktoplossingsgericht.DitbetekentdatdehulpverlenersamenmetSaskiaenhaarkinderenvaststeltwathetprobleemis.DehulpverlenerlaatSaskiaziendatzijenhaarkindereneendeel vandeoplossing zijn, ondanksdat Saskiaeenkleinsociaalnetwerkheeft.Tegelijkertijdkunnenzijade-quaatcommunicerenmetSaskiaenhaarnaasteomgevingenvrijwilligers.DehulpverleningaanSaskiabesteedtmeeraan-dachtaanhetbenuttenenvergrotenvanhulpbronnenrondomSaskiainplaatsvanhetzelfgevenvanhulpenondersteuningaanSaskiaenhaarkinderen(vitalecoalitiesvaninformeleenformelezorg).Samenwerkingtusseninformelezorgenprofes-sioneledienstverleningvraagteenduidelijkerolverdeling:watkanSaskiazelf,welkeondersteuningbiedthetsocialenetwerkvanSaskiaenwatdoetdeprofessional?

Interprofessioneel handelenNaastdecommunicatiemetSaskia,haarkinderenenhaarso-ciaalnetwerk communicerendebetrokkenprofessionalson-derling goed met elkaar. Zij werken samen in een netwerkwaarin iedereprofessional in staat isde regie tenemen.Deprofessionals die Saskia enhaar gezinondersteunendenkenverderdanhuneigenprofessieenverdiepenzichinhetwerkvandeanderebetrokkenprofessionals.Voordeverschillendeprofessionalsishetvolkomennormaalomgezamenlijkdever-antwoordelijkheid te hebben voor goede hulpverlening aanhetgezinvanSaskia.Deprofessionalsdragendeeigenexper-tise duidelijk uit en (h)erkennen die van anderen. HierdoorwordtdegezamenlijkekrachtgroterendehulpaanSaskiaenhaarkindereneffectiever.

72

6.3 Een eenvoudiger stelsel TenslotteishetstelselvanzorgenondersteuningvoorSaskiaeen stuk eenvoudiger geworden. De gemeente is verantwoor-delijkvoorbijnadegehelezorgenondersteuning.Eeneenvou-digerstelselismogelijkdoordatdegemeentewaarhetgezinVanDalenwoontnogmeerdanvoorheenuitgaatvandevraagvandeburger(inditgevalSaskiaenhaarkinderen).Saskiaisvoordegemeenteeenvolwaardigegesprekspartnerindein-teractiedriehoek tussen vraag, gemeente (regie) en aanbod(ziehoofdstuk4).Degemeente iszelfensamenmetuitvoe-ringsorganisatiesenanderegemeenteninstaatomverbindin-genteleggenenafstemmingteregelentussendeverschillendedomeinen(werkeninkomen,jeugdzorg,Wmo).Hierdoorkanhulpenondersteuningvroegtijdig,insamenhangenopmaatgeleverdwordenvoormindergeld.DitismogelijkdoordatallebetrokkenpartnerswerkenvanuitdebehoeftenvanSaskiaenhaarkinderen,deeigenkrachtvanSaskia,JeffreyenAmanda ondersteunen,flexibel zijnenelkaarop institutioneelniveauniet tegenwerken.DecomplexezorgvraagvanhetgezinVanDalen met unieke kenmerken leidt tot een uniek aanbod.

De professionals krijgen van hun organisatie en van de ge-meentederuimteomzelftebeslissenhoezijkennisenerva-ringinzettenbijhetondersteunenvanSaskiaenhaarkinderen.Voorafzijngoedeafsprakengemaaktoverdetebehalenresul-taten,waaroverachterafverantwoordingwordtafgelegd.Dit betekent voor Saskia dat de loketmedewerkers van de ge-meentedeverschillendeproblematiekenbinnenhetgezin insamenhangzienenoppakken.DitbetekentdatdebeperkingendieSaskiaervaartinhaarzelfredzaamheidenparticipatiewor-den meegenomen in de beoordeling van de ondersteuning voor haar kinderen. Zelf ervaart Saskia dat ze niet bij tweeverschillendelokettenhoefttezijnvoorextramuralebegelei-dingenhaaruitkering.Ook zal Saskia minder drempels ervaren in de zorg voorAmanda.Degemeentehanteertéénfinancieelbudgetvoordehulpenondersteuningaanjeugdigenengezinnen.BinnenhetonderwijsnemenvoorSaskiadeadministratievelastenafals gevolg van het schrappen van de landelijke indicatiestellingvoorhet(voortgezet)speciaalonderwijsofhetverkrijgenvaneenrugzak.ZijhoeftvoorJeffreyenAmandageenindicatiestel-lingofrugzakaantevragen.

Ookdeprofessionalsdiedehulpenondersteuningdaadwerke-lijk uitvoeren, pakken de problematiek gezamenlijk op (ziehiervooronderhettussenkopje‘Interprofessioneelhandelen’).

De gemeentenmoeten zich er wel van bewust zijn dat hetgezinindezecasustemakenkrijgtmeteffectendieontstaandooropeenstapelingvandeviertransities.VolgensHamdietal.(2011)hebbengezinnenmetkinderenmeteenlichtever-standelijkebeperkingofpsychiatrischeofgedragsproblematiekhiermeetemaken.BinnenhetgezinVanDalenheeftJeffreyADHDenAmandaeenlichtverstandelijkebeperking(zievooruitlegstapelingseffectenparagraaf3.3).

6.4 Tot slotUitbovenstaandekomtnaarvorendatereenberoepgedaanzalwordenopwatSaskia,JeffreyenAmandazelfkunnenenwelkehulpenondersteuningfamilie,vriendenen/ofbuurtge-notenkunnengeven.Deprofessionelehulpverlenerstemtzijn/haarondersteuningenhulpafmetdebeschikbareinformelehulp.Saskiamerktvooraldatdehulpverlenermeerdanvoor-heennaasthaarstaatenhaarondersteuntinhetzelfzoekenvaneenoplossing inplaatsvandeproblemenvanSaskiaenhaarkinderenovertenemenenoptelossen.

Eenkritischelezerzalzichafvragenofdeviertransitieseneentransformatienodigzijnomuitgaanvaneigenkrachteninzet-tenvanhetsocialenetwerktebereiken.Maarachterdescher-menzalveelmeergebeurendanSaskiaenhaarkinderenhope-lijk merken. In tabel 10 geeft K2 kort weer wat achter deschermen enkele verschillen zijn binnen het lokale sociale domeinvóórennadetransities:

74

Voor

Meerdere verantwoordelijken voor de hulp- en ondersteuning aan(kwetsbare)burgers:Rijk,provincieengemeenten;

Driefinanciers:gemeenten,provincieenRijk;

Rechtopzorg;

Verschillendebeleidsafdelingenbijgemeentenmetschottendaartus-sen:jeugd,welzijn,onderwijsenwerkeninkomen;

Meerderelokettendievragenopeigenterreinoppakken;

Beleidsambtenarenwerkenopeigenbeleidsterrein;

Uitvoeringsorganisatieskrijgenfinancieringopbasisvanoutput(re-sultaatafspraken) en doenmeeaandoor gemeentenuitgeschrevenaanbestedingen;

Professionalswerkenmultidisciplinair samenomde hulp en onder-steuningtecoördineren;

Managementinuitvoeringsorganisatiesisgestuurdopoutput.

Na

Eén verantwoordelijke voor bijnadegehelehulp- enondersteuningaan(kwetsbare)burgers:degemeente;

Beperktaantalfinanciers:gemeentenenRijk;

Compensatiebeginsel;

Tussendebeleidsafdelingenzittengeenschotten;

Eénofeventueelmeerdere lokettendievragenopverschillendeter-reineninsamenhangoppakken;

Beleidsambtenarenhebbeneeninterprofessionelehandelwijze;

Uitvoeringsorganisatieswerkenintensiefsamenomdatgemeentein-tegralediensteninkoopt.Gemeentefinanciertopbasisvansubsidieenregisseertdetaakverdelingtussenuitvoeringsorganisaties;

Professionalswerkeninterprofessioneelsamen:zijwerkenvanuitge-integreerdewerkprocessen (integratie van kennis en expertises) envanuiteengemeenschappelijkdoelenbesluitvormingsproces;

Management in uitvoeringsorganisaties is gericht op stimuleren samenwerkenenzelfregulerendvermogen.

Tabel10:Situatieinhetlokalesocialedomeinvoorennadetransities.

Voorbeelden Noord-BrabantIn Noord-Brabant worden diverse experimenten uitgevoerd,dievooruit lopenopdeverschillendetransities.Enkelevoor-beelden:

Versnelde inzet AmbulantDegemeentenEindhoven,Helmond,BestenLaarbeekzijninoverlegmetdejeugdzorgaanbieders(CombinatieJeugdzorgenBijzonderJeugdwerkBrabant)eenpilotgestartwaarinzeam-bulantejeugdzorginzettenzonderindicatievanBureauJeugd-zorg.Debedoelingisdathulpsnellerenbetertotstandkomt.Hetgaatomambulantezorgbijernstigeopvoed-enopgroei-problemenbijjeugdigen.Hettrajecttussenaanvraagenaan-vangvanhulpmoetzokortmogelijkblijven.Hiervoorwordthetaantaltussenstationsdatdecliëntmoetpasserenvoordatdehulpaanvangtbeperktenwordtdeambulante jeugdzorgvoordejuistedoelgroepaangebodendooreffectievescreening.Eenverzoektotinzetvanambulantejeugdzorgwordtgedaanvanuithetlokalevelddoorhetonderwijs,jeugdgezondheids-zorg,(school)maatschappelijkwerkersvanwelzijnsinstellingen,hetJeugdPreventieProgramma,huisartsenenCentrumvoorJeugd en Gezin. Zij kunnen zich rechtstreeks melden bij dejeugdzorgaanbieder (met toestemming van de cliënt). Dejeugdzorgaanbiederneemtcontactopmetdecliënten/ofdeverwijzervooreenintakegesprek.

Metdecliënteneventueeldeverwijzerwordtonderzochtof:• Enkelvoudigambulantezorgpassendis;• Hulpvanuit lichtereprogramma´smogelijk is. Indatgeval

wordtdeverwijzerdoorverwezennaarhetCJG;• Zwaardere hulp nodig is. Dan wordt contact opgenomen

metBJZ(www.cjgeindhoven.nl).

Veiligheid en eigen kracht van het gezinDehulpverlenersvanKompaanenDeBochtwerkenvanuitde

benaderingswijzen ‘Eigen Kracht’ en ‘Signs of Safety’ (SoS)(ProjectEigenkrachtenveiligheid)metalsdoeleenintegralewerkwijzediegerichtisopdeempowermentvangezinnenendeveiligheidvankindereningezinnen(www.vng.nl).

De Eigen Kracht Conferentie (EK-c) is ingezet alsmiddel omuitvoeringtegevenaandebenaderingswijzeEigenKracht.IndevisievandeEigenKrachtCentraleligtderegiebijburgersenhuneigenkring:zijzijneigenaarvanprobleemenoplossing.Hetdoel isommetondersteuningvanheteigensocialenet-werkhetgezinweeropwegtehelpen.Deonafhankelijkebur-gercoördinatordiedeconferentiefaciliteert, isdanookgeenhulpverlener. Bij de benaderingswijze Signs of Safety (SoS)wordthetgezingeholpendoordeSoS’er(diewelhulpverleneris)bijhetopstellenenrealiserenvaneenopkrachtenenoplos-singengerichtveiligheidsplan.

Wmo-werkplaats Noord-BrabantIndegemeentenEindhovenenBredaiseenWmo-werkplaatsactief,die zich richtop ‘vitale coalitiesvan formeleen infor-melezorg’:professionalsdragenbijaaneengrotereinzetvaninformelezorg(www.wmowerkplaatsen.nl).

Dienstverleningsovereenkomsten voortgezet onderwijs en Bureau JeugdzorgIn2010hebbendesamenwerkingsverbandenvoortgezeton-derwijsdienstverleningsovereenkomstengeslotenmetBureauJeugdzorg.Hetdoelvandeafsprakeniseenbetereafstemmingtussenhet voortgezetonderwijs enBureau Jeugdzorgopdatleerlingen tijdige en juiste begeleiding ontvangen. In enkeleregio’sisookdegemeenteofhetschoolmaatschappelijkwerkbetrokkenbijdeovereenkomsten(www.k2.nl).

75

Voorbeelden Noord-Brabant

77

Het lokalesocialedomeingaatvolledigopdeschop.Deviertransities inhet lokalesocialedomeinmakendegemeentenverantwoordelijk voor vrijwel de gehele ondersteuning aankwetsbareburgers.InditthemarapportlietK2ziendatverbin-dingtussendetransitiesnodigenmogelijkis.Ditvraagtveelvangemeenten,maarookvanuitvoeringsorganisaties,profes-sionals en (kwetsbare) burgers.Deze veranderopgavebrachtK2inbeeldaandehandvandePlateauaanpak.K2werkteopbasishiervaneen ideaaltypischesituatieuitvoorgemeentenen uitvoeringsorganisaties. K2 introduceerde het gezin VanDalenomdeconsequentiesvandetransitiesvooreenwille-keurigfictiefgezininbeeldtebrengen.IndithoofdstukbliktK2kort terugopde inhoudvandit themarapportenkijktdaar-naast vooruit.

VerbindenDetransitieshebbendriegemeenschappelijkeprincipes:parti-cipatie,denieuweprofessionaleneeneenvoudigerstelselmetbetere beheersing van kosten. Elk van de transities beoogtburgersnaarvermogentelatenparticiperenenhechtaanhetstimulerenvandeeigenkrachtenhetaansprekenvaneigenverantwoordelijkheid.Ditvraagteennieuwerolvandeprofes-sionaleninnovatievan(zorg)professionalsinhetalgemeen.Elkvandetransitiesbeoogttenslotteeeneenvoudigerstelselmeteen betere beheersing van de kosten. De vraag naar zorgneemttoeendaardoorstaatdebeheersbaarheidonderdruk.Dezeprincipesbiedendemogelijkheiddetransitiesmetelkaarteverbinden.Teneersteishetlogischomdetransitiestever-binden, ze gaan namelijk uit van dezelfde inhoudelijke uit-gangspunten. Ook is de verbinding voorwaardelijk voor een

integrale en domein overstijgende benadering en ommaat-werktebiedenopcasusniveau.Tenderdezijndeverbindingennoodzakelijkgeziendeefficiencykortingendiebijalletransitieswordendoorgevoerd.Verbindingistenslotteookmogelijkge-zien het redelijk parallelle tijdpad. Ondanks dat er kritischekanttekeningenteplaatsenzijnbijdegedeeldeprincipes(sa-mengevatinhoofdstuk3),onderschrijftvrijweliedereeninhetsocialedomeindezeprincipes.Maarietsdoenmetofvanuitdezeprincipesiseenheelanderverhaal.Daarinzitdanookdegrote veranderopgave voor gemeenten en uitvoeringsinstel-lingen.

VeranderenDe transities optimaal met elkaar verbinden vraagt van ge-meentenenuitvoeringsorganisatiesinhetsocialedomeindatzijzichontwikkelentotmensgerichteorganisatiesdie(samen)werkenbinnenmaatschappelijkenetwerken (ziePlateauaan-pak,hoofdstuk3).Ditbetekentdatzoweldegemeentenalsdeuitvoeringsorganisatiesdecompetentiesvandemenscentraalstellenendenadrukleggenopsamenwerkingbinnendeeigenorganisatie,metdepartnersindeketenendirectmetdebur-gers.OmdeveranderopgaveinbeeldtebrengenadviseertK2gemeentenenuitvoeringsorganisatiesomeersttebepalenopwelkniveauzijzichnubevindenenvandaaruittebepalenwateenrealistischeambitieis.Aandehandvandevijforganisatie-gebiedenvandePlateauaanpak(strategieenbeleid,processenenstructuren,middelenenICT,medewerkersenvaardigheden,leiderschapencultuur)beschrijftK2eenideaaltypischmodelvoorgemeentenenuitvoeringsorganisaties.

hoofdstuk 7

terugbLik en vooruitkijken

GemeentenInterne organisatie Omdeontwikkelingnaareenmensgerichtenetwerkorganisa-tiete(kunnen)makenishetbelangrijkdatgemeentenintern– zowel bestuurlijk als ambtelijk – de urgentie, omvang encomplexiteitvandeveranderopgaveheldervoorogenhebben.Vanuiteenduidelijkevisieopdelokalepraktijkkanvanafhetbeginvanhetprocesrichtinggegevenwordenenkunnendoe-lenenactiviteitentoteenlogischgeheelverbondenworden.Eenhelderevisiezoudushetstartpuntvanhetveranderprocesmoetenzijn.Omtotdoelmatigerzorgvoordeburgertekomenishetdaarnaastbelangrijkdatgemeenteninbeeldhebbenwiehunnieuwecliëntenzijnenhoegrootdezenieuwecliëntgroep is.Vervolgensmoetenzijzichzelfdevraagstellenwatzijwelke

burgersminimaal willen bieden. Vanafwelkmoment is eenvoorzieningbeschikbaarentegenwelkekosten?Geïntegreerdeendoelmatigezorgvoorenondersteuningvanburgers isal-leenmogelijkwanneererintersectoraleafstemmingistussendeverschillendebeleidsterreinen:ditvraagtomontschottingbinnendegemeentelijkeorganisatie.Hierbij ishetbelangrijkdeorganisatiezointerichtendatdezeeenmultidisciplinairehandelwijze van beleidsambtenaren stimuleert. De beleids-ambtenaar beweegt van beleidsexpert naar procesregisseur.Tegelijkertijdwordtvanhetcollegeeenmeerregisserendebe-stuursstijlgevraagd.

78

Ambitievoor

gemeenten

Strategie en beleid- urgentievandeveranderopgaveishelder- duidelijkelokalevisie- (omvang)doelgroepinbeeld- niveauvoorzieningenopnieuwbepaald- aansluitingzorgvraagenaanbodisleidendvoor samenwerking- bevorderingvitalecoalitiesformeleeninformelezorg

Processen en structuren- horizontaleontkokering- logicaburgerisleidendvoorinternestructuur- netwerkgovernance

Leiderschap en cultuur- cultuurvanvertrouwentussengemeenteenburger- collectiefleiderschapbinneneenregisserende bestuursstijl- zelfregulerendvermogen

Middelen en ICT- bewusteinzetvanprikkelsensturings- enselectiemechanisme- sturingopmaatschappelijkeffect- beperkteregeldruk

Medewerkers en vaardigheden- interprofessionelehandelwijze- beleidsambternaarisfacilitymanagervoorhetnetwerk- medewerkerswerken‘gekanteld’

Figuur15:Gemeentenaanzet.

Samenwerking met partnersGemeenten staan van alle bestuurslagen het dichtst bij deburgers.Zijzijndaarompotentieelhetbestinstaatdeuitvoe-ringvanbeleid te integrerenenopde lokaleofpersoonlijkeomstandigheden af te stemmen. Gemeenten kunnen hunvoordeel doen door samenwerking met andere gemeenten aantegaanenbeleidstakengemeenschappelijkoptepakken.Ditverhoogthunuitvoeringskracht.Inhoofdstuk5kwamhetsamenwerkingsmodelvanKenis(2011)aandeorde,dathand-vatten biedt in de afweging om samenwerkingsrelaties metandere gemeenten aan te gaan.Een goede samenwerking tussen gemeenten en uitvoeringsor-ganisaties kan de gemeente in staat stellen burgers betere

steun te bieden voor minder geld. Ook kan de gemeente sa-menwerkingtussenuitvoeringsorganisatiesinnetwerkenfaci-literen(netwerkgovernance).Opdiemanierkunnencomplexevragenbeterwordenopgepakt.Degemeentezoualszijgeenrolheeftinhetprimaireprocesderolvannetwerkregisseuropzichkunnennemen.Prikkelsdie leidentotmeerzorggebruikmoetenwordenopgeheven.Gemeentenzoudengoedgedragvanorganisatiesveelmeermoetenbelonendannuhetgevalisenzoudenmoetensturenophetuiteindelijkeresultaat:geluk-kigeengezondeburgers.Alleendandragende transitiesbijaanhetbeheersenvandekosten.Gemeentenkunnendaar-naastookmarktpartijenaansprekenophunmaatschappelijkebetrokkenheid.

79

Ambitie voor uitvoerings-organisaties

Strategie en beleid- urgentievandeveranderopgaveishelder- uitgangspuntiszelfsturendeklant- krachtgerichteorganisatielevertkrachtgerichtezorg- lerendeenreflexieveorganisatie- soepelesamenwerkingmetpartnersindeketen

Processen en structuren- ondersteunendaanprimaireproces- structuurgebaseerdopfunctieofmarkt- taakverdelingtussenutivoeringsorganisatie geregisseerd door gemeente

Leiderschap en cultuur- duidelijkheidoverrollen,prestaties enverantwoordelijkheden- managementstimuleertinterprofessioneel samenwerkenenheefthierinvoorbeeldfunctie

Middelen en ICT- zelfregulering- draagvlakvoorcontrolemechanismen

Medewerkers en vaardigheden- werkenvanuiteigenkrachtbenadering- basishoudingispositief- beschikkenoverinterprofessionelecompetenties- werkeninvitalecoalitiesvanformeleeninformelezorg

Figuur15:Gemeentenaanzet. Figuur16:Uitvoeringsorganisatiesaanzet.

Samenwerking met burgers Alsmensgerichtenetwerkorganisatiewerktdegemeentenietalleen intern en in het netwerk goed samen,maarookmetburgers.Hiervoorishetnoodzakelijkdatgemeentendevragenenbehoeftenvanburgersgoedinbeeldhebbenenvertrouwenschenkenaanburgers.Dithoudtondermeerindatgemeentenkritischebetrokkenheidvanburgerspositiefwaarderen.Hetisdetaakvandegemeenteomzogenaamdevitalecoalitiesvanformeleen informelezorgtebevorderen.Daarnaastmoetengemeentendekrachtvanburgers(burgerkracht)bevordereninplaatsvanverhinderen.Doormedewerkers‘gekanteld’telatenwerken,kandegemeenteopeenzorgvuldigewijzedevraagvan de burger inventariseren en daarmee de compensatie-plichtvormgeven.

Uitvoeringsorganisaties Interne organisatie Het isbelangrijkdatuitvoeringsorganisatiesbeseffendathetnietslechtsgaatomeenverschuivingvanverantwoordelijkhe-den,maardatdetransities inhetsocialedomeinvragenomeenveranderinginvisieenwerkwijzen.Hetvraagthulpverle-ningsaanpak waarbij niet alleen de hulpvraag van de cliëntcentraalstaat,maarookzijnofhaarervaringskennisen-des-kundigheid (vanuit de empowermentgedachte). Belangrijk isweloogtehebbenvoorhetfeitdatkeuzevrijheidenautonomieniet vooralle cliënten isweggelegd. Zorg zou ‘krachtgericht’ingerichtmoetenworden:zoveelmogelijkmoetenaansluitenbijdeleef-enbetekeniswereldvandehulpvragerengebruikmoetenmakenvandeveerkrachtvandecliëntendesteun-en

80

hulpbronnen inzijnofhaaromgeving.Ditvraagtvanuitvoe-ringsorganisaties dat zij hun professionals ondersteunen entoerustenomkrachtgerichttehandelenindecontextvaneenlerendeenreflectieveorganisatie.Bijhetvernieuwenvandeorganisatiedientderelatietussendeburgerendeprofessionalechtercentraaltestaan.

Samenwerking met partnersOokbijdesamenwerkingtussenuitvoeringsorganisatiesstaatde burger centraal. Samenwerking is essentieel als de hulp-vraaghetaanbodvaneenuitvoeringsorganisatieoverstijgt.Degemeentespeeltopverschillendemaniereneenrolinhetsa-menwerkingsproces(sturend,faciliterend,alsontwikkelaaren alsopdrachtgever).Hetmanagementvanuitvoeringsorganisa-ties moet zelf een actieve rol spelen in het verwerven vanruimte bij de gemeente om veranderingen door te kunnenvoeren,onderanderedoordegemeentete informerenovertrends en ontwikkelingen.

Ookopdewerkvloermoetsamengewerktworden.Hierbij ishetbelangrijkniet langervanuitcompetitietedenken,maarvanuitsamenwerking.Professionalszullenoverdegrenzenvanhuneigendisciplinemoetensamenwerkenomhulpvragenvandecliënt‘ontkokerd’tekunnenaanpakken.Doordeeigenex-pertiseduidelijkuittedragenendeexpertisevananderenteherkennen,wordt de gezamenlijke kracht groter en de hulpeffectiever.Professionalsmoetenhiervoorruimtekrijgenvanengefaciliteerdwordendoordemanagersvandeuitvoerings-organisaties.Hoewelinterprofessionelesamenwerkingsteedsgangbaarderwordt(denkaandeCentravoorJeugdenGezin),is er nog een slag temaken door aankomend professionalsreedstijdenshunopleidingklaartestomenvoorwatdeviertransities van hen vragen.Dit gebeurt nu nog onvoldoende:vaakwordtvanuitdeprofessiegedachtennietvanuitdecliënt.

Samenwerking met burgersDeessentievanhetsocialedomeinisderelatietussenburgersen professionals. Professionals hebben hierbij een positievebasishoudingengaanuitvandeeigenkrachtvandehulpvrager(empowermentgedachte).Zijwerkenversterkend,verbindenden oplossingsgericht en prikkelen tot actief burgerschap. Deacht bakens van Welzijn Nieuwe Stijl (Ministerie van VWS,2010;ziehoofdstuk2)vormeneengoedeleidraadvoorprofes-sioneel handelen dat past bij de veranderingen die de viertransitiesmetzichmeebrengen.Denieuweprofessionalheeftookoogvoorvitalecoalitiestussenformeleeninformelehulpeniszichbewustvandeinvloedvandeleefomgevingvandecliënt.

VooruitDathetlokalesocialedomeinopdeschopgaatisduidelijk.K2heeftinditrapportsuggestiesgegevenhoedeschoptehante-ren. Gemeenten en uitvoeringsorganisaties staan voor eenuitdagendetaakhetdenkenomtezettenindoen.Ditrapportsluitdaaromafmeteeninspiratiemuur:tientipsvoordetoe-komst.

81

82

Van Haaften: ‘Tegen gemeenten zou ik willen zeggen: ga het maar gewoon proberen. En daar willen wij als provincie heel graag in meeden-ken. Van denken naar doen. Ik zie voorlopers dingen doen die me echt vertrouwen geven. Als ik zie hoe het nu gaat, dan heb ik er vertrouwen in dat het gaat lukken. Als de civil society er-gens kan slagen, is het hier! In Brabant hebben we nog echt een cultuur waarin we elkaar aanspreken en elkaar helpen. Soms kun je zo-veel voor elkaar betekenen voordat het zorg heet. Het moet gewoon blijven om naar elkaar om te kijken.’

Steyaert:‘OfditeenutopieálaTho-masMooreofFrancisBaconwordt,laatzichnognietinschatten.Erzijneigenlijk twee innovaties nodig: deontkokering en de kanteling. Opbeide terreinen maken gemeenten enuitvoeringsorganisatiesbewegin-gen.Maarofzevoldoendezijnomde bezuinigingen op te vangen? Ikweethetniet.Enikgeloofooknietdatiemandhetalkanweten.’

Kwekkeboom: ‘Tegen uit-

voeringsorganisaties zou ik

zeggen: “Laat je niet opja-

gen”. Ben je bewust van de

kwaliteit die je biedt. Laat

niet je eigen deskundigheid

ondermijnen door mensen

die niet weten wat die des-

kundigheid inhoudt.’

Frenken: ‘De transities zijn geslaagd als wij écht maatwerk kunnen leveren en daarover heel duidelijk kunnen zijn naar de burger. Ontevreden zou ik zijn wanneer we wel in staat zijn geweest een maat-werkpakket te leveren, maar het uitein-delijk financieel toch meer heeft gekost dan de som der delen. Niet vanuit finan-cieel oogpunt, maar omdat het ons dan niet gelukt is om de kanteling te maken. Dan is de civil society niet echt tot stand gekomen. Dat zou jammer zijn.’

Kenis: ‘Tegen de sociale sector zou ik zeggen: pak het terug! Werk vanuit je verantwoordelijkheid, je kennis, je competenties. Over tien jaar is de sociale sector veranderd in een veel gedifferentieerdere sec-tor met meer typen organisaties die zich gespecialiseerd hebben: som-mige in standaardproducten, andere in complexe producten. Voor be-paalde dingen gaat de markt een rol spelen. En mensen gaan zelf meer de regierol nemen.’

Inspiratiemuur

83

Hoddenbagh: ’Gemeenten zou ik mee willen geven: ”Keep it simple”. En vergeet niet dat het gaat om maatwerk: one size fits nobody! Je moet altijd rond de keukentafel met een gezin om met elkaar in ge-sprek te gaan over de vraag.’

Vugts:‘Denkinkansenennietincli-

enten of problemen. Vergeet niet

dat de klant zelf wel weet wat er

moetgebeuren.Alsjealsprofessio-

nal durft door te vragen, kom je

daarachter.Devraagachterdevraag

ontdekken,daarmeevaltofstaatdit

werk.’

Van Gennip: ‘De paradigma-shift die het Rijk wil realise-ren, ligt op het bord van de gemeenten. Dit vraagt om anders denken en anders inrichten. We moeten van-daag beginnen met het ver-binden van de transities en hele slimme dingen verzinnen.’

Levering: ‘Professionals, neem de ruimte! En gemeenten moeten weten dat alles tot op de minuut contro-leren niet werkt. We moeten allemaal verantwoording afleggen, maar laten we dit op een positieve manier doen. Bespreek wat je hebt gedaan met je collega’s en leer op die manier van elkaars verhalen. Neem de ruimte voor intervisie.’

Jacobs: ‘Zonder rups geen vlinder: de cocon is een voor-waarde om tot het nieuwe te komen. Maar de vlinder kan pas ontsnappen uit de cocon als deze openbreekt!’

ReferentiesAardema,H.,&Korsten,A.(2009).Gemeentelijkeorganisatiemodel-

len.Hoeintegralerhetmoet,hoeminderjehetziet…In:A.Bekke(red.), naar een collegiaal en samenhangend overheidsbestuur(pp.1-15).DenHaag:SdUUitgevers.

AchtbakensvanWelzijnNieuweStijl.(n.d.). InWelzijnNieuweStijl. Viahttp://tinyurl.com/achtbakens.

Baggerman,S.,Beekhoven,J.van,Graef,M.de,Haas,S.de,&Priëlle,M.de(2011).Tegenkrachtorganiseren.Lessenuitdekredietcrisis. DenHaag:RaadvoorMaatschappelijkeOntwikkeling.

Beek, A. van, Kneepkens, C.,& Loenen, S. van (2010).Handreikingmobiliserenvanopgroeikracht.‘s-Hertogenbosch:K2.

Bellemakers,C.(2009).Reactieop‘zelfregieindeWmo’,lezingdoor dr. Gerard Donkers op de jubileumconferentie van het LGCW, 11maart2009.Viawww.zelfregie.com.

Bettonvil,N., Bisschops, L.,Harkink,M., Pols, J.,&Weg, F. vander(2011).Transitievande jeugdzorg.Debetekenisvoor jeugdigen,ouders,professionalsengemeenten.Trendrapport2011.’s-Herto-genbosch:K2.

Bijl,R.,Boelhouwer,J.,Cloïn,M.,&Pommer,E.(2011).Desocialestaatvannederland2011.DenHaag:SociaalenCultureelPlanbureau.

Bisschops, L. (2012). Van denken naar DOEN! In: N. Bettonvil, L.Bisschops,M.Harkink,J.Pols&F.vanderWeg,Transitievandejeugdzorg.Debetekenisvoor jeugdigen,ouders,professionalsengemeenten.Trendrapport2011(pp.9-15).’s-Hertogenbosch:K2.

Blok,W.M.J.(2011).Zelfsturenenafstemmen.Eeneigentijdsetheorievoorsociaalwerk.JournalofSocialIntervention:Theoryandprac-tice,20(4),107–117.

Boer,N.de,&Lans,J.vander(2011).Burgerkracht.Detoekomstvansociaalwerkinnederland.DenHaag:RMO.

Bostelen,vanE.,BuysBallot,B.,Groot,deM.,Heuts,I.,&IJzerman, J. (2011). Eénmeting ervaren regeldruk in de jeugdsector. Eind-rapportageonderzoeksresultaten.Utrecht:CapgeminiConsulting.

Collignon,D.,Hooge,E.,Leede,N.de,&Koeman,I.(2010).Samen-werkenrondomkindereninpedagogischenetwerken.Kenniscen-trumreeksno.4.Amsterdam:Hogeschool vanAmsterdam,Ken-

niscentrumOnderwijsenOpvoeding.Collins, J.C., &. Porras, J.L (1996). Building Your Company’s Vision.

Harvard:BusinessReview.D’amour,D.,Ferrada-Videla,M.,SanMartinRodriguez,L.,&Beaulieu

M.-D. (2005). The conceptual basis for interprofessional colla- boration: core concepts and theoretical framework. Journal of InterprofessionalCare,19(1),116-131.

Decentralisatie jeugdzorg (n.d.).Viahttp://tinyurl.com/decentralisa-tie.

Dijk,M.van,&Gemmeke,M.(2010).Dekrachtvandepedagogischecivilsociety.Versterkingvaneenpositievesocialeopvoed-enop-groeiomgeving.Utrecht:NederlandsJeugdinstituut.

Donkers,G.(2009).ZelfregieindeWmo.Lezingopdejubileumconfe-rentievanhetLGCW.Viawww.zelfregie.com.

EGEM i-teams (2008). Ontwikkel tot een zelfbewuste gemeente: verkenning organisatieontwikkelingmet de Plateauaanpak. Den Haag:EGEMi-teams.

Eggermond,N.,&VanGalen,A.(2002).Beginnenmetleidinggeven:opwegnaareffectiefleiderschap.Zaltbommel:SchoutenenNelis-sen.

G32 (2011). Transitie van de Jeugdzorg: Strategisch visiedocumentG32.Maart2011.Viawww.g32.nl.

Grootelaar, H. (2012). Onder weg naar een hybride gemeente. Viahttp://lysiasgroup.com.

Hamdi, A., Gijsberts, I., Verheijen, J., Nuland, E. van, Peeters, M.,Dijken,K.van,Lupi,T.,&Pen,C-J. (2011).Stapelingseffectenvandebezuinigingeninhetsocialedomein.Tegenachtergrondvandecentralisatie beleid. Hoofdrapport Quickscan. Rotterdam/DenHaag:NICISenEcorys.

Hoogerwerf,A.,&Herweijer,M.(1998).Overheidsbeleid:eeninleidingindebeleidswetenschap.AlphenaandenRijn:Samsom.

Houten,M.van(2012).Gemeenten,komtotcocreatie!MoVisies,13,1-2.

Jacobs,H.,&Goris,P.(2011).Scenario’stransitiejeugdzorg:hetpuntaandehorizon.Jeugdbeleid,3,139-145.

Kenis, P.N (2011). Samenwerking in theorie. In: M. van Leeuwen,

84

85

Z.Brouwer,W.deJong,A.vanWoudenberg&P.N.Kenis,Tussen institutioneelaanbodenorganischevraag:Eenonderzoeknaardevraagwanneerenhoegemeentenzoudenmoetensamenwerkenin het organiseren en regisseren van de zorg rondom jeugd engezin(pp.9-21).Baambrugge:DeJeugdZaak.

Kenis, P.N., & Provan, K.G. (2008). Het network-governance-perspectief.InT.Wentink(red.),BusinessPerformanceManagement.Sturenopprestatieenresultaat (pp.296-312).DenHaag:BoomAcademic.

Kleine, K. (2011). Vanwantrouwen naar vertrouwen. Professioneleruimtevoorwerkersindejeugdzorg.Sozio,100,30–35.

Krom,deP. (2011).HoofdlijnennotitieWerkennaarVermogen. Den Haag:MinisterievanSWZ.

Kwekkeboom,M.H.(2001).Zogewoonmogelijk.Eenonderzoeknaardraagvlak en draagkracht voor de vermaatschappelijking in degeestelijkegezondheidszorg.DenHaag:SociaalenCultureelPlan-bureau.

Kwekkeboom, R. (2010a).De verantwoordelijkheid van de mensenzelf.De (her)verdeling vande taken rond zorgenondersteuningtussenoverheidenburgersendebetekenisdaarvanvoordepro-fessionelehulpverlening.Amsterdam:HvApublicaties.

Kwekkeboom, R. (2010b). Professionals moeten geen leidende rolhebben.Zorg+Welzijn,10,8-10.

Laan,A.,&Schutte,S.(2011).BegrippenboekBegeleidingindeAWBZ.DenHaag:TransitiebureauBegeleidingindeWmo.

Lammers,B.(2011).Jeugdzorgindebuurt.November2011. via www.bartlammers.nl. Lans,J.vander(2008).Ontregelen.Deheroveringvandewerkvloer.

Amsterdam:UitgeverijAugustus.Lasker,M.,&Nijsten,C.(2010).Uitgaanvanpotenties.Eigenkrachtin

relatietotopvoedenenopgroeien.Themarapport2010.’s-Herto-genbosch:K2.

Linders,E.A.H.M.(2010).Debetekenisvannabijheid.Eenonderzoeknaarinformelezorgineenvolksbuurt.DenHaag:SdUuitgevers.

Meer,J.vander(2011).Overdegrenzenvandeleerkracht.Passendonderwijsindepraktijk.DenHaag:ECPO.

Messing,C.,&Bouma,G.(2011). Invoeringpassendonderwijs:eencomplexeeningrijpendeoperatie.Kennis,11(3),24-33.

MinisterievanBinnenlandseZakenenKoninkrijkrelaties(BZK)(2011).Visienotabestuurenbestuurlijkeinrichting.

Viawww.rijksoverheid.nl.Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). (2010).

BrochureWelzijnnieuweStijl.DenHaag:MinisterievanVWS.Ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport (VWS). (2004).

Brochure Opvoed- en opgroeiondersteuning. De rol van de gemeente in het licht van deWet op de jeugdzorg.Den Haag: Ministerie van vWS.

Mintzberg,H.(1995).Organisatiestructuren.Schoonhoven:AcademicServiceEconomieenbedrijfskunde.

MOGroep(2011).Vangnet.Specialeigenkracht. Viahttp://tinyurl.com/vangnet.NationaleOmbudsman(2012).Eenvertrouwdeoverheid.Verslagvan

denationaleOmbudsmanover2011.DenHaag:SduUitgevers.Noordegraaf,M.(2008).Professioneelbestuur.Detegenstellingtussen

publiekemanagersenprofessionalsals‘strijdomprofessionaliteit’.RedeuitgesprokenbijdeaanvaardingvandeleerstoelBestuurs-&Organisatiewetenschap, in het bijzonder Publiek Management.Utrecht: Utrechtse School voor Bestuurs- en Organisatieweten-schap(USBO),UniversiteitUtrecht.

NUP (2008). nationaal uitvoeringsprogramma Dienstverlening en e-overheid,Burgerenbedrijfcentraal.Viawww.rijksoverheid.nl.

OphetVeld,A.,Wachtmeester,J.,&AnderssonElffersFelixbv(2012).Decentralisatie betekent transitie en transformatie. nieuwe ver-antwoordelijkheden,rollenenopgaveninmaatschappelijkeonder-steuning.DenHaag:TransitiebureauBegeleidingindeWmo.

Parlementaire Werkgroep Toekomstverkenning Jeugdzorg (2010).Jeugdzorgdichterbij.DenHaag:TweedeKamerderStaten-Gene-raal.

Partners+Pröpper(2004).Lokaleregieuitmachtofonmacht?Onder-zoek naar de optimalisering van de gemeentelijke regiefunctie.Vught:Partners+Pröpper.

Peeters,P.-H.,&Cloïn,C.(2012).Onderhetmomvanzelfredzaamheid.

Eenjournalistiekeanalysevandenieuwemantrainzorgenwelzijn.Eindhoven:UitgeverijPepijnBV.

Plateaus van EGEM i-teams (n.d.). Viahttp://tinyurl.com/plateauaanpak.PO-raad, VO-raad, AOC raad, &MBO raad (2012). Referentiekader

passendonderwijs.Viawww.rijksoverheid.nl.Programmaministerie Jeugd en Gezin (2010). Professionals in het

Centrum voor Jeugd en Gezin. Samenwerken in het belang vanjeugdigen en opvoeders. Den Haag: Programmaministerie voorJeugd en Gezin.

Projectbureau voorbereidingstrajecten participatiebudget (2009).Handreikingformulerenintegralebeleidsvisieopparticipatie.

Viawww.rijksoverheid.nl.Regenmortel,T.van(2011).LexiconEmpowerment.MarieKamphuis

Lezing2011.’s-Hertogenbosch:PrinterijCopyGraphic.RegionaaltransitieplanjeugdMidden-Brabant(2011). Viahttp://tinyurl.com/transitieplan.Steyaert,J.(2010).Formeleeninformelezorg,dezoektochtnaarvi-

talecoalities.In:Steyaert,J.enKwekkeboom,R.(2010).Opzoeknaarduurzamezorg.Utrecht:Movisie.

SteyaertJ. (2011).Vanverzorgingsstaatnaarwurgendlokaalsociaalbeleid.In:Walraven,G.enPenC.-J.(2011).Vandemaakbarenaardelerendestad.Depraktijkgerichtebijdragevanlectoraten.Apel-doorn:Garant.

Stolk,C.,&Brandenburg,M.van(2011).Inzichtinrelatiemetcliëntcruciaalbijoplossingsgerichtwerken.PraktijkgerichtonderzoekbijjeugdzorgaanbiederTender.Kennis,11(2),18-28.

Thissen, C.P. (2012). Edgar. Gekend en gezien door zijn gemeente.Essay.DenHaag:KINGenRadar.

Tonkens, E. (2008). De bal bij de burger. Burgerschap en publiek moraal in een pluriforme, dynamische samenleving.Rede uitge-sprokenbijdeaanvaardingvanhetambtvanbijzonderhoogleraarActiefBurgerschap aandeUniversiteit vanAmsterdam.Amster-dam:Vossiuspers.

TransitiebureauBegeleiding(2011).BegrippenboekBegeleidingindeAWBZ.via www.invoeringwmo.nl.

Twynstra Gudde (1999). Sturen, besturen en gestuurd worden. Amersfoort:TwynstraGudde.

VeldhuijzenvanZanten-Hyllner,M.L.L.E. (2011a).MemorievanToe-lichtingbijVoorstelwijzigingvandeWetmaatschappelijkeonder-steuninginverbandmetdeuitbreidingvangemeentelijketakenophetterreinvanbegeleidingeneengewijzigdeverdelingvandebe-stuurlijkeverantwoordelijkheid.DenHaag:MinisterievanVWS.

VeldhuijzenvanZanten-Hyllner,M.L.L.E. (2011b).Transitiebrief stel-selwijzigingZorgvoorJeugd.DenHaag:MinisterievanVWS.

Veldhuijzen van Zanten-Hyllner, M.L.L.E. (2011c). Programmabrieflangdurigezorg.DenHaag:MinisterievanVWS.

VeldhuijzenvanZanten-Hyllner,M.L.L.E.(2011d).Beleidsbriefstelsel-wijzigingjeugd‘Geenkindbuitenspel’.DenHaag:MinisterievanvWS.

VeldhuijzenvanZanten-Hyllner,M.L.L.E.(2012).WijzigingvandeWetmaatschappelijkeondersteuninginverbandmetdeuitbreidingvangemeentelijke taken op het terrein van de begeleiding en een gewijzigde verdeling van de bestuurlijke verantwoordelijkheid.Memorie van Toelichting.DenHaag: TweedeKamerder Staten-Generaal.Kamerstuk33127,Nr.3

Veldhuysen,C.(2011).Meeraandachtvoordekwetsbareburger.MO/Samenlevingsopbouw,29(228),22-24.

VerenigingvanNederlandsegemeenten(VNG)(2011).BrochurePas-sendOnderwijs.DenHaag:VNG.

VNG, IPO, Unie van Waterschappen en het Rijk (2010). Bestuurs- akkoord2011–2015.Viawww.rijksoverheid.nl.

Vrijheidenverantwoordelijkheid: regeerakkoordVVD -CDA (2010).Viawww.kabinetsformatie2010.nl.

Weggeman,M. (2007). Leidinggevenaanprofessionals?niet doen!Overkenniswerkers,vakmanschapeninnovatie.Schiedam:Scrip-tum.

Zorgenondersteuningvoor jeugdeenvoudiger,eerderenopmaat(2011).InJeugdzorg.Viahttp://tinyurl.com/jeugdeenvoudiger.

Zuurmond, A., & Jong, J. de (2010). De professionele professional. De andere kant van het debat over ruimte voor professionals. DenHaag:MinisterievanBZK.

86

91

coLofonteKsten en sAmenstelling:

Anne DonClim Kneepkens

Hilde Wierda-Boer

einDreDACtie:Hilde Wierda-Boer

Mirjam Dijsselbloem

reDACtie:Stan Verhaag, Sterke Tekst

ontWerp:Studio OOenO, Eindhoven

FotogrAFie geïnterVieWDen: Karin den Dekker

Marieke Viergever, Overstekend Beeld

uitgAVe:K2 Adviesbureau voor Jeugdvraagstukken

Koningsweg 2 Postbus 1430 5200 BL ’s-Hertogenbosch (073) 614 17 74 [email protected] www.K2.nl


© Teksten in deze uitgave mogen alleen na toestemming van K2 worden overgenomen. Overname van beeldmateriaal is niet toegestaan.

Koningsweg 25211BL’s-Hertogenbosch

Postbus14305200BL’s-Hertogenbosch

T:(073)6141774F:(073)6139921

E:[email protected]


Dekomendejarenveranderterveelinhetsocialedomein.Viertransitiesindestructuurvanhetstelselzorgenervoordatdegemeenten in de komende jaren verantwoordelijk wordenvoorvrijweldegeheleondersteuningaankwetsbareburgers.Dezeviertransitiesstaannietlosvanelkaar.In dit rapport bespreekt K2 voor welke ontwikkelopgave deverschillende betrokkenen staan en welke (eerste) stappennodigzijninhetprocesomdezeopgavetevolbrengen.

Watvragendeviertransitiesvan:• degemeenten;• deuitvoeringsorganisaties;• deprofessionals;• (kwetsbare)burgers?

Dit is de centrale vraag in dit themarapport. K2 schetst eenidealesituatieenlegtvervolgensmetbehulpvaneenontwik-kelmodelhetprocesuitdatgemeentenenuitvoeringsinstel-lingenkunnenvolgenomdeviertransitieszogoedmogelijkintepasseninhunbeleid,zodathetmeerwaardeoplevertvoorde burger.

K2wiluinspirerenenuitdagendeverbindingtussendetransi-tiesvormtegevenendeblikopdetoekomstterichten.Verbin-den,veranderen,vooruit!

lokaal sociaal domein op de schop 04 k2, themarapport...de gemeenten in de komende jaren...

Documents