1

Loring Danforth

Εθνικές Ταυτότητες και Εθνικοί Πολιτισμοί

Μετάφραςθ: Αναςταςία Γκότοβου

Πολλοί άνκρωποι πίςτεψαν ότι τα πρϊτα χρόνια τθσ δεκαετίασ

του 1990 κα γιορτάηονταν ωσ θ εποχι ςτθν οποία πραγματοποιικθκαν

επιτζλουσ τα πολυπόκθτα όνειρα τθσ ενςωμάτωςθσ και τθσ ζνωςθσ τθσ

Ευρϊπθσ. Αντίκετα, ςιμερα φαίνεται πικανότερο ότι ςτο μζλλον κα

κυμόμαςτε αυτά τα χρόνια ωσ μια περίοδο δραματικισ και ςυχνά

βίαιθσ αποςφνκεςθσ και κατακερματιςμοφ. Η κατάρρευςθ τθσ

οβιετικισ Ζνωςθσ και θ διάςπαςθ τθσ Γιουγκοςλαβίασ και δίπλα τουσ

τα αποςχιςτικά κινιματα τθσ δυτικισ Ευρϊπθσ και ο εκνοτιςμόσ ςτθν

πολιτικι ηωι των Ηνωμζνων Πολιτειϊν, του Καναδά και τθσ

Αυςτραλίασ, μαρτυροφν πωσ ο ενκοτικόσ εκνικιςμόσ παραμζνει κατά

τθν τελευταία δεκαετία του 20οφ αιϊνα μια μείηων πολιτικι δφναμθ

ςτον Δυτικό κόςμο. Σα πάντα δείχνουν πωσ αυξάνει ςε ζνταςθ και ςε

εμβζλεια ό,τι ο Anthony Smith (1980) ονόμαςε «εκνοτικι αναγζννθςθ»

- θ ενίςχυςθ εκνοτικϊν μειονοτιτων που ηθτοφν πολιτιςμικζσ

ελευκερίεσ, ανκρϊπινα δικαιϊματα, πολιτικι αυτονομία, ακόμθ και

τθν εκνικι ανεξαρτθςία τουσ.

Γίνεται επίκλθςθ ποικίλων λόγων προκειμζνου να εξθγθκεί θ

αναηωογόνθςθ αυτι του εκνοτικοφ εκνικιςμοφ. Μολονότι οι ίδιεσ οι

πανίςχυρεσ εκνικιςτικζσ ιδεολογίεσ προωκοφν τον μφκο ότι τα

ευρωπαϊκά κράτθ είναι εκνοτικά ομοιογενι, αν τα παρατθριςουμε

καλφτερα αποκαλφπτεται κακαρά ότι εντόσ τουσ ηουν πολυάρικμεσ

πολιτικά κινθτοποιθμζνεσ ενκοτικζσ ομάδεσ, οι οποίεσ απειλοφν

2

ποικιλοτρόπωσ τθ ςτακερότθτά τουσ. Μία μείηων αιτία τθσ

αναηωογόνθςθσ του εκνικιςμοφ αυτϊν των ομάδων ιταν θ αντίφαςθ

μεταξφ τθσ ευρφτατα διαδεδομζνθσ κεωρθτικισ αποδοχισ του

δικαιϊματοσ ςτθν εκνικι αυτοδιάκεςθ και τθσ άλλο τόςο ευρζωσ

διαδεδομζνθσ ζμπρακτθσ άρνθςθσ των κρατϊν να ανεχκοφν τον

διαμελιςμό τουσ. υνζβαλαν και άλλοι ακόμθ παράγοντεσ. Ζνασ από

αυτοφσ ιταν το πρόςφατο κφμα εκδθμοκρατιςμοφ που εξαπλϊκθκε

ςτθν ανατολικι Ευρϊπθ. Ζνασ άλλοσ ιταν θ αποξζνωςθ από τα ολοζνα

και πιο απρόςωπα γραφειοκρατικά και ςυγκεντρωτικά κράτθ. Σζλοσ,

ζνασ ακόμθ παράγων ιταν θ φκίνουςα ςθμαςία των πολιτικϊν

κομμάτων και των κινθμάτων που ςτθρίηονται ςε τάξεισ. Η άνιςθ

οικονομικι ανάπτυξθ άφθςε ςυχνά απραγματοποίθτουσ τουσ πόκουσ

διάφορων εκνοτικϊν ομάδων με τοπικι βάςθ για εκπαιδευτικι και

επαγγελματικι κινθτικότθτα και για τθ βελτίωςθ του επιπζδου ηωισ

τουσ. Σζλοσ, οι βελτιϊςεισ τθσ μαηικισ επικοινωνίασ επζτρεψαν ςτα

κράτθ να επιβάλουν αποτελεςματικότερα τουσ κυρίαρχουσ εκνικοφσ

πολιτιςμοφσ ςτθν ιδιωτικι ηωι των μελϊν των μειονοτικϊν ομάδων.

υνεπϊσ μποροφμε να δοφμε τον εκνοτικό εκνικιςμό ωσ μια

προςπάκεια να ςυντθρθκεί ι να αναπλαςτεί θ αίςκθςθ τθσ ταυτότθτασ

και τθσ κοινότθτασ απζναντι ςτθν απειλι τθσ πολιτιςμικισ αφομοίωςθσ

ι εκμθδζνιςθσ.1

Μολονότι το πρόςφατο κφμα εκνοτικοφ εκνικιςμοφ αποτελεί από

πολλζσ απόψεισ ςυνζχεια μιασ διαδικαςίασ που ξεκίνθςε ςτα τζλθ του

δζκατου όγδοου αιϊνα, ο Eric Hobsbawm απζδειξε μια ςθμαντικι

διαφορά μεταξφ τουσ. Σα εκνικά κινιματα του δζκατου ζνατου αιϊνα,

1 Βλ. τισ περαιτζρω ςυηθτιςεισ αυτϊν των γενικϊν ηθτθμάτων ςε Connor (1973, 197)· Esman

(1997)· Guideri, Pellizi, Tambiah (1988)· Smith (1981, 1983, 1986)· Stack (1981)· Tambiah (1989).

3

τα οποία ςυχνά ςτρζφονταν εναντίον τεράςτιων πολυεκνικϊν

αυτοκρατοριϊν, ζχτιηαν ζκνθ. κοπόσ τουσ κεωροφνταν θ εκνικι

ενοποίθςθ και θ επζκταςθ. Πζραν τοφτου διζπονταν από αυτό που ο

Hobsbawm (1990:31) ονόμαςε «αρχι του κατωφλιοφ» - τθν αρχι

ςφμφωνα με τθν οποία το δικαίωμα τθσ εκνικισ αυτοδιάκεςθσ ίςχυε

μόνον για όςα ζκνθ είχαν αρκετά μεγάλο μζγεκοσ ϊςτε να

ςχθματίςουν βιϊςιμεσ πολιτικζσ και οικονομικζσ ενότθτεσ. Σα νεότερα

εκνικά κινιματα, όμωσ, τα οποία αρχικά ςτρζφονται ακριβϊσ εναντίον

των κρατϊν που προιλκαν από τα προθγοφμενα εκνικά κινιματα,

πολλζσ φορζσ κατθγοροφνται πωσ καταςτρζφουν τα ζκνθ. Οι ςκοποί

τουσ κεωροφνται αποςχιςτικοί και διαςπαςτικοί. Η αρχι του

κατωφλιοφ ζχει εγκαταλειφκεί. Δεν φαίνεται να υπάρχει όριο ςτο

πόςο μικρά μποροφν να είναι τα νζα ζκνθ.

Η Μακεδονία μασ δίνει ζνα τραγικό και ταιριαςτό παράδειγμα

αυτοφ που ο Clifford Geertz (Geertz 1973:276) περιζγραψε ωσ

«αυτόςτροφουσ ςίφουνεσ αρχζγονθσ δυςαρζςκειασ» οι οποίοι

ςτροβιλίηονται γφρω από τα νεοαναδυόμενα κράτθ. Ζπειτα από τθ

βίαιθ διάςπαςθ τθσ Γιουγκοςλαβίασ, θ Δθμοκρατία τθσ Μακεδονίασ

κθρφχκθκε ανεξάρτθτθ ςτισ 8 επτεμβρίου του 1991. Ωςτόςο, ςχεδόν

αμζςωσ θ επιβίωςι τθσ ωσ κυρίαρχου και ανεξάρτθτου κράτουσ

απειλικθκε ςοβαρά ςτο εςωτερικό, όςο και ςτο διεκνζσ μζτωπο από

πλικοσ εκνικιςτικζσ ιδεολογίεσ και κινιματα. Σον Ιανουάριο του 1992

θ αλβανικι μειονότθτα τθσ Δθμοκρατίασ τθσ Μακεδονίασ, θ οποία

αποτελεί πάνω από το ζνα πζμπτο του πλθκυςμοφ τθσ, οργάνωςε

δθμοψιφιςμα και υπερψιφιςε με ςυντριπτικι πλειοψθφία τθν

«πολιτικι και εδαφικι αυτονομία των Αλβανϊν ςτθ Μακεδονία» και

4

τθ δθμιουργία του δικοφ τουσ κράτουσ, τθσ Δθμοκρατίασ τθσ

Ιλλυρίδασ.

Ακόμα πιο δυςοίωνα ανταποκρίκθκαν οι βαλκανικοί γείτονεσ τθσ

Μακεδονίασ. Η Βουλγαρία, μολονότι αναγνωρίηει τθν φπαρξθ του

μακεδονικοφ κράτουσ, αρνείται να αναγνωρίςει τθν φπαρξθ

μακεδονικοφ ζκνουσ με το επιχείρθμα πωσ οι Μακεδόνεσ ςτθν

πραγματικότθτα είναι Βοφλγαροι. Η ερβία, όπου μερικοί εκνικιςτζσ

αποκαλοφν τθ Μακεδονία «Νότια ερβία», αρνικθκε να αναγνωρίςει

τθ Δθμοκρατία τθσ Μακεδονίασ. Σζλοσ θ Ελλάδα αρνείται να

αναγνωρίςει το μακεδονικό κράτοσ όςο και το μακεδονικό ζκνοσ, με το

επιχείρθμα πωσ κάκε τι μακεδονικό - το όνομα, ο λαόσ, θ ιςτορία και

το ζδαφοσ - είναι αποκλειςτικά ελλθνικό. Από τθ ςκοπιά τθσ Ελλάδασ,

θ διεκνισ αναγνϊριςθ τθσ Δθμοκρατίασ τθσ Μακεδονίασ ςυνιςτά

απειλι για τθν πολιτιςμικι κλθρονομιά του ελλθνικοφ ζκνουσ όςο και

για τθν εδαφικι ακεραιότθτα του ελλθνικοφ κράτουσ.

ε αυτό το βιβλίο αςχολοφμαι ακριβϊσ με τθν τελευταία όψθ τθσ

Μακεδονικισ φγκρουςθσ - με τθ διαμάχθ μεταξφ Ελλινων και

Μακεδόνων για το ποια ομάδα ζχει δικαίωμα να αυτοχαρακτθρίηεται

μακεδονικι.

Ο εθνοτικός εθνικισμός

Η χριςθ όρων όπωσ «εκνοτικι ομάδα», «ζκνοσ»,

«κράτοσ», και « εκνικιςμόσ» , περιβάλλεται από μεγάλθ

αμφιςθμία και ςφγχυςθ. Κακϊσ χρθςιμοποιοφνται με ποικίλα

αλλθλζνδετα αλλά διαφορετικά νοιματα, ςτθ λόγια αρκρογραφία,

ςτθν εκνικιςτικι ρθτορικι, όςο και ςτθν κακθμερινι γλϊςςα, κρίνω

5

ςκόπιμο να ξεκινιςω τθ ςυηιτθςθ του εκνοτικοφ εκνικιςμοφ που

ακολουκεί με μερικοφσ γενικοφσ οριςμοφσ και με ςφντομα

επεξθγθματικά ςχόλια.

Προτοφ παρουςιαςτεί το πρωτοποριακό ζργο του Fredrik Barth,

οι εκνικζσ ομάδεσ κεωροφνταν γενικά ωσ κοινωνικζσ ομάδεσ οι οποίεσ

μοιράηονται κοινζσ καταβολζσ, κοινι ιςτορία, κοινι γλϊςςα και κοινό

πολιτιςμό. Η ςυμβολι του Barth ςτθ μελζτθ του εκνοτιςμοφ ιταν ότι

απζρριψε αυτιν τθν πραγμοποιθτικι και ουςιοποιθτικι προςζγγιςθ, θ

οποία μασ υποβάλλει ότι θ φυλι, ο πολιτιςμόσ, θ κοινωνία και θ

εκνοτικι ομάδα είναι ιςοδφναμα πράγματα. Πρόςφερε μια

εναλλακτικι προςζγγιςθ, ςφμφωνα με τθν οποία οι εκνοτικζσ ομάδεσ

ορίηονται ωσ «κατθγορίεσ χαρακτθριςμοφ και ταφτιςθσ» τισ οποίεσ

χρθςιμοποιεί κανείσ για να ταξινομιςει τον εαυτό του όςο και τουσ

άλλουσ (Barth 1969:10). Η προςζγγιςθ του Barth μασ επιτρζπει να

κατανοιςουμε πϊσ ορίηονται και πϊσ ςυντθροφνται τα εκνοτικά όρια

ακόμθ και ςτισ καταςτάςεισ από τισ οποίεσ λείπουν τα «αντικειμενικά»

πολιτιςμικά κριτιρια που κα επζτρεπαν τον διαχωριςμό των ομάδων,

κακϊσ και τισ καταςτάςεισ όπου τα άτομα μποροφν να αλλάξουν τθν

ταυτότθτά τουσ διαςχίηοντασ τα εκνοτικά όρια και περνϊντασ από τθ

μια ομάδα ςτθν άλλθ.2

Σα ζκνθ όπωσ και οι εκνοτικζσ ομάδεσ, παραδοςιακά ορίηονται με

βάςθ όςα χαρακτθριςτικά μοιράηονται από κοινοφ. Για παράδειγμα, ο

Hugh Seton-Watson ορίηει το ζκνοσ ωσ μία «κοινότθτα ανκρϊπων, τα

μζλθ του οποίου ςυνδζονται από ζνα αίςκθμα αλλθλεγγφθσ, από

κοινό πολιτιςμό, από εκνικι ςυνείδθςθ» (Hugh Seton-Watson 1971:1).

2 τα άλλα ςθμαντικά ανκρωπολογικά ζργα για τθν εκνοτικότθτα ςυμπεριλαμβάνονται τα De Vos

and Lola Romanucci-Ross (1975), Nash (1989), και Royce (1982).

6

Οι εικόνεσ τθσ κοινισ καταγωγισ, τθσ κοινισ προζλευςθσ και τθσ

ιςτορίασ χρθςιμοποιοφνται επίςθσ για να ενϊςουν τουσ ανκρϊπουσ

που αυτοπροςδιορίηονται ωσ μζλθ του ίδιουσ ζκνουσ. Ο Ernest Gellner

προςφζρει δφο οριςμοφσ του ζκνουσ (1983:7). Ο πρϊτοσ - «δφο

άνκρωποι ανικουν ςτο ίδιο ζκνοσ εάν και μόνον εάν ςυμμερίηονται

τον ίδιο πολιτιςμό» - πάςχει από τισ ίδιεσ πραγμοποιθτικζσ τάςεισ από

τισ οποίεσ υποφζρουν και οι παραδοςιακοί οριςμοί του εκνοτιςμοφ. Ο

δεφτεροσ οριςμόσ - «δφο άνκρωποι ανικουν ςτο ίδιο ζκνοσ εάν και

μόνον εάν αναγνωρίηουν πωσ ανικουν ςτο ίδιο ζκνοσ» - είναι

ευαίςκθτοσ ςτα ηθτιματα του αυτοχαρακτθριςμοφ και του

ετεροχρονιςμοφ τα οποία τόνιςε ο Barth. Ο παςίγνωςτοσ οριςμόσ που

δίνει ο Anderson (1983:15), τονίηει επίςθσ το γεγονόσ πωσ τα ζκνθ

καταςκευάηονται κοινωνικά και πολιτιςμικά μζςα από περίπλοκεσ

ιςτορικζσ και πολιτικζσ διαδικαςίεσ.

Παρά τισ ομοιότθτεσ οι οποίεσ υπάρχουν ανάμεςα ςτθν ζννοια

τθσ εκνοτικισ ομάδασ και τθν ζννοια του ζκνουσ, κα ζπρεπε εξίςου να

προςζξουμε ότι υπάρχουν και αρκετζσ ςθμαντικζσ διαφορζσ μεταξφ

τουσ. Αυτζσ οι διαφορζσ γενικά περιλαμβάνουν το μζγεκοσ, το βακμό

πολιτικοποίθςθσ και τθ ςχζςθ τουσ με μια ςυγκεκριμζνθ περιοχι. Σα

ζκνθ είναι μεγάλεσ, πολιτικοποιθμζνεσ εκνοτικζσ ομάδεσ οι οποίεσ

ςυνδζονται με ςυγκεκριμζνεσ περιοχζσ όπου επιηθτοφν να ζχουν

κάποιο βακμό αυτονομίασ. Με άλλα λόγια τα ζκνθ, αντίκετα από τισ

εκνοτικζσ ομάδεσ, είναι άνκρωποι οι οποίοι αςκοφν, ι ελπίηουν

κάποτε να αςκιςουν, κυριαρχία ςε μια δεδομζνθ περιοχι.

Εξαιρετικά ςθμαντικι είναι θ διάκριςθ μεταξφ «ζκνουσ» και

«κράτουσ». Αυτό ιςχφει ιδιαίτερα αν αναλογιςτοφμε τον

παραπλανθτικό τρόπο με τον οποίο χρθςιμοποιείται θ λζξθ «ζκνοσ» ςε

7

κοινόχρθςτεσ εκφράςεισ όπωσ είναι «τα Ηνωμζνα Ζκνθ» ι οι «διεκνείσ

ςχζςεισ». Αν κζλαμε να κυριολεκτιςουμε, κα βρίςκαμε πωσ ταιριάηει

περιςςότερο ςε αυτζσ τισ περιπτϊςεισ θ λζξθ «κράτοσ» και όχι

«ζκνοσ». Ενϊ το ζκνοσ είναι ι, ίςωσ ακριβζςτερα, ιςχυρίηεται πωσ

είναι μια πολιτιςμικά ομοιογενισ κοινωνικι ομάδα, το κράτοσ είναι

«ζνασ νομικόσ και πολιτικόσ οργανιςμόσ ο οποίοσ ζχει τθ δφναμθ να

απαιτεί υπακοι και νομιμοφροςφνθ από τουσ πολίτεσ του»

(Seton-Watson 1977:1). Είναι «θ μεγαλφτερθ πολιτικι υποδιαίρεςθ τθσ

υδρογείου» (Connor 1978:379). Ενϊ μποροφν να υπάρχουν κράτθ τα

οποία περιζχουν περιςςότερα από ζνα ζκνθ (όπωσ ιταν θ οβιετικι

Ζνωςθ ι θ Γιουγκοςλαβία), τα ζκνθ μποροφν να ηουν ςε περιςςότερα

από ζνα κράτθ (όπωσ ςυμβαίνει με τουσ Κοφρδουσ ι με τουσ

Παλαιςτίνιουσ) και κανζνα να μθν είναι δικό τουσ.

Εκνικιςμόσ είναι θ πολιτικι αρχι ςφμφωνα με τθν οποία «θ

πολιτικι μονάδα πρζπει να εξομοιϊνεται με τθν εκνικι μονάδα»

(Gellner 1983:1). Με άλλα λόγια, ςφμφωνα με τον εκνικιςμό τα ζκνθ

πρζπει να ζχουν το δικαίωμα τθσ αυτοδιάκεςθσ, το δικαίωμα να

υπάρχουν ωσ κυρίαρχα και ανεξάρτθτα κράτθ. Οι εκνικιςτικζσ

ιδεολογίεσ, όπωσ υποδεικνφει ο Handler (1988:154), βαςίηονται ςε

υποκζςεισ ςχετικά με «τθν φπαρξθ ενόσ γεωγραφικά, ιςτορικά και

πολιτιςμικά μοναδικοφ ζκνουσ», το οποίο «πιςτεφεται ότι γεννιζται

από μια περιοχι με κακοριςμζνα ςφνορα και από μια οριςμζνθ

ιςτορία και ότι ςυνδζεται αναπόςπαςτα μαηί τουσ». κοπόσ των

εκνικιςτικϊν κινθμάτων είναι να «μετατρζψουν τθν εκνοτικι ομάδα ςε

αυτιν τθν περιςςότερο αφθρθμζνθ και πολιτικοποιθμζνθ κατθγορία,

ςε "ζκνοσ" και κατόπιν να εδραιϊςουν το τελευταίο ωσ αποκλειςτικό

κριτιριο τθσ κρατικισ υπόςταςθσ» (Smith 1981:xii). κοπόσ τουσ, με

8

άλλα λόγια, είναι να δθμιουργιςουν μια εδαφικά κακοριςμζνθ

πολιτικι ομάδα, ζνα κράτοσ, ξεκινϊντασ από μια ομοιογενι

πολιτιςμικι κοινότθτα, από το ζκνοσ. Σο κράτοσ που αναδφεται από

ζνα πετυχθμζνο εκνικιςτικό κίνθμα είναι γνωςτό ωσ εκνικό κράτοσ -

δθλαδι ωσ ζνα κράτοσ το οποίο ζχει κοινά ςφνορα με το ζκνοσ, ζνα

κράτοσ με ομοιογενι πλθκυςμό, που όλοι οι κάτοικοι του είναι μζλθ

του ίδιου ζκνουσ.

Είναι ςθμαντικό να κυμόμαςτε, όπωσ υποδεικνφουν ο Smith

(1981) και ο Connor (1978), ότι αυτό το ιδεοτυπικό εκνικό κράτοσ δεν

είναι διόλου τόςο ςυνθκιςμζνο όςο οι επιτυχθμζνεσ εκνικιςτικζσ

ιδεολογίεσ κζλουν να πιςτζψουμε. Πολλζσ χϊρεσ οι οποίεσ ςυνικωσ

κεωροφνται εκνικά κράτθ, όπωσ θ Γαλλία ι θ Ιςπανία, ςτθν

πραγματικότθτα περιζχουν μία ι περιςςότερεσ εκνοτικζσ ομάδεσ ι

εκνικζσ μειονότθτεσ. Σο γεγονόσ ότι παρόμοιεσ χϊρεσ εξακολουκοφν

να βλζπουν τον εαυτό τουσ, κακϊσ και να κεωροφνται από άλλουσ, ωσ

εκνοτικά ομοιογενι εκνικά κράτθ, παρ' όλα τα εκνικιςτικά κινιματα

που δρουν ςτο εςωτερικό τουσ και τα οποία περιςταςιακά

αμφιςβθτοφν τθ νομιμότθτά τουσ ι μάλιςτα κάποτε απειλοφν τθ

ςτακερότθτά τουσ, απλϊσ μαρτυρά πόςο ιςχυρζσ είναι οι εκνικιςτικζσ

ιδεολογίεσ.3

Επιπλζον, θ ιςχφσ των εκνικιςτικϊν ιδεολογιϊν προβάλλει μια

μείηονα πρόκλθςθ ςτθν ακρωπολογικι ανάλυςθ του εκνικιςμοφ. Από

τθν οπτικι γωνία του εκνικιςμοφ τα ζκνθ κεωροφνται ωσ πανάρχαια

3 Ο Connor 1978:372) υποςτθρίηει πωσ μόνο δϊδεκα από τα 132 κράτθ που υπάρχουν ςτον κόςμο

«μποροφν δικαιολογθμζνα να περιγραφοφν ωσ εκνικά κράτθ». Ωςτόςο, εξαιτίασ τθσ μεγάλθσ ςθμαςίασ θ αυτοαντίλθψθ και ο αυτοχαρακτθριςμόσ ςε ςυηθτιςεισ ςχετικά με τισ εκνοτικζσ και τισ εκνικζσ ταυτότθτεσ, κεωρϊ χριςιμο να ςυνεχίςει να χρθςιμοποιείται ο όροσ «εκνικό κράτοσ» για τισ χϊρεσ οι οποίεσ αυτοπροςδιορίηονται ωσ εκνικά κράτθ, αντίκετα από τα πολυπολιτιςμικά ι πολυεκνικά κράτθ, όπωσ είναι θ Αυςτραλία ι ιταν θ τζωσ Γιουγκοςλαβία, τα οποία δεν

αυτοπροςδιορίηονται με αυτόν τον τρόπο.

9

φυςικά φαινόμενα, ενϊ από τθν ανκρωπολογικι προοπτικι τα ζκνθ

είναι ανκρϊπινεσ καταςκευζσ, πολιτιςμικά προϊόντα ςχετικά

πρόςφατων πολιτιςμικϊν διαδικαςιϊν. Με τα λόγια του Gellner, «το

ζκνοσ ωσ φυςικόσ, κεόςταλτοσ τρόποσ για τθν ταξινόμθςθ των

ανκρϊπων, ωσ εγγενισ πολιτικι μοίρα (ζςτω κι αν ζρχεται

αργοπορθμζνα), είναι ζνασ μφκοσ. Ο εκνικιςμόσ, ο οποίοσ μερικζσ

φορζσ παίρνει τουσ προχπάρχοντεσ πολιτιςμοφσ και τουσ

μεταμορφϊνει ςε ζκνθ, άλλοτε εφευρίςκει τα ζκνθ και ςυχνά ςβινει

τουσ πολιτιςμοφσ που υπιρχαν προθγουμζνωσ: αυτόσ είναι θ

πραγματικότθτα» (1983:48).

Η ανκρωπολογία του εκνικιςμοφ δεν πρζπει να εξαπατθκεί από

τθν πειςτικότθτα των εκνικιςτικϊν μφκων οφτε να ςυμφιλιωκεί μαηί

τουσ. Κακικον του ανκρωπολόγου είναι να αποπραγμοποιιςει το

ζκνοσ, να αποδομιςει και να εκκζςει τουσ εκνικιςτικοφσ μφκουσ για το

ζκνοσ το οποίο περιμζνει, ςαν τθν Ωραία Κοιμωμζνθ, να το ξυπνιςουν

από το λικαργο του.4 Αυτό μπορεί να γίνει αν αναλυκεί θ διαδικαςία

τθσ εκνογζνεςθσ, θ διαδικαςία μζςω τθσ οποίασ καταςκευάηονται από

τισ προχπάρχουςεσ πολιτιςμικζσ μορφζσ τα ζκνθ, μαηί με τισ εκνικζσ

ιδεολογίεσ, τουσ εκνικοφσ πολιτιςμοφσ και τισ εκνικζσ ταυτότθτεσ. Οι

προχπάρχουςεσ πολιτιςμικζσ μορφζσ ςυμπεριλαμβάνουν τισ

αντιλιψεισ για το κοινό αίμα, τθν κοινι φυλι, τθν κοινι γλϊςςα, τον

κοινό τόπο προζλευςθσ και τθν κοινι κρθςκεία. Είναι αυτό που

ονόμαςε ο Geertz, με τθν επιφφλαξθ που κζτει και όπωσ πρζπει

αδιάκοπα να τονίηει θ ανκρωπολογία του εκνικιςμοφ, θ ίδια θ ιδζα ότι

4 Η εικόνα ου έθνους που «αφυπνίζεται» είναι κοινή στις εθνικιστικές ιδεολογίες (Anderson

1991:195). Ωστόσο, θα έπρεπε να αποφεύγεται στον λόγιο λόγο. Αφού η εθνική ταυτότητα

είναι ζήτημα αυτοχαρακτηρισμού, «είτε υπάρχει, είτε δεν υπάρχει. Δεν μπορεί να βρίσκεται σε

νάρκη και κατόπιν να αφυπνιστεί» (Anderson 1992:13).

10

είναι πράγματι «αρχζγονεσ» ι «δεδομζνεσ από τθ φφςθ» οι

προχπάρχουςεσ πολιτιςμικζσ μορφζσ από τισ οποίεσ οικοδομοφνται τα

ζκνθ, αποτελεί μια από τισ ιςχυρότερεσ και πιο διαβρωτικζσ

καταςκευζσ του εκνικιςμοφ.

Οι ανκρωπολόγοι πρζπει να προςζχουν, όταν αποκαλφπτουν αυτοφσ

τουσ διαδεδομζνουσ και γενικά αποδεκτοφσ εκνικιςτικοφσ μφκουσ, να

μθν φτάνουν ςτο άλλο άκρο υποςτθρίηοντασ πωσ τα ζκνθ

δθμιουργοφνται εκ του μθδενόσ. Όταν λζει κανείσ, όπωσ γράφει ο

Gellner (1964:169), πωσ «ο εκνικιςμόσ εφευρίςκει τα ζκνθ εκεί που

δεν υπάρχουν», παραγνωρίηει τισ πολυάρικμεσ τοπικζσ, εκνοτικζσ,

κρθςκευτικζσ και ταξικζσ ταυτότθτεσ που προχπιρχαν πολφ πριν από

τον αιϊνα του εκνικιςμοφ5. Αν τα ζκνθ ιταν ολοζνα νζα φαινόμενα, αν

οι εκνικζσ παραδόςεισ ιταν απολφτωσ αςυνεχείσ με το παρελκόν, τότε

δεν κα αςκοφςαν τόςθ δφναμθ ςτθ ηωι των ανκρϊπων. υνεπϊσ, κάκε

επιτυχισ ανάλυςθ του εκνικιςμοφ πρζπει να εξιςορροπεί τθν ζμφαςθ

ςτθν προφανι νεοτερικότθτα τθσ πολιτικισ αρχισ του εκνικιςμοφ με

τθν εξίςου προφανι προγενζςτερθ φπαρξθ των ταυτοτιτων, των

παραδόςεων και των πολιτιςμϊν από τουσ οποίουσ αντλεί ςτοιχεία

αυτι θ αρχι. Η ιςχφσ του εκνικιςμοφ βρίςκεται ςτθν ικανότθτά του να

αντλεί ςτοιχεία από προχπάρχουςεσ πολιτιςμικζσ μορφζσ, να τα

αναπλάκει και να διαμορφϊνει από αυτά νζεσ ταυτότθτεσ, νζεσ

κοινότθτεσ, οι οποίεσ ωςτόςο κεωροφνται πωσ ςυνεχίηουν το

παρελκόν. Όπωσ ςθμειϊνει ο τιβεν Κζμπερ (Kemper 1991:7, «ο

εκνικιςμόσ ζχει ανάγκθ να κεωρείται ωσ θ ςυηιτθςθ που ανοίγει το

παρόν με το παρελκόν», ωσ μια ςυηιτθςθ θ οποία «ςυμπεριλαμβάνει

5 Σχετικά με την ύπαρξη «εθνών» πριν από τον εθνικισμό, βλ. σε Armstrong (1982).

11

πολλζσ φωνζσ από το παρόν που ςυνομιλοφν για το πϊσ ακριβϊσ ιταν

το παρελκόν».

Πϊσ παράγονται, λοιπόν, τα εκνικά κράτθ; Ποια ςχζςθ υπάρχει

ανάμεςα ςτθν εκνογζνεςθ και τθν κρατογζνεςθ; Και πϊσ ακριβϊσ είναι

φανταςτικι θ εκνικι κοινότθτα;

Σα εκνικά κινιματα πρζπει να καταςκευάςουν, όταν βρίςκονται ςτα

πρϊτα ςτάδιά τουσ, «μια φανταςτικι κοινότθτα» (Anderson 1983) από

ποικίλεσ εκνοτικζσ ομάδεσ, κοινωνικζσ τάξεισ και τοπικοφσ

πολιτιςμοφσ, ςτα πλαίςια μιασ διαδικαςίασ θ οποία ςυχνά είναι

αυτοςυνείδθτθ και εςκεμμζνα πολιτικι. Πρζπει επίςθσ να

καταςκευάςουν ζνα βιϊςιμο κράτοσ, ικανό να διαδραματίςει κάποιο

ρόλο ςτισ παγκόςμιεσ υποκζςεισ. Αυτζσ οι διαδικαςίεσ ςυνυπάρχουν

ςε διαλεκτικι ςχζςθ μεταξφ τουσ. Ενϊ είναι ςθμαντικό να κυμίςουμε

πωσ, αντίκετα από όςα ιςχυρίηονται αρκετζσ εκνικιςτικζσ ιδεολογίεσ,

δεν είναι τα ζκνθ αυτά που φτιάχνουν τα κράτθ, είναι εξίςου

ςθμαντικό να μθν αντιςτρζφουμε το επιχείρθμα υποςτθρίηοντασ

απλϊσ το αντίκετο - πωσ είναι τα κράτθ εκείνα που φτιάχνουν τα ζκνθ.

Ο Hobsbawm, για παράδειγμα, πζφτει ςε αυτιν τθν παγίδα όταν

δθλϊνει πωσ «δεν είναι τα ζκνθ εκείνα που φτιάχνουν τα κράτθ και

τουσ ζκνικιςμοφσ, αλλά το αντίςτροφο ςυμβαίνει». Σο ίδιο και όταν

επιδοκιμάηει το ςφνκθμα «είναι το κράτοσ που φτιάχνει το ζκνοσ και

όχι το ζκνοσ εκείνο που φτιάχνει το κράτοσ» (1990:10, 44-45). τθν

πραγματικότθτα και τα δφο ιςχφουν εν μζρει. Σο κράτοσ ολοφάνερα

ςυμμετζχει ςτθ διαδικαςία τθσ οικοδόμθςθσ του ζκνουσ, όμωσ και το

12

ζκνοσ, ωσ πραγματικότθτα και ωσ ιδανικό, παίηει εξίςου μεγάλο ρόλο

ςτθ διαδικαςία μζςα από τθν οποία γεννιζται το κράτοσ6.

Όταν αυτι θ διαλεκτικι διαδικαςία πετφχει το επικυμθτό

αποτζλεςμα, αναδφεται ζνα νζο εκνικό κράτοσ ςτο οποίο οι δεςμοί τθσ

φυλισ, του εκνοτιςμοφ, τθσ γλϊςςασ και τθσ κρθςκείασ, οι οποίοι από

κοινοφ ορίηουν το ζκνοσ, εξυψϊνονται ςτο επίπεδο των πολιτικϊν

αρχϊν που κακορίηουν το κράτοσ. Αυτοί οι δεςμοί εξθμερϊνονται,

ςυμβιβάηονται με τθ νζα πολιτικι τάξθ και μπαίνουν ςτθν υπθρεςία

του νζου κράτουσ. Σο αποτζλεςμα είναι πωσ το ζκνοσ, με το

προςωπικό νόθμα και τθ ςυναιςκθματικι ιςχφ του, ενςωματϊνεται με

το απρόςωπο, απόμακρο, αλλά πολιτικά ιςχυρό κράτοσ. Αν, όμωσ, οι

εντάςεισ που υπάρχουν μεταξφ αυτϊν των «αρχζγονων αιςκθμάτων»

και τθσ πολιτικισ τάξθσ, δεν επιλυκοφν ικανοποιθτικά ςτα πλαίςια

αυτοφ που ο Clifford Geertz αποκαλεί «ενςωματωτικι επανάςταςθ»,

αν οι πόροι των νεοςχθματιςμζνων εκνικϊν κρατϊν αποδειχκοφν

ανίκανοι να «καταςκευάςουν μια πολιτικι τάξθ αρχζγονου

ςυμβιβαςμοφ» (1973β:308), τότε αυτά τα νζα κράτθ δεν κα αργιςουν

να καταςτραφοφν από τισ ίδιεσ ακριβϊσ δυνάμεισ που τα

δθμιοφργθςαν.

Από τθ ςτιγμι που μια εκνοτικι ομάδα πολιτικοποιείται και

τελικά αυτοπροςδιορίηεται ωσ ζκνοσ, μπορεί να ακολουκιςει το

δρόμο του αυτοπροςδιοριςμοφ επιηθτϊντασ κάποιο βακμό

αυτονομίασ, ι ακόμθ και τθν πλιρθ κυριαρχία ςτθν εκνικι πατρίδα.

Όταν πετφχει αυτόν το ςκοπό και το ζκνοσ αποκτιςει πολιτικι

6 Είναι φανερό πως η σχετική σημασία που παίζουν το κράτος και το έθνος στην ανάπτυξη του

εθνικού κράτους ποικίλλει πάρα πολύ από περίπτωση σε περίπτωση.

13

υπόςταςθ ωσ ανεξάρτθτο κράτοσ, τότε μπορεί να χρθςιμοποιιςει

ολόκλθρο το οπλοςτάςιο των οργανϊςεων, των κεςμϊν και των

γραφειοκρατικϊν τεχνικϊν που ζχει ςτθ διάκεςι του ζνα κράτοσ

ϊςτε να αναπτυχκοφν περιςςότερο θ ςυνοχι και θ ομογενοποίθςθ

του ζκνουσ. υνεπϊσ θ δθμιουργία του κράτουσ, θ οποία αποτελεί

τον τελικό ςκοπό των εκνικιςτικϊν κινθμάτων, ςυμβάλλει με

διαλεκτικό τρόπο ςτθ δθμιουργία του ζκνουσ, το οποίο κεωρείται,

ιδωμζνο από το εςωτερικό του εκνικιςτικοφ κινιματοσ, ότι

δθμιοφργθςε το κράτοσ.

Σο κράτοσ δθμιουργείται με τθν επίκλθςθ του δικαιϊματοσ ςτθν

εκνικι αυτοδιάκεςθ. Κατόπιν θ κρατικι ιςχφσ χρθςιμοποιείται για να

ολοκλθρωκεί θ διαδικαςία οικοδόμθςθσ του ζκνουσ. κοπόσ μιασ

παρόμοιασ διαδικαςίασ, θ οποία ςυχνά βαςίηεται ςε μια ρατςιςτικι ι

ξενοφοβικι εκνικιςτικι ιδεολογία, είναι θ αφομοίωςθ και θ

ομογενοποίθςθ του πλθκυςμοφ του νεοςφςτατου κράτουσ, ζτςι ϊςτε

όλοι οι πολίτεσ του να είναι εξ οριςμοφ μζλθ του ζκνουσ το οποίο

ενςαρκϊνει το κράτοσ. Εφόςον το κράτοσ εξιςϊνεται με το ζκνοσ, το

να είςαι πολίτθσ του κράτουσ εξιςϊνεται με το να είςαι μζλοσ του

ζκνουσ.

Σο νεοςφςτατο κράτοσ διακζτει ποικίλα εργαλεία για να

δθμιουργιςει, ι τουλάχιςτον να ςτερεϊςει, το επικυμθτό ζκνοσ. Ο

Anderson (1983) υποδεικνφει πόςο αποφαςιςτικό ρόλο ζπαιξαν ο

τυπογραφικόσ καπιταλιςμόσ και θ ανάπτυξθ των τυποποιθμζνων

εκνικϊν γλωςςϊν, που δθμιουργοφν εκνικζσ κοινότθτεσ ανκρϊπων οι

οποίοι διαβάηουν τθν ίδια τυπωμζνθ γλϊςςα. Άλλα μζςα με τα οποία

τα κράτθ ςυντελοφν ςτθ διαδικαςία οικοδόμθςθσ του ζκνουσ είναι τα

βελτιωμζνα ςυγκοινωνιακά ςυςτιματα, οι ςφγχρονεσ μορφζσ μαηικισ

14

επικοινωνίασ και θ εφαρμογι μεγάλων προγραμμάτων δθμοςίων

ζργων. Επιπλζον οι κρατικζσ γραφειοκρατίεσ, ιδιαίτερα με τθν μορφι

των εκπαιδευτικϊν ςυςτθμάτων και του ςτρατοφ, παίηουν ςθμαντικό

ρόλο ςτθν πολιτικοποίθςθ ομάδων που δεν κινθτοποιοφνταν

προθγουμζνωσ, όπωσ είναι οι αγρότεσ ςτθν φπαικρο και θ εργατικι

τάξθ ςτισ πόλεισ. Αυτι θ διαδικαςία διευκολφνεται από τθν άνοδο

των εμπορικϊν ι βιομθχανικϊν αςτικϊν τάξεων, οι οποίεσ ςυχνά

αποτελοφν τθν ελίτ των εκνικιςτικϊν κινθμάτων και αρκρϊνουν

δυναμικότερα τα πολιτικά αιτιματά τουσ.

Ο πόλεμοσ, επίςθσ, μπορεί να ςυμβάλει ςθμαντικά ςτθ

διαδικαςία ςχθματιςμοφ του ζκνουσ. Όπωσ υποδεικνφει ο Anthony

Smith (1981:74-78), ενϊ υποςτθρίηεται ςυχνά ότι οι πόλεμοι γίνονται

ανάμεςα ςε ζκνθ εξαιτίασ των εκνικιςτικϊν ςυναιςκθμάτων, είναι

εξίςου αλικεια πωσ οι ίδιοι πόλεμοι δθμιουργοφν ζκνθ,

μεταμορφϊνοντασ τθν αόριςτθ αίςκθςθ τθσ εκνοτικισ διαφοράσ ςε

ζντονα αντίπαλεσ και αποκρυςταλλωμζνεσ εκνικζσ ταυτότθτεσ. Οι

πόλεμοι πραγματοποιοφν αυτό το άκρωσ αμφιλεγόμενο ζργο

εςτιάηοντασ τθν προςοχι ςτα ακριβι εδαφικά ςφνορα των εκνικϊν

κρατϊν που τουσ διεξάγουν και δθμιουργϊντασ ομοιογενείσ,

οριοκετθμζνεσ εκνικζσ κοινότθτεσ οι οποίεσ ορκϊνονται ενάντια

ςτουσ «εχκροφσ του ζκνουσ» που αναγορεφονται ςτθν επιτομι τθσ

ετερότθτασ. Και πάλι, είναι ςθμαντικό να τονίςουμε ότι θ οικοδόμθςθ

του ζκνουσ δεν είναι αποκλειςτικά μια επίςθμθ διαδικαςία που

εκπορεφεται από ψθλά με τθ μορφι τθσ ιδεολογικισ μθχανικισ και

τθσ κρατικισ προπαγάνδασ. Είναι ζνα διαλεκτικό φαινόμενο που

ςυμπεριλαμβάνει επίςθσ μια ανεπίςθμθ διαδικαςία, θ οποία

εκπορεφεται από τα κάτω και παίρνει τθ μορφι του λαϊκοφ

15

ενκουςιαςμοφ και του εκνικοφ ςυναιςκιματοσ. Σο γεγονόσ ότι το

κράτοσ παίηει ρόλο ςτθν καταςκευι του ζκνουσ δεν ςθμαίνει πωσ

μποροφμε να απορρίψουμε όλουσ τουσ εκνικιςτζσ ωσ πράκτορεσ του

κράτουσ.

Μποροφμε, ακολουκϊντασ τον Geertz (1973β:207) να

κατανοιςουμε τισ ιδεολογίεσ που εμπνζουν και κακοδθγοφν τα

εκνικιςτικά κινιματα, ωσ ςυςτιματα ςυμβόλων μζςω των οποίων

αυτά τα κινιματα επιτελοφν το ζργο του ςυλλογικοφ

αυτοπροςδιοριςμοφ και δθμιουργοφν νζουσ εκνικοφσ πολιτιςμοφσ από

τουσ τοπικοφσ και εκνοτικοφσ πολιτιςμοφσ που προχπιρχαν.

Πολιτικοποιοφν, γενικεφουν και ανάγουν ςτο χαμθλότερο κοινό

παρονομαςτι τα ςφμβολα, τισ εικόνεσ και τισ μεταφορζσ που

ςυγκροτοφςαν αυτοφσ τουσ προθγοφμενουσ πολιτιςμοφσ, ζτςι ϊςτε να

δθμιουργιςουν ζναν ομοιογενι ι γενικό εκνικό πολιτιςμό

ςχεδιαςμζνο κατάλλθλα για να περικλείςει όλουσ τουσ ειδικότερουσ

τοπικοφσ ι εκνοτικοφσ πολιτιςμοφσ που προχπιρχαν ςτθ κζςθ του. Σα

παλαιά ςφμβολα αποκτοφν νζα νοιματα και νζα ςφμβολα ειςάγονται.

Οι άκρωσ ετερόκλθτεσ προφορικζσ και τοπικζσ παραδόςεισ

αντικακίςτανται από μια πιο τυποποιθμζνθ λόγια και εκνικι

παράδοςθ. Παραδόξωσ, λοιπόν, μολονότι οι εκνικιςτικζσ ιδεολογίεσ

ιςχυρίηονται πωσ υπεραςπίηονται και ςυντθροφν τουσ παραδοςιακοφσ

λαϊκοφσ πολιτιςμοφσ, ςτθν πραγματικότθτα τουσ ενςωματϊνουν και

τουσ εντοιχίηουν ςε ζνα νζο εκνικό πολιτιςμό (Gellner 1983:124).

Οι διανοοφμενοι και οι λόγιοι κλάδων όπωσ είναι θ ιςτορία, θ

αρχαιολογία, θ γλωςςολογία, θ φιλολογία και θ λαογραφία,

δθμιουργοφν το «ςυμβολικό κεφάλαιο» (Bourdieu 1977) από το οποίο

ςχθματίηεται ο εκνικόσ πολιτιςμόσ. Κατόπιν αυτόσ ο εκνικόσ

16

πολιτιςμόσ διαχζεται μζςω του εκπαιδευτικοφ ςυςτιματοσ ςτουσ

πολίτεσ του νζου κράτουσ. Κατ' αυτόν τον τρόπο δθμιουργοφνται

εκνικοί κανόνεσ ςε διάφορουσ κλάδουσ. Γράφεται θ εκνικι ιςτορία,

γίνονται αναςκαφζσ για να βρεκεί ο υλικόσ πολιτιςμόσ των εκνικϊν

προγόνων, δθμιουργείται μια εκνικι γλϊςςα, κακορίηεται ο κανόνασ

τθσ εκνικισ λογοτεχνίασ και ςυλλζγεται το ςϊμα τθσ εκνικισ

λαογραφίασ. Αυτό το ςυμβολικό κεφάλαιο ςυνιςτά τον εκνικό

πολιτιςμό, ο οποίοσ χρθςιμοποιείται για να νομιμοποιθκοφν θ φπαρξθ

του ζκνουσ κακϊσ και οι διεκδικιςεισ που προβάλλει ςε μια οριςμζνθ

ταυτότθτα, ιςτορία, κι επικράτεια.7

τθν Επινόθςθ τθσ παράδοςθσ, ζνα βιβλίο που αναφζρουν ςυχνά

οι ανκρωπολόγοι όταν κίγουν τθν καταςκευι των εκνικϊν πολιτιςμϊν,

οι Hobsbawm Ranger αποδεικνφουν πωσ πολλζσ «παραδόςεισ» για τισ

οποίεσ οι εκνικιςτζσ ιςχυρίηονται πωσ είναι πανάρχαιεσ, ςτθν

πραγματικότθτα ςυχνά ζχουν πολφ πρόςφατθ προζλευςθ και μάλιςτα

μπορεί να ζχουν «επινοθκεί» (Hobsbawm and Ranger 1983:1). Όντωσ,

κακϊσ το ιςτορικό φαινόμενο του εκνικοφ κράτουσ είναι ςχετικά νζο,

ςχεδόν αναπόφευκτα οι εκνικζσ παραδόςεισ είναι καινοφανείσ. Για

άλλθ μια φορά ςυναντοφμε το παράδοξο, πωσ οι εκνικοί πολιτιςμοί

που ιςχυρίηονται πωσ είναι παλιοί και αντλοφν τθν αξιόλογθ ιςχφ τουσ

από αυτόν ακριβϊσ τον ιςχυριςμό, ςτθν πραγματικότθτα είναι ολότελα

νζοι.

Ωςτόςο, το επιχείρθμα που προβάλλουν ο Hobsbawm και ο

Ranger από μια ςθμαντικι άποψθ πάςχει. Διακρίνουν μεταξφ

7 Σχετικά με το ρόλο που παίζουν οι εθνικιστικές ιδεολογίες στην παραγωγή των εθνικών

πολιτισμών γενικά, βλ. R. G. Fox (1990). Για μελέτες ειδικών εθνογραφικών περιπτώσεων βλ.

Borneman (1992), Hander (1988), Herzfeld (1982), Kapferer (1988), Kemper (1991), Layne

(1994), Mcdonald (1989), και Verdery (1991).

17

«επινοθμζνων» και «αυκεντικϊν» παραδόςεων και για παράδειγμα

ιςχυρίηονται πωσ «όπου ηουν ακόμθ οι παλιοί τρόποι, δεν χρειάηεται

οφτε να ανανεωκοφν οφτε να επινοθκοφν οι παραδόςεισ» (1983:8).

Αυτι θ κζςθ ςτθρίηεται ςτθν εντζλει ψευδι διχοτομία μεταξφ

αυκεντικϊν και πλαςτϊν παραδόςεων. Όπωσ υποςτιριξαν πειςτικά οι

Handler & Linnekin (1984), μποροφμε να κατανοιςουμε όλεσ τισ

παραδόςεισ, και όχι μόνον εκείνεσ που προκφπτουν από τα

αυτοςυνείδθτα πολιτικά ςχζδια, ωσ εξ ολοκλιρου ςυμβολικζσ

καταςκευζσ. Η αυκεντικότθτα μιασ παράδοςθσ «πάντοτε κακορίηεται

από το παρόν». Είναι «μάλλον ζνα νόθμα που προςδιορίηεται, παρά

μια αντικειμενικι ιδιότθτα». Από αυτι τθ ςκοπιά θ παράδοςθ είναι

«μια διαδικαςία ερμθνείασ ... μια διαδικαςία θ οποία προχποκζτει τθν

αδιάκοπθ αναδθμιουργία» (Handler & Linnekin 1984:286-287).

Πολλοί μελετθτζσ του εκνικιςμοφ παρατιρθςαν ότι θ διαδικαςία

μζςα από τθν οποία ςχθματίηονται τα ζκνθ απαιτεί μια ςυλλογικι

ανάμνθςθ, τθν καταςκευι ενόσ επίκοινου παρελκόντοσ, μιασ επίκοινθσ

ιςτορίασ, που κα ενϊςουν τουσ ανκρϊπουσ ςτθν εκνικι κοινότθτα.

Ωςτόςο, όπωσ παρατιρθςε ο Ernest Gellner (1987:6), όπου παρακζτει

ςχετικά ζνα εδάφιο του Ερνζςτου Ρενάν, εξίςου ςθμαντικζσ είναι θ

ιςτορικι πλάνθ, θ επίκοινθ αμνθςία, θ ςυλλογικι λικθ. Από τισ πολλζσ

περίπλοκεσ και αντιφατικζσ τοπικζσ ι εκνοτικζσ ιςτορίεσ που

ακοφγονταν προθγουμζνωσ, πρζπει να γραφεί μια απλι, άμεςθ και

αμφίςθμθ εκνικι ιςτορία. Κακϊσ οι πολίτεσ μακαίνουν τθν εκνικι

γλϊςςα τουσ, τθν εκνικι ιςτορία τουσ και τθν εκνικι λαογραφία τουσ,

πρζπει να ξεχάςουν τισ τοπικζσ διαλζκτουσ τουσ, τισ ιςτορίεσ των

χωριϊν τουσ, τα τοπικά φολκλόρ τουσ. Κακϊσ κυμοφνται τισ μάχεσ που

ζδωςαν όλοι μαηί ενάντια ςτουσ εχκροφσ του ζκνουσ, πρζπει να

18

ξεχάςουν τισ μάχεσ που ζδωςαν μεταξφ τουσ, ο ζνασ εναντίον του

άλλου. Και τζλοσ, κακϊσ προςπακοφν να κυμθκοφν όςα τουσ

ςυνδζουν ςιμερα, πρζπει να ξεχάςουν όςα τουσ χϊριηαν ςτο

παρελκόν8.

Η διαδικαςία μζςα από τθν οποία ςχθματίηεται ζνα ζκνοσ

χαρακτθρίηεται, παρόμοια με πολλζσ άλλεσ κοινωνικζσ και

πολιτιςμικζσ διαδικαςίεσ, από αντικετικότθτα. Σο ζκνοσ ορίηεται

μζςω μιασ διαδικαςίασ αποκλειςμοφ, ο εαυτόσ ορίηεται από τθν

αντίκεςθ προσ κάποιον άλλο. Σο πρϊτο κι ευκολότερο ζργο των

εκνικιςτικϊν κινθμάτων είναι να καλλιεργιςουν τθ λαϊκι αποξζνωςθ

από μια «ξενοκρατοφμενθ πολιτικι τάξθ» (Geertz 1980:240), με άλλα

λόγια να πείςουν τον κόςμο για αυτό που δεν είναι. Σότε και μόνον

τότε, μποροφν τα εκνικά κινιματα να αρχίςουν το πολφ δυςκολότερο

ζργο που είναι ο προςδιοριςμόσ του ςυλλογικοφ υποκειμζνου,

δθλαδι να πείςουν τον κόςμο γι αυτό που δεν είναι. υνεπϊσ τα

εκνικιςτικά κινιματα ζχουν διπλι φφςθ. Πρϊτα ορίηουν και

απορρίπτουν ζναν εκνικό άλλο, κι ζπειτα ορίηουν και δθμιουργοφν

ζναν εκνικό εαυτό.

Με τθν άνοδο του εκνικιςμοφ και τθ δθμιουργία των εκνικϊν

κρατϊν, οι διάφοροι πολιτιςμοί οι οποίοι ςυνυπιρχαν ςτισ

πολυεκνικζσ αυτοκρατορίεσ αποκτοφν νζα ςθμαςία. Μετατρζπονται

ςε αμφιςβθτιςεισ του ομοιογενοφσ εκνικοφ πολιτιςμοφ του νζου

εκνικοφ κράτουσ. Προκειμζνου να αποκτιςει νομιμοποίθςθ, το

κράτοσ χρειάηεται να δθμιουργιςει ζνα ζκνοσ του οποίου τα

ςυμφζροντα κα εκπροςωπεί. Κατ' αυτόν τον τρόπο το κράτοσ

8 Για τα σχόλια του Ρενάν σχετικά με τη σημασία της λήθης στη διαδικασία με την οποία

οικοδομείται το έθνος βλ. επίσης Anderson (1983:15, 143, 1991:199-206).

19

αναγκαςτικά αποκλείει οριςμζνουσ ανκρϊπουσ, αφοφ ακόμθ κι αν

υπιρχε αυτό που λζγεται ομοιογενισ εκνικόσ πολιτιςμόσ, κα ιταν

πολφ απίκανο να τον ςυμμερίηονται όλοι όςοι περικλείονται ςτθν

επικράτεια του κράτουσ. Ζτςι, όλεσ οι ετερότθτεσ πολιτιςμϊν,

παραδόςεων, ταυτοτιτων, που υπάρχουν κατά το ςχθματιςμό του

εκνικοφ κράτουσ, μετατρζπονται, με τθ δθμιουργία του εκνικοφ

πολιτιςμοφ, ςε απειλζσ για τθν εκνικι ενότθτα. Κακϊσ το κράτοσ

δθμιουργεί το ζκνοσ και ςυγκολλά, ακόμθ και με τθν πυγμι αν

χρειαςτεί, τον ετερογενι πλθκυςμό ςε ενοποιθμζνο πολιτικό ςϊμα,

αναπόφευκτα οριςμζνοι άνκρωποι που ο πολιτιςμόσ τουσ δεν

ςυμμορφϊνεται με το νζο εκνικό πολιτιςμό, αφινονται ςτο

περικϊριο του εκνικοφ κράτουσ. ε ζνα επίπεδο αυτοί οι άνκρωποι

κα απορροφθκοφν και κα αποκλειςτοφν, ενϊ ταυτόχρονα ςε ζνα

άλλο επίπεδο κα αφομοιωκοφν και κα ενςωματωκοφν. Ακριβϊσ

αυτοί οι άνκρωποι ςυγκροτοφν κάποτε τισ εκνικζσ μειονότθτεσ, οι

οποίεσ απειλοφν τόςο πολφ τθ νομιμοποίθςθ πολυάρικμων εκνικϊν

κρατϊν9.

Είναι ςαφζσ, λοιπόν, ότι ακριβϊσ θ διαδικαςία με τθν οποία

δθμιουργοφνται τα ζκνθ δθμιουργεί ταυτόχρονα και τισ εκνικζσ

μειονότθτεσ. Σα κινιματα εκνικισ απόςχιςθσ ςτοχεφουν, ι τρζφονται,

κακϊσ αναφφονται, εναντίον νζων κρατϊν τα οποία επικαλοφνται μια

εκνικι ομοιογζνεια που δεν τθ δθμιοφργθςαν ακόμθ. Μάλιςτα το

κάνουν αυτό εν ονόματι του εκνοτικοφ εκνικιςμοφ, δθλαδι ακριβϊσ

τθσ ίδιασ ιδεολογίασ ςτο όνομα τθσ οποίασ δθμιουργικθκαν τα κράτθ

που αμφιςβθτοφνται. Οι τοπικζσ εκνοτικζσ ομάδεσ, οι οποίεσ ορίηονται

9 Όπωσ αποδεικνφει θ Καρακαςίδου (1992:131), ζνασ περιοριςμζνοσ βακμόσ πολιτιςμικισ

ετερότθτασ μπορεί να επιβιϊςει και μετά από τθν καταςκευι του εκνικοφ πολιτιςμοφ. Όμωσ αυτό είναι δυνατόν μόνον όταν οι διαφορετικοί πολιτιςμοί ορίηονται ωσ τοπικζσ εκδοχζσ του εκνικοφ πολιτιςμοφ, και όχι ωσ εκνοτικζσ ι εκνικζσ εναλλακτικζσ λφςεισ ςε ςχζςθ με αυτόν.

20

τελικά ωσ εκνικζσ μειονότθτεσ ςτο πολιτικοποιθμζνο κλίμα που

χαρκατθρίηει τθ δθμιουργία των εκνικϊν κρατϊν, απορρίπτουν τθ

νομιμοποίθςθ του κράτουσ, με το επιχείρθμα ότι κυριαρχεί ςε αυτό

μια ξζνθ ομάδα. Ο εκνικιςμόσ, εξιςϊνοντασ τθ νομιμοφροςφνθ προσ

το κράτοσ με τθ ςυμμετοχι ςτο ζκνοσ, μεταμορφϊνει εξ οριςμοφ τα

μζλθ των εκνικϊν μειονοτιτων ςε εχκροφσ του κράτουσ. Αυτζσ οι

εκνικζσ μειονότθτεσ αποτελοφν και οι ίδιεσ εν δυνάμει ζκνθ και τα

αποςχιςπκά κινιματα ςτα οποία εμπλζκονται οδθγοφν ςυχνά ςτθ

δθμιουργία άλλων εκνικϊν κρατϊν, νεότερων και ακόμθ μικρότερων

από τα προθγοφμενα. Οι εκνικιςμοί γεννοφν αντίκετουσ εκνικιςμοφσ.

Σα εκνικά κράτθ εμπεριζχουν τα ςπζρματα τθσ καταςτροφισ τουσ.

Αυτό το δίλθμμα αντιμετωπίηουν τα εκνικιςτικά κινιματα.

Προκειμζνου να προςτατεφςουν τον μοναδικό πολιτιςμό και τθ

μοναδικι ιςτορία τουσ, πρζπει να δθμιουργιςουν εκνικά κράτθ

βαςιςμζνα ςτα πρότυπα ακριβϊσ εκείνων των κρατϊν εναντίον των

οποίων αγωνίςτθκαν. Όμωσ κάνοντασ αυτό «κζτουν τισ βάςεισ για τθν

εςωτερικι διάβρωςθ» των ίδιων των πολιτιςμϊν που κζλουν να

προςτατεφςουν (Smith 1981:192).

Όπωσ παρατθρεί θ Maryon McDonald ςτο «Δεν είμαςτε Γάλλοι!»

Γλώςςα, πολιτιςμόσ και ταυτότθτα ςτθ Βρεττάνθ” (1989), οι δυνάμεισ

του εκςυγχρονιςμοφ και τθσ ανάπτυξθσ των πόλεων, για τισ οποίεσ

εικάηεται ότι καταςτρζφουν τισ γλϊςςεσ και τουσ πολιτιςμοφσ των

μειονοτιτων, είναι απεναντίασ οι δυνάμεισ που όντωσ δθμιουργοφν

αυτζσ τισ γλϊςςεσ και τουσ πολιτιςμοφσ, αφοφ ίςα-ίςα θ προςπάκεια

που γίνεται για να ενςωματωκοφν ςτον εκνικό πολιτιςμό τα μζλθ των

μειονοτικϊν ομάδων τισ κάνει να ςυγκροτθκοφν ωσ εκνικζσ

μειονότθτεσ. «Η γαλλικι κυβζρνθςθ, κακϊσ επιδιϊκει να αντιταχκεί

21

ςτισ μειονότθτεσ εν ονόματι τθσ εκνικισ ενότθτασ, τροφοδοτεί

ακριβϊσ τον εφιάλτθ που προςπακεί να διαλφςει» (313). Είναι

ειρωνικό, λοιπόν, ότι θ εκνικι μειονότθτα «γεννιζται κακϊσ

εξαφανίηεται» (104). Προτοφ απειλθκεί από τισ ετεροποιθτικζσ

δυνάμεισ του εκνικοφ κράτουσ, δεν υπάρχει περιςςότερο απ' όςο

υπάρχει το ζκνοσ ςε αντίκεςθ προσ το οποίο αυτοπροςδιορίηεται.

Εκείνο που υπιρχε προθγουμζνωσ δεν ιταν μια εκνικι μειονότθτα θ

οποία ορκωνόταν εναντίον ενόσ ζκνουσ, αλλά ζνασ πολυςφνκετοσ

τάπθτασ ςυνυφαςμζνων εκνοτικϊν και τοπικϊν πολιτιςμϊν.

Η φπαρξθ των εκνικϊν μειονοτιτων αναιρεί το μφκο τθσ εκνικισ

ομοιογζνειασ, κακϊσ αποδεικνφει πωσ υπάρχουν και «άλλοι»

πολιτιςμοί ςτο εςωτερικό του εκνικοφ κράτουσ. Δείχνει πωσ οι

πολυπλοκότθτεσ τθσ πολυπολιτιςμικισ και πολυγλωςςικισ κοινωνικισ

ηωισ δεν μποροφν εφκολα να ςυμμορφωκοφν με τισ τεχνθτζσ

διχοτομίεσ που δθμιουργοφν τα ςφνορα των εκνικϊν κρατϊν. Σα μζλθ

των εκνικϊν μειονοτιτων είναι εξόριςτα ςτθν ίδια τουσ τθ χϊρα (Pellizi

1988:154). Σο εκνικό κράτοσ ςυχνά οικειοποιείται τα ςφμβολα που

ςυντάςςουν τθν ταυτότθτά τουσ και δίνουν νόθμα ςτθ ηωι τουσ, με

τρόπουσ οι οποίοι τα αποκλείουν. Αν κελιςουν τα μζλθ τθσ εκνικισ

μειονότθτασ να γίνουν δεκτά και να ςυμμετάςχουν πλιρωσ ςτθ ηωι

του εκνικοφ κράτουσ, κα πρζπει να κυμοφνται μόνο τθν ιςτορία του

ζκνουσ και να ξεχάςουν τθ δικι τουσ. Η ιςτορία τουσ δεν αποτελεί

κομμάτι τθσ εκνικισ ιςτορίασ, πρζπει να απωκθκεί. Ο πολιτιςμόσ τουσ

δεν αποτελεί κομμάτι του εκνικοφ πολιτιςμοφ: θ φπαρξι του πρζπει να

διαψευςτεί.

Αν, ωςτόςο, τα μζλθ τθσ εκνικισ μειονότθτασ προτιμιςουν να

αντιςτακοφν ςτθν αφομοίωςθ και να διατθριςουν, ι μάλλον να

22

καταςκευάςουν, τισ δικζσ τουσ ιςτορίεσ, τουσ πολιτιςμοφσ τουσ, τισ

αντι-ταυτότθτζσ τουσ, τότε κα πρζπει να το κάνουν αυτό χωρίσ να

ζχουν τον τεράςτιο εξοπλιςμό που διακζτει το κράτοσ - τα εκνικά

πανεπιςτιμια, τα κρατικά δθμοτικά ςχολεία, τισ τυποποιθμζνεσ

γραπτζσ γλϊςςεσ και τισ τελετζσ τθσ εκνικισ ανεξαρτθςίασ. Σα μόνα

μζςα που ζχουν οι εκνικζσ μειονότθτεσ για να αντιςτακοφν ςτθν

πολιτιςμικι θγεμονία των εκνικϊν κρατϊν είναι τα προφορικά και

ανεπίςθμα εργαλεία αντίςταςθσ (ανζκδοτα, φολκλόρ και

διαμαρτυρίεσ), τα οποία τόςο ωραία περιζγραψε ο James Scott ςτο «Η

κυριαρχία και οι τζχνεσ τθσ αντίςταςθσ» (1990). Κακϊσ εδραιϊνονται

καλφτερα τα εκνικιςτικά κινιματα και αποκτοφν αρτιότερθ οργάνωςθ

και χρθματοδότθςθ, προςπακοφν να εξαςφαλίςουν οριςμζνεσ

δυνατότθτεσ τισ οποίεσ καταρχιν διακζτουν μόνο τα κράτθ. Ζτςι

γίνεται λιγότερο άνιςοσ ο αγϊνασ των εκνικϊν μειονοτιτων εναντίον

των εκνικϊν κρατϊν.

23

Σο τελικό αποτζλεςμα παρόμοιων αγϊνων εξαρτάται από

ποικίλουσ παράγοντεσ: από τθν ποιότθτα τθσ θγεςίασ και από τουσ

οικονομικοφσ πόρουσ που διακζτει το εκνικιςτικό κίνθμα, κακϊσ και

τισ πολιτικζσ που εφαρμόηει το ίδιο το κράτοσ. Αυτζσ οι πολιτικζσ

μπορεί να κυμαίνονται από τθ γενοκτονία και τθν εκνοκάκαρςθ, ςτο

ζνα άκρο του φάςματοσ, περνϊντασ από τθν αφομοίωςθ και τον

εκπολιτιςμό, μζχρι τθν παραχϊρθςθ ςτον «άλλο» κάποιο βακμό

πολιτικισ ι πολιτιςμικισ αυτονομίασ. Η διεκνισ πολιτικι κατάςταςθ

μπορεί επίςθσ να επθρεάςει ςθμαντικά τθν ζκβαςθ των εκνικιςτικϊν

αγϊνων, ιδιαίτερα τϊρα, ςτα τζλθ του εικοςτοφ αιϊνα, κακϊσ

δραςτθριοποιοφνται περιςςότερο ςτισ παγκόςμιεσ υποκζςεισ

υπερεκνικοί οργανιςμοί όπωσ είναι θ Ευρωπαϊκι Ζνωςθ και τα

Ηνωμζνα Ζκνθ.

Εξαιτίασ τθσ τεράςτιασ δφναμθσ των κρατϊν και τθσ απροκυμίασ

τθσ διεκνοφσ κοινότθτασ να παρζμβει ςτισ εςωτερικζσ υποκζςεισ

οποιουδιποτε κράτουσ και παρά τθν κατάρρευςθ τθσ οβιετικισ

Ζνωςθσ και τθ διάςπαςθ τθσ Γιουγκοςλαβίασ, τα εκνικιςτικά κινιματα

δεν επιφζρουν ςυνικωσ τθν πλιρθ απόςχιςθ (Brass 1976:240).

υχνότερα τα κράτθ κατορκϊνουν να ικανοποιιςουν τα

μετριοπακζςτερα, αιτιματα παρόμοιων ομάδων που αφοροφν τθν

πολιτιςμικι και πολιτικι αυτονομία, ενϊ ταυτόχρονα αποκροφουν τα

πιο ακραία αιτιματά τουσ για πλιρθ ανεξαρτθςία. Ωςτόςο, όπωσ

υποδεικνφει ο Milton Esman (1977:389), το τίμθμα που πρζπει να

πλθρϊςουν τα κράτθ προκειμζνου να αποφφγουν τθν αποςφνκεςθ

είναι να εγκαταλείψουν τισ πολιτικζσ αφομοίωςθσ που ακολουκοφν

και να αποκθρφξουν τον απϊτερο ςτόχο του εκνοτικά ομοιογενοφσ

24

εκνικοφ κράτουσ. Με άλλα λόγια, για να ςωκεί το κράτοσ ςυχνά

χρειάηεται να κυςιαςτεί το ζκνοσ10.

Η έννοια του πολιτιςμοφ ςτον εθνικιςτικό και ςτον ανθρωπολογικό

λόγο

Παρόμοια με άλλεσ ζννοιεσ όπωσ είναι θ φυλι, ο εκνοτιςμόσ, θ

παράδοςθ, θ ςυνζχεια και θ ταυτότθτα, θ ζννοια του πολιτιςμοφ

κατζχει κεντρικι κζςθ ςτο λόγο του εκνικιςμοφ όςο και ςτο λόγο τθσ

ανκρωπολογίασ. Επιπρόςκετα, θ άνοδοσ τθσ ανκρωπολογίασ ωσ

ακαδθμαϊκοφ κλάδου και θ άνοδοσ του εκνικιςμοφ ωσ πολιτικισ

ιδεολογίασ ζχουν κοινζσ ιςτορικζσ καταβολζσ, ςτθν Ευρϊπθ του

φςτερου δζκατου όγδοου και του δζκατου ζνατου αιϊνα - ςτθν

περίοδο θ οποία ςυχνά αποκαλείται «αιϊνασ του εκνικιςμοφ». Μια

ςυνζπεια αυτισ τθσ επίκοινθσ γενεαλογίασ είναι πωσ οι

ανκρωπολογικζσ μελζτεσ του εκνικιςμοφ κινδυνεφουν να

εγκλωβιςτοφν ςε ταυτολογίεσ (Spencer 1990:288).

Για να αποφφγουν αυτόν τον κίνδυνο οι ανκρωπολόγοι πρζπει να

καταβάλλουν κάκε προςπάκεια ϊςτε να διατθροφν επαρκι αναλυτικι

απόςταςθ μεταξφ του εκνικιςτικοφ λόγου τον οποίο μελετοφν και του

ανκρωπολογικοφ λόγου ςτον οποίο γράφουν. Κάτι τζτοιο

περιπλζκεται περιςςότερο από τθν φπαρξθ και άλλων ακόμθ λόγων

που αςχολοφνται ακριβϊσ με τα ίδια ηθτιματα του πολιτιςμοφ και τθσ

ταυτότθτασ. Αυτοί ςυμπεριλαμβάνουν τον πολιτικό λόγο περί

10 Σχετικά με την απειλή που συνιστούν οι εθνοτικές συγκρούσεις για την ασφάλεια και τη

σταθερότητα των εθνικών κρατών βλ. Brass (1985), Horowitz (1985), και Tambiah (1989).

25

εκνοτιςμοφ ςτισ πολυπολιτιςμικζσ κοινωνίεσ όπωσ είναι ο Καναδάσ και

θ Αυςτραλία, κακϊσ και τον λόγο των διεκνϊν οργανιςμϊν όπωσ είναι

τα Ηνωμζνα Ζκνθ και θ Διάςκεψθ για τθν Αςφάλεια και τθ υνεργαςία

ςτθν Ευρϊπθ. Κατά μία ζννοια, αυτόσ ο λόγοσ καταλαμβάνει μια

ενδιάμεςθ κζςθ μεταξφ τθσ ουςιοκρατίασ των εκνικιςτικϊν

ιδεολογιϊν και τθσ απόδοςθσ χαρακτθριςτικϊν που χρθςιμοποιεί θ

ςφγχρονθ ανκρωπολογία. Όλοι οι παραπάνω λόγοι ςχετίηονται ςτενά

μεταξφ τουσ. Αποτελοφν ςυγκοινωνοφντα δοχεία και

αλλθλοδιαμορφϊνονται με ποικίλουσ και πολυςφνκετουσ τρόπουσ.

0 αποτελεςματικότεροσ τρόποσ για να διατθριςουν οι

ανκρωπολόγοι τθν απαραίτθτθ αναλυτικι απόςταςθ μεταξφ του δικοφ

τουσ ανκρωπολογικοφ λόγου, από τθ μια μεριά και του εκνικιςτικοφ

λόγου από τθν άλλθ, είναι να προςδιορίςουν το ζργο του

ανκρωπολόγου ωσ αποδόμθςθ, ι αποπραγμοποίθςθ των

ουςιοποιθτικϊν τάςεων που χαρακτθρίηουν τισ

εκνικιςτικζσ-αντιλιψεισ για τον πολιτιςμό και τθν ταυτότθτα.

Αποδεικνφοντασ ότι ο πολιτιςμόσ και θ ταυτότθτα καταςκευάηονται

κοινωνικά και ιςτορικά, οι ανκρωπολόγοι μποροφν να αποφφγουν τθν

ακοφςια επικφρωςθ των εκνικιςτικϊν ιςχυριςμϊν ςχετικά με τθ

φυςικότθτα των εκνικϊν πολιτιςμϊν και τισ ζμφυτεσ εκνικζσ

ταυτότθτεσ. Ο Richard Handler (1985:174) υποδεικνφει ότι μποροφν να

επιτελζςουν αυτό το ζργο, αν εφαρμόηουν τθν «καταςτροφικι

ανάλυςθ» των εκνικϊν κινθμάτων, όπωσ τθν περιγράφει, ςχεδιαςμζνθ

ζτςι ϊςτε να αμφιςβθτεί τθν αντίλθψθ του κοινοφ νου για τουσ

οριοκετθμζνουσ και ομοιογενείσ πολιτιςμοφσ, πάνω ςτθν οποία

ςτθρίηονται παρόμοια κινιματα. Οι ειδικότεροι τρόποι τουσ οποίουσ

26

προτείνει για να αποφφγουν οι ανκρωπολόγοι να παγιδευτοφν από τισ

εκνικιςτικζσ ιδεολογίεσ, είναι να μθν χρθςιμοποιοφν όρουσ όπωσ το

«ελλθνικό ζκνοσ» ι «το μακεδονικό ζκνοσ», να μθν περιγράφουν τα

ζκνθ χρθςιμοποιϊντασ μεταφορζσ εξζλιξθσ, επιβίωςθσ και ςυλλογικισ

ατομικότθτασ και να μθν παρουςιάηουν τουσ ανκρϊπουσ ωσ μζλθ

ενοποιθμζνων πολιτιςμικϊν οντοτιτων.

Μολονότι ςυμφωνϊ με τον Handler μζχρι αυτό το ςθμείο, ζχω

τθν αίςκθςθ πωσ με όλθ τθ καυμάςια επικυμία να εγκακιδρφςει τθν

απαραίτθτθ αναλυτικι απόςταςθ μεταξφ ανκρωπολογικοφ και

εκνικιςτικοφ λόγου, απζτυχε να διακρίνει ανάμεςα ςτισ διαδικαςίεσ

τθσ πραγμοποίθςθσ και τθσ αντικειμενοποίθςθσ. φμφωνα με τουσ

Berger και Luckmann (1967:82-83), πραγμοποιοφμε όταν

αντιλαμβανόμαςτε τα προϊόντα τθσ ανκρϊπινθσ δραςτθριότθτασ ςαν

να ιταν κάτι άλλο από ανκρϊπινα προϊόντα, ςαν να ιταν φυςικά

φαινόμενα ι εκφράςεισ τθσ κείασ πρόνοιασ. Από τθν άλλθ πλευρά, θ

αντικειμενοποίθςθ ςθμαίνει απλϊσ ότι βιϊνουμε ωσ εξωτερικό και

αντικειμενικό γεγονόσ τθν πραγματικότθτα, θ οποία όντωσ

καταςκευάηεται κοινωνικά. Σα ζκνθ πραγμοποιοφνται ςτον εκνικιςτικό

λόγο, ενϊ πρζπει να αποπραγμοποιθκοφν από τθν ανκρωπολογικι

ανάλυςθ. Ωςτόςο, τα ζκνθ υπάρχουν τόςο ωσ ανκρϊπινα

δθμιουργιματα όςο και ωσ αντικειμενικά κοινωνικά γεγονότα και αυτό

είναι κάτι που πρζπει να το αναγνωρίηει θ ανκρωπολογικι ανάλυςθ.

υνεπϊσ, διαφωνϊ με τον Handler όταν ενκαρρφνει τουσ

ανκρωπολόγουσ να αποφεφγουν τθ χριςθ όρων

αυτοχαρακτθριςμοφ, ι να ειςάγουν τισ μελζτεσ του εκνικιςμοφ με

ιςτορικζσ αφθγιςεισ (1985:178). Ο ανκρωπολόγοσ μπορεί και

αρμόηει να χρθςιμοποιεί όρουσ όπωσ «Ζλλθνασ» ι «Μακεδόνασ», όχι

27

για να αναφερκεί ςε ανκρϊπουσ οι οποίοι ςυμμερίηονται από κοινοφ

μία οριςμζνθ ουςία, αλλά προκειμζνου να υποδθλϊςει μια

αποδείξιμα ανομοιογενι ομάδα ανκρϊπων οι οποίοι ωςτόςο

επιλζγουν να υιοκετιςουν μια κοινι εκνικι ταυτότθτα. Παρομοίωσ,

είναι δυνατόν να γραφεί θ ιςτορικι αφιγθςθ όχι του ελλθνικοφ ι του

μακεδονικοφ ζκνουσ, αλλά του ελλθνικοφ ι του μακεδονικοφ

εκνικιςμοφ. Με άλλα λόγια, μποροφμε να καταγράφουμε τθ

διαδικαςία μζςω τθσ οποίασ καταςκευάςτθκε κοινωνικά το ελλθνικό

ι το μακεδονικό ζκνοσ.

Επίςθσ, οι ανκρωπολόγοι που αναλφουν τθ διαδικαςία μζςω τθσ

οποίασ δθμιουργοφνται οι εκνικοί πολιτιςμοί και οι εκνικζσ

ταυτότθτεσ, πρζπει να προςζχουν ϊςτε να μθν παρουςιάηουν απλϊσ

απολογιςμοφσ που υπονομεφουν τα κεμζλια των εκνικιςτικϊν

ιδεολογιϊν ι να τα απορρίπτουν ωσ ανακριβι, παραπλανθτικά, ι

απλϊσ εςφαλμζνα (Badone 1992:809). Επιπλζον, οι ανκρωπολόγοι

πρζπει να μθν αφινουν να χρθςιμοποιοφν τισ αναλφςεισ τουσ

εχκρικζσ κυβερνιςεισ, ι ζνα αρνθτικά προδιατεκειμζνο κοινό, με

ςκοπό να πλιξουν το πολιτιςμικό κφροσ των μειονοτικϊν ομάδων ι

των αυτοχκόνων πλθκυςμϊν μζςα από τθν αμφιςβιτθςθ τθσ

αυκεντικότθτασ των πολιτιςμϊν τουσ (Linnekin 1991:446). Ζχοντασ

υπόψθ παρόμοια ςυγκείμενα, πρζπει να χρθςιμοποιοφμε με

προςοχι φράςεισ όπωσ «θ επινόθςθ τθσ παράδοςθσ» (Hobsbawm

and Ganger 1983) ι οι «φανταςιακζσ κοινότθτεσ» (Anderson 1983).

Οι ανκρωπολόγοι πρζπει πάντοτε να τονίηουν πωσ ςτισ λζξεισ όπωσ

«επινοθμζνοσ» και «φανταςιακόσ» πρζπει να δίνουμε τθν ζννοια του

«καταςκευαςμζνου», του «διαμορφωμζνου», ι του

28

«δθμιουργθμζνου» και όχι τθν ζννοια του «φανταςτικοφ», του

«πλαςτοφ» ι του «μθ πραγματικοφ».

υνεπϊσ οι ανκρωπολόγοι ζχουν ςυχνά δφο

αλλθλοςυγκρουόμενεσ ευκφνεσ. Από τθ μία πλευρά ζχουν τθν

πνευματικι υποχρζωςθ να αποδομιςουν τισ πραγμοποιθτικζσ τάςεισ

των εκνικιςτικϊν ιδεολογιϊν που μελετοφν. Από τθν άλλθ, ζχουν τθν

θκικι ευκφνθ να εξαςφαλίςουν ότι οι «καταςτροφικζσ» αναλφςεισ

τουσ δεν κα χρθςιμοποιθκοφν εναντίον των ομάδων που νομιμοποιοφν

με τζτοιεσ ιδεολογίεσ τθν πολιτιςμικι αυκεντικότθτά τουσ. Οι

ανκρωπολόγοι μποροφν να ανταποκρικοφν ςε αυτζσ τισ αντίκετεσ

ευκφνεσ αν αποφεφγουν τόςο τθν πραγμοποιθτικι γλϊςςα του

εκνικιςμοφ, όςο και τισ ρθτορικζσ υπερβολζσ που ςυνεπάγεται θ χριςθ

όρων όπωσ «φανταςιακόσ» κι «επινοθμζνοσ». Επίςθσ μποροφν να

απορρίψουν ρθτά κάκε ερμθνεία του ζργου τουσ θ οποία το ανάγει ςε

απλι επικφρωςθ κάποιασ εκνικιςτικισ ιδεολογίασ, όςο και τισ

ερμθνείεσ που εξυπονοοφν ότι επειδι οι πολιτιςμικζσ παραδόςεισ

καταςκευάηονται, δεν είναι αυκεντικζσ ι πραγματικζσ.11 Κατ' αυτόν τον

τρόπο ο ανκρωπολόγοσ μπορεί να επιβεβαιϊςει το δικαίωμα των

μειονοτικϊν ομάδων και των αυτοχκόνων λαϊν που ηουν ςε κράτθ με

αφομοιωτικζσ πολιτικζσ να καταςκευάηουν και να διατθροφν τουσ

ιδιαίτερουσ πολιτιςμοφσ και τισ ιδιαίτερεσ ταυτότθτζσ τουσ και

ταυτόχρονα να επιςθμαίνει τθν τάςθ που ζχουν πολλά κινιματα για τα

δικαιϊματα των μειονοτιτων να επικαλοφνται τθν αυκεντικότθτα του

πολιτιςμοφ τουσ ενϊ ταυτόχρονα αρνοφνται τθν αυκεντικότθτα των

άλλων. το κάτω-κάτω, από τθν οπτικι γωνία του ανκρωπολόγου όλεσ

11 Για μια εκτενέστερη συζήτηση αυτών των θεμάτων βλ. Linnekin (1991) και Hanson (1991).

29

οι ταυτότθτεσ και όλοι οι πολιτιςμοί είναι εξίςου καταςκευαςμζνοι κι

εξίςου πραγματικοί.12

Όπωσ παρατθρεί ο Richard Handler (1988:8), οι μεταφορζσ τθσ

φυςικότθτασ, τθσ ομοιογζνειασ, τθσ περιχαράκωςθσ και τθσ ςυνζχειασ,

ςυγκαταλζγονται ςτισ κυρίαρχεσ μεταβολζσ που χρθςιμοποιεί ο

εκνικιςτικόσ λόγοσ για να περιγράψει τουσ εκνικοφσ πολιτιςμοφσ. Οι

εκνικοί πολιτιςμοί κεωροφνται πωσ βαςίηονται ςε μια ςυγκεκριμζνθ

εδαφικι ζκταςθ και ότι αποκλείονται αμοιβαία. Εφόςον το ζκνοσ

απεικονίηεται μεταφορικά ωσ ςυλλογικό άτομο ι ωσ φυςικό είδοσ, ο

εκνικόσ πολιτιςμόσ γίνεται χαρακτθριςτικό που ανικει ςτο ζκνοσ.

Αποτελεί ιδιοκτθςία του ζκνουσ και θ φπαρξι του «αποδεικνφει τθν

φπαρξθ του ίδιου του ζκνουσ» (Handler 1988:51). Οι εκνικιςτζσ,

ακριβϊσ όπωσ διεκδικοφν μια ςαφϊσ κακοριςμζνθ εδαφικι περιοχι,

«καταςκευάηουν ζναν απολογιςμό του μοναδικοφ πολιτιςμοφ και τθσ

μοναδικισ ιςτορίασ που ςυνδζονται αναπόςπαςτα με τον λαό που

κατζχει αυτι τθν περιοχι και εκπορεφεται από αυτόν. ε αυτό το

ςθμείο ζρχονται ςτο προςκινιο οι διαμάχεσ ςχετικά με τθν ιδιοκτθςία

τθσ πολιτιςμικισ περιουςίασ» (154).

Παρόμοιεσ διαμάχεσ, όταν αποκτοφν ακραία μορφι,

ςυμπεριλαμβάνουν μεταφορικζσ ι ακόμθ και κυριολεκτικζσ απόπειρεσ

να αντιμετωπιςτεί κάποια όψθ του πολιτιςμοφ ι τθσ ιςτορίασ ενόσ

ζκνουσ ωσ ςιμα κατατεκζν, ωσ κάτι για το οποίο υπάρχουν

δικαιϊματα πνευματικισ ιδιοκτθςίασ, copyright που το κατακυρϊνουν

ςε ζνα ζκνοσ και μόνο ς' αυτό. Η ιςτορία και ο πολιτιςμόσ, όπωσ και θ

12 Ωστόσο, αυτό δεν συνεπάγεται ότι όλες οι εθνικιστικές ιστορίες είναι εξίσου ακριβείς. Πάντως το

γεγονός ότι κάποια εθνικιστική ιστορία αντιστοιχεί λιγότερο από κάποια άλλη σε κάποια

«αντικειμενική» ή «αμερόληπτη» ιστορική καταγραφή, δεν σημαίνει ότι είναι λιγότερο

«πραγματικός» ο πολιτισμός ή η ταυτότητα που νομιμοποιείται από αυτή την ιστορία.

30

εδαφικι επικράτεια, αποτελοφν αντικειμενικζσ εκδθλϊςεισ τθσ

φπαρξθσ του ζκνουσ.13

Οι ανκρωπολόγοι παραδοςιακά αντιμετωπίηουν τουσ πολιτιςμοφσ

ωσ διακεκριμζνεσ, οριοκετθμζνεσ και ομοιογενείσ μονάδεσ, ακριβϊσ

όπωσ τουσ αντιμετωπίηουν και οι εκνικιςτζσ. Ωςτόςο, πιο πρόςφατα, οι

ανκρωπολόγοι άρχιςαν να τονίηουν τισ μθ-οριοκετιςιμεσ, αεικίνθτεσ,

ρευςτζσ και πορϊδεισ όψεισ τθσ πολιτιςμικισ πραγματικότθτασ. Ο Eric

Wolf, για παράδειγμα, απορρίπτει τθν ζννοια του οριοκετθμζνου και

αυτάρκθ πολιτιςμοφ, τθν οποία ςυνδζει με το πολιτικό ςχζδιο του

εκνικιςμοφ. Τποςτθρίηει, αντίκετα, πωσ μποροφμε να αντιλθφκοφμε

τον πολιτιςμό ωσ «μια ςειρά διαδικαςιϊν οι οποίεσ καταςκευάηουν,

ανακαταςκευάηουν και αποςυναρμολογοφν τα πολιτιςμικά υλικά,

απαντϊντασ ςε ςυγκεκριμζνουσ προςδιοριςτικοφσ τρόπουσ» (Eric Wolf

1983:387). Αναπτφςςει περιςςότερο αυτιν τθν ιδζα ωσ εξισ:

«Δεν μποροφμε πλζον να κεωροφμε ότι οι κοινωνίεσ είναι

απομονωμζνα και αυτοςυντιρθτα ςυςτιματα. Οφτε και

μποροφμε να φανταηόμαςτε τουσ πολιτιςμοφσ ωσ

ενςωματωμζνεσ ολότθτεσ, ςτισ οποίεσ το κάκε μζροσ

ςυμβάλλει ςτθ διατιρθςθ ενόσ οργανωμζνου, αυτόνομου

και ανκεκτικοφ ςυνόλου. Υπάρχουν μόνο πολιτιςμικά

ςφνολα πρακτικών και ιδεών, τα οποία βάηουν ςτο

παιγνίδι ςυγκεκριμζνοι άνκρωποι που δρουν μζςα ςε

κακοριςμζνεσ ςυνκικεσ. Αυτά τα πολιτιςμικά ςφνολα

ςυγκροτοφνται, αποςυναρμολογοφνται και

13 Βλ. στον Herzfeld (1991) μια εξαιρετική μελέτη σχετικά με την πολιτική του πολιτισμού και με

τα αδιαμφισβήτητα ιδιοκτησιακά δικαιώματα επάνω στην ιστορία.

31

αναςυγκροτοφνται μζςα ςτθν πορεία τθσ δράςθσ» (Eric

Wolf 1982:390-391).

Παρομοίωσ, και ο Drummond (1980) αναπτφςςει τθν ζννοια του

«πολιτιςμικοφ ςυνεχοφσ», ϊςτε να τονίςει πόςο ςθμαντικζσ είναι θ

εςωτερικι ποικιλία και θ εςωτερικι διαφορά προκειμζνου να

κατανοθκεί θ πολιτιςμικι πραγματικότθτα, ιδιαίτερα ςτθν περίπτωςθ

των πολυεκνικϊν κοινωνιϊν. Κατά τον Drummond, ο πολιτιςμόσ δεν

είναι ζνα απομονωμζνο, ομοιογενζσ, ενςωματωμζνο ςφςτθμα, αλλά

ζνα «δια-ςφςτθμα», ζνα ςυνεχζσ αλλεπάλλθλων διαφορϊν, το οποίο

χαρακτθρίηεται από ετερογζνεια και από μεταβλθτότθτα. Σα

εκνικιςτικά κινιματα προςπακοφν να δθμιουργιςουν εδαφικά

οριοκετθμζνα και πολιτιςμικά ομοιογενι ζκνθ ξεκινϊντασ ακριβϊσ

από αυτιν τθν πολφπλοκθ πολιτιςμικι πραγματικότθτα.14

φμφωνα με τθ λογικι του εκνικιςμοφ, επειδι τα ζκνθ

εξιςϊνονται με τα κράτθ και τα κράτθ ζχουν αναμφιςβιτθτα, ςαφϊσ

προςδιοριςμζνα, εδαφικά ςφνορα, πρζπει να ζχουν παρόμοια ςφνορα

και τα ζκνθ. Ωςτόςο, οι ςφνκετεσ πολιτιςμικζσ πραγματικότθτεσ δεν

γνωρίηουν παρόμοια ςφνορα. Ενϊ κάποιο χωριό μπορεί να βρίςκεται

ςτθ μία ι ςτθν άλλθ πλευρά των ςυνόρων που χωρίηουν δφο κυρίαρχα

κράτθ, οι άνκρωποι που κατοικοφν ςε αυτό πικανότατα γνωρίηουν

περιςςότερεσ από μία γλϊςςεσ και ςυμμετζχουν ςε περιςςότερουσ

από ζναν πολιτιςμοφσ. Κατοικοφν ςε ζνα πολιτιςμικό ςυνεχζσ, ςε ζνα

πολιτιςμικό δια-ςφςτθμα, ςτο οποίο οι πολιτιςμικζσ διαφορζσ και

ομοιότθτεσ ςυνυπάρχουν με περίπλοκουσ και διαρκϊσ

μεταβαλλόμενουσ τρόπουσ.

14 Για μια πιο πρόςφατθ διατφπωςθ τθσ ίδιασ κριτικισ των ανκρωπολογικϊν προςεγγίςεων του πολιτιςμοφ, βλ. Clifford (1988).

32

Η ςυηιτθςθ του εκνοτικοφ εκνικιςμοφ και του τρόπου με τον

οποίο καταςκευάηονται οι εκνικζσ ταυτότθτεσ και οι εκνικοί πολιτιςμοί

προςφζρει το κεωρθτικό πλαίςιο για τθν ανάλυςθ που ακολουκεί

παρακάτω, τθσ ςφγκρουςθσ μεταξφ Ελλινων και Μακεδόνων για το

ποια ομάδα ζχει δικαίωμα ςτθ μακεδονικι ταυτότθτα. Αυτι θ διαμάχθ

καλφπτει ποικίλα περίπλοκα ηθτιματα: ανταγωνιςτικζσ διεκδικιςεισ με

αντικείμενο τθν ίδια ταυτότθτα, τθν ίδια ιςτορία, τα ίδια εδάφθ,

υπερεκνικζσ διεκδικιςεισ για τα ανκρϊπινα δικαιϊματα τθσ

μακεδονικισ μειονότθτασ τθσ βόρειασ Ελλάδασ και για τθν αναγνϊριςθ

τθσ Δθμοκρατίασ τθσ Μακεδονίασ ωσ κυρίαρχου και ανεξάρτθτου

κράτουσ. Ακόμθ, το πϊσ καταςκευάηουν και πϊσ διαπραγματεφονται

τισ εκνικζσ ταυτότθτεσ ςτο ατομικό επίπεδο οι βορειοελλαδίτεσ

μετανάςτεσ που καταλιγουν ςε κοινότθτεσ τθσ διαςποράσ

πολυπολιτιςμικϊν κοινωνιϊν, όπωσ είναι ο Καναδάσ και θ Αυςτραλία.

Ελπίηω πωσ θ ανάλυςθ που ακολουκεί κα ςυμβάλει όχι μόνον

ςτθν κατανόθςθ ειδικά τθσ Μακεδονικισ φγκρουςθσ, αλλά επίςθσ και

ςτθν κατανόθςθ γενικότερα του εκνοτικοφ εκνικιςμοφ. Ζτςι μπορεί να

μασ βοθκιςει να δοφμε πϊσ ο εκνοτικόσ εκνικιςμόσ μπορεί να

αποφφγει να καταςτρζψει τισ ίδιεσ τισ κοινωνίεσ και τουσ ίδιουσ τουσ

πολιτιςμοφσ που εκείνοσ δθμιουργεί.