los comienzos 2 ennio

61

Click here to load reader

Upload: franagraz

Post on 19-Feb-2016

79 views

Category:

Documents


16 download

DESCRIPTION

Ennio

TRANSCRIPT

Page 1: Los Comienzos 2 Ennio

Q. ENNIO(Rudiae, 239 - 169 a.C.)

CICERÓN, Brutus 72-73:

Atqui hic Livius [qui] primus fabulam C. Claudio Caeci filio et

M. Tuditano consulibus docuit anno ipso ante quam natus estEnnius, post Romam conditam autem quartodecimo etquingentesimo, ut hic ait, quem nos sequimur. Est enim interscriptores de numero annorum controversia. (...) docuisseautem fabulam annis post XI C. Cornelio Q. Minucio consulibusludis Iuventatis, quos Salinator Senensi proeli voverat In quotantus error Acci fuit, ut his consulibus XL annos natus Enniusfuerit: quoi si aequalis fuerit Livius, minor fuit aliquanto is, quiprimus fabulam dedit, quam ei, qui multas docuerant ante hosconsules, et Plautus et Naevius.

Mosaico del s. III d.C.Roma, Museo della Civiltà Romana

Con todo, este Livio fue el primero en representar una obra teatral,bajo el consulado de Gayo Claudio, hijo del Ciego, y MarcoTuditano, precisamente el año antes del nacimiento de Ennio,quinientos catorce años después de la fundación de Roma, segúnlas cuentas de Ático, al que sigo. Hay, en efecto, desacuerdo entrelos escritores a propósito de las fechas. (...) también escribe Accioque esta obra teatral se representó once años después, bajo elconsulado de Gayo Cornelio y Quinto Minucio, en los juegoscelebrados en honor de la diosa Juventa que Salinator habíaprometido en la batalla del Sena. Tanto se equivocó Accio en estosdatos, que durante este consulado hacía ya cuarenta años queEnnio había nacido: si Livio hubiera sido contemporáneo de Ennio,resultaría que quien representó una obra por primera vez sería algomás joven que Plauto y Nevio, que ya antes de este consuladohabían representado muchas obras.

(Trad. de M. Mañas, Madrid: Alianza, 2000)

Page 2: Los Comienzos 2 Ennio

Nos sumus Romani qui ante fuimus Rudini(Ennio, Ann., 525 Skutsch = 377 Vahlen)

AULO GELIO, Noctes Atticae XVII 17, 1:

Quintus Ennius tria corda habere sese dicebat,quod loqui Graece et Osce et Latine sciret.

Quinto Ennio decía que tenía tres corazones, porque sabíahablar en griego, en osco y en latín.

(Trad. de M.A. Marcos Casquero-A. Domínguez, Secretariadode Publicaciones de la Universidad de León, 2006)

Page 3: Los Comienzos 2 Ennio

SUETONIO, De grammaticis et rhetoribus 1, 2:

Grammatica Romae ne in usu quidem olim, nedum in honoreullo erat, rudi scilicet ac bellicosa etiam tum civitate, necdummagnopere liberalibus disciplinis vacante. initium quoqueeius mediocre exstitit, siquidem antiquissimi doctorum quiidem et poetae et semigraeci erant ―Livium et Ennium dicoquos utraque lingua domi forisque docuisse adnotatum est―nihil amplius quam Graecos interpretabantur, aut si quid ipsiLatine composuissent praelegebant.

La gramática en Roma, que antaño ni siquiera seejercitaba, tampoco recibía ninguna consideración, siendocomo era entonces la ciudad inculta y guerrera, sin tiempolibre para dedicarse de lleno a las artes liberales. Loscomienzos de esta disciplina fueron, además, modestos,ya que los más antiguos de los hombres cultivados, queeran a un tiempo poetas y semi-griegos ―hablo de Livio yEnnio, de los que ha quedado escrito que enseñaban ensu casa y fuera de ella en ambas lenguas― se limitaban atraducir a los griegos, o bien a leer comentando suspropias composiciones en latín.

Page 4: Los Comienzos 2 Ennio

CORNELIO NEPOTE, Vita Catonis (De viris illustribus):

Praetor provinciam obtinuit Sardiniam, ex qua, quaestorsuperiore tempore ex Africa decedens, Q. Enniumpoetam deduxerat; quod non minoris aestimamus quamquemlibet amplissimum Sardiniensem triumphum.

Como pretor estuvo al frente de la provincia de Cerdeña,de donde, ―al salir de África, en la que el año anteshabía sido cuestor―, había llevado consigo (a Roma) alpoeta Quinto Ennio, hecho éste que estimamos fue detanta importancia, a nuestro juicio, como podría habersido cualquier gran triunfo obtenido en Cerdeña.

(Trad. de M. Segura Moreno, Madrid: B.C.G., 1985)

CICERÓN, Brutus 77-79:

Cum hoc Catone grandiores natu fuerunt C.Flaminius C. Varro Q. Maximus Q. Metellus P. LentulusP. Crassus, qui cum superiore Africano consul fuit.Ipsum Scipionem accepimus non infantem fuisse.Filius quidem eius, is qui hunc minorem Scipionem aPaullo adoptavit, si corpore valuisset, in primishabitus esset disertus; indicant cum oratiunculae tumhistoria quaedam Graeca scripta dulcissime.Numeroque eodem fuit Sex. Aelius, iuris quidemcivilis omnium peritissumus, sed etiam ad dicendumparatus. De minoribus autem C. Sulpicius Galus, quimaxime omnium nobilium Graecis litteris studuit (...).Nam hoc praetore ludos Apollini faciente cumThyesten fabulam docuisset, Q. Marcio Cn. Servilioconsulibus mortem obiit Ennius. (...) Q. Nobiliorem M.F. iam patrio instituto deditum studio litterarum—quietiam Q. Ennium, qui cum patre eius in Aetoliamilitaverat, civitate donavit, cum triumvir coloniamdeduxisset—et T. Annium Luscum huius Q. Fulviconlegam non indisertum dicunt fuisse.

Contemporáneos de Catón, pero mayores que él, fueronGayo Flaminio, Gayo Varrón, Quinto Máximo, Quinto Metelo,Publio Léntulo y Publio Craso, que fué cónsul con el primerAfricano. Sabemos que el propio Escipión fue no pocoelocuente. Y su hijo, el que adoptó a este Escipión Menor,hijo de Paulo, si hubiera tenido buena salud, habría estadoconsiderado entre los principales oradores: así lo indicanalgunos pequeños discursos y cierta historia que escribió engriego con un estilo dulce.Al mismo grupo pertenece Sexto Elio, el más experto de

todos en derecho civil, pero también adiestrado para laelocuencia. Entre los más jóvenes, en cambio, figura GayoSulpicio Galo, que, entre todos los nobles, fue el que más seaplicó al estudio de la literatura griega (...) Cuando, siendopretor, celebró los juegos en honor de Apolo, bajo elconsulado de Quinto Mucio y Gneo Servilio, murió Ennio trashaber representado su tragedia Tiestes. (...) Tanto deQuinto Nobilior, hijo de Marco, entregado al estudio de lasletras según ejemplo de su padre ―el que, tras fundar comotriunviro una colonia, otorgó a Ennio el derecho deciudadanía, por haber acompañado a su padre en laexpedición de Etolia―, como de Tito Anio Lusco, colega deeste Quinto Fulvio, se dice que no les faltó elocuencia.

(Trad. de M. Mañas, Madrid: Alianza, 2000)

Page 5: Los Comienzos 2 Ennio

CICERÓN, Cato maior de senectute, 14-16:

Sua enim vitia insipientes et suam culpam in senectutem conferunt. Quod non faciebat is cuius modomentionem feci Ennius:

sicuti fortis equus, spatio qui saepe supremovicit Olympia, nunc senio confectus quiescit.

Equi fortis et victoris senectuti comparat suam. Quem quidem probe meminisse potestis; anno enimundevicesimo post eius mortem hi consules T. Flamininus et M'. Acilius facti sunt; ille autem Caepione etPhilippo iterum consulibus mortuus est, cum ego quinque et sexaginta annos natus legem Voconiammagna voce et bonis lateribus suasi. Sed annos septuaginta natus, tot enim vixit Ennius, ita ferebat duoquae maxima putantur onera, paupertatem et senectutem, ut eis paene delectari videretur. (...)

(...) Ad Appi Claudi senectutem accedebat etiam ut caecus esset; tamen is cum sententia senatusinclinaret ad pacem cum Pyrrho foedusque faciendum, non dubitavit dicere illa quae versibus persecutusest Ennius:

quo vobis mentes, rectae quae stare solebantantehac, dementes sese flexere viai? ...

ceteraque gravissime; notum enim vobis carmen est, et tamen ipsius Appi exstat oratio. Atque haec illeegit septimo decimo anno post alterum consulatum, cum inter duos consulatus anni decem interfuissent,censorque ante superiorem consulatum fuisset; ex quo intellegitur, Pyrrhi bello eum grandem sane fuisse;et tamen sic a patribus accepimus.

* Ennio, Annales, 199-200 Sk. = 202-3 V2

la traducción en la diapositiva siguiente

Page 6: Los Comienzos 2 Ennio

Los que no son conscientes de sus defectos y sus culpas se las cargan a la vejez. No es esto lo que hacía el reciénmencionado Enio:

Como el fuerte caballo, que victorioso siempreen el último trecho en Olimpia,descansa ahora tranquilo, exhausto de vejez.

Enio compara su vejez con la de un caballo fuerte y victorioso. A él podéis recordarlo bien vosotros, pues los cónsulesactuales, Tito Flaminino y Manlio Acilio, lo son diecinueve años después de su muerte, y murió en el consulado de Cepióny segundo de Filipo, cuando yo, que tenía sesenta y cinco años, apoyé la ley Voconia con voz fuerte y buenos pulmones.Enio, a los setenta años ―que son los que vivió― sobrellevaba las dos cargas que se consideran máximas, al pobreza y lavejez, de una manera que casi parecía que le agradaban. (...)

(...) A la vejez de Apio Claudio se añadía que era ciego; a pesar de ello, él, cuando la opinión del Senado se estabainclinando a firmar un tratado de paz con Pirro, no dudó en decir aquello que plasmó Enio en sus versos,

¿a qué camino vuestras mentes, que antes solíanmantenerse rectas, se desviaron, dementes?,

y todo aquello, tan solemne; el poema es bien conocido, incluso se conserva el discurso del propio Apio. Y eso lo hizo éldieciséis años después de su segundo consulado, siendo así ...

(Trad. de E. Torrego, Madrid: Alianza, 2009)

Page 7: Los Comienzos 2 Ennio

¿Ennio?Cabeza encontrada en el sepulcro de los Escipiones, en 1934. Siglo ¿III/II? a.C.

Roma, Museos Vaticanos

CICERÓN, Pro Archia poeta, 9.22:

Carus fuit Africano superiori noster Ennius, itaque etiam insepulcro Scipionum putatur is esse constitutus ex marmore; atiis laudibus certe non solum ipse qui laudatur sed etiam populiRomani nomen ornatur.

Muy apreciado por el primer Africano fue nuestro Ennio, hasta el punto deque se cree que en el sepulcro de los Escipiones colocaron una estatuasuya de mármol; y es que, sin duda, con tales honores no sólo es honradoel que los recibe sino también el nombre mismo del pueblo Romano.

VALERIO MÁXIMO, Factorum et dictorum memorabilium, VIII 14.1(c. 31-32 d.C.):Superior Africanus Enni poetae effigiem in monumentis Corneliae gentisconlocari voluit, quod ingenio eius opera sua inlustrata iudicaret, nonquidem ignarus, quam diu Romanum imperium floreret et Africa Italiaepedibus esset subiecta totiusque terrarum orbis summum columen arxCapitolina possideret, eorum extingui memoriam non posse, si tamenlitterarum quoque illis lumen accessisset, magni aestimans, vir Homericoquam rudi atque impolito praeconio dignior.

Africano el Mayor quiso que se colocase una estatua del poeta Ennio entrelos monumentos de la familia Cornelia, pues estimaba que sus propiasacciones habían sido enaltecidas por el talento de aquel poeta. Y eraplenamente consciente de que, mientras el Imperio Romano permanecierafloreciente, África estuviera sometida a los pies de Italia y la colina delCapitolio siguiese siendo la cima más alta del mundo entero, no podríaextinguirse el recuerdo de sus acciones. Sin embargo, no dejaba dereconocer el enorme lustre que los versos de Ennio habían proporcionadoa las mismas. Precisamente él, que era más digno de la exaltación deHomero que de la de aquel poeta rudo y tosco.(Trad. de S. López Moreda-MªL. Harto Trujillo-J.Villalba, Madrid: B.C.G.,2003)

Page 8: Los Comienzos 2 Ennio

TITO LIVIO, 38, 56.4:... et Romae extra portam Capenam in Scipionummonumento tres statuae sunt, quarum duae P. et L.Scipionum dicuntur esse, tertia poetae Q. Enni.

... y en Roma, a la salida de la puerta Capena, en el monumentofunerario de los Escipiones hay tres estatuas, de las que dos sedice que son de Publio y Lucio Escipión, y la tercera del poetaQuinto Ennio.

OVIDIO, Ars Amatoria 3, 405-410:

cura deum fuerunt olim regumque poetae,praemiaque antiqui magna tulere chori,

sanctaque maiestas et erat uenerabile nomenuatibus, et largae saepe dabantur opes:

Ennius emeruit, Calabris in montibus ortus,contiguus poni, Scipio magne, tibi.

Antaño los poetas fueron preocupación de dioses y reyes y losantiguos coros obtenían grandes recompensas. Y gozaban deuna sacrosanta majestad y de un venerable renombre,concediéndoseles a menudo abundantes riquezas: Ennio,nacido en los montes de Calabria, mereció ser puesto a tulado, gran Escipión.

(Trad. de V. Cristóbal, Madrid: B.C.G., 1989)

Page 9: Los Comienzos 2 Ennio

La producción escénica de Ennio

O. RIBBECK, Scaenicae Romanorum PoesisFragmenta, 2. vols., Hildesheim: Olms, 19622

(Leipzig, 1871)

online (libre acceso): Otto Ribbeck (wikipedia)

Tragedias (c. 400 versos de casi 200 fragmentos)

Achilles, Achilles Aristarchi, Aiax, Alcumeo, Alexander, Andromacha Aechmalotis, Andromeda, Athamas, Cresphontes, Erechtheus, Eumenides, Hecuba, Iphigenia, Medea exul, Medea, Melanippa, Nemea, Phoenix, Telamo, Telephus,Thyestes (169: cf. Brutus 78).

(Praetextae)Ambracia (4 versos)

Sabinae (1 ½ versos)

Comedias

Cupuncula (medio verso)

Pancratiastes (3 versos)

CICERÓN, Tusculanae Disputationes I 1.2:

Sero igitur a nostris poëtae uel cogniti uel recepti.Quamquam est in Originibus solitos esse in epulis canereconuiuas ad tibicinem de clarorum hominum uirtutibus.Honorem tamen huic generi non fuisse declarat oratioCatonis, in qua obiecit ut probrum M.Nobiliori quod is inprouinciam poëtas duxisset; duxerat autem consul ille inAetoliam, ut scimus, Ennium.*

Así pues, tarde fueron conocidos o acogidos por losnuestros los poetas. Aunque consta en los Orígenes que enlos banquetes los comensales solían cantar, con elacompañamiento de una flauta, las hazañas de ilustresvarones, sin embargo, evidencia que no gozaba de honoralguno el género poético un discurso de Catón en el quereconvino a Marco Nobilior, como algo infamante, quehubiese llevado poetas consigo a su provincia.

(Trad. de A. López Fonseca, Madrid: Alianza, 2010)

*la batalla de Ambracia tuvo lugar en el año 189 a.C.

Page 10: Los Comienzos 2 Ennio

AULO GELIO, N.A. XV 24:

Sedigitus in libro quem scripsit de poetis, quid de his sentiat qui comoedias fecerunt, et quempraestare ex omnibus ceteris putet ac deinceps, quo quemque in loco et honore ponat, his uersibus suisdemonstrat:

'Multos incertos certare hanc rem uidimus,palmam poetae comico cui deferant.cum meo iudicio errorem dissoluam tibi,ut, contra si quis sentiat, nihil sentiat.Caecilio palmam Statio do comico.Plautus secundus facile exuperat ceteros.dein Naeuius, qui feruet, pretio in tertiost.si erit, quod quarto detur, dabitur Licinio.post insequi Licinium facio Atilium.in sexto consequetur hos Terentius,Turpilius septimum, Trabea octauum optinet,nono loco esse facile facio Luscium.decimum addo causa antiquitatis Ennium.‗

En los versos siguientes de su libro Los poetas Sedígito manifiesta su opinión sobre los comediógrafos; quién es, a suparecer, el mejor y, a continuación, el lugar de honor que atribuye a cada uno:

"Hemos visto cómo muchos debaten inseguros esta cuestión: a qué poeta cómico han de conceder la palma. Yo, segúnmi criterio, zanjaré para ti esta vacilación, de tal manera que, si alguien disiente de mí, la disensión sea nula. Otorgo lapalma al cómico Cecilio Estacio; Plauto, el segundo, supera con facilidad a todos los demás; a continuación, ocupa eltercer puesto el ardiente Nevio; si hay un cuarto puesto hay que otorgarlo a Licinio; detrás de Licinio coloco a Atilio; ensexto lugar sigue a éstos Terencio; Turpilio ocupa el séptimo; Trabea, el octavo; no tengo inconveniente para poner en elnoveno a Luscio, y añado un décimo lugar, por razones de antigüedad, para Ennio.‖

(Trad. de M.A. Marcos Casquero-A. Domínguez, Secretariado de Publicaciones de la Universidad de León, 2006)

Page 11: Los Comienzos 2 Ennio

Hedyphagetica (poema didascálico en hexámetros: 1 fragm. de 11 vv.)

Epicharmus (en septenarios trocaicos; 7 fragms.=8 vv., 6 incompl.)

Euhemerus (¿en prosa?:un largo pasaje transmitido por Lactancio)

Protrepticus (¿praecepta?: 1 frag. de 3 vv. + 1 palabra)

Scipio (poema en honor del Africano: 6 fragms.=9 vv., 2 incompl.)

Sota (poema paródico en sotadeos: 5 vv. incompletos)

Saturae (4 ó 6 libros en diferentes metros: 18 fragms.=34 vv.)

Epigrammata (en dísticos elegíacos: 4/5 dísticos)

Mosaico pompeyanoMuseo Arqueológico Nacional de Nápoles

Opera minora

EDICIONES Y TRADUCCIONES DE LOS FRAGMENTOS (además de la citada obra de O. RIBBECK):

J. VAHLEN, Ennianae poesis reliquiae, Amsterdam 1967 (19032).

O. SKUTSCH, The Annals of Q. Ennius, ed. y coment., Oxford 1985.

M. SEGURA MORENO, Quinto Ennio. Fragmentos, Madrid : CSIC, 1984 (online, la Introducción).

J. MARTOS, Ennio. Fragmentos, Madrid: B.C.G., 2006.

Page 12: Los Comienzos 2 Ennio

INCERTI NOMINIS RELIQVIAE

CICERÓN, Laelius de amicitia 64:Quid, haec ut omittam, quam graves, quam difficiles plerisque videntur calamitatum societates? Ad quas

non est facile inventu qui descendant. Quamquam Ennius recte ‗Amicus certus in re incerta cernitur‘, tamenhaec duo levitatis et infirmitatis plerosque convincunt, aut si in bonis rebus contemnunt, aut in malisdeserunt.

Dejando esto a un lado, ¡qué penoso, qué difícil le parece a la mayoría la participación en las desgracias de los demás! No esfácil encontrar personas que desciendan a ellas, aunque con toda razón decía Ennio:

Un amigo cierto se descubre en situaciones inciertas.En cambio, hay dos circunstancias que dejan en evidencia la ligereza y la poca solidez de la mayoría: despreciar al amigo enla prosperidad y abandonarlo en la desgracia. (Trad. de E. Torrego, Madrid: Alianza, 2009)

CICERÓN,Tusculanae Disputationes II 1.1:Neoptolemus quidem apud Ennium ‗philosophari sibi‘ ait ‗necesse esse, sed paucis; nam omnino haud

placere‘. Ego autem, Brute, necesse mihi quidem esse arbitror philosophari; nam quid possum, praesertimnihil agens, agere melius? sed non paucis, ut ille.

Dice Neoptólemo en un pasaje de Ennio que para él es una necesidad dedicarse a la filosofía, pero con mesura; pues no leplace una dedicación exclusiva. Yo en cambio, Bruto, pienso que para mí es una necesidad dedicarme a la filosofía ―¿qué otracosa mejor puedo hacer, sobre todo ahora que no hago nada?―, pero no con mesura como él. (Trad. de A. López Fonseca,Madrid: Alianza, 2010)

CICERÓN, De officiis II 7.23:Omnium autem rerum nec aptius est quicquam ad opes tuendas ac tenendas quam diligi nec alienius

quam timeri. Praeclare enim Ennius:quem metuunt oderunt, quem quisque odit periisse expetit.

De todas las cosas no hay ninguna más apta para guardar y conservar nuestro poder que ser amados, y nada más contrarioque el ser temidos. Muy bien escribió Ennio:Al que temen, lo odian, y cada uno de los que lo odian desea su muerte. (Trad. de J. Guillén Cabañero, Madrid: Alianza, 2001)

Ennio, Fab. inc., 402 Vahlen

Ennio, Fab. inc., 376 Vahlen

Page 13: Los Comienzos 2 Ennio

Los AnnalesCONTENIDO DE LOS XVIII LIBROS

I-III: Proemio. Llegada de Eneas a Italia. Fundación de Roma. La monarquía.

IV-VI: La conquista de Italia. Las guerras samnitas y la guerra de Pirro.

VII-IX: Proemio. Las guerras púnicas (brevemente la 1ª y ampliamente la 2ª).

X-XII: Proemio. Las campañas en Grecia. La guerra macedónica.

XIII-XV: La guerra en Siria (Antíoco) y la campaña de Fulvio Nobilior contra los etolios.

XVI-XVIII: Las campañas militares más recientes, hasta la muerte del poeta.

AULO GELIO, Noctes Atticae XVII 43:

Claudium et Tuditanum consules sequuntur Q. Valeriuset C. Mamilius, quibus natum esse Q. Ennium poetam M.Varro in primo de poetis libro scripsit eumque, cumseptimum et sexagesimum annum haberet, duodecimumannalem scripsisse, idque ipsum Ennium in eodem librodicere.

A Claudio y a Tuditano les suceden como cónsules Q. Valerio y C.Mamilio, durante cuyo mandato nació el poeta Q. Ennio, segúnescribió M. Varrón en el libro I de Los poetas, quien dijo que Enniohabía escrito el XII libro de sus Anales cuando tenía sesenta y sieteaños, citando el testimonio del propio Ennio en dicho libro.

(Trad. de M.A. Marcos Casquero-A. Domínguez, Secretariado dePublicaciones de la Universidad de León, 2006)

PLINIO EL VIEJO, Naturalis Historia, VII 29:

Quintus Ennius Caecilium Teucrumfratremque eius praecipue miratus, proptereos sextum decimum adciecit annalem.

(≈ Annales Pontificum)

Quinto Ennio, que admiraba de una manera especial aTito Cecilio Teucro y a su hermano, añadió por ellos eldécimo sexto anal.

(Trad. de F. Manzanero-I. García-MªL.Arribas-A.Moure-J.L.Sancho, Madrid: B.C.G., 2003)

Page 14: Los Comienzos 2 Ennio

(ex libro VII)

**i

206 (213) scripsere alii rem

uorsibŭs quos olim Fauni uatesque canebant

**ia

208 (215) [cum] neque Musarum scopulos

nec dicti studiosus [quisquam erat] ante hunc

210 (217) Nos ausi reserare

dicti studiosus ≈ φιλόλογος? ≈ homo dicendi peritus?Cic., Brutus 71: doctis dictis studiosus Bergk: dicti studiosus L

CICERÓN, Brutus 75-76:

Tamen illius, quem in vatibus et Faunis adnumeratEnnius, bellum Punicum quasi Myronis opusdelectat. Sit Ennius sane, ut est certe, perfectior;qui si illum, ut simulat, contemneret, non omniabella persequens primum illud Punicum acerrimumbellum reliquisset. Sed ipse dicit cur id faciat.‗Scripsere,‘ inquit, ‗alii rem vorsibus‘ ―et luculentequidem scripserunt, etiam si minus quam tu polite.Nec vero tibi aliter videri debet, qui a Naevio velsumpsisti multa, si fateris, vel, si negas, surripuisti.

Ennio versus Nevio: ‘imitatio’ y „furtum’

Sin embargo, la Guerra Púnica de aquel poeta, al que Enniocuenta entre los vates y los Faunos, gusta como si fuera unaobra de Mirón. Hay que admitir que Ennio es, sin duda, muchomás perfecto. Pero si realmente despreciara a Nevio, como da aentender, no habría pasado por alto aquella Primera GuerraPúnica tan terrible en su recorrido por todas las demás guerras.Pero él mismo expone el motivo por el que lo hace: "Otros -dice-escribieron en verso estos acontecimientos"; y en muy buenestilo, por cierto, aunque no menos elegantemente que tú, puessi lo admites, diremos que tomaste muchas cosas prestadas deNevio; pero, si lo niegas, diremos que se las robaste.

(trad. de M. Mañas, Madrid: Alianza, 2000)

otros escribieron los asuntosen los versos que en otro tiempo cantaban los Faunos

[y vates.

Cuando ni los escollos de las Musas [?]ni ningún era ―estudioso‖ de la palabra antes de éste

nosotros nos atrevimos a abrir los cerrojos

Page 15: Los Comienzos 2 Ennio

Homero y VirgilioDetalle de „Il Parnasso‟ de Rafael Sanzio (1511)

Museos Vaticanos (Stanza della Segnatura)

el hexámetro = el verso épico

HORACIO, Ars Poetica 73-74

res gestae regumque ducumque et tristia bella

quo scribi possent numero, monstravit Homerus

Con qué ritmos podían cantarse las gestas de reyes y depaladines y las guerras funestas lo dejó claro Homero.

(trad. de J.L. Moralejo, Madrid: B.C.G., 2008)

Page 16: Los Comienzos 2 Ennio

SILIO ITÁLICO, Punica XII 393-414:

Ennius, antiqua Messapi ab origine regis,

miscebat primas acies, Latiaeque superbum

uitis adornabat dextra<m> decus. hispida tellus

miserunt Calabri: Rudiae genuere uetustae,

nunc Rudiae solo memorabile nomen alumno.

is prima in pugna (uates ut Thracius olim,

infestam bello quateret cum Cyzicus Argo,

spicula deposito Rhodopeia pectine torsit)

spectandum sese non parua strage uirorum

fecerat, et dextrae gliscebat caedibus ardor.

aduolat aeternum sperans fore pelleret Hostus

si tantam labem, ac perlibrat uiribus hastam.

risit nube sedens uani conamina coepti

et telum procul in uentos dimisit Apollo,

ac super his: 'Nimium iuuenis nimiumque superbi

sperata hausisti. sacer hic ac magna sororum

Aonidum cura est et dignus Apolline uates.

hic canet inlustri primus bella Itala uersu

attolletque duces caelo, resonare docebit

hic Lat<i>is <H>elicona modis nec cedet honore

Ascraeo famaue seni.' ...

Silio Itálico leyendo en la tumba de Virgilio, en NápolesJoseph Wright of Derby, 1779

la traducción en la diapositiva siguiente

Page 17: Los Comienzos 2 Ennio

Pero tú, Calíope, permite que nuestra obra transmita a los tiempos venideros las hazañas apenas conocidas de un gran

hombre y dedicar al poeta inspirado el honor que merece. Ennio, de la vieja estirpe del rey Másapo, se batía en primera línea,

y la ilustre distinción de la cepa latina adornaba su diestra. La escabrosa tierra de Calabria lo enviaba, en la vetusta Rudias

nació. Lo mismo que en otro tiempo el poeta tracio, cuando Cícico se lanzó contra Argo, que la atacaba, soltó su plectro para

arrojar sus dardos rodopeos, así también podía verse a Ennio causando no poco estrago entre los guerreros; y el ardor de su

diestra crecía a la par que el número de sus víctimas. A su encuentro acude Hosto, con la esperanza de alcanzar la gloria

eterna deshaciéndose de tan insigne plaga; con todas sus fuerzas le arroja su lanza. Recostado sobre una nube, se ríe Apolo

de su intento inútil y desvía lejos el proyectil, a los vientos. A continuación añadió: ―Excesiva, joven, excesiva es la soberbia

con que has desperdiciado tu esperanza. Este poeta es sagrado, por él se desvelan vivamente las hermanas aonias y es digno

de Apolo. Él será el primero en cantar en verso heroico las guerras de Italia y ensalzará a los grandes jefes hasta el cielo; él

enseñará al helicón a repetir en eco los ritmos latinos y no habrá de ceder en gloria o fama ante el anciano de Ascra.

(trad. de J. Villalba, Madrid: Akal, 2005)

Page 18: Los Comienzos 2 Ennio

La „iniciación‟ poética de Ennio, el „alter Homerus’

**i

1 (1) Musae, quae pedibus magnum pulsatis Olympum

*ii2 (5) qt q somno leni placidoque reuinctus

**iii3 (6) qtqt uisus Homerŭs ădesse poeta

HORACIO, Epistulae II 1, 50-52

Ennius et sapiens et fortis et alter Homerus,ut critici dicunt, leviter curare videturquo promissa cadant et somnia Pythagorea.

Ennio, sabio y valiente y un nuevo Homero, como los críticosdicen, parece cuidarse bien poco de adónde van a parar laspromesas de sus pitagóricos sueños.

(trad. de J.L. Moralejo, Madrid: B.C.G., 2008)

Musas que golpeáis con los pies el gran Olimpo.

vencido por un sueño apacible.

Me pareció que estaba allí presente el poeta Homero.

(Trad. de J. MARTOS, Ennio. Fragmentos, Madrid: B.C.G., 2006)

Los fragmentos seleccionados del Libro I (cfr. hojas)

487 (2) Musas quas memorant nosce nos esse Camenas

Page 19: Los Comienzos 2 Ennio

**viii

8 (10) Oua parire solet genŭs pennis condecoratum

Non animam. [et] post inde uenit diuinĭtŭs pullis

Ipsa anima tqtqt lww lu

**ix

11(15) qt qt q memini me fīere pauom

LUCRECIO, De rerum natura I 112-126:

Ignoratur enim quae sit natura animai,nata sit an contra nascentibus insinuetur,et simul intereat nobiscum morte diremptaan tenebras Orci uisat uastasque lacunasan pecudes alias diuinitus insinuet se,Ennius ut noster cecinit qui primus amoenodetulit ex Helicone perenni fronde coronam,per gentis Italas hominum quae clara clueret.etsi praeterea tamen esse Acherusia templaEnnius aeternis exponit uersibus edens,quo neque permanent animae neque corpora nostra,sed quaedam simulacra modis pallentia miris;unde sibi exortam semper florentis Homericommemorat speciem lacrimas effundere salsascoepisse et rerum naturam expandere dictis.

Y es que se desconoce cuál es la naturaleza del alma,si nace o, por el contrario, se les transmite a losnacientes, si perece a la vez que nosotros deshechacon la muerte, o va a ver las tinieblas de Orco y suscharcas desoladas, o si por milagro se trasmite a otrasbestias, tal como cantó Ennio, que entre nosotros fueel primero que trajo del Helicón deleitoso una coronade fronda inmarcesible, cuya fama ilustre habría deresonar a través de los pueblos de Italia. Aunque, pesea todo, Ennio expone de otra parte, publicándolo conversos eternos, que existen los templos del Aqueronte,donde no perduran las almas ni nuestros cuerpos sinouna suerte de imágenes descoloridas de extrañamanera. De allí cuenta que salió el espectro de Homeroel siempre florido y, llorando a lágrima viva, se puso adecir y explicar la producción de las cosas.

(Trad. de F. Socas, Madrid: B.C.G., 2010)

Suele parir huevos el linaje adornado con plumas,

no alma; [y] después les viene a los polluelos de [parte de los dioses

la propia alma,

Recuerdo haberme convertido en pavo real

(Trad. de J. MARTOS 2006)

Page 20: Los Comienzos 2 Ennio

Incisione colorata raffigurante Enea e il Tevere.

Bartolomeo Pinelli (1781 - 1835)

Y en Eneida VIII 31-35,:

huic deus ipse loci fluuio Tiberinus amoenopopuleas inter senior se attollere frondesuisus (eum tenuis glauco uelabat amictucarbasus, et crinis umbrosa tegebat harundo),tum sic adfari et curas his demere dictis:

VIRGILIO, Eneida VIII 72-73

Tuque, o Thybri tuo genitor cum flumine sancto,accipite Aenean et tandem arcete periclis.

MACROBIO, Saturnales VI 1,12

―Y tú, padre Tíber, con tu sagrada corriente‖ [VIRGILIO, Eneida VIII 72], Ennio en el libro primero:

Y a ti, padre Tíber, con tu sagrada corriente.

(Trad. de J. MARTOS 2006)

xxii26 (54) Teque pater Tiberine tuo cum flumine sancto

Page 21: Los Comienzos 2 Ennio

atque hic Aeneas ingentem ex aequore lucumprospicit. hunc inter fluuio Tiberinus amoenouerticibus rapidis et multa flauus harenain mare prorumpit. uariae circumque supraqueadsuetae ripis uolucres et fluminis alueoaethera mulcebant cantu lucoque uolabant.flectere iter sociis terraeque aduertere prorasimperat et laetus fluuio succedit opaco.

J. CONINGTON …, en su comentario a la Eneida (The Works of Virgil. Vol.3, Hildesheim: Olms, 1963,p.5), pone en relación el verso de Ennio con otro verso virgiliano: 30.] ‗Tiberinus‘ of the Tiber. 6.873,after Enn. A. 1. fr. 55 (= V. 54, Sk. 26) ―Teque, pater Tiberine, tuo cum flumine sancto‖.

Verg., Aen. VI 873: campus aget gemitus! uel quae, Tiberine, uidebis

Y podemos añadir Verg. Aen. 29-36:

Page 22: Los Comienzos 2 Ennio

xxiii27 (29) Qui caelum uersat stellis fulgentibus aptum

MACROBIO, Saturnales VI 1,12

―Hace girar sobre sus hombros el eje del cielo cuajado de ardientes estrellas‖ [VIRGILIO, Eneida IV 482]; Ennio en el libro primero,

El que da vueltas al cielo cuajado de resplandecientes estrellas.

(Trad. de J. MARTOS 2006)

VIRGILIO, Aen. IV 481-482:

ultimus Aethiopum locus est, ubi maximus Atlasaxem umero torquet stellis ardentibus aptum

“Atlante che sostiene il globo celeste”Giovanni Francesco Barbieri, il Guercino, 1646

Museo Bardini de Florencia

Page 23: Los Comienzos 2 Ennio

**xxiv28-29 (30-31) Assaraco natus Capys optimus isque pi(um) ex seAnchisen generat

*xxv30 (34) Quos homines quondam Laurentis terra recepit

**xxvi31 (33) Ōl.lī rēs.pōn.dīt rēx Āl.bā.ī Lōn.gā.ī

xxvii32 (32) Accipe daque fidem foedusque feri bene firmum

Paysage avec l'arrivée d'Enée davant Pallantée. Claude Lorrain, 1675. Cambridge, Anglesey Abbey

SERVIO, Comentario a Virgilio, Geórgicas III 35:Asáraco fue el abuelo de Anquises; así Ennio:De Asáraco nació el excelente Capis y este al piadoso Anquises engendra.PRISCIANO, GL II 337, 26:También decían Laurentis en lugar de Laurens, así Ennioen los Anales:

A estos hombres los acogió una vez la tierra de Laurento.FORTUNACIANO, GL VI 284,20El verso más largo tiene diecisiete sílabas; el más corto, doce, como aquel de Ennio:

A aquél le respondió el rey de Alba Longa.MACROBIO, Saturnales VI 1,13―Recibe mi promesa de lealtad y ofréceme la tuya; ambos tenemos el pecho esforzado en el combate‖ [VIRGILIO, Eneida VIII 150-151]; Ennio en el libro primero:

Recibe mi promesa de lealtad y ofréceme la tuya y establece una alianza bien sólida.

(Trad. de J. MARTOS 2006)

VIRGILIO, Aen. VIII 150-151:

‗accipe daque fidem. sunt nobis fortia bellopectora, sunt animi et rebus spectata iuuentus.‘

Page 24: Los Comienzos 2 Ennio

**xxix34-50 (35-51)

Et cita cum tremulis anus āttŭlĭt ārtŭbŭs lumen.

Talia tum memorat lacrimans, exterrita somno:

‗Eurydicā prognata, pater quam noster amauit,

Vires uitaque corpus meum nunc deserit omne.

Nam me uisus homo pulcer per amoena salicta

Et ripas raptare locosque nouos. ita sola

Postilla, germana soror, errare uidebar

Tardaque uestigare et quaerere te neque posse

Corde capessere: semita nulla pedem stabilibat.

Exim compellare pater me uoce uidetur

His uerbis: "o gnata, tibi sunt ante gerendae

Aerumnae, post ex fluuio fortuna resistet.‖

Haec ecfatŭs pater, germana, repente recessit

Nec sese dedit in conspectum corde cupitus,

Quamquam multă manūs ad caeli caerula templa

Tendebam lacrumans et blanda uoce uocabam.

Vix aegro cum corde meo me somnus reliquit.‘

CICERÓN, Sobre la adivinación I 40-41

En Ennio cuenta aquella famosa vestal:

Y la anciana, pronta, le llevó una luz con sus miembros temblorosos.Entonces ella, tras despertar aterrorizada de su sueño, recuerda

[llorando lo siguiente:―Hija de Eurídice, a la que amó nuestro padre,En este momento le faltan a mi cuerpo entero las fuerzas y la vida

[misma,Pues me pareció que un hermoso hombre, en medio de una

[floreciente sauceday una ribera, en unos parajes desconocidos, me raptaba. Y así, sola,a continuación, hermana mía, me parecía que vagaba errantey, lenta, ni podía seguir tus pasos ni buscarteni alcanzarte en mi alma: ninguna senda daba seguridad a mi pie.A continuación me pareció que nuestro padre me animaba con su vozCon estas palabras: ―Hija mía, primero has de sobrellevarCalamidades; después se volverá a enderezar tu destino por medio de

[un río.‖Tras decir esto, hermana, de repente se alejó nuestro padrey no se dejó ver aquel que deseaba con toda mi alma,por más que, llorando, extendiera mucho las manos hacia las azules

[regionesdel cielo y lo llamara con voz suplicante.En ese momento me abandonó el sueño dejándome con el corazón

[angustiado‖.

(Trad. de J. MARTOS 2006)Ciris (Appendix Vergiliana), 400-403:

has adeo voces atque haec lamenta per aurasfluctibus in mediis questu volvebat inani,ad caelum infelix ardentia lumina tendens,lumina, nam teneras arcebant vincula palmas.

Page 25: Los Comienzos 2 Ennio

VIRGILIO, Aen. IV 6-30:

postera Phoebea lustrabat lampade terrasumentemque Aurora polo dimouerat umbram,cum sic unanimam adloquitur male sana sororem: 'Anna soror, quae me suspensam insomnia terrent! quis nouus hic nostris successit sedibus hospes,quem sese ore ferens, quam forti pectore et armis! credo equidem, nec uana fides, genus esse deorum. degeneres animos timor arguit. heu, quibus illeiactatus fatis! quae bella exhausta canebat!si mihi non animo fixum immotumque sederetne cui me uinclo uellem sociare iugali,postquam primus amor deceptam morte fefellit;si non pertaesum thalami taedaeque fuisset,huic uni forsan potui succumbere culpae.Anna (fatebor enim) miseri post fata Sychaeiconiugis et sparsos fraterna caede penatissolus hic inflexit sensus animumque labantemimpulit. agnosco ueteris uestigia flammae.sed mihi uel tellus optem prius ima dehiscatuel pater omnipotens adigat me fulmine ad umbras, pallentis umbras Erebo noctemque profundam,ante, pudor, quam te uiolo aut tua iura resoluo.ille meos, primus qui me sibi iunxit, amoresabstulit; ille habeat secum seruetque sepulcro.‘sic effata sinum lacrimis impleuit obortis.

Page 26: Los Comienzos 2 Ennio

Rea Silvia. Siglo I a.C.Museo del teatro romano de Cartagena

xxxvi58 (52) Te†saneneta precor, Venŭs, te genetrix pătrĭs nostri,ut me de caelo uisas, cognata, parumper

**xxxvii

60 (55) Ilia, dīa nepos, quas aerumnas tetulisti

**xxxviii61 (56) cetera quos peperistine cures

NONIO, 378,18

Parumper significa ―rápida‖ (cito) y ―velozmente‖ (velociter), así Virgilio en el libro VI [v. 382]... Ennio en el libro I de los Anales:

Ahora a ti, sagrada Venus, te suplico, a ti, progenitora de nuestro [padre,

que, desde el cielo, dirijas un instante tu vista hacia mí, madre.

CARISIO, I 90 (115 Barwick)

Los gramáticos no quieren que se diga neptis (―nieta‖) e invocan a Ennio, puesto que habló este así [...]:

Ilia, nieta de un dios, qué calamidades soportaste.

SERVIO , Comentario a Virgilio, Eneida IX 653

Cetera, se decir, ceterum ―‖por lo demás‖―; es el uso que aparece en Ennio:

Por lo demás, de los que pariste no te preocupes.

(Trad. de J. MARTOS 2006)

Page 27: Los Comienzos 2 Ennio

OVIDIO, Amores III 6, 61-62

Ilia, pone metus: tibi regia nostra patebitteque colent amnes: Ilia, pone metus.

Ilia, abandona tus temores para ti se abrirá mipalacio y los ríos te honrarán Ilia, abandonatus temores.

(Trad. de V. Cristóbal, Madrid: B.C.G., 1989)

**xxxix

Ilia auctore Ennio in amnem Tiberim iussu Amulii regisAlbanorum praecipitata Antemnis Anieni matrimonio iuncta est.(Porph. Hor. C. 1.2.18)

El Tíber con los gemelos y la loba. Escalinata del Campidoglio romano

PORFIRIÓN, Comentario a Horacio, Odas I 2, 18

Ilia, según ennio, después de ser arrojada al río Tíberpor orden de Amulio, rey de los albanos, se unió enmatrimonio con el Anio en Antemnas. Sin embargo,este [scil. Horacio] habla como si se hubiera casadocon el Tíber. (Trad. de J. MARTOS 2006)

HORACIO, Odas I 2, 18

vidimus flavum Tiberim retortislitore Etrusco violenter undisire deiectum monumenta regis

templaque Vestae,

Iliae dum se nimium querentiiactat ultorem, vagus et sinistralabitur ripa Iove non probante u-

xorius amnis.

Hemos visto cómo el rubio Tíber, rechazado con fuerza su rabión por la riberaetrusca, marchaba a derribar los monumentos del rey y los templos de Vesta;cuando alardeando de vengador de una Ilia quejosa en demasía, sin la veniade Júpiter erraba desbordado por su orilla izquierda, río esclavo de su esposa.

(Trad. de J.L. Moralejo, Madrid: B.C.G., 2007)

Page 28: Los Comienzos 2 Ennio

CICERÓN, Orator 161:

Quin etiam, quod iam subrusticum videtur, olimautem politius, eorum verborum, quorum eaedemerant postremae duae litterae, quae sunt inoptimus, postremam litteram detrahebant, nisivocalis insequebatur. Ita non erat ea offensio inversibus quam nunc fugiunt poetae novi. Sic enimloquebamur:

qui est omnibu' princepsnon omnibus princeps, (...)

**xl

63 (67) Postquam constitit †isti fluuius, qui est omnibŭs princeps

†Qui sub ouilia†

FRONTÓN, Carta sobre los discursos 11 (...) (también CICERÓN, El orador 161)

El río Tíber es señor y soberano de todas las aguas que corren alrededor. Yasí, dice Ennio:Tras asentarse el río [...] que es el príncipe de todos [el cual bajo losapriscos].

(Trad. de J. MARTOS 2006)

Incluso antes, cosa que ahora parece rústica, peroque entonces era elegante, cuando se trataba depalabras cuyas dos últimas letras eran las mismasque tiene optimus, suprimían la última letra,siempre que no siguiera vocal; así, se permitía enpoesía una licencia que ahora evitan los poetasnuevos; efectivamente, decíamos:

...qui est omnibu‘ princeps,en lugar de omnibus princeps, (...)

(Trad. de E. Sánchez Salor, Madrid: Alianza, 1991

Page 29: Los Comienzos 2 Ennio

Is Ascanius, ubicumque et quacumque matre genitus –certe natum Aenea constat- abundante Lauinii multitudineflorentem iam ut tum res erant atque opulentan urbemmatri seu nouercae reliquit, nouam ipse aliam sub Albanomonte condidit quae ab situ porrectae in dorso urbisLonga Alba appellata. Inter Lauinium et Albam Longamcoloniam deductam triginta ferme interfuere anni. (...)

Siluius deinde regnat Ascani filius, casu quondam in siluisnatus; is Aeneam Silvium creat; is deinde Latinum Silvium.Ab eo coloniae aliquot deductae, Prisci Latini appellati.Mansit Silviis postea omnibus cognomen, qui Albaeregnarunt. Latino Alba ortus, Alba Atys, Atye Capys, CapyeCapetus, Capeto Tiberinus, qui in traiectu Albulae amnissubmersus celebre ad posteros nomen flumini dedit.Agrippa inde Tiberini filius, post Agrippam Romulus Silviusa patre accepto imperio regnat. Aventino fulmine ipseictus regnum per manus tradidit. Is sepultus in eo collequi nunc pars Romanae est urbis, cognomen colli fecit.Proca deinde regnat. Is Numitorem atque Amuliumprocreat, Numitori, qui stirpis maximus erat, regnumvetustum Silviae gentis legat.

La distinta versión en TITO LIVIO, ab Vrbe condita I 3, 3-11; 4, 1-8:

R.M. OGILVIE,Titi Livi ab urbe condita Libri I-V, Oxford 1974, pp. 45-46:

Prisci Latini: the casci Latini of Ennius (...). Before the insertion of theAlban king-list the founder of Rome, variously named as Rhomos orRhomylos, was held to be either the son of Aeneas or his grandson by aTrojan daughter; so also Ennius and Naevius according to Servius, adAen. 1. 273; 6. 777), who is consequentially named Ilia.

Page 30: Los Comienzos 2 Ennio

Marte y Rea SilviaPedro Pablo Rubens (1577-1640)

Museo Liechtenstein, Viena

Plus tamen vis potuit quam voluntas patris aut verecundia aetatis: pulso fratre Amulius regnat. Additsceleri scelus: stirpem uirilem interimit, fratris filiae Reae Siluiae per speciem honoris cum Vestalem eamlegisset perpetua uirginitate spem partus adimit.

Sed debebatur, ut opinor, fatis tantae origo urbis maximique secundum deorum opes imperii principium.Vi compressa Vestalis cum geminum partum edidisset, seu ita rata seu quia deus auctor culpae honestiorerat, Martem incertae stirpis patrem nuncupat. Sed nec di nec homines aut ipsam aut stirpem a crudelitateregia uindicant: sacerdos uincta in custodiam datur, pueros in profluentem aquam mitti iubet.

Page 31: Los Comienzos 2 Ennio

Moïse abandonné aux eauxNicolas Poussin, 1654. Asmolean Museum, Oxford

Forte quadam diuinitus super ripas Tiberis effusus lenibus stagnis nec adiri usquam ad iusti cursum poteratamnis et posse quamuis languida mergi aqua infantes spem ferentibus dabat. Ita uelut defuncti regisimperio in proxima alluuie ubi nunc ficus Ruminalis est ―Romularem uocatam ferunt―pueros exponunt.

Page 32: Los Comienzos 2 Ennio

SERVIO, Comentario a Virgilio, Eneida II 355 (...)

Entre los antiguos ―lobo‖ era nombre epiceno, y así Ennio:

Una loba recién parida, de repente...

(Trad. de J. MARTOS 2006)

**xli65 (68) lupus femina feta repente

T. LIVIO, a.u.c. I 4,6-7

Vastae tum in his locis solitudines erant. Tenetfama cum fluitantem alueum, quo expositierant pueri, tenuis in sicco aqua destituisset,lupam sitientem ex montibus qui circa sunt adpuerilem uagitum cursum flexisse; ...

Page 33: Los Comienzos 2 Ennio

**xlii(fecerat et uiridi fetam Mauortis in antroprocubuisse lupam:) geminos huic ubera circumludere pendentis pueros et lambere matremimpauidos; illam tereti ceruice reflexamulcere alternos et corpora fingere lingua.

xlii Verg. Aen. 8. 630-4; Serv. ad 631: sane totuslocus Ennianus est.

VIRGILIO, Eneida VIII 630-634:

―Había representado también que una loba en la verde cueva de Martese había tendido recién parida: que los niños gemelos alrededorde sus ubres pendientes jugaban y que mamaban de ella como de una madresin temor; que ella, torciendo el curvo cuello,Los acariciaba a los dos alternativamente y modelaba sus cuerpos con la lengua.

y SERVIO, Comentario a Virgilio, Eneida VIII 631:Este pasaje es de Ennio en su totalidad.

(Trad. de J. MARTOS 2006)

Rómulo y Remo. Rubens, c. 1616. Museos Capitolinos, Roma

Page 34: Los Comienzos 2 Ennio

**xliii66 (70) Indŏtŭetur ibi lupus femina, conspicit omnis.

Hinc campum celeri passu permensa parumperConicit in siluam sese

NONIO, 378,21 [después del fragmento XXXVI continúa:]

Y el mismo en el mismo lugar:

En ese momento los contempla la loba y los mira a todos.A continuación, después de tardar cierto tiempo en atravesar

[la llanura a paso rápido,se introduce en el bosque.

(Trad. de J. MARTOS 2006)

Representación del Lupercal en un altar consagrado a Marte y Venus procedente de Ostia antica. Época de Trajano (78-117 d. C.). Museo Nazionale de Palazzo Massimo, Roma

Page 35: Los Comienzos 2 Ennio

Le berger Faustulus amenant Romulus et Remus a sa femme. Nicolas Mignard, 1654.

Dallas Museum of Art

... eam submissas infantibus adeo mitem praebuisse mammas ut lingua lambentem pueros magister regiipecoris inuenerit —Faustulo fuisse nomen ferunt;... ab eo ad stabula Larentiae uxori educandos datos. Suntqui Larentiam uolgato corpore lupam inter pastores uocatam putent; inde locum fabulae ac miraculo datum.

Page 36: Los Comienzos 2 Ennio

xlivtum illi quibus id imperatum erat impositos alueo pueros circa radices montis Palatii in Tiberim, qui tummagnis imbribus stagnauerat, abiecerunt. eiusque regionis subulcus Faustulus speculatus exponentes, ut uiditrelabente flumine alueum in quo pueri erant obhaesisse ad arborem fici puerorumque uagitu lupam excitamquae repente exierat primo lambitu eos detersisse, dein leuandorum uberum gratia mammas praebuisse,descendit ac sustulit nutriendosque Accae Larentiae, uxori suae, dedit, ut scribunt Ennius libro primo etCaesar libro secundo. (Orig. gent. Rom. 20. 3)

PSEUDO AURELIO VÍCTOR, Origen del pueblo romano 20,3

Entonces aquellos a los que se les habíaordenado arrojarlos al Tíber, que por aquelentonces se hallaba convertido en unalaguna a causa de las grandes lluvias, a losniños depositados en una canastilla al piedel Palatino. Un porquero de aquella zonallamado Fáustulo, que había estadoacechando mientras los abandonaban, vioque, al retirarse el río, la canastilla en laque estaban los niños había quedadodetenida en una higuera y que una lobaque había aparecido de repente, alertadapor el llanto de los niños, los estuvolimpiando primero a lametones y despuésles había alcanzado sus mamas para aliviarsus ubres; entonces bajó y los recogió y selos entregó a su mujer, Acca Larencia, paraque los alimentara, tal como escriben Ennioen el libro primero y César en el librosegundo.

(Trad. de J. MARTOS 2006)

Page 37: Los Comienzos 2 Ennio

xlvii72-91 (77-96)

Curantes magna cum cura tum cupientes

regni dant operam simul auspicio augurioque.

In †monte Remus auspicio sedet atque secundam

solus auem seruat. At Romulus pulcer in alto

quaerit Auentino, seruat genus altiuolantum.Certabant urbem Romam Remoramne uocarent.

Omnibus cura uiris uter esset indŭpĕrator.

Expectant ueluti consul quom mittere signum

uolt, omnes auidi spectant ad carceris oras

quam mox emittat pictos e faucibus currus:

sic expectabat populus atque ore timebat

rebus utri magni uictoria sit data regni.

Interea sol albus recessit in infera noctis.

Exin candida se radiis dedit icta foras lux

et simul ex alto longe pulcerrima praepes

laeua uolauit auis. simul aureus exoritur sol

cedunt de caelo ter quattuor corpora sancta

auium, praepetibus sese pulcrisque locis dant.

Conspicit inde sibi data Romulus esse propritim

auspicio regni stăbĭlītă scamna solumque.

CICERÓN, Sobre la adivinación I 105-108

(...) Por tanto, Rómulo, augur, tal como narra Ennio, junto con suhermano, también augur,

Procurando con gran cuidado y ávidos además por reinar,se entregan ambos al mismo tiempo al auspicio y al augurio.[En el monte] Remo se encomienda al auspicio y observasolo el ave propicia. En cambio el bello Rómulo buscaen el alto Aventino, observa el linaje de los que vuelan a lo alto.Competían por llamar a la ciudad Roma o Rémora.A todos los hombres les inquietaba cuál se los dos sería el jefe.Permanecen a la espera como cuando, en el momento que el

[cónsul se dispone a dar laseñal, todos observan expectantes las barreras de las cuadraspor ver con qué rapidez lanza los carros a través de las salidas

[decoradas.Así permanece a la espera el pueblo y en sus rostros reflejaba su

[temor por sabera cuál de los dos le proporcionarían los acontecimientos la victoria

[del gran reino.Entretanto, el brillante Sol se retiró a lo profundo de la noche.Desde allí, llevada por sus rayos brotó la resplandeciente luzy al mismo tiempo, favorable, desde lo alto, la más bellade las aves apareció volando a la izquierda. A la vez, sale el

[dorado Soly bajan del cielo tres veces cuatro cuerpos sagradosde aves, se posan en lugares propicios y hermosos.De ahí contempla Rómulo que se le ha entregado en exclusiva,afianzados por el auspicio, el trono del reino y su territorio.

(Trad. de J. MARTOS 2006)

auium prae- = ăuĭūm prae-? āujūm prae-?

Page 38: Los Comienzos 2 Ennio

T. LIVIO, a.u.c. I 6,4-7.1

Palatium Romulus, Remus Auentinum adinaugurandum templa capiunt. Priori Remoaugurium uenisse fertur, sex uoltures; iamquenuntiato augurio cum duplex numerus Romulose ostendisset, utrumque regem sua multitudoconsalutauerat.

OGILVIE, o.c., p.55:The uniform tradition of authorities after Ennius (Aul. Gell.13. 14. 5; Propertius 4. 1. 50; Ovid, Fasti 4. 815 ff.;Seneca, de Brev. Vitae 13. 8; Val. Max. 1. 4; Aelian, Hist.Anim. 10. 22 et al.). Ennius, as also Servius, ad Aen. 3. 46,appears to preserve an earlier version which sited Romuluson the Aventine and Remus, probably, on the monsMurcus (Cicero, de Div. 1. 107). The change was no doubtinfluenced by the fact that the Aventine was not within theoriginal pomerium and by the contrasted prosperity of thePalatine.

mons Murcus siveparvus Aventinus

OVIDIO, Fasti IV, 807-836

ipse locus causas vati facit: Vrbis origovenit. ades factis, magne Quirine, tuis!

iam luerat poenas frater Numitoris, et omnepastorum gemino sub duce volgus erat.

contrahere agrestes et moenia ponere utriqueconvenit: ambigitur moenia ponat uter.

'nil opus est' dixit 'certamine' Romulus 'ullo:magna fides avium est, experiamur aves.‘

Cfr. infra, lvi 100 (117)

<Teque> Quirine pater ueneror Horamque Quirini

Page 39: Los Comienzos 2 Ennio

xlviii92 (97) Iuppiter ut muro fretus magĭs quamde manu sim

xlix

93 (76) Ast hic quem nunc tu tam toruiter increpuisti

Giuseppe CesariPalazzo dei Conservatori (1595/6)

Roma, Museos Capitolinos

Júpiter, que esté más confiado en un muro que en mi mano.

Pero este, al que tú has increpado tan severamente.

(Trad. de J. MARTOS 2006)

Page 40: Los Comienzos 2 Ennio

VIRGILIO, Aen. VII 594-5'frangimur heu fatis' inquit 'ferimurque procella!ipsi has sacrilego pendetis sanguine poenas,

Aen. VII 764-5namque ferunt fama Hippolytum, postquam arte nouercaeocciderit patriasque explerit sanguine poenas

Aen. IX 422-4'tu tamen interea calido mihi sanguine poenaspersolues amborum' inquit; simul ense reclusoibat in Euryalum...

OVIDIO, Fasti IV 237-9ille etiam saxo corpus laniavit acuto,

longaque in immundo pulvere tracta coma est,vox que fuit, 'merui: meritas do sanguine poenas'.

LUCANO IV 805-6has urbi miserae vestro de sanguine poenasferre datis, luitis iugulo sic arma, potentes.

SILIO ITÁLICO VI 299-300tum senior: 'magnas' inquit 'de sanguine poenaspraecepit Tyrio et praesumpta piacula mortis.

l94 (99) Nec pol homo quisquam faciēt impune animatus

Hoc nec tu: nam mi calido dabis sanguine poenas

MACROBIO, Saturnales VI 1,15 (también SERVIO, Comentarioa Virgilio, Eneida IX 420)

Y por Pólux que ningún hombre vivo volverá a hacer[impunemente

esto, ni tú tampoco, puesto que me lo pagarás con tu[cálida sangre.

(Trad. de J. MARTOS 2006)

Page 41: Los Comienzos 2 Ennio

T. LIVIO, a.u.c. I 7, 2-3

Inde cum altercatione congressi certamine irarum, ad caedem uertuntur; ibi in turba ictus Remus cecidit.Volgatior fama est ludibrio fratris Remum nouos transiluisse muros; inde ab irato Romulo, cum uerbisquoque increpitans adiecisset, ‗Sic deinde, quicumque alias transiliet moenia mea‘, interfectum.

Romolo e Remo,1961. Sergio Corbucci

Page 42: Los Comienzos 2 Ennio

Acordo tra Romolo e Tito Tazio. Bernardo Castello (1557-1629)

lx104 (109) O Tite, tute, Tati, tibi tanta, tyranne, tulisti

2 2 2 2 2 3 3

PRISCIANO, GL II 591Al nominativo tu] le suelen añadir un –te, sílaba breve, comosi fuera –met... Ennio [...]:

¡Oh Tito Tacio, tirano, tú te atrajiste tantos males a ti mismo!(Trad. de J. MARTOS 2006)

T. LIVIO, a.u.c. I 13,4; 14,1-2

Inde ad foedus faciendum duces prodeunt. Nec pacem modo sed ciuitatem unam ex duabus faciunt. (...)Post aliquos annos propinqui regis Tati legatos Laurentium pulsant, cumque Laurentes iure gentium agerent,apud Tatium gratia suorum et preces plus poterant. Igitur illorum poenam in se uertit; nam Lauinii cum adsollemne sacrificium eo uenisset concursu facto interficitur.

Page 43: Los Comienzos 2 Ennio

lvi100 (117) <Teque> Quirine pater ueneror Horamque Quirini

lxi105 (110) Pectora . . . tenet desiderium; simul inter

Sese sic memorant: 'O Romule, Romule die,Qualem te patriae custodem di genuerunt!O pater, o genitor, o sanguen dis oriundum!Tu produxisti nos intra luminis oras

NONIO, 120,1Hora es la diosa de la juventud; Ennio en el libro primerode los Anales:Y a ti, padre Quirino, te venero y a ti, Hora, esposa de

[Quirino.

De sus corazones... se apodera la nostalgia; mientras,entre ellos lo recuerdan así: ―¡Oh Rómulo, Rómulo divino,qué gran guardián de la patria engendraron los dioses enti! ¡Oh padre, oh progenitor, oh sangre procedente de losdioses! Tú nos condujiste a la región de la luz.

CICERÓN, República I 64Al verse privado de un rey tan justo, De sus corazones...nostalgia [v.105], como dice Ennio a la muerte de tanextraordinario rey; mientras [v.105]... de los dioses[v.108]; a aquellos a los que habían obedecidolegítimamente no los llamaban amos ni señores nisiquiera, por último, reyes, sino ―guardianes de la patria‖,sino ―padres‖, sino ―dioses‖; y no carecían de motivos,pues ¿qué añaden a continuación?: Tú... luz [109]consideraban que se les había otorgado por la justicia delrey la vida, el honor, la dignidad.

LACTANCIO, Instituciones divinas I 15,30Puesto que el hecho de que a Rómulo lo echaran demenos los suyos lo declara Ennio, en cuya obra el pueblo,que lamenta la pérdida de su rey dice esto... [sigue 106-109 desde ¡Oh Rómulo...!]

(Trad. de J. MARTOS 2006)

CICERÓN, De re publica I 64

(SCIPIO) [***] iusto quidem rege cum est populus orbatus, pectoradura tenet desiderium, sicut ait Ennius post optimi regis obitum:

simul intersese sic memorant: O Romule, Romule die,qualem te patriae custodem di genuerunt!O pater, o genitor, o sanguen dis oriundum...

Non eros nec dominos appellant eos quibus iuste paruerunt, deniquene reges quidem, sed patriae custodes, sed patres et deos; nec sinecausa, quid enim adiungunt?

Tu produxisti nos intra luminis oras.Vitam, honorem, decus sibi datum esse iustitia regis existimabant.

VIRGILIO, Bucólicas IV 49cara deum suboles, magnum Iouis incrementum!

Page 44: Los Comienzos 2 Ennio

T. LIVIO, a.u.c. I 16,1-3

His mortalibus editis operibus cum ad exercitum recensendum contionem in campo ad Caprae paludemhaberet, subito coorta tempestas cum magno fragore tonitribusque tam denso regem operuit nimbo utconspectum eius contioni abstulerit; nec deinde in terris Romulus fuit. Romana pubes sedato tandem pauorepostquam ex tam turbido die serena et tranquilla lux rediit, ubi uacuam sedem regiam uidit, etsi satiscredebat patribus qui proximi steterant sublimen raptum procella, tamen uelut orbitatis metu icta maestumaliquamdiu silentium obtinuit. Deinde a paucis initio facto, deum deo natum, regem parentemque urbisRomanae saluere uniuersi Romulum iubent; pacem precibus exposcunt, uti uolens propitius suam sempersospitet progeniem.

OGILVIE, o.c., p.84:The earliest legend of Romulus‘ end allowed him merely to vanish into thin air. This was the orthodox scheme for the death of heroes,particularly Greek heroes. (...) The apotheosis of Romulus under the enigmatic name of Quirinus was fabricated earlier than Ennius (65,115, 117 V.), and recent attempts to attribute it to the manipulations of Julius Caesar, who was Pontifex Maximus from 63 B.C., and hiscousin, Sex. Julius Caesar, who was Flamen Quirinalis in 57 B.C., must fail. Caesar exploited an existing tradition.

Denario de plata que conmemora laprimera celebración de los Cerialia, el56 a.C., a cargo del edil Gayo Memmio.En el anverso está representada lacabeza laureada de Quirino, con barbarizada, y la inscripción [C.] MEMMI C.F./ QVIRINVS; en el reverso, apareceCeres sentada, con una serpienteenrollada en los pies, sosteniendo en sumano derecha tres espigas y en laizquierda ¿un huso? ¿una antorcha?.

(Syd. 921)

Page 45: Los Comienzos 2 Ennio

lxi105 (110) (...)

Tu produxisti nos intra luminis oras

(ex libro II) xix

135 (131) At sese sum quae dederat in luminis oras

LUCRECIO, De rerum natura I 22:

Quae quoniam rerum naturam sola gubernasnec sine te quicquam dias in luminis orasexoritur neque fit laetum neque amabile quicquam,te sociam studeo scribendis uersibus esse...

I 179: ... effert in luminis oras?

II 577: ... uisentes luminis oras

V 224 y V 781: ... in luminis oras

VIRGILIO, Geórgicas II 47-8

Sponte sua quae se tollunt in luminis oras,infecunda quidem, sed laeta et fortia surgunt.

Page 46: Los Comienzos 2 Ennio

**lxii110 (115) Romulus in caelo cum dis genitabilibus aeuom

Degit

SERVIO, Comentario a Virgilio, Eneida VI 763

Aevum... propiamente es eternidad, que no le llega sino a losdioses (también CICERÓN, Tusculanas I 28, Sobre el orador III154 y Romulus in caelo en CIL IV 3135, 7335, 8568, 8995):

Rómulo en el cielo, en compañía de los dioses engendradores, lavida pasa.

(Trad. de J. MARTOS 2006)

genitalis

LUCRECIO, 18 ejemplos.

VIRGILIO, Geor. III 136:hoc faciunt, nimio ne luxu obtunsior usussit genitali aruo et sulcos oblimet inertis,sed rapiat sitiens Venerem interiusque recondat.

OVIDIO, Am. II 3, 3; Met. XV 239; Trist. III 13, 17

CICERÓN, de oratore 154:

novantur autem verba, quae ab eo qui dicit ipso gignunturac fiunt, vel coniungendis verbis ut haec:

―Tum pavor sapientiam omnem mi exanimato expectorat‖1

―Num non vis huius me versutiloquas malitias‖2—

videtis enim et ‗versutiloquas‘ et ‗expectorat‘ exconiunctione facta esse verba, non nata; sed saepe velsine coniunctione verba novantur, ut ille ‗senius3 desertus‘,ut ‗di genitales‘ ut "bacarum ubertate incurvescere".

1 Scaenica 17 J = 23 V2: Ennio, Alcumaeo2 Trag. Inc. Fab. 114 R3 ¿Accio, armorum iudicio?3 Pompeyo (Commentum artis Donati): Conlisio est quotiensaltera pars in alteram similitudinem litterarum vel coeperit velfinierit, id est si ab ea parte inchoet alia pars orationis, in quamdesiit illa, aut certe si ab ipsis syllabis inchoent multae partes, ut―o Tite tute Tati tibi tanta tyranne tulisti‖, ―Lucius Senius senatorin senatu litteras recitavit‖.

Por otra parte, se renuevan las palabras cuando se forjan y hacenpor el mismo que las usa, ya mediante combinación como lassiguientes:

abatido entonces, el pavor toda mi prudencia me descorazonaacaso no quieres que las tontilocas maldades de éste,

veis pues que tanto ‗tontilocas‘ como ‗descorazonar‘ son palabrasformadas por combinación, que no han nacido así; pero amenudo se renuevan sin composición como aquello de ‗vejezabandonada‘, como ‗dioses genitales‘, como ‗doblegarse por lafelicidad de las bayas‘.

(Trad. de J. Iso, Madrid: B.C.G., 2002)

Page 47: Los Comienzos 2 Ennio

êy, êZy, ê|y, êZy, !êr, êuUCLAÚSULAtriemímera pentemímera heptemímera

diéresis

femenina o trocaica: kttt(kata; to;n trivton trocaion)

êk|k

diéresis ‗bucólica‘

;!êr, êuU

La ‗construcción‘ del hexámetro latino

A. CORDIER, Les débuts de l'hexametre latin. Ennius, París 1967

Cesura pentemímera (frente a trocaica): Hom. 40% Enn. 98% Verg. 87,5%;

pentemímera sola: 20%;

trocaica sola: 0,8 %;

El final de verso (5º y 6º pies): 3 + 2 / 2 + 3 (homodinia)

Hom. Enn. Verg.

monosílabo final: 9% 0,7%

pentasílabo final: 9,5% 5,4% 0,3%

5º pie espondaico: 6% 2,3% (31 hex. en total)

Incumplimiento del ‗zeugma‘ de Hermann: passim > poetas posteriores; un ejemplo:44 corde capessere: semita nullă pĕdem stabilibat (además, sin las cesuras reglamentarias y con tetrasílabo final)

Page 48: Los Comienzos 2 Ennio

Las dificultades „técnicas‟

20 (23) Est locus Hespĕrĭam quam mortales perhibebant

21 (25) qtqtqtq Saturnĭă terra

66 (70) Indŏtŭetur ibi lupus femina, conspicit omnis

75 (80) Omnibus cura uiris uter esset indŭpĕrator

Ĭtălĭa (ni una sola vez en los fragmentos conservados)

mīlĭtēs (solamente mīlĭtŭm en 330, con un hiato espantoso)

consŭlēs

intŭētur

impĕrātor

Problemas para ‗encajar‘ ciertas palabras ‗imprescindibles‘ en la epopeya nacional:

89 (94) ăuĭum(?), praepetibus sese pulcrisque locis dant

511 (490) căpĭtĭbŭs nutantis pinos rectosque cupressos

Algunas ‗soluciones‘:

Realizaciones anómalas del dáctilo:

Page 49: Los Comienzos 2 Ennio

Recursos rítmicos de la poesía latina primitiva (carmen y saturnio):aliteración y onomatopeya, homoteleuton (rima o similicadencia), sucesión de palabras deigual esquema métrico, coincidencia palabra ≈ pie, abundancia de versos holodactílicos yholoespondaicos, etc.

309 (310) Africa terribili tremit horrida terra tumultu

310 (311) perculsi pectora Poeni

356 (364) Missaque per pectus dum transit stridebat hasta

451 (140) At tuba terribili sonitu taratantara dixit

461 (455) Sed sola terrarum postquam permensa parumper

498 (103) Flentes, plorantes, lacrumantes, obtestantes

505 (478) Labitur uncta carina per aequora cana celocis

518 (309) Nauibus explebant sese terrasque replebant

525 (377) Nos sumus Romani qui fuimus Rudini

584 (572) premitur pede pes atque armis arma teruntur

620 (621) Machina multa minax minitatur maxima muris

Page 50: Los Comienzos 2 Ennio

242 (224) Explorant Numidae, totam quatit ungula terram

263 (277) Consequitur. summo sonitu quatit ungula terram

431 (439) It eques et plausu caua concutit ungula terram

Tragoediarum fragmenta XV 184:

sublime iter quadrupedantes flammam halitantes

VIRGILIO, Aen. VIII 594-6:

olli per dumos, qua proxima meta uiarum,armati tendunt; it clamor, et agmine factoquadripedante putrem sonitu quatit ungula campum.

Aen. XI 872-5:

nec quisquam instantis Teucros letumque ferentissustentare valet telis aut sistere contra,sed laxos referunt umeris languentibus arcus,quadripedumque putrem cursu quatit ungula campum.

SILIO ITÁLICO, Punica XII 563-4

inde levis frenis circum pavitantia ferturquadrupedante sono perculsae moenia Romae.

Page 51: Los Comienzos 2 Ennio

HORACIO, serm. I 4, 53-62… … his, ego quae nunc

olim quae scripsit Lucilius, eripias sitempora certa modosque, et quod prius ordine verbum estposterius facias, praeponens ultima primis,non, ut si solvas ‗postquam Discordia taetraBelli ferratos postis portasque refregit,‘invenias etiam disiecti membra poetae.

Si a esto que yo escribo ahora, si a lo que antañoLucilio escribió, le quitas los metros fijos y el ritmo, yla palabra que va por delante en el orden la ponesdetrás, anteponiendo las últimas a las primeras, noserá como si deshaces aquello de:

Después de que la espantosa Discordiarompiera las jambas cubiertas de hierro laspuertas de la guerra

ya no hallarás los miembros del descuartizado poeta.

(trad. de J.L. Moralejo, B.C.G. 2008)

VIRGILIO, Aen. VII 607 ss.

sunt geminae Belli portae (sic nomine dicunt)(…)Belli ferratos rumpit Saturnia postis. (622)

225 (266) qtqtq postquam Discordia taetra

Belli ferratos postis portasque refregit

La creación de una lengua poética

Page 52: Los Comienzos 2 Ennio

8 (10) Oua parire solet genus pennis condecoratum

75 (80) Quaerit Auentino, seruat genus altiuolantum

198 (181) Bellipotentes sunt magis quam sapientipotentes

239 (253) Deducunt habiles gladios filo gracilento

304 (303) Additur orator Cornelius suauiloquenti

379 (387) Quom procul aspiciunt hostes accedere uentis

Nauibus ueliuolis

445 (491) Optima caelicolum, Saturnia, magna dearum

448 (264) Fici dulciferae lactantes ubere toto

510 (489) terrai frugiferai

554 (541) Contremuit templum magnum Iouis altitonantis

120 (126) Mettoeo<que> Fufetioeo

19 (22) Constitit inde loci propter sos dia dearum

203 (175) Tum cum corde suo diuom pater atque hominum rexEffatur

δῖα θεάων

πατὴρ ἀνδρῶν τε θεῶν τε

Arcaísmos, algunos por razones métricas (olli, sos, sas, endo, induperator…).

Neologismos (especialmente compuestos).

Helenismos (homerismos): léxicos, sintácticos e incluso morfológicos; fórmulas.

Page 53: Los Comienzos 2 Ennio

ENNIO, scaenica 10, v. 338O terra Thraeca, ubi Liberi fanum inclutumMaro locauit...

Annales , ex libro II, viii 123 (129)Hic occasus datus est, at Horatius inclutus saltu

NEVIO, Bellum Poenicum (Th. Cole, The saturnian verse)

19.2 bicorpores Gigantes magnique Atlantes21 siluicolae homines bellique inertes30.1-2 dein pollens sagittis inclutus arquitenens

sanctus Ioue prognatus Pythius Apollo

PLAUTO, miles 1227PA. ut tu inclutu's apud mulieres! PY. patiar, quando ita

Venus uolt.Persa 251: SA. Ioui ópulento, incluto, Ópe gnatoPseudolus 174 (BA.):uos quae in munditiis, mollitiis deliciisque aetatulam

agitis,uiris cum summis, inclutae amicae, nunc ego scibo

atque hodie experiar…

ACCIO: 4 ejemplos

LUCRECIO

I 40: funde petens placidam Romanis, incluta, pacem;III 10: suppeditas praecepta, tuisque ex, inclute, chartis

VIRGILIO, Aen. II 82:fando aliquod si forte tuas peruenit ad aurisBelidae nomen Palamedis et incluta famagloria, quem falsa sub proditione PelasgiAen. II 241:o patria, o diuum domus Ilium et incluta bellomoenia Dardanidum! quater ipso in limine portaesubstitit atque utero sonitum quater arma dedere.Aen. VI 479:hic illi occurrit Tydeus, hic inclutus armisParthenopaeus et Adrasti pallentis imagoAen. VI 562:tum uates sic orsa loqui: ‗dux inclute TeucrumAen. VI 781:en huius, nate, auspiciis illa incluta Roma

Aen. XII 179:et pater omnipotens et tu Saturnia coniunx(iam melior, iam, diua, precor), tuque inclute Mauors

(inclitus)OVIDIO: 4 ejemplos; HORACIO: 1 ejemplo

VERGILIO, Aen. III 75:sacra mari colitur medio gratissima tellusNereidum matri et Neptuno Aegaeo,quam pius arquitenens oras et litora circumerrantem Mycono e celsa Gyaroque reuinxit

OVIDIO, Metamorfosis I 441hunc deus arquitenens et numquam talibus armisante nisi in dammis capreisque fugacibus ususmille grauem telis, exhausta paene pharetra,perdidit effuso per uulnera nigra ueneno.+ met. VI 261

Page 54: Los Comienzos 2 Ennio

I frammenti che abbiamo documentano la fisonomia di un poeta profondamente e audacemente‗sperimentale‘. In alcuni casi la nostra impressione potrebbe essere accentuata e in parte distorta dalfatto che una buona parte dei frammenti enniani sono citati, dai grammatici tardi, proprio per le loropeculiarità (morfologiche, grammaticali, o metriche, o lessicali), per la presenza cioè di singoli tratti noncomuni, o non classici.

Ennio accolse nel suo testo epico numerosi grecismi; non solo parole greche, o costrutti alla greca, mapersino desinenze greche: inventò, ad esempio, un occasionale genitivo in –oeo per riprodurre il genitivoomerico in –oio (forma esclusivamente poetica)... Scrisse sovente esametri tutti in dattili e tutti inspondei... Scrisse esametri con pause sintattiche praticamente in qualsiasi punto del verso, anche làdove un personaggio prendeva la parola. Ideò versi tutti allitteranti, e tutti allitteranti nello stessofonema...; escogitò parole come taratantara per riprodurre il suono di una tromba militare.

Quest‘ultimo punto, l‘allitterazione e la distribuzione dei suoni nel verso, è di particolare interesse.Ennio è ricchissimo di queste figure di suono; si veda ad esempio lo stupendo discorso di Ilia, modello distile patetico (haec ecfatus pater, germana, repente recessit...) Qui –è uno degli esempi più felici- lo stileallitterante accompagna il pathos della situazione e dà enfasi allo sconcerto di un sogno inquietante.

Questo stile alliterante era istituzionale, tipico dei carmina più antichi; lo ritroviamo nei proverbi, nelleleggi, nelle formule sacrali, e passa anche nei saturni di Nevio, nei versi della commedia neviana,plautina o ceciliana. Ennio lo ‗importò‘ nell‘esametro, sottoponendo così un verso greco agli effetti di unostile specificamente romano (nella poesia greca l‘allitterazione non gioca un ruolo apprezzabile).

Molte innovazioni dello sperimentatore Ennio ebbero grande futuro nella letteratura romana. La ripresadell‘esametro greco fece storia, ma non fu l‘unica conquista di Ennio.

Egli lavorò per adattare la lingua latina all‘esametro e l‘esametro alla lingua latina. Sicuramenteelaborò regole precise per la collocazione delle parole nel verso, per l‘incontro di fonemi vocalici (sinalefe–es decir, elisión-, hiato) e per l‘uso delle cesure. Si i suoi esametri ci sembrano anarchici e capricciosi, èperché ci fa velo il contrasto con i versi fluidi e manierati di Catullo o di Ovidio: ma questi poeti possonoormai contare su una lunga tradizione esametrica...

Page 55: Los Comienzos 2 Ennio

... L‘aspetto più ‗arcaico‘ dello stile enniano –quello che i poeti successivi sentiranno più estraneo esuperato- sta appunto nell‘incontro fra esametro e stile allitterante. Questo stile ripetitivo era per così direconnaturato a versi come il senario plautino o il saturnio neviano: versi metricamente molto liberi, coninfinite possibilità di realizzazione. In quei versi l‘allitterazione dava una specie di regolarità, di ‗armatura‘ritmica. Ma l‘esametro era, per sua natura e struttura, un verso molto più uniforme e regolare; applicatoall‘esametro, lo stile allitterante suonava monotono e cadenzato. I poeti successivi faranno, per ciò, unuso più selettivo e misurato delle figure di suono nei loro esametri, cercando di ‗motivarle‘, cioè di usarlesolo con particolari finalità espressive. Ma l‘evoluzione fu, comunque, graduale e progressiva. Un autorecome Lucrezio è ancora profondamente legato alla temperie stilistica enniana, e la soglia decisiva sicolloca verso la rivoluzione stilistica dei poetae novi. Al culmine di questa evoluzione, Virgilio allitteramolto meno di Ennio e, spesso, lo fa perché vuole, per un momento, suonare enniano, e far sentire neisuoi versi il codice di una poesia più antica e tradizionale, ma ormai lontana.

(G.B. CONTE [1987], pp. 67-68)

G.B. CONTE, Latin Literature: a history (traducción inglesa de J.B. Solodow, Baltimore-Londres 1999

Page 56: Los Comienzos 2 Ennio

HORACIO, Epistulae I 19, 1-8

Prisco si credis, Maecenas docte, Cratino,nulla placere diu nec vivere carmina possuntquae scribuntur aquae potoribus. ut male sanosadscripsit Liber Satyris Faunisque poetas,vina fere dulces oluerunt mane Camenae.laudibus arguitur vini vinosus Homerus;Ennius ipse pater numquam nisi potus ad armaprosiluit dicenda. ‗forum putealque Libonismandabo siccis, adimam cantare severis':hoc simul edixi, non cessavere poetaenocturno certare mero, putere diurno.quid? si quis vultu torvo ferus et pede nudoexiguaeque togae simulet textore Catonem,virtutemne repraesentet moresque Catonis?

HORACIO, Ars Poetica 258-262

… hic et in Accinobilibus trimetris apparet rarus, et Enniin scaenam missos cum magno pondere versusaut operae celeris nimium curaque carentisaut ignoratae premit artis crimine turpi.

Aparece poco este pie en los trímetros tan famosos deAccio; y en los versos que Ennio mandó cargados conenorme peso a la escena los abruma con la acusacióndeshonrosa ya de obra apresurada en exceso y carente deesmero, ya de ignorancia del arte.

(Trad. J.L. Moralejo, Madrid: B.C.G., 2008)

Si crees al viejo Cratino, docto Mecenas, no pueden gustar nivivir mucho tiempo los poemas escritos por los bebedores deagua. Desde que a los poetas, que están medio locos, Líberlos enroló con los sátiros y con los faunos, suelen oler a vinodesde la mañana las dulces camenas. De bebedor se acusa aHomero por sus elogios del vino; el propio padre Ennio jamásse lanzó a cantar guerras sino bien bebido. ―Al Foro y al Pozalde Libón mandaré a los abstemios; prohibiré cantar a los queno estén bebidos.‖ Desde que di tal edicto, los poetas no hanparado de rivalizar bebiendo vino puro de noche, ni deapestar a vino puro de día. ¿Qué pasa? Si uno con torvamirada y gesto agresivo, con los pies descalzos y sin másatuendo que una toga raída, imita a catón, ¿reproduce acasola virtud de Catón y su modo de ser?

(trad. J.L. Moralejo, Madrid: B.C.G., 2008)

El juicio de CICERÓN sobre Ennio (De optimo genere oratorum I 2)

Itaque licet dicere et Ennium summum epicum poetam, si cui ita videtur,et Pacuvium tragicum et Caecilium fortasse comicum.

Page 57: Los Comienzos 2 Ennio

CICERÓN, Tusculanae Disputationes, I 15.34:

Quid? Poetae nonne post mortem nobilitari uolunt? Vndeergo illud:

'Aspicite, o ciues, senis Enni imaginis formam.Hic uestrum panxit maxima facta patrum.‘*

Mercedem gloriae flagitat ab iis quorum patres adfeceratgloria, idemque:

'Nemo me lacrumis decoret nec funera fletufaxit. Cur? uolito uiuos per ora uirum.‘*

Y los poetas, ¿qué? ¿Es que no quieren ser famososdespués de la muerte? ¿De dónde si no procede aquello?:

Mirad, ciudadanos, la belleza de la estatua del viejoEnnio.Él ha cantado las grandes hazañas de vuestrosantepasados.

Reclama la recompensa de la gloria a aquellos cuyosantepasados había henchido de gloria; e igualmente

Nadie me honre con sus lágrimas... ¿Por qué? Vivo,voy de boca en boca de los hombres.

(Trad. de A. López Fonseca, Madrid: Alianza, 2010)* Ennio, Epigrammata, 15-16 Vahlen; 17-18 Vahlen.

Ennio, ex Saturarum libro III

Enni poeta, salue, qui mortalibusuersus propinas flammeos medullitus!

¡Salve, poeta Ennio, que a los mortales nos brindas tus versos de fuego, que penetran hasta la médula!

Page 58: Los Comienzos 2 Ennio

¿Virgilio? ¿Ennio?Finales del s. I a.C. Roma, Museos Vaticanos

Page 59: Los Comienzos 2 Ennio

Retrato de un poeta romano: ¿Virgilio? ¿Ennio?NY Carlsberg Glyptotek (Copenhague)

Corpore et statura fuit grandi, aquilo colore, facierusticana, valetudine varia; nam plerumque astomacho et a faucibus ac dolore capitislaborabat, sanguinem etiam saepe reiecit. Cibivinique minimum.

(Donato, Vita Vergiliana)

Page 60: Los Comienzos 2 Ennio

Ny Carlsberg Glyptothek, Kopenhagen.Doppelherme mit dem Portrait der römischen

Dichter Vergil oder Ennius

Page 61: Los Comienzos 2 Ennio

Pseudo-Séneca. ¿Hesíodo?