loss-and-mourning-in-children-and-adolescents

Α

ΝΟ

ΙΚΤ

Ο Ι

ΔΡ

ΥΜ

Α Ε

ΚΠ

ΑΙΔ

ΕΥ

ΣΗ

Σ

20

12

H δ

ιαχ

είρ

ιση

τη

ς α

πώ

λει

ας

στ

α

πα

ιδιά

ΑΣΘΕΝΕΙΑ,ΠΕΝΘΟΣ,ΘΑΝΑΤΟΣ, ΔΙΑΖΥΓΙΟ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ

ΕΙΣΗΓΗΤΗΣ: ΜΠΛΕΤΣΟΣ ΚΩΝΣΤΑΝΤΙΝΟΣ

6977925414 [email protected]

H διαχείριση της απώλειας στα παιδιά

Σελίδα 2

Περιεχόμενα 1.Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ ............................................................................ 3

1.1 Ο θάνατος στο πέρασμα του χρόνου .............................................................................. 4

2. ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΘΡΗΝΟΥ ............................................................................ 9

2.1 Χαρακτηριστικά του θανάτου στην Νέο-Ελληνική κοινωνία. ....................................... 10

3 Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ ............................................................................. 12

4. ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΜΕΤΑΞΥ ΑΡΡΩΣΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΚΑΙ ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ .................................... 15

5 ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ Ο ΕΦΗΒΟΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΟΣ ΜΕ ΤΟ ΔΙΚΟ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟ- Η ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ

ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ ............................................................................................................................ 19

5.1 Νοσηλευτικοί τρόποι διευκόλυνσης της διεργασίας του πένθους σε παιδιά και

εφήβους .............................................................................................................................. 20

5.1.1 Ανάγκες του παιδιού και του εφήβου που πενθεί .................................................... 21

5.1.2 Στήριξη του παιδιού ή εφήβου που βρίσκεται σε πένθος ......................................... 22

5.1.3 Ψυχολογική υποστήριξη στο παιδί που αντιμετωπίζει το δικό του θάνατο ............ 24

6. Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΣΕ ΚΡΙΣΗ ....................................................................................................... 25

7 ΤΟ ΔΙΑΖΥΓΙΟ ...................................................................................................................... 28

7.1.Τα στάδια του διαζυγίου ............................................................................................... 28

7.2. Γιατί οι άνθρωποι χωρίζουν ......................................................................................... 32

7.3. Η ευθύνη των γονέων .................................................................................................. 35

7.4. Πως αντιδρούν τα παιδιά στο διαζύγιο ....................................................................... 36

7.5. Αλλαγές στη σχέση γονέα-παιδιού .............................................................................. 39

7.6. Συμπαράταξη ................................................................................................................ 40

7.7. Η Προσαρμογή του παιδιού μετά το χωρισμό ............................................................. 40

7.8. Θετές – μικτές οικογένειες ........................................................................................... 42

7.9. Πως αντιδρούν οι ενήλικοι στο διαζύγιο ..................................................................... 44

7.10. Η φύση των παραπόνων στο γάμο ............................................................................ 46

Ενδεικτική βιβλιογραφία ........................................................................................................ 48


Σελίδα 3

1.Ο ΘΑΝΑΤΟΣ ΩΣ ΚΟΙΝΩΝΙΚΟ ΦΑΙΝΟΜΕΝΟ

Ο θάνατος ως βιολογικό φαινόμενο, το οποίο προσδιορίζεται από την παύση της

λειτουργίας του ανθρώπινου οργανισμού, ανήκει στο χώρο των φυσικών

επιστήμων. Ως κοινωνική όμως παράσταση αποτελεί αντικείμενο ενασχόλησης των

κοινωνικών επιστημών και ιδιαίτερα της κοινωνιολογίας. Στο πλαίσιο μιας

κοινωνιολογικής ανάλυσης αυτό το οποίο προκαλεί φόβο στο υποκείμενο δεν είναι

ο βιολογικός θάνατος, ο θάνατος δηλαδή καθαυτός, αλλά η κοινωνική παράσταση

του θανάτου την οποία έχει το άτομο.

«Εάν εγώ πέθαινα εδώ και τώρα επί τόπου χωρίς πόνους, αυτό δεν θα ήταν για

μένα τον ίδιο καθόλου φοβερό. Δεν θα υπήρχα πλέον και επομένως δεν θα

μπορούσα να αισθανθώ κάποιο τρόμο. Τρόμο και φόβο μπορεί να προκαλέσει μόνο

η παράσταση του θανάτου στη συνείδηση των ζώντων. Για τους νεκρούς δεν

υπάρχει ούτε φόβος, ούτε χαρά».1

Συνεπώς, πέρα από βιολογική κατάσταση ο θάνατος αποτελεί μια ιδεολογικά,

πολιτισμικά και ιστορικά διαμορφωμένη κοινωνική κατασκευή. Ο θάνατος αποτελεί

μια κοινωνικά κατασκευασμένη ιδέα. Οι φόβοι, οι ελπίδες και οι προσανατολισμοί

τους οποίους έχουν τα άτομα σχετικά με το θάνατο δεν είναι έμφυτοι, αλλά

διδάσκονται μέσω των δημοσίων συμβόλων όπως η γλώσσα, οι τέχνες, καθώς και

τα θρησκευτικά και νεκρώσιμα τελετουργικά του κάθε πολιτισμού. Ο κάθε

πολιτισμός έχει μια συμπαγή άποψη για τη θνησιμότητα, η εξήγηση της οποίας για

το θάνατο έχει εμποτίσει τόσο πολύ τον κοινωνικό ιστό, ώστε θεωρείται αληθινή

από τα μέλη αυτής της κοινωνίας. Κάθε κοινωνική αλλαγή συνοδεύεται από

τροποποιήσεις αυτών των νοημάτων και των τελετουργικών οι οποίες αναφέρονται

στο θάνατο. Η υποκειμενική αυτή αντίληψη μετατρέπεται τελικά σε αντικειμενική

άποψη. (Αλεξιάς, 2000)

Διαμορφώνεται με αυτόν τον τρόπο η γενικότερη στάση την οποία αναπτύσσει η

κάθε ιστορική κοινωνία απέναντι στο θάνατο ως αντικειμενική πλέον κατηγορία και

όχι ως κοινωνική κατασκευή. Το κάθε άτομο ενσωματώνει αυτή τη συλλογική

1 Elias, N. (1991) «Για τη Μοναξιά των Θνησκόντων», Λεβιάθαν τ. 9, σ. 40.


Σελίδα 4

κοινωνική κατασκευή για το θάνατο και διαμορφώνει τη δική του ατομική στάση

απέναντι στο θάνατο του και το θάνατο των άλλων.2

1.1 Ο θάνατος στο πέρασμα του χρόνου

Ο Ήρεμος Θάνατος: Η πρώτη μορφή θανάτου που κυριαρχεί είναι αυτή του

ήρεμου, του εξημερωμένου, θανάτου. Το κύριο χαρακτηριστικό της περιόδου κατά

την οποία κυριαρχεί αυτή η μορφή θανάτου είναι ότι ο θάνατος αντιμετωπίζεται ως

«φυσικό γεγονός». Το άτομο, ο ίδιος ο μελλοθάνατος, είναι γνώστης τού τι

πρόκειται να συμβεί. Βλέπει τα σημάδια και ξέρει πως θα πεθάνει. Είναι ο

κυρίαρχος, ο κύριος του θανάτου του. Ως πρώτο στοιχείο αυτής της περιόδου

κυριαρχεί η οικειότητα του μελλοθάνατου με το θάνατο Δεύτερον, υπάρχει η

δημοσιοποίηση του θανάτου. Ο θάνατος αποτελεί μια δημόσια τελετή την οποία ο

ίδιος ο ετοιμοθάνατος οργανώνει. Αυτός προσδιορίζει πώς θα γίνει η διαδικασία,

έχοντας ενεργή συμμετοχή στο θάνατο του. Όπως αποτυπώνεται σε έργα της πε-

ριόδου αυτής, μέσα στο δωμάτιο του νεκρού υπήρχαν ένα πλήθος από παιδιά

καθώς και πολύ κόσμος. Ο θάνατος ήταν οικείος στους ζωντανούς, αποτελούσε ένα

κοντινό, όχι εξαιρετικά σημαντικό, συμβάν. Ο θάνατος ήταν ένα από τα στοιχεία

που συγκροτούσαν την καθημερινή ζωή. Ο θάνατος ως ο κυρίαρχος νόμος

αποτελούσε αναπόφευκτο γεγονός. Η οικειότητα αυτή συνδεόταν με τη συλλογική

μοίρα. Οι άνθρωποι ταυτίζονταν μεταξύ τους και με τη φύση, συνεπώς

αποδέχονταν ότι με το θάνατο συνέβαινε και σε αυτούς ότι συνέβαινε ως γενικός

νόμος στην υπόλοιπη φύση. Η τελετουργία της κηδείας είχε έναν απλό χαρακτήρα

χωρίς υπερβολική συγκίνηση εκ μέρους των συγγενών και δεν αποκτούσε

δραματική χροιά, διατηρώντας το χαρακτήρα της μετάβασης σε μια άλλη

κατάσταση, στον κόσμο των νεκρών. Η οικειότητα με το θάνατο αναδεικνύεται

άλλωστε και από τη λειτουργία των νεκροταφείων. Αυτά υπήρχαν τόσο ως

περιφραγμένος χώρος ταφής όσο και ως άσυλο, όπου οι καταδιωκόμενοι έβρισκαν

και συχνά έκτιζαν κατοικία. Οι ανοικτοί μαζικοί τάφοι, οι οποίοι παρέμεναν έτσι

2 Berger, P. and Luckman, Τ. (1984) The Social Construction of Reality, Penguin.


Σελίδα 5

μέχρι να γεμίσουν, οπότε και τους σκέπαζαν, δεν ενοχλούσαν τους ζωντανούς. Τα

νεκροταφεία αναπαριστούσαν την αρμονική συνύπαρξη των νεκρών με τους

ζωντανούς και συχνά αποτελούσαν χώρους γιορτής και συνάθροισης του

πληθυσμού.3 Η εκκλησία ήταν το δημαρχείο και το κοιμητήριο η κεντρική πλατεία.

Στο επίπεδο της τέχνης η στάση αυτή εκφράζεται συμβολικά από τον Ευλαβικό Χορό

των Νεκρών.4 Στο χορό αυτό, η κάθε φιγούρα χορεύει με την αντίθετή της φιγούρα,

αυτή του θανάτου της. Ο βασιλιάς χορεύει με ένα πτώμα που φοράει ένα στέμμα, ο

χωρικός με ένα πτώμα που κρατάει ένα δικράνι. Ο κάθε άνθρωπος κουβαλάει μαζί

του, με τη μορφή του σώματος του, το θάνατό του και χορεύει μαζί του σε όλη τη

διάρκεια της ζωής του. Σε αυτή την περίοδο ο θάνατος αποτελεί ένα αναπόσπαστο,

ενδογενές κομμάτι της ζωής.

Ο θάνατος του Εαυτού: Σε ένα δεύτερο στάδιο εμφανίζεται ο θάνατος του εαυτού.

Στο σημείο τομής σπάει η έννοια της συλλογικής μοίρας και διαμορφώνεται η

έννοια της ιδιαιτερότητας του εγώ-εαυτός. Στο προηγούμενο στάδιο ο θάνατος του

καθενός ήταν ίδιος με το θάνατο των άλλων, για το λόγο αυτό άλλωστε και κανένας

δεν ανησυχούσε. Τώρα η ιδέα της ατομικής, της προσωπικής κρίσης αρχίζει και

αποκτά μια δυσάρεστη όψη. Ώθηση σε αυτήν την εξέλιξη έδωσε η κυριαρχία της

εκκλησίας και η εμφάνιση του δόγματος περί της Δευτέρας Παρουσίας ως ημέρας 3 Αριές, Φ. (1997) Ο Άνθρωπος Ενώπιον τον θανάτου: Η Εποχή των Κοψωμένων I, Εστία, σ. 16.

4 Για μια αναλυτική παρουσίαση του έργου https://circle.ubc.ca/handle/2429/16305

https://circle.ubc.ca/handle/2429/16305


Σελίδα 6

απολογισμού των ατομικών πράξεων. Κάθε άνθρωπος κουβαλάει μαζί του τις καλές

και τις κακές του πράξεις, οι οποίες και είναι καταχωρημένες σε ένα βιβλίο που

αποτελεί την ατομική μοίρα, την προσωπική ιστορία του καθενός. βάσει του οποίου

και θα κριθεί. Κλασικό μοντέλο επάνω στο οποίο αναπτύσσεται η αντίληψη για το

θάνατο είναι το μοντέλο του εμπόρου-επιχειρηματία που κρατάει τα λογιστικά του

βιβλία. Ο θάνατος αντιμετωπίζεται όχι ως τέλος της ύπαρξης, αλλά ως ο

αποχωρισμός από τα περιουσιακά στοιχεία. Εδώ συντελείται το πέρασμα της

διαχείρισης του θανάτου από τον ίδιο τον ετοιμοθάνατο και την οικογένειά του

στην εκκλησία, ως τον «ειδικό» του θανάτου. Μόλις κάποιος πεθάνει, φεύγει από

την οικογένεια και ανήκει πλέον στην εκκλησία. Τη διαχείριση του σώματος, δηλαδή

την κηδεία του, αναλαμβάνει η εκκλησία. Οι συγγενείς απλώς ακολουθούν

παθητικά. Οι ψαλμοί και οι επαγγελματίες μοιρολογίστρες (φτωχοί) αναλαμβάνουν

και αντικαθιστούν το θρήνο των συγγενών. Ο Χριστιανισμός είχε απαλλαγεί από τα

σώματα εγκαταλείποντάς τα στα χέρια της εκκλησίας, η οποία τα έστελνε στη λήθη.

Ο δημόσιος χαρακτήρας του επιθανάτιου σταδίου εξακολουθεί ακόμα να

υφίσταται. Άμεση συνέπεια της έκφρασης της ατομικότητας του εγώ-εαυτός είναι η

δημιουργία των ατομικών και όχι πλέον ομαδικών τάφων. Η ατομική ταφόπλακα

βγάζει το άτομο από την ανωνυμία. Η ψυχή, η οποία μέσω της προσευχής κερδίζει

τη σωτηρία κατά την περίοδο της κρίσης της Δευτέρας Παρουσίας, γίνεται το

κυρίαρχο στοιχείο. Σε αυτή τη διαδικασία ο θάνατος θεωρείται μεσοδιάστημα,

εφόσον η Δευτέρα Παρουσία αποτελεί τη συνέχιση της ζωής μετά το θάνατο.

Επικρατεί πλέον ο Μακάβριος Χορός5 όπου ο θάνατος δεν αποτελεί το αντίθετο της

ζωής, αλλά μια ανεξάρτητη φιγούρα που καλεί όλους τους ανθρώπους. Ο θάνατος

από συμβάν που κρατούσε μια ζωή γίνεται γεγονός μιας στιγμής. Το τέλος

επισημαίνεται και με την τελετουργία που δε σηματοδοτεί τη μετάβαση στον κόσμο

των νεκρών, αλλά το τελείωμα αυτής της ζωής. Στο στάδιο αυτό ο θάνατος αποκτά

έναν έντονα συγκινησιακό χαρακτήρα (οπ, σ. 202).

Ο Απομακρυσμένος Θάνατος: Η τρίτη μορφή θανάτου είναι αυτή του

απομακρυσμένου θανάτου. Ο θάνατος, ο οποίος κάποτε αποτελούσε δημόσιο,

5 Ίλιτς, I. (1988) Ιατρική Νέμεση, Εκδοτική Ομάδα, σ. 234.


Σελίδα 7

οικείο, καθημερινό φαινόμενο, τώρα εξαφανίζεται και μετατρέπεται σε αντικείμενο

ντροπής και απαγόρευσης. Ο άρρωστος δεν κατέχει το μυστικό, τη γνώση της

αρρώστιας του και το συγγενικό ή φιλικό του περιβάλλον έχει την τάση να του

κρύβει τη σοβαρότητα της κατάστασης του, θεωρώντας ότι έτσι τον προφυλάσσει,

ενεργώντας για το καλό του. Οι οικείοι του δεν έχουν το θάρρος να του

ανακοινώσουν την αλήθεια, η οποία διαμορφώνεται πλέον ως προβληματική

έννοια. Η ζωή θεωρείται ευτυχισμένη ή τουλάχιστον πρέπει να δείχνει τέτοια. Η

απόκρυψη όμως του θανάτου δεν συντελείται για την προστασία του αρρώστου,

αλλά για την προστασία της κοινωνίας, η οποία επιδιώκει να αποφύγει την πολύ

δυνατή συγκίνηση που προκαλεί η αγωνία και η απλή παρουσία του θανάτου σε

μια ευτυχισμένη ζωή. Ο θάνατος αποβάλλει το δραματουργικό και συναισθηματικό

φορτίο του και κρύβεται μέσα στα νοσοκομεία. Οι πολλοί μικροί θάνατοι, η

αντιμετώπιση δηλαδή του θανάτου ως διαδικασίας, έχουν ως αποτέλεσμα να

εξαφανισθεί ο θάνατος ως τέτοιος. Οι μικροί σιωπηλοί θάνατοι έχουν

αντικαταστήσει και εξαφανίσει τη μεγάλη δραματική πράξη του θανάτου και

κανείς πια δεν έχει τη δύναμη ή την υπομονή να περιμένει, εβδομάδες ολόκληρες,

για μια στιγμή που έχει χάσει ένα μέρος της σημασίας της. Σε αυτό το πλαίσιο το

τελετουργικό του πένθους έχει αποκτήσει ένα φορμαλιστικό χαρακτήρα.

Προσδιορίζεται πλέον χρονικά και μαζί του περιορίζονται και οι συναισθηματικές

εκδηλώσεις των συγγενών. Υπάρχει ένα κοινωνικά προσδιορισμένο όριο το οποίο

θεωρείται ο χρόνος για το θρήνο, όριο πέραν του οποίου οι προσωπικές εκφράσεις

του πόνου δε γίνονται αποδεκτές. Αν κάποιος συνεχίσει το θρήνο ως έκφραση της

συναισθηματικής του κατάστασης, θεωρείται παθολογικός και περιθωριοποιείται

(οπ, σ. 203).

Ο Αστικός- Κλινικός Θάνατος: Σε αυτό το στάδιο ανάπτυξης της ιατρικής, επικρατεί

ο αστικός-κλινικός θάνατος όπου η εξουσία επάνω στο θάνατο δίδεται πλέον στους

γιατρούς. Ενώ προηγουμένως ο θάνατος αποφάσιζε για την ώρα της κρίσης, τώρα

τη διαδικασία την κινεί η ιατρική που προσδιορίζει πότε αυτός θα επέλθει. Η

ιατρική πλέον καθορίζει τι είναι ο θάνατος και πότε επέρχεται, καθώς και τι πρέπει

να γίνει για να αποφευχθεί (ιατρικοποίηση της ζωής). Από τη μέχρι τώρα ανάλυση

αναδείχθηκε πως στο παρελθόν υπήρχε μια οικειότητα με το θάνατο, η οποία δεν


Σελίδα 8

περιέκλειε φόβο ή απελπισία. Η στάση απέναντι στο θάνατο υπήρχε στο πλαίσιο

μιας παθητικής αποδοχής και μιας μυστικιστικής εμπιστοσύνης στο Θεό. Ο θάνατος

θεωρούνταν απόρροια της μοίρας, επομένως αναπόφευκτος. Αυτό που είχε να

κάνει λοιπόν ο ετοιμοθάνατος ήταν να τον αποδεχτεί στωικά σε μια δημόσια

τελετουργία στην οποία έπαιζε και τον πρωταγωνιστικό ρόλο. Η εγκατάλειψη στη

μοίρα αναδεικνύει και την αδιαφορία που επικρατούσε απέναντι στις ειδικές

μορφές της ατομικότητας. Όλοι οι άνθρωποι θεωρούνταν πως την ίδια πορεία

απέναντι στην αναπόφευκτη μοίρα. Με την εμφάνιση της θρησκείας προκαλείται

μια αλλαγή στη στάση αυτή. Ο χριστιανισμός προάγει την έννοια της ατομικότητας,

ως προϊόν της ατομικής κρίσης απέναντι στο Θεό. Η ατομική αυτή

συνειδητοποίηση, η ρωγμή της συνείδησης, η διαμόρφωση του εγώ-εαυτός

οδήγησε στη διάσπαση της συλλογικής συνείδησης. Το νεογέννητο Εγώ πρέπει

πλέον να αντιμετωπίσει την αναπόφευκτη αλήθεια του θανάτου του. Την ιστορική

αυτή στιγμή αυτή εμφανίζεται και ένα ευρύτερο πρόβλημα των σύγχρονων

κοινωνιών: το πρόβλημα της ανικανότητας να δίνεται στους θνήσκοντες εκείνη η

βοήθεια και να τους δείχνεται η συμπάθεια την οποία χρειάζονται όσο τίποτα άλλο

στον αποχωρισμό του ανθρώπου τους ακριβώς επειδή ο θάνατος του Άλλου

φαίνεται σαν προειδοποίηση του δικού μας θανάτου. Σε αυτό το στάδιο ο θάνατος

γίνεται μια τρομερή φιγούρα που απειλεί το συνειδητοποιημένο εγώ-εαυτός το

οποίο και προσπαθεί πάση θυσία να τον αποφύγει. Στη σύγχρονη κοινωνία εν τέλει

οι άνθρωποι ενεργούν σαν να είναι αθάνατοι. Αποδέχονται βέβαια ότι θα

πεθάνουν, αλλά κατά βάθος αισθάνονται αθάνατοι. Παράλληλα χάνουν την

κυριαρχία του θανάτου τους. Το γεγονός ότι δεν κυριαρχούν επάνω στο θάνατο

δείχνει πως δεν κυριαρχούν και επάνω στη ζωή τους. Από τη στιγμή της γέννησης

(νοσοκομείο) κάποιοι άλλοι αποφασίζουν αν το άτομο είναι φυσιολογικό ή

παθολογικό (γιατροί), καθώς και το τι μπορεί να κάνει και τι όχι και φυσικά το πώς

θα πεθάνει. Ο άρρωστος δεν έχει καν το δικαίωμα να γνωρίζει ότι θα πεθάνει

(Αλεξιάς, 2000).


Σελίδα 9

2. ΔΙΑΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΗ ΔΙΑΣΤΑΣΗ ΤΟΥ ΘΡΗΝΟΥ

Ο δεσμός ανάμεσα στο παιδί και το γονιό θεωρείται ο πιο σημαντικός και δυνατός

δεσμός μεταξύ των ανθρωπίνων σχέσεων. Όταν πεθαίνει ένας γονιός ή ένα παιδί,

δεν είναι μόνο ότι ο πόνος του ατόμου που μένει πίσω είναι έντονος, αλλά η

απώλεια αποτελεί πρόκληση για τη μελλοντική ευημερία και ανάπτυξη. Στον

πολιτισμό των Yoruba της Νιγηρίας απουσιάζει το κλάμα και κάθε έκφραση θλίψης

μετά από απώλειες που θα ήταν αιτία άμεσου θρήνου για τη Δυτική κουλτούρα. Σε

χώρες όπου το ποσοστό θνησιμότητας είναι υψηλό, ο θάνατος του παιδιού

συνήθως θεωρείται αναπόφευκτος και ο θρήνος δε διαρκεί πάνω από μερικές

μέρες. Στις δυτικές όμως κοινωνίες ο θάνατος ενός παιδιού είναι αφύσικος και

οδηγεί σε πολύπλοκες, έντονες και παρατεταμένες συνέπειες. Όταν οι γονείς στη

Δύση χάνουν ένα παιδί, χάνουν την ελπίδα για το μέλλον, το νόημα της ζωής τους

και αντιλαμβάνονται τον κόσμο ως άδικο και εκτός ελέγχου καθώς αντιστρέφεται η

φυσιολογική τάξη της φύσης. Οι γονείς ψάχνουν απαντήσεις στο ερώτημα «γιατί»

στην προσπάθεια να ξαναδημιουργήσουν ένα κόσμο με νόημα. Ωστόσο,

σημειώνεται ότι και στους δυτικούς πολιτισμούς ιδιαίτερα σε καιρούς που η

βρεφική θνησιμότητα ήταν αυξημένη ο θρήνος για το θάνατο ενός βρέφους δεν

ήταν τόσο έντονος όσο είναι σήμερα. Και αυτό γιατί σήμερα έχουμε την προσδοκία

ότι τα μικρά παιδιά θα επιβιώσουν ως την ενηλικίωση και δεν θα πεθάνουν πριν

τους γονείς τους. Στο Πόρτο Ρίκο το παιδί ντύνεται στα λευκά και βάφεται στο

πρόσωπο ώστε να μοιάζει με άγγελο, ενώ τοποθετούνται λουλούδια μέσα και έξω

από το φέρετρο. Οι Έλληνες ντύνουν το νεκρό παιδί ως γαμπρό ή νύφη, καθώς

αντιλαμβάνονται το θάνατο που συμβαίνει πριν παντρευτεί το άτομο ως ιδιαίτερα

τραυματικό γεγονός, κάτι που παρατηρείται και σε άλλες βαλκανικές χώρες. Σε

άλλες κουλτούρες όπως στην Κινεζική ο θάνατος ενός παιδιού είναι «κακός»

θάνατος. Οι γονείς δεν πρέπει να πάνε την κηδεία, ούτε να μιλάνε για το θάνατο

που αποτελεί ντροπή για την οικογένεια. Τα παιδιά στην Ινδία θάβονται συνήθως

και δεν αποτεφρώνονται αφού προσδοκάται ότι θα επιστρέψουν στην επίγεια ζωή

και θα απολαύσουν μια πιο πλήρη εμπειρία από τη ζωή. Σε πολλές Δυτικές

κοινωνίες οι θάνατοι βρεφών θεωρούνται «μη σημαντικές» απώλειες ή αγνοούνται


Σελίδα 10

τελείως από την κοινωνία και μερικές φορές από τους ίδιους τους γονείς. Αυτό

περιπλέκει την αποδοχή και την προσαρμογή στην απώλεια και μπορεί να οδηγήσει

σε ψυχοσωματικά προβλήματα αργότερα. Επίσης, στη Δύση οι γονείς πρέπει να

θρηνούν κρυφά και να επιστρέφουν στη δουλειά τους σύντομα μετά το θάνατο του

παιδιού τους. Οι αντιδράσεις των γονιών σε άλλες κουλτούρες διαφέρουν πολύ.

Μια μητέρα στην Αίγυπτο που αποσύρεται και μένει αδρανής για επτά χρόνια μετά

το θάνατο του παιδιού της και μια μητέρα από το Μπαλί που παραμένει ήρεμη

φέρονται φυσιολογικά σύμφωνα με την κουλτούρα τους μέσα στην οποία θα

πρέπει να μελετήσουμε τις συμπεριφορές αυτές, διαφορετικά κινδυνεύουμε να τις

εκτιμήσουμε ως παθολογικές (Ζαρταλούδη, 2010).

2.1 Χαρακτηριστικά του θανάτου στην Νέο-Ελληνική κοινωνία.

Οι διαδικασίες που σχετίζονται με το πένθος και τον θάνατο μεταβάλλονται

ραγδαία κατά τα έτη που ακολουθούν την αστυφιλία των δεκαετιών του 60 και 70.

Συγκεκριμένα ο υδροκεφαλισμός των αστικών κέντρων (και ιδιαίτερα της Αθήνας)

αλλά και οι ραγδαίες κοινωνικό-οικονομικές και τεχνολογικές εξελίξεις οδήγησαν σε

σημαντικές αλλαγές στα παραδοσιακά τελετουργικά του θανάτου. Οι αλλαγές αυτές

συνοπτικά αφορούν:

Tην ιατρικοποίηση του θανάτου και κατά συνέπεια τον θάνατο στο

Νοσοκομείο αντί του θανάτου στο σπίτι που ήταν η συνήθης- ως τότε-

Ελληνική πρακτική. Η διαδικασία αυτή χαρακτηρίζεται από:

o Το ξενύχτισμα του βαριά αρρώστου, που αναλαμβάνεται από το

προσωπικό των νοσοκομείων (αποκλειστικές).

o Την αντιμετώπιση του θανάτου ως μια διαπιστωτική ιατρική πράξη

(πιστοποιητικό θανάτου) και την ανάληψη των περαιτέρω

διατυπώσεων και διαδικασιών από τα γραφεία τελετών (εδώ θα

πρέπει να αναφέρουμε στο εμπόριο του θανάτου ως μια μακάβρια

αλλά όχι σπάνια έκφραση των σχετικών πρακτικών, που δυστυχώς

υπάρχουν στα Ελληνικά νοσοκομεία).


Σελίδα 11

Σύμφωνα με τα παραπάνω, ο ευπρεπισμός του νεκρού (που υπάρχει στην Ελληνική

παράδοση απ τα Ομηρικά έπη), το ντύσιμό, ο καλλωπισμός καθώς και οι άλλες

πρακτικές, περνούν από την ευθύνη και το καθήκον των συγγενών στους

επαγγελματίες των γραφείων τελετών. Ο νεκρός σπάνια επιστρέφει στην οικία του

(αν διέμενε σε πολυκατοικία απαιτείται η άδεια των άλλων ενοίκων), αλλά

αντιθέτως φυλάσσεται σε ψυγεία στα υπόγεια των Νοσοκομείων. Μια τελευταία

μόδα αποτελούν οι «Οίκοι Τελετών», στα πρότυπα των Αμερικανικών “Funeral

Director”, οι οποίοι αποτελούν «καθετοποιημένες» μονάδες υπηρεσιών που

προσφέρουν ένα ολοκληρωμένο σύστημα υπηρεσιών που βασίζεται στο θέαμα:

ιδιόκτητα ψυγεία, χώρους για την περιποίηση των νεκρών, μακιγιάζ, «έκθεση» σε

γυάλινο –πολυτελές φέρετρο, δεξίωση, γεύμα, μέχρι και υπηρεσίες ψυχολογικής

στήριξης (Κυβέλου, 2010). Από την άλλη μεριά η επιρροή των ΜΜΕ έχει

αποτέλεσμα την επικράτηση Δυτικών μοντέλων τα οποία καθοδηγούμενα από την

Προτεσταντική ηθική επιβάλουν το σιωπηλό ή βουβό πένθος και την εγκρατή

έκφραση των συναισθημάτων. Στις ατομοκεντρικές Αγγλοσαξονικές κοινωνίες, η

ικανότητα ελέγχου στα συναισθήματα εκτιμάται ιδιαίτερα, όπως και η

συγκροτημένη και αξιοπρεπής αντιμετώπιση του θρήνου από μέρους των

συγγενών. Από την άλλη η Ελληνική κουλτούρα αντιμετώπιζε τον θρήνο γοερά μέσα

από πλήθος τελετουργιών ανοιχτής έκφρασης των συναισθημάτων (μοιρολόι,

τραγούδια, φωνές και κλάματα, οδυρμός), τελετουργίες που ήταν ιδιαίτερα

σημαντικές στη φυσιολογική διεργασία του θρήνου.


Σελίδα 12

3 Η ΑΝΤΙΛΗΨΗ ΤΟΥ ΘΑΝΑΤΟΥ ΣΤΑ ΠΑΙΔΙΑ

Μπροστά στο αναπόδραστο και τραγικό γεγονός του επικείμενου θανάτου ενός

παιδιού υπάρχουν 3 κύρια ερωτήματα στα οποία προσπαθούμε να απαντήσουμε:

1. Άραγε το παιδί συνειδητοποιεί τη σοβαρότητα της κατάστασής του;

2. Ξέρει ότι απειλείται η ζωή του;

3. Τι γνωρίζει για το θάνατο και πως φθάνει σε αυτή τη γνώση;

Παρ όλο που θεωρητικά μοντέλα και πρόσφατες έρευνες δεν δίνουν ακόμα μια

ικανοποιητική απάντηση σε αυτά τα ερωτήματα θα αναφερθούν τα σημαντικότερα

ευρήματα που βάζουν κάποιες βάσεις για περισσότερη μελέτη στο τομέα αυτό.

Πριν όμως γίνει αναφορά στο παιδί με τη χρόνια και απειλητική για τη ζωή του

αρρώστια είναι σημαντικό να γνωρίζει κανείς το πώς αναπτύσσεται η έννοια του

θανάτου στο φυσιολογικό παιδί. Σύμφωνα με το ψυχαναλυτικό θεωρητικό μοντέλο

το άγχος του αποχωρισμού που βιώνει το παιδί των 6 μηνών από τη στιγμή που

διαφοροποιείται από τη μητέρα του αποτελεί και την αρχή του «άγχους θανάτου»

στη ζωή του ατόμου. Ισχυρίζεται ότι σε ένα πρώτο στάδιο το παιδί της ηλικίας 3-5

χρόνων αντιλαμβάνεται το θάνατο σαν ένα γεγονός όπως ο ύπνος ή κάποιος

προσωρινός αποχωρισμός. Από μια άλλη πλευρά σύμφωνα με τη θεωρία της

Γενετικής Ψυχολογίας και το γνωστό μοντέλο του Piaget, πιστεύεται ότι οι βάσεις

για την κατανόηση της έννοιας του θανάτου βρίσκονται στις γνωστικές ικανότητες

που αναπτύσσει το παιδί μεταξύ 6 και 18 μηνών, περίοδο κατά την οποία αποκτά

την αντίληψη της «μονιμότητας του αντικειμένου». Με άλλα λόγια το παιδί πρέπει

πρώτα να έχει καταλάβει τη μονιμότητα των αντικειμένων (δηλαδή την ύπαρξή τους

έστω και αν δεν βρίσκονται στο άμεσο περιβάλλον του, άρα να προσδοκά και την

επιστροφή του), ώστε στην συνέχεια να μπορεί να συνειδητοποιήσει τη μη

επιστροφή τους, δηλαδή την έννοια του θανάτου, αφού θάνατος σημαίνει «μη

επιστροφή».

Γενικά θα μπορούσε να πει κανείς ότι ενώ οι περισσότεροι συγγραφείς βασίζονται

σε ένα εξελικτικό μοντέλο για να περιγράψουν την ανάπτυξη της έννοιας του

θανάτου, σημαντικές διαφωνίες επικρατούν ως προς το «πότε» φθάνει ένα παιδί σε


Σελίδα 13

μια ολοκληρωμένη συνειδητοποίηση της έννοιας του θανάτου. Άλλοι λοιπόν

τοποθετούν αυτή τη γνώση σε μια ηλικία μεταξύ 9 και 12 ετών, ενώ άλλοι την

τοποθετούν στην ηλικία μόλις των 3 και 4 ετών. Από τις έρευνες που στηρίζονται

στην πεποίθηση ότι η έννοια του θανάτου σε ένα παιδί αναπτύσσεται μέσα από

στάδια κατανόησης που αντιστοιχούν σε συγκεκριμένες ηλικίες, γνωστότερη είναι η

μελέτη της Maria Nagy.

Σε ένα δεύτερο στάδιο το παιδί των 5-9 ετών καταλαβαίνει ότι ο θάνατος αποτελεί

οριστικό γεγονός που δεν αντιστρέφεται αλλά πιστεύει ότι μπορεί να συμβεί μόνο

στους άλλους και όχι στον εαυτό του. Συχνά το παιδί αυτής της ηλικίας

προσωποποιεί το θάνατο δίνοντάς του την μορφή «μπαμπούλα», «άσπρου

σκελετού», «φαντάσματος» ανάλογα με το τι ακούει και μαθαίνει από το

περιβάλλον του.

Τέλος σε ένα τρίτο στάδιο το παιδί το μεγαλύτερο των 9 ή 10 ετών αντιλαμβάνεται

το θάνατο όπως και ο ενήλικας σαν ένα γεγονός αναπόφευκτο, οριστικό που

συμβαίνει σε όλους και αποτελεί μέρος του κύκλου ζωής κάθε ζωντανού

οργανισμού.

Νεώτερες έρευνες έρχονται να υποστηρίξουν ότι δεν είναι τόσο η ηλικία του

παιδιού, όσο οι γνωστικές του ικανότητες που καθορίζουν πώς αντιλαμβάνεται την

έννοια του θανάτου σε μια δεδομένη στιγμή. Ερευνητές βασιζόμενοι στο θεωρητικό

μοντέλο του Piaget, περιγράφουν πώς αντιλαμβάνεται το παιδί το θάνατο σε

καθένα από τα 4 διαδοχικά στάδια ανάπτυξης των γνωστικών λειτουργιών.

Ισχυρίζονται ότι μόνο στο 4ο στάδιο (περίοδο που για τα περισσότερα αρχίζει

περίπου στα 11 με 12 και ολοκληρώνεται με την ενηλικίωση) το παιδί φθάνει σε μια

ώριμη αντίληψη της έννοιας του θανάτου.

Σε αυτό το στάδιο αποκτά πλέον τις απαραίτητες γνωστικές ικανότητες που του

επιτρέπουν να κάνει συλλογισμούς, γενικεύσεις, υποθέσεις σε ένα αφηρημένο

επίπεδο σκέψης. Έτσι λοιπόν αντιλαμβάνεται το θάνατο σαν ένα παγκόσμιο

φυσιολογικό φαινόμενο που για να το ερμηνεύσει δίνει βιολογικές, φιλοσοφικές ή

θεολογικές εξηγήσεις. Βέβαια όπως; τονίζουν πολλοί συγγραφείς, όταν εξετάζει


Σελίδα 14

κανείς το πώς αναπτύσσεται η έννοια του θανάτου, πρέπει να λαμβάνει επιπλέον

κανείς υπόψη του και τις οικογενειακές και θρησκευτικές αντιλήψεις του παιδιού

σχετικά με το θάνατο. (Παξινός, 2010)


Σελίδα 15

4. ΕΠΙΚΟΙΝΩΝΙΑ ΜΕΤΑΞΥ ΑΡΡΩΣΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ ΚΑΙ

ΠΕΡΙΒΑΛΛΟΝΤΟΣ

Περιγράφονται 4 επίπεδα συνειδητότητας:

1. Το επίπεδο αποκλεισμένης συνείδησης, όπου ο άρρωστος δεν αναγνωρίζει

ότι πεθαίνει, ενώ όλοι γύρω του το ξέρουν, συμπεριφέρονται όμως σαν να

είναι όλα φυσιολογικά.

2. Το επίπεδο υποψιαζόμενης συνείδησης, όπου το παιδί υποψιάζεται αυτό

που όλοι οι άλλοι ήδη γνωρίζουν και ψάχνει με κάθε τρόπο να επιβεβαιώσει

ή να αναιρέσει τις υποψίες του σε ένα περιβάλλον που δεν διατίθεται να

συζητήσει ανοιχτά μαζί του.

3. Το επίπεδο αμοιβαίας προσποίησης, όπου το παιδί γνωρίζει καλά ότι

απειλείται η ζωή του, αλλά μέσα από μια σιωπηλή συμφωνία, παιδί και

περιβάλλον αποφεύγουν «επικίνδυνες συζητήσεις» και παράλληλα

καλλιεργούν την αυταπάτη ότι αν και άρρωστο θα γίνει γρήγορα καλά.

4. Το επίπεδο ανοιχτής συνείδησης, όπου η πιθανότητα θανάτου

αναγνωρίζεται και συζητείται ανοιχτά, χωρίς αυτό να σημαίνει απαραίτητα

ότι παιδί και περιβάλλον αποδέχονται τον θάνατο ή ότι η επικοινωνία

μεταξύ τους είναι ευκολότερη. Σύμφωνα με αρκετούς ερευνητές το παιδί

που εκφράζει ανοιχτά τις αγωνίες και τους φόβους του, τα θετικά και

αρνητικά συναισθήματά του σε ένα περιβάλλον που του επιτρέπει αυτή την

επικοινωνία, προσαρμόζεται καλύτερα στις καταστάσεις που αντιμετωπίζει,

έχει συχνότερες σχέσεις με τους δικούς του και πιο θετική εικόνα για τον

εαυτό του.

Παραδείγματα συμπεριφοράς παιδιών όταν έχουν επίγνωση της κατάστασης τους

Αποφυγή οποιασδήποτε συζήτησης που αναφέρεται στο μέλλον.

Επίμονη αναζήτηση αγαπημένων ανθρώπων που βρίσκονται μακριά.

Απαίτηση πραγματοποίησης ορισμένων γεγονότων.

Άρνηση οποιασδήποτε θεραπευτικής πράξης.

Έντονο ενδιαφέρον για την υγεία άλλων παιδιών.


Σελίδα 16

Μειωμένη επικοινωνία μεταξύ παιδιού και οικογενειακού περιβάλλοντος

Μέσα από πολλαπλές εμπειρίες διαπιστώνεται ότι τα παιδιά που βρίσκονται σε

αυτό το τελικό στάδιο δίνουν συχνά ένα συμβολικό μήνυμα για να αποχαιρετίσουν

αυτούς που αγαπούν ή για να καθησυχάσουν, να προστατεύσουν, το

αναστατωμένο περιβάλλον τους. Και όταν διαλέγουμε να ανταποκριθούμε στο

μήνυμα του παιδιού, πρέπει να έχουμε την ευαισθησία να χρησιμοποιούμε μερικές

φορές την ίδια συμβολική γλώσσα μέσα από την οποία επικοινωνεί μαζί μας

(Παξινός, 2010).

Σε αυτή την τελική φάση κάθε παιδί θρηνεί μπρος στην απώλεια αυτού που ήταν

κάποτε και μπρος στον αποχωρισμό που επίκειται. Μέσα από αυτό τον θρήνο έχει

κάθε δικαίωμα να αισθάνεται κατάθλιψη, θυμό, μοναξιά, μια αίσθηση αδικίας

όπως άλλωστε εκφράζει στη τελευταία του ζωγραφιά ένα 8χρονο αγόρι που γράφει

με μεγάλα γράμματα την λέξη ΠΡΟΔΟΣΙΑ. Γι άλλα παιδιά πάλι, ο θάνατος είναι

ευπρόσδεκτος με μια αίσθηση ανακούφισης και ηρεμίας. Κι ενώ είναι σημαντικό να

διευκολύνουμε το παιδί στην έκφραση των συναισθημάτων του, παράλληλα είναι

απαραίτητη η παρέμβαση μας όταν το παιδί βιώνει έντονα ένοχα συναισθήματα,

επειδή κατηγορεί τον εαυτό του για την κατάσταση που βρίσκεται ή επειδή πιστεύει

ότι αποτελεί βάρος στο περιβάλλον του. Εξίσου σημαντική είναι και μια κατάλληλη

ανταπόκριση στις ανάγκες που εκφράζει. Παρ όλο που κάθε παιδί έχει το δικό του

μοναδικό τρόπο να αντιμετωπίζει το θάνατο του, υπάρχουν μερικές βασικές

ανάγκες που χαρακτηρίζουν όλα τα παιδιά που πεθαίνουν:

1) Πρώτα από όλα είναι η ανάγκη και το δικαίωμα κάθε παιδιού να παραμένει

όσο το δυνατόν απελευθερωμένο από κάθε οργανικό πόνο.

2) Εξίσου σημαντική είναι και η ανάγκη του για αγάπη και ασφάλεια σε ένα

περιβάλλον που δεν το έχει εγκαταλείψει ή απομονώσει και που δεν το έχει

ξεγράψει επειδή η κατάσταση του προκαλεί βαθύ ψυχικό πόνο. Σε αυτή την τελική

φάση τα περισσότερα παιδιά εξοικονομώντας πολύτιμη ψυχική ενέργεια και μπρος

στον πόνο του επικείμενου χωρισμού, περιορίζουν τις σχέσεις τους σε λίγα

σημαντικά πρόσωπα. Συνήθως το μικρότερο παιδί επανέρχεται σε μια συμβιωτική


Σελίδα 17

σχέση με το γονιό του, ενώ το μεγαλύτερο διατηρεί λίγους και μερικές φορές

συναισθηματικά φορτισμένους δεσμούς.

Για μερικά παιδιά την ασφάλεια αντιπροσωπεύει ο χώρος του νοσοκομείου.

Συνήθως αναζητούν επίμονα από το προσωπικό που τα φροντίζει εκείνο το άτομο

στο οποίο βρίσκουν κάποια σιγουριά, ηρεμία, ελπίδα που θα κάτσει κοντά τους που

θα κάτσει κοντά τους. Για άλλα παιδιά πάλι την ασφάλεια αντιπροσωπεύει ο χώρος

του σπιτιού.

Έχοντας συνειδητοποιήσει ότι οι θεραπευτικές φροντίδες δεν είναι πια

αποτελεσματικές στον οργανισμό τους που συνεχώς εξασθενεί, αποζητούν επίμονα

να γυρίσουν σπίτι.

3) Μια τρίτη βασική ανάγκη είναι η κατανόηση που ψάχνει το παιδί σε ένα

ευαισθητοποιημένο περιβάλλον, που θα του δώσει τη δυνατότητα να εκφραστεί

ελεύθερα και να βρει παράλληλα την κατάλληλη υποστήριξη. Αυτή η υποστήριξη

και συμπαράσταση είναι σημαντική σε μια περίοδο που συχνά αποτελείται από

«μικρούς συμβολικούς θανάτους» καθώς το παιδί από τη μια μέρα στην άλλη χάνει

τις δυνάμεις του, αντιμετωπίζει νέες αναπηρίες, περιορίζεται στις δραστηριότητες

του και στις κοινωνικές του επαφές και έρχεται αντιμέτωπο με άτομα που μπρος

στο άγχος του θανάτου αποφεύγουν και ελαττώνουν τις επισκέψεις στο θάλαμο

του. Για πολλά παιδιά αυτές οι καθημερινές απώλειες είναι συχνά τραυματικότερες

και από τον ίδιο το θάνατο.

Βασικά όσοι βρίσκονται κοντά στο παιδί σε αυτή την τελική φάση, διευκολύνουν ή

δυσκολεύουν με τη στάση τους το πέρασμα από τη ζωή στο θάνατο. Υπάρχει μια

«δυναμική διεργασία αποχωρισμού», όπου το παιδί επηρεάζεται από το άμεσο

περιβάλλον και το επηρεάζει αντίστοιχα. Δεν είναι λίγα τα παιδιά που μας δίνουν

ένα μήνυμα που εκφράζει τη γνώση για το πότε θα πεθάνουν, όπως και εκείνα που

παρατείνουν τη ζωή τους ώσπου να φθάσουν οι γονείς τους σε κάποιο σημείο

αποδοχής.


Σελίδα 18

Είναι σημαντικό να συνειδητοποιήσουμε ότι για να βοηθήσουμε το παιδί που

πεθαίνει και την οικογένεια του, πρέπει πρώτα από όλα να ξεκινήσουμε

κοιτάζοντας βαθιά μέσα μας, τα συναισθήματα, τις αντιλήψεις μας μαζί τους.

Είναι απαραίτητο να πιστεύουμε ότι δεν είμαστε εντελώς αδύναμοι και ανήμποροι

μπρος στο παιδί που πεθαίνει, αλλά αντίθετα ότι έχουμε κάτι πολύ ουσιαστικό να

προσφέρουμε σε αυτά τα παιδιά. (Παξινός, 2010)

Κάθε παιδί αντιμετωπίζει ξεχωριστά τον θάνατο αλλά σε γενικές γραμμές η

συνειδητοποίηση περιλαμβάνει τα παρακάτω στάδια:

ΔΙΑΓΝΩΣΗ ΥΦΕΣΗ 1η

ΥΠΟΤΡΟΠΗ

ΠΟΛΛΑΠΛΕΣ

ΥΠΟΤΡΟΠΕΣ

ΤΕΛΙΚΗ ΓΝΩΣΗ

Συνειδητοποιεί τη

σοβαρότητα της

ασθένειας

Αποκτά

γνώσεις για τα

φάρμακα

Μαθαίνει το

σκοπό της

θεραπείας

Αντιλαμβάνεται

ότι η ασθένεια

είναι μια σειρά

από υποτροπές

και υφέσεις

Αντιλαμβάνεται ότι η

ασθένεια καταλήγει στο

θάνατο

Έτσι λοιπόν μονάχα όταν περάσει από όλα αυτά τα 5 στάδια, αποκτώντας τις

απαραίτητες γνώσεις σχετικά με την αρρώστια του, φθάνει στο σημείο να έχει

πλήρη συνείδηση ότι πράγματι πεθαίνει γεγονός που εκφράζει τις περισσότερες

φορές μη λεκτικά (ζωγραφική, συμπεριφορά). Η σιωπή που συχνά κρατά μπροστά

στον επικείμενο θάνατό του συμβαδίζει με την προσποίηση του περιβάλλοντος ότι

« όλα θα πάνε καλά». Διαισθάνεται και σέβεται τους κανόνες που απαγορεύουν

κάθε συζήτηση πάνω στη σοβαρότητα της κατάστασής του και την πιθανότητα

θανάτου κι αυτό για να μη φέρει σε δύσκολη θέση τους ανθρώπους που έχει

ανάγκη να νιώθει κοντά του.


Σελίδα 19

5 ΤΟ ΠΑΙΔΙ ΚΑΙ Ο ΕΦΗΒΟΣ ΑΝΤΙΜΕΤΩΠΟΣ ΜΕ ΤΟ ΔΙΚΟ ΤΟΥ

ΘΑΝΑΤΟ- Η ΝΟΣΗΛΕΥΤΙΚΗ ΠΑΡΕΜΒΑΣΗ

Ο νοσηλευτής, λόγω της φύσης της εργασίας του, έχει το θλιβερό προνόμιο να

βιώνει και να αντιμετωπίζει τον επικείμενο θάνατο ενός παιδιού ή εφήβου, πέρα

κάθε άλλο επαγγελματία υγείας. Ο νοσηλευτής ψυχικής υγείας, ως μέλος της

ομάδας επαγγελματιών ψυχικής υγείας, καλείται να αντιμετωπίσει τόσο το παιδί ή

έφηβο όσο και τα μέλη της οικογένειας για τον επικείμενο θάνατο. Ο θάνατος

αποτελεί φυσική κατάληξη της πορείας της ζωής. Ωστόσο, ένας θάνατος ξαφνικός

και αναπάντεχος γίνεται αδιανόητος, πόσο μάλλον όταν αφορά σε ένα παιδί ή έναν

έφηβο. Η κατάκτηση της έννοιας του θανάτου συνήθως γίνεται σταδιακά, μέσα από

την κατάκτηση άλλων εννοιών, μεταξύ των οποίων κυριαρχούν η μη

αντιστρεψιμότητα, το αμετάκλητο, η αιτιότητα και η παγκοσμιότητα του θανάτου.

Σύμφωνα με τα στάδια ανάπτυξης του Piaget, στο στάδιο της προ- λειτουργικής

σκέψης, μέχρι την ηλικία των 5-6 ετών, το παιδί δεν έχει αποκτήσει την έννοια της

αιτιότητας και της διατήρησης και έτσι ο θάνατος γίνεται αντιληπτός ως εξαφάνιση,

προσωρινή απουσία ή αποχωρισμός. Στην ηλικία των 7-8 έως 12 ετών έχουν

κατακτηθεί αυτές οι έννοιες, αναπτύσσεται η λειτουργική σκέψη και ο θάνατος, αν

και δεν γίνεται αποδεκτός ως προς το αμετάκλητο του, θεωρείται ως διακοπή των

βασικών λειτουργιών στις οποίες στηρίζεται το βιολογικό φαινόμενο της ζωής. Στην

ηλικία των 12-15 ετών, το παιδί μπορεί πλέον να αναπτύξει μια πλήρη αντίληψη

της έννοιας του θανάτου, κατανοώντας -πέραν της οριστικής, αναπόφευκτης και

παγκόσμιας πλευράς του- και το γεγονός ότι κάποια στιγμή θα το αφορά

προσωπικά. Εκτός από το στάδιο γνωστικής ανάπτυξης, η αντίδραση του παιδιού

απέναντι στο δικό του θάνατο καθορίζεται και από τις αντιδράσεις του

οικογενειακού και κοντινού του περιβάλλοντος για το θάνατο, καθώς και από τη

στάση των ανθρώπων που σε ένα νοσοκομειακό πλαίσιο εμπλέκονται στην παροχή

φροντίδας στο τελικό στάδιο της ζωής του. Πάντως, ανάλογα με την ηλικία του

παιδιού παρατηρούνται διαφορετικές αντιδράσεις. Τα μικρά παιδιά ασχολούνται

περισσότερο με τον πόνο, τις δυσκολίες της ασθένειας και τον αποχωρισμό οικείων

προσώπων λόγω της νοσηλείας. Οι έφηβοι -οι οποίοι τη στιγμή που διεκδικούν την


Σελίδα 20

αυτονομία τους και επιχειρούν να κατακτήσουν τον κόσμο αναγκάζονται να

περιέλθουν σε καταστάσεις εξάρτησης και παρέμβασης άλλων- εκδηλώνουν

κατάθλιψη, εναλλασσόμενη με θυμό και άγχος, και συχνά καταφεύγουν στην

απομόνωση. Σε κάθε περίπτωση, τα παιδιά βρίσκουν τρόπους να εκδηλώσουν τη

γνώση ότι πεθαίνουν. Κάποιες έμμεσες συμπεριφορές των παιδιών μπορεί να είναι:

Αποφυγή συζητήσεων για το μέλλον και μακροπρόθεσμους στόχους.

Επίμονη αναζήτηση αγαπημένων προσώπων που βρίσκονται μακριά, έντονα

συναισθήματα αγάπης και τρυφερότητας για κάποια πρόσωπα και

αναστάτωση όταν συμβαίνει προσωρινός αποχωρισμός.

Απαίτηση άμεσης πραγματοποίησης ορισμένων γεγονότων (γιορτές, δώρα).

Άρνηση οποιασδήποτε θεραπείας ή φροντίδας, επειδή τα θεωρούν μάταια.

Σταδιακή ελάττωση της επικοινωνίας με το περιβάλλον, αποφυγή

συζητήσεων γύρω από το απειλητικό για τη ζωή τους γεγονός και εκδήλωση

θυμού για να απομακρύνουν τα αγαπημένα τους πρόσωπα και να

προστατευτούν από τον ψυχικό πόνο του επικείμενου θανάτου.

Στην τελική φάση, το παιδί μπροστά στην απώλεια έχει το δικαίωμα να

θρηνήσει με τον τρόπο του. Ωστόσο, πέραν των συμπεριφορών απομόνωσης

και του έκδηλου αισθήματος αδικίας, κάποια παιδιά προσδοκούν το θάνατο

με μια αίσθηση ανακούφισης και ηρεμίας (Καρυδά και Λαίου, 2010).

5.1 Νοσηλευτικοί τρόποι διευκόλυνσης της διεργασίας του πένθους

σε παιδιά και εφήβους

Η πρώτη μεγάλη απώλεια που βιώνει το παιδί συντελείται τη στιγμή που γεννιέται,

με τον αποχωρισμό του από τη συμβιωτική σχέση με τη μητέρα. Η μετέπειτα πορεία

προς την ανάπτυξη και την ανεξαρτητοποίηση συνιστά μια πορεία αλλεπάλληλων

και διαδοχικών αποχωρισμών, μικρών και μεγάλων. Η φύση, λοιπόν, εφοδιάζει το

άτομο για να ανταποκριθεί σε όλες τις εξελικτικές ανάγκες και ως εκ τούτου η

αντιμετώπιση της απώλειας από τα παιδιά αποτελεί μια έμφυτη, φυσική

διαδικασία. Έτσι, έργο των νοσηλευτών ψυχικής υγείας είναι, μεταξύ των άλλων, να


Σελίδα 21

βοηθήσουν τα παιδιά να διαχειριστούν κατά το δυνατόν καλύτερα αυτή την

ικανότητα. Η κατάκτηση της εν λόγω ικανότητας στο παιδί και τον έφηβο εξαρτάται

σημαντικά από τη στάση και την παρουσία των ενηλίκων απέναντι τους κατά τη

διάρκεια των δύσκολων στιγμών μετά την απώλεια (Καρυδά και Λαίου, 2010).

5.1.1 Ανάγκες του παιδιού και του εφήβου που πενθεί

Κατανόηση της κατάστασης. Όταν το περιβάλλον προσπαθεί να αποκρύψει

την αλήθεια, το παιδί τις περισσότερες φορές διαισθάνεται την κατάσταση,

προσπαθεί να την κατανοήσει και μπορεί να καταφύγει σε φαντασιωσικές

εξηγήσεις, που κάνουν πιο τρομακτική την πραγματικότητα.

Έκφραση των συναισθημάτων του. Η επεξεργασία των συναισθημάτων

είναι απαραίτητη στη διεργασία του πένθους του παιδιού, το οποίο βιώνει

πολλά και έντονα συναισθήματα, που συνήθως αδυνατεί να λεκτικοποιήσει

και να συνδέσει με την κατάσταση, χωρίς τη βοήθεια κάποιου ενήλικα.

Σταθερότητα περιβάλλοντος και προσώπων. Η απώλεια ενός προσώπου

κοντινού για το παιδί, ιδιαίτερα συνδεδεμένο με τη φροντίδα του, μπορεί να

αποσταθεροποιήσει τις συνθήκες ζωής του και να δημιουργήσει την

αίσθηση του κινδύνου για τη μετέπειτα επιβίωση. Έτσι, κρίνεται αναγκαία η

αποκατάσταση της σταθερότητας του περιβάλλοντος και η διαρκής

επιβεβαίωση για αδιάλειπτη ικανοποίηση των βασικών συναισθηματικών

και σωματικών του αναγκών από σταθερά πρόσωπα αναφοράς.

Συμμετοχή στις διαδικασίες του πένθους. Η απομάκρυνση από τις

διαδικασίες του πένθους μπορεί να κάνει το παιδί να θεωρεί ότι είναι

ανίκανο και ανάξιο να αντιμετωπίσει τις δυσκολίες της ζωής και ασήμαντο

για να ενημερώνεται και να συμμετέχει στο πένθος. Η συναισθηματική

εξορία ίσως είναι πιο τραυματική και από τον ίδιο το θάνατο.

Διατήρηση της ανάμνησης του αγαπημένου προσώπου. Η απώλεια ενός

αγαπημένου προσώπου συνεπάγεται οδυνηρές αναμνήσεις για τα παιδιά.

Ωστόσο, η διήγηση των αναμνήσεων μπορεί να λειτουργήσει παρηγορητικά


Σελίδα 22

και να τα βοηθήσει να ανατρέχουν στην ανάμνηση αυτή για την

αντιμετώπιση μελλοντικών δυσκολιών απώλειας (Καρυδά και Λαίου, 2010).

5.1.2 Στήριξη του παιδιού ή εφήβου που βρίσκεται σε πένθος

Οι επαγγελματίες υγείας και εν προκειμένω οι νοσηλευτές ψυχικής υγείας οφείλουν

να επιδιώκουν από το οικείο περιβάλλον και να συμβάλλουν:

Στην ανοιχτή και ευθεία επικοινωνία. Χρειάζεται σαφής και ειλικρινής

ενημέρωση των παιδιών για το θάνατο που αντιμετωπίζουν και εγκαθίδρυση

καλής και εποικοδομητικής επικοινωνίας. Τα παιδιά που θέλουν και

μπορούν να κατανοήσουν, πρέπει να μαθαίνουν. Η ηλικία και το νοητικό

επίπεδο καθορίζει την επιλογή των λέξεων και το ύφος του λόγου, ενώ στα

μικρά παιδιά είναι προτιμότερο να αποφεύγονται οι αφαιρετικές εξηγήσεις.

Η άμεση και συγκεκριμένη πληροφόρηση, που συχνά αποφεύγουν οι

ενήλικες, μειώνει το άγχος και την πιθανότητα χρήσης άτοπων

φαντασιώσεων. Επίσης, θεωρείται σημαντικό η ανακοίνωση της αλήθειας

αφενός να γίνεται από άτομα του οικείου περιβάλλοντος, που το παιδί

εμπιστεύεται και στα οποία μπορεί να εκφραστεί ελεύθερα, και αφετέρου

να γίνεται έγκαιρα, για την αποφυγή εκδηλώσεων φόβου, σύγχυσης,

παρερμηνείας και ανασφάλειας.

Στην ενθάρρυνση έκφρασης των συναισθημάτων. Tα παιδιά ή οι έφηβοι

συχνά δυσκολεύονται να λεκτικοποιήσουν τα διαρκώς μεταβαλλόμενα

συναισθήματά τους για το θάνατο και την απώλεια. Έτσι, οι ενήλικες

οφείλουν να βρίσκονται σε ανοιχτή επικοινωνία μαζί τους, ώστε να

προσπαθούν να κατανοήσουν και να δώσουν διέξοδο έκφρασης στα

συναισθήματα αυτά, καθώς και να σέβονται τις στιγμές σιωπής του παιδιού.

Επίσης, οι ενήλικες πρέπει να αντιμετωπίζουν με σοβαρότητα και όχι

σοβαροφάνεια τα συναισθήματα των παιδιών και να τα βοηθούν να

καταλάβουν ότι ακόμα και τα οδυνηρά και συγκεχυμένα συναισθήματα

είναι φυσιολογικά. Τέλος, τα μικρότερα παιδιά, που τείνουν να εκφράζονται


Σελίδα 23

μέσω της ζωγραφικής και του παιχνιδιού, οι ενήλικες είναι χρήσιμο να τα

ενθαρρύνουν προς τέτοιες συμπεριφορές και με ευαισθησία και

συναισθηματική ευρύτητα να παρατηρούν κάθε τους αντίδραση.

Στην ενεργό συμμετοχή των παιδιών ή εφήβων στην κοινή με τους

ενήλικες εμπειρία του πένθους. Οι ενήλικες, λανθασμένα, συχνά

αποκλείουν τα παιδιά ή τους εφήβους από τις συζητήσεις, την κηδεία και τις

τελετές πένθους, δυσχεραίνοντας την κατανόηση της απώλειας και τη

συνειδητοποίηση της νέας πραγματικότητας. Ωστόσο, η συμμετοχή των

παιδιών ή των εφήβων στις εκδηλώσεις πένθους πρέπει να γίνεται κατόπιν

προετοιμασίας, ενώ καλό είναι να επιλέγουν τα ίδια εάν επιθυμούν τη

συμμετοχή τους στις τελετές. Επιπροσθέτως, η απόκρυψη των

συναισθημάτων που βιώνουν οι ενήλικες και η υπεκφυγή επιτείνουν τη

σύγχυση του παιδιού και του διδάσκουν το μη αποδεκτό χαρακτήρα

κάποιων συναισθημάτων. Ένας ενήλικας μπορεί να αποτελέσει θετικό

πρότυπο και μέσα από την έκφραση των αρνητικών συναισθημάτων του,

εκδηλώνοντας και επικοινωνώντας το πένθος του, χωρίς ωστόσο να

παραμελεί τις καθημερινές ανάγκες του παιδιού.

Στη διατήρηση της ανάμνησης. Τα παιδιά ή οι έφηβοι δεν θέλουν να

ξεχάσουν το αγαπημένο πρόσωπο που έφυγε και χρειάζονται να μιλούν με

τους ενήλικες για τις αναμνήσεις τους από αυτό. Σε κάθε περίπτωση,

κρίνεται χρήσιμο να αποφεύγεται η εξιδανίκευση του νεκρού, που δεν

αντιπροσωπεύει την πραγματική του εικόνα και αποτρέπει την επεξεργασία

τυχόν αρνητικών συναισθημάτων. Η ανάμνηση του αγαπημένου προσώπου

που έφυγε μπορεί να γίνει με τη χρήση φωτογραφιών, τη συγκέντρωση

δώρων που τους είχε δωρίσει, την αφιέρωση ποιημάτων ή με οποιοδήποτε

άλλο τρόπο που διατηρεί ένα νοερό σύνδεσμο μαζί του στη μετέπειτα

πορεία ζωής (Καρυδά και Λαίου, 2010).


Σελίδα 24

5.1.3 Ψυχολογική υποστήριξη στο παιδί που αντιμετωπίζει το δικό

του θάνατο

Η μοναδικότητα κάθε παιδιού να αντιμετωπίζει το θάνατο του δεν ακυρώνει

κάποιες βασικές ανάγκες που ισχύουν για όλα τα παιδιά που πεθαίνουν και των

οποίων η κάλυψη θα πρέπει να είναι ο στόχος των διευκολυντικών για τη μετάβαση

από τη ζωή στο θάνατο παρεμβάσεων. Καταρχάς, ανάγκη-δικαίωμα για κάθε παιδί

είναι η δυνατότητα απελευθέρωσης από κάθε οργανικό πόνο, καθώς επίσης και η

ανάγκη του να νιώθει ότι το περιβάλλον του τού παρέχει αγάπη και φροντίδα και

δεν το έχει εγκαταλείψει. Επιπροσθέτως, ιδιαίτερα σημαντική είναι η ανάγκη

κατανόησης που αναζητά το παιδί σε ένα ευαισθητοποιημένο περιβάλλον, ώστε να

μπορεί να εκφράζεται ελεύθερα. Δεν θα πρέπει να παραλειφθεί και η ανάγκη του

παιδιού για υποστήριξη και συμπαράσταση, που είναι απαραίτητη για την

αντιμετώπιση των καθημερινών και πολλαπλών δυσκολιών αυτής της περιόδου,

των μικρών και συμβολικών θανάτων, που ενδέχεται να βιώνονται πιο τραυματικά

από τον ίδιο το θάνατο. Καθώς οι ανάγκες αυτές παραπέμπουν σε μια σύνθετη

διεργασία στήριξης και βοήθειας, είναι υψίστης σημασίας να διατηρείται μια

ανοιχτή επικοινωνία και κοινή συναισθηματική ανταλλαγή, ώστε τα παιδιά να μη

νιώσουν μόνα τους αναφορικά με το επικείμενο συμβάν του θανάτου.


Σελίδα 25

6. Η ΟΙΚΟΓΕΝΕΙΑ ΣΕ ΚΡΙΣΗ

Σύμφωνα με το μοντέλο των Lazarus και Folkman (1984), όπως αναφέρουν οι

Παπαδάτου και Αναγνωστόπουλος (1997), δεν είναι τόσο τα ίδια τα γεγονότα που

προκαλούν την κρίση, όσο το νόημα και οι ερμηνείες που αποδίδονται σ' αυτά και

οι στρατηγικές/μέθοδοι που ενεργοποιεί το άτομο και η οικογένεια για να

αντιμετωπιστεί η νέα πραγματικότητα. Με άλλα λόγια, οι αντιλήψεις των μελών της

οικογένειας σχετικά με την αρρώστια και τις επιπτώσεις της καθορίζουν τις

στρατηγικές/μεθόδους αντιμετώπισης τις οποίες ενεργοποιούν. Οι Petermann και

Bode (1986) διακρίνουν πέντε συνηθισμένους, υποκειμενικούς τρόπους εκτίμησης

της αρρώστιας με αντίστοιχες στρατηγικές/μεθόδους αντιμετώπισής της:

(α) Οι οικογένειες αντιλαμβάνονται την αρρώστια και τις επιπτώσεις της ως

«πρόκληση» και κινητοποιούνται για να ξεπεράσουν τις δυσκολίες, αναζητούν

πληροφορίες, αναπτύσσουν νέες δεξιότητες και προσαρμόζονται αποτελεσματικά,

έχοντας πεποίθηση στις δυνάμεις τους.

(β) Οι οικογένειες αντιλαμβάνονται την αρρώστια ως «δοκιμασία» επηρεαζόμενες

από τις θρησκευτικές τους αντιλήψεις και πεποιθήσεις. Συχνά πιστεύουν ότι

δοκιμάζεται η πίστη, η αντοχή ή οι σχέσεις τους.

(γ) Οι οικογένειες αντιλαμβάνονται την αρρώστια ως «κακοτυχία» και συνήθως

βιώνουν, ταυτόχρονα με τη διάγνωση, και άλλες απροσδόκητες στρεσογόνες

εμπειρίες, όπως ανεργία, θάνατο κ.λπ. Η αρρώστια θεωρείται ένα πρόσθετο

γεγονός που απειλεί τη συνοχή και ισορροπία του οικογενειακού συστήματος.

(δ) Οι οικογένειες αντιλαμβάνονται την αρρώστια ως «θέλημα της μοίρας» και

δέχονται τις ιατρικές συμβουλές χωρίς να τις αμφισβητούν και χωρίς να αναζητούν

πληροφόρηση. Πιστεύουν ότι όσα συμβαίνουν βρίσκονται έξω από τον έλεγχο τους

και θεωρούν χρέος τους να τα υπομένουν παθητικά και καρτερικά.

(ε) Οι οικογένειες αντιλαμβάνονται την αρρώστια και τις επιπτώσεις της ως

«τιμωρία» και έχουν μια αρνητική και απαισιόδοξη αντίληψη για τη ζωή. Όταν

βιώνουν ενοχές, δέχονται παθητικά τη θεραπεία, είτε γιατί πιστεύουν ότι «την


Σελίδα 26

αξίζουν» είτε για να εξιλεωθούν. Άλλες εξοργίζονται με την αδικία που

«σημαδεύει» τη ζωή τους και εκδηλώνουν έντονη επιθετικότητα προς το

περιβάλλον τους. Δυσκολεύονται να εμπιστευθούν το προσωπικό υγείας, οικτίρουν

το άρρωστο παιδί και παρουσιάζουν τις περισσότερες δυσκολίες προσαρμογής.

(Παπαδάτου και Αναγνωστόπουλος, 1997 σ.218)

Ο Garmezy (1985) αναφέρει τρεις κατηγορίες παραγόντων που λειτουργούν

προστατευτικά και αυξάνουν την αντοχή της οικογένειας στις στρεσογόνες

συνθήκες που αντιμετωπίζει: (α) ορισμένα χαρακτηριστικά της προσωπικότητας των

μελών (π.χ. αυτοεκτίμηση), (β) οικογενειακή συνοχή και απουσία έντονων

συγκρούσεων και (γ) διαθεσιμότητα υποστηρικτικού δικτύου.

Μερικοί από τους βασικότερους παράγοντες που συμβάλλουν στην

αποτελεσματική και υγιή λειτουργία της οικογένειας περιλαμβάνουν (Horwiz &

Kazak, 1990' Matthews-Simonton, 1984• Peterman & Bode, 1986' Skynner, 1987):

Την κατανόηση των πληροφοριών που αφορούν την αρρώστια και τη

θεραπεία.

Τη δυνατότητα ανοιχτής, ειλικρινούς επικοινωνίας και ενημέρωσης όλων

των μελών ως προς την αρρώστια, τη θεραπεία και τις επιπτώσεις της.

Τη δυνατότητα έκφρασης συναισθημάτων, απόψεων ή σκέψεων μέσα σε

κλίμα όπου γίνονται κατανοητά, αποδεκτά και όπου αναγνωρίζεται η

μοναδικότητα και ξεχωριστή υπόσταση κάθε μέλους.

Τη σαφή οριοθέτηση ρόλων μέσα στην οικογένεια, όπου οι σχέσεις

χαρακτηρίζονται από αμοιβαιότητα, συμπληρωματικότητα και

υπευθυνότητα.

Τον ισχυρό γονεϊκό συνασπισμό, με σαφή ιεραρχία στη βασική σχέση

γονιών-παιδιών, που χαρακτηρίζεται από αμοιβαίο σεβασμό.

Την επαφή και επικοινωνία της οικογένειας με τον εξωτερικό κόσμο και την

ενεργοποίηση του υποστηρικτικού δικτύου της.

Την αντίληψη των δυσκολιών ως «προκλήσεων» και την ενεργό συμμετοχή

των μελών στην αντιμετώπισή τους.


Σελίδα 27

Τη συνοχή της οικογένειας και την αποτελεσματική χρήση δεξιοτήτων για

την επίλυση συγκρούσεων και προβλημάτων.

Την ευελιξία των μελών να προσαρμόζονται στις αλλαγές που προκύπτουν

από την αρρώστια και την εξέλιξη της.

Την αναγνώριση και αντιμετώπιση απωλειών, με την ολο-κλήρωση μιας

διεργασίας θρήνου και την ανάπτυξη ενός υπερβατικού συστήματος αξιών.

Η οικογένεια που λειτουργεί ως ομάδα αναθεωρεί διαρκώς και επαναπροσδιορίζει

την ταυτότητα, τους στόχους και την πορεία της (ποιοι είμαστε; πώς φτάσαμε εδώ;

πού πηγαίνουμε; κ.λπ.). Η ψυχολογική στήριξη που παρέχει το προσωπικό υγείας

είναι ουσιαστική όταν απευθύνεται σε ατομικό επίπεδο, βοηθώντας κάθε μέλος της

οικογένειας να αναγνωρίσει και να επεξεργαστεί τις εμπειρίες που βιώνει, και,

ταυτόχρονα, σε συλλογικό επίπεδο, ενθαρρύνοντας τα μέλη να εκφράζουν τις

σκέψεις, τα συναισθήματά τους, να αλληλοενημερώνονται και να συμμετέχουν

ενεργά στην αντιμετώπιση των συνθηκών που προκύπτουν από την αρρώστια και τη

θεραπεία. (Παπαδάτου και Αναγνωστόπουλος, 1997, σ.219)


Σελίδα 28

7 ΤΟ ΔΙΑΖΥΓΙΟ6

Κανείς δεν βγαίνει νικητής από ένα διαζύγιο. Τα παιδιά αναπόφευκτα θα

υποφέρουν. Οι μακρόχρονες μελέτες ψυχολόγων σε παιδιά χωρισμένων γονιών

δείχνουν ότι τα παιδιά αυτά λαχταρούν την επανασύνδεση της αρχικής τους

οικογένειας, ακόμη και ύστερα από 14 και 15 χρόνια. Η αρχική οικογένεια μπορεί

να υπήρξε και πιεσμένη και πιεστική, όμως το παιδί ονειρεύεται να έχει και τους

δυο γονείς δικούς του και πάλι. Όταν οι γονείς φθάνουν σε αδιέξοδο, πρέπει να

σκεφθούν τι αντίκτυπο θα έχει το διαζύγιο στα παιδιά και πως προτίθενται να το

αντιμετωπίσουν. Συχνά οι γονείς ρωτούν: Δεν θα είναι καλύτερο να χωρίσουμε αντί

να μένουμε μαζί και να τσακωνόμαστε; Ένας οικογενειακός σύμβουλος μπορεί να

βοηθήσει αν τον συμβουλευτεί το ζευγάρι πριν το χωρισμό.

7.1. Τα στάδια του διαζυγίου

Το διαζύγιο δεν είναι μια κατάσταση που αρχίζει από τη μια στιγμή στην άλλη. Είναι

κάτι που προετοιμάζεται από πολύ νωρίς και που για να πάρει μορφή και να γίνει

πράξη χρειάζεται έντονη δοκιμασία, δοκιμασία ψυχολογική, τόσο για τον ένα

σύζυγο όσο και για τον άλλο. Σε ένα διαζύγιο μπορεί να δοκιμάζεται περισσότερο ο

ένας ή ο άλλος ανάλογα με τη θέση που παίρνει πάνω στο θέμα αυτό.

Το διαζύγιο για να φτάσει ως το τέρμα του περνάει από ορισμένα στάδια. Το πρώτο

στάδιο το λέμε των πρώτων απογοητεύσεων. Είναι η εποχή που το ζευγάρι αρχίζει

να διαισθάνεται πως κάτι δεν πάει καλά, είναι η ίδια εποχή που απωθεί μια

οποιαδήποτε σκέψη με το διαζύγιο.

Αρχίζουν να δημιουργούνται οι πρώτες υπόνοιες, οι πρώτες σκέψεις στο μυαλό

του καθενός, αυτό όμως είναι κάτι που θέλουν να το αποδιώξουν, δεν θέλουν να

σταθούν πολύ, στο τέλος είναι κάτι που δεν συζητούν μεταξύ τους. Η εξήγηση

6 Το παρόν Κεφάλαιο που πραγματεύεται το θέμα του διαζυγίου προέρχεται από τις σημειώσεις του

Γιάννη Παξινού για το ΑΙΕ.


Σελίδα 29

οφείλεται στο γεγονός πως οι άνθρωποι αυτοί είχαν χτίσει την οικογενειακή τους

κατάσταση σε θεμέλια όχι γερά και για αυτό το λόγο έρχονται οι απογοητεύσεις. Οι

πρώτες απογοητεύσεις είναι αυτές που προέρχονται από ανωριμότητα και από το

γεγονός πως οι σύζυγοι δεν είναι ακόμη σε θέση να συνειδητοποιήσουν τα

προβλήματα που ζουν και πολύ περισσότερο να αντιμετωπίσουν.

Το στάδιο των πρώτων απογοητεύσεων διαδέχεται το δεύτερο στάδιο που είναι το

στάδιο του συναισθηματικού διαζυγίου. Εδώ τα πράγματα είναι πιο

ξεκαθαρισμένα. Δεν είναι εκείνο το ασαφές που πλανάται μέσα σε μια ατμόσφαιρα

οικογενειακή, που το λέμε και δεν το λέμε διαζύγιο. Τώρα πια αρχίζουν οι δυο

σύζυγοι να βλέπουν αυτό που λέμε «δεν ταιριάζουμε». Με άλλα λόγια αρχίζει ο

ένας να κατηγορεί τον άλλο πως δεν είναι αντάξιος του ιδανικού που οραματίστηκε,

πως τον απογοητεύει. Σε αυτή την περίοδο γίνονται οι διαξιφισμοί και είναι πιο

ξεκάθαρη η θέση που παίρνει τόσο ο ένας σύζυγος όσο και ο άλλος. Κατηγορούνται

αμοιβαία, προχωρούν στα συγκεκριμένα προβλήματα και φυσικά καθώς θα είναι

ανώριμοι, πολλές φορές στέκεται ο καθένας στο δικό του πρίσμα, στο δικό του

κριτήριο και δεν προχωρούν προς τη θέση του αλλού, γιατί εξακολουθεί να υπάρχει

ακόμη ανωριμότητα ψυχολογική που τροφοδοτεί αυτού του είδους τις διαφωνίες.

Το συναισθηματικό διαζύγιο είναι μια επίπτωση πολύ συχνή στην εποχή μας. Δεν

καταλήγει πάντα στο νομικό διαζύγιο. Μπορεί να υπάρξουν άνθρωποι που θα

ζήσουν σε όλη τους τη ζωή σε αυτή την κατάσταση. Πολλές φορές δεν καταφεύγουν

στο νομικό διαζύγιο κάνοντας ορισμένες υποχωρήσεις μεταξύ τους.

Άλλοτε υπάρχουν οικονομικοί λόγοι, που δεν επιτρέπουν στο ζευγάρι να ζήσει, όταν

χωρίσει, ή υπάρχουν συμφέροντα αμοιβαία που επιβάλλουν να διατηρείται αυτή η

ενότητα πια από άποψη ψυχολογική.

Άλλες φορές το συναισθηματικό διαζύγιο καταλήγει στο νομικό διαζύγιο κι αυτή

είναι η χαρακτηριστική έκφραση, η χαρακτηριστική μορφή του διαζυγίου.

Το νομικό διαζύγιο είναι η απόφαση του ζευγαριού να διαχωρίσει το δρόμο του και

η θέληση να εμφανίσει αυτή την απόφαση στην κοινωνία, να μάθει η κοινωνία πως


Σελίδα 30

τώρα πια δεν θέλουν κοινή συμβίωση, δεν έχουν κοινό τρόπο ζωής, πρέπει να

χωρίσουν.

Ένας Αμερικανός ψυχολόγος, ο Alexander, πιστεύει πως το διαζύγιο δημιουργεί

θύματα. Και δεν υπάρχει καμία αμφιβολία πως οποίος περάσει αυτή τη δοκιμασία

έχει κάποιο τραυματισμό οποιαδήποτε και αν είναι η επανόρθωση που γίνεται

αργότερα. Είναι χαρακτηριστικό πως οι άνθρωποι που χωρίζουν ζουν συχνά έντονες

καταστάσεις. Αν θέλουμε να δώσουμε ένα ψυχολογικό προφίλ των ανθρώπων που

χωρίζουν, θα μπορούσαμε να ξεχωρίσουμε μερικές ιδιότητες που τους

χαρακτηρίζουν.

Πρώτα- πρώτα θα διαπιστώσουμε πιθανή εκδικητική στάση. Προέρχεται από το

γεγονός πως καταστρέφεται η ζωή – και πράγματι το διαζύγιο αναποδογυρίζει μια

προοπτική, μια κατάσταση, ιδανικά που είχαν δημιουργηθεί- και οι σύζυγοι είναι

έτοιμοι για οποιαδήποτε πράξη. Οι πράξεις αυτές σε κανονική κατάσταση δεν θα

ήταν αποδεκτές, εδώ όμως πολλές φορές τις αποζητούν οι άνθρωποι που θέλουν να

χωρίσουν. Η εκδίκηση λοιπόν μπορεί να είναι μια χαρακτηριστική ιδιότητα των

ανθρώπων που χωρίζουν.

Μια δεύτερη ιδιότητα είναι η τάση για αποκοπή από το παρελθόν. Υπάρχει μια

έντονη διάθεση να ξεχάσουν, να σβήσουν, να διαγράψουν, να μην τους βαραίνει

πια αυτή η περίοδος της ζωής που πέρασαν με τον άλλο σύζυγο. Αυτή την τάση την

έχουν περισσότερο οι άνθρωποι που είχαν την πρωτοβουλία του διαζυγίου. Αυτοί

που ξεκίνησαν το διαζύγιο. Γιατί αυτός που δέχεται το διαζύγιο πολλές φορές δεν

θέλει να αποκοπεί από το παρελθόν, αντίθετα ανακουφίζεται συζητώντας και

ξαναζώντας την κατάσταση που έχει περάσει. Όμως ο σύζυγος που θέλει να ξεκόψει

και καταφεύγει πρώτος στο διαζύγιο είναι αυτός που χαρακτηρίζεται από βαθύτατη

ανάγκη να ξεκόψει από το παρελθόν και να διαγράψει όσο δυνατόν νωρίτερα, πολύ

περισσότερο αν ήδη έχει παρουσιαστεί στον ορίζοντα ένα τρίτο πρόσωπο.

Ένα άλλο χαρακτηριστικό είναι ο φόβος και το άγχος μπροστά στο άγνωστο. Μην

ξεχνάμε πως το διαζύγιο είναι τέλος για μια κατάσταση και φυσικά αρχή για μια

άλλη. Αυτή η αρχή είναι κάτι το αβέβαιο. Όσο και να θέλει κανείς να τη σταθμίσει


Σελίδα 31

είναι κάτι που ξεκινάει χωρίς να ξέρει που θα βγει. Πήρε μιαν απόφαση μα δεν

μπορεί να οραματιστεί και να προγραμματίσει σίγουρα.

Για το λόγο αυτό το άγχος χαρακτηρίζει τους ανθρώπους που πρόκειται να

χωρίσουν και το άγχος αυτό είναι διάχυτο σε όλη τη ψυχολογία τους. Φοβούνται το

άγνωστο, φοβούνται το πώς θα κινηθούν, πολύ περισσότερο φοβάται αυτός που

δεν είχε την πρωτοβουλία του διαζυγίου και που βλέπει πως δεν ξέρει ποιο δρόμο

να τραβήξει και προς τα πού να στραφεί. Σε όλες αυτές τις περιστάσεις, σε όλες

αυτές τις δυσκολίες που νιώθουν οι άνθρωποι που θέλουν να χωρίσουν, είναι

διάχυτη η ανάγκη να ζητήσουν βοήθεια και το στήριγμα ενός ανθρώπου. Επιτυχές

διαζύγιο υπάρχει όταν και οι δυο σύζυγοι πολιτισμένα καταλήξουν σε αυτή την

απόφαση, που τελικά μπορεί να είναι η καλύτερη.

Τέλος πολλές φορές, η ταλαιπωρία του διαζυγίου, ωριμάζει τους ανθρώπους. Όταν

ζητήσουν την κατάλληλη βοήθεια επαγγελματιών ψυχικής υγείας, τότε βοηθιούνται

κι από την ταλαιπωρία αυτή βγαίνουν πιο ώριμοι. Υπάρχουν περιπτώσεις

ανθρώπων που ξεκίνησαν ανώριμοι να φιλονικούν για το κάθε τι με όλα τα

χαρακτηριστικά του ανώριμου ανθρώπου, κι όταν έφτασαν στο διαζύγιο και

τελείωσε αυτή η διαδικασία τότε έκαναν αυτοκριτική και διαπίστωσαν την

ανωριμότητα της συμπεριφοράς τους.

Όσο δεν υπάρχουν παιδιά στους ανθρώπους που χωρίζουν, η κατάσταση

παρουσιάζεται κάπως πιο εύκολη. Εύκολα οι άνθρωποι θα προχωρήσουν στο

διαζύγιο χωρίς να δώσουν λογαριασμό σε κάποια γενιά που γεννήθηκε από αυτούς.

Όταν όμως υπάρχουν τα παιδιά, το θέμα είναι πιο δύσκολο, τόσο γιατί υπάρχουν

μάρτυρες στην υπόθεση διαπληκτισμών, όσο και γιατί ταλαιπωρούνται και τα

παιδιά κατά τον ίδιο τρόπο όπως οι γονείς.

Συνήθως οι άνθρωποι που αποφάσισαν να χωρίσουν, δεν σταματούν μπροστά στο

γεγονός πως υπάρχουν παιδιά. Αποφασίζουν να χωρίσουν και θέλουν να

ξαναφτιάξουν τη ζωή τους έστω και αν τα παιδιά αυτά υπάρχουν γύρω τους.


Σελίδα 32

Πολλές φορές μάλιστα υιοθετούν απέναντι στα παιδιά ψυχολογικές στάσεις που

είναι περίεργες όπως μας τις παρουσίασε η πείρα. Υπάρχουν π.χ. άνθρωποι που

θέλουν να χωρίσουν κι αντιπαθούν τα παιδιά τους. Πολλές μητέρες αισθάνονται

δυσφορία απέναντι στα παιδιά τους γιατί τα βλέπουν εκείνη τη στιγμή σαν ένα

εμπόδιο για να μπορέσουν να ξαναφτιάξουν τη ζωή τους. Υπάρχει ακόμη η

πλειοψηφία των γονέων που χωρίζουν και που αισθάνονται ενοχή απέναντι στα

παιδιά τους. Καμία φορά το συναίσθημα αυτό το βάζουν σε δεύτερη μοίρα.

Νιώθουν πως έφταιξαν απέναντι στα παιδιά τους, νιώθουν πως αυτά είναι τα

θύματα αυτής της κατάστασης, πως δεν φταίνε, μα ωστόσο δεν μπορούν να

αλλάξουν τακτική, αισθάνονται συναισθήματα ενοχής, μα ελπίζουν πως θα δώσουν

στα παιδιά τους ορισμένες αναπληρώσεις στο μέλλον.

Το ότι όμως τα παιδιά ταλαιπωρούνται από αυτή την κατάσταση δεν υπάρχει

αμφιβολία. Εξάλλου από έρευνες που έχουν γίνει φαίνεται πως το διαζύγιο

επαναλαμβάνεται κατά κάποιο τρόπο στα παιδιά των διαζευγμένων γονέων. Γιατί

τα παιδιά αυτά έζησαν τραυματική παιδική ηλικία και μεταφέρουν αυτή την

ψυχολογία στη δική τους στέγη, αργότερα.

Πολλές φορές δεν είναι έτοιμα να ολοκληρωθούν σαν προσωπικότητες και να

ωριμάσουν με ένα τέτοιο τρόπο που να μπορούν να δεχθούν και να αγαπήσουν

αργότερα.

7.2. Γιατί οι άνθρωποι χωρίζουν

Το θέμα «οι άνθρωποι χωρίζουν» πριν μερικά χρόνια θα παρουσιαζόταν κάπως

ειδικό, γιατί δεν θα ενδιέφερε πολύ κόσμο. Σήμερα δε θα το λέγαμε ειδικό αλλά ότι

είναι από τα πιο γνωστά που υπάρχουν, για δυο βασικά λόγους.

Ο πρώτος λόγος είναι πως το διαζύγιο στην εποχή μας δεν είναι με κανένα τρόπο

σπάνιο. Οι άνθρωποι που δεν μπορούν να ζήσουν μαζί αποφασίζουν πιο εύκολα να

χωρίσουν. Σε ορισμένες χώρες, στατιστικές αναφέρουν πως ένας στους τρεις

ανθρώπους είναι ήδη χωρισμένος.


Σελίδα 33

Ο δεύτερος λόγος αφορά κυρίως την ψυχολογία. Για τους ψυχολόγους, ατμόσφαιρα

διαζυγίου δεν υπάρχει μόνο την εποχή που οι δικηγόροι αρχίζουν να καταθέτουν

αιτήσεις για διαζύγιο. Για μας, το θέμα αρχίζει πολύ νωρίτερα- υπάρχει ένα

διαζύγιο που προηγείται του νομικού. Το συναισθηματικό διαζύγιο, που σημαίνει

ότι οι δυο άνθρωποι-σύντροφοι έχουν αρχίσει από πολύ πιο νωρίς να μη

συνεννοούνται και να θέλουν να χωρίσουν τους δρόμους τους.

Έχουν γίνει αρκετές έρευνες από την κοινωνιολογία και την ψυχολογία για να

μελετηθεί το φαινόμενο γιατί στην εποχή μας τα διαζύγια είναι πολύ περισσότερα

απ’ ότι ήταν παλιότερα, με το ερώτημα γιατί οι άνθρωποι σήμερα φτάνουν πολύ

νωρίς στο σημείο να μην μπορούν να συνεννοηθούν.

Σαν πρώτος λόγος αναφέρεται η ανασφάλεια που βιώνουν οι άνθρωποι διεθνώς.

Γνωρίζουμε την εποχή που ζούμε, δεν υπάρχει ανάγκη να την αναπτύξουμε

περισσότερο. Όλα τα σοβαρά θέματα, οι σπουδές, η εκλογή ενός επαγγέλματος, ο

γάμος, δεν παρουσιάζουν πλέον την σταθερότητα που παρουσίαζαν παλιότερα.

Πριν, όταν ένας άνθρωπος σπούδαζε μια επιστήμη, ήταν σίγουρος πως με την

επιλογή του αυτή θα μπορούσε να ζήσει αλλά και να αποκτήσει μια καλή κοινωνική

θέση.

Σήμερα, υπάρχουν επιστήμονες, που αναγκάζονται μια και δυο φορές να αλλάξουν

επάγγελμα για να ζήσουν. Το ίδιο συμβαίνει και με τις σπουδές. Οι έφηβοι

αποφασίζουν να σπουδάσουν κάτι και μετά από μικρό χρονικό διάστημα αλλάζουν

και τελικά σπουδάζουν κάτι άλλο. Στο τέλος, πολλές φορές επιδίδονται σε ένα

επάγγελμα τελείως διαφορετικό από αυτό που έχουν σπουδάσει.

Όλα αυτά είναι συνέπεια μιας αστάθειας που υπάρχει στη ζωή του τόπου μας και

που οπωσδήποτε έχει τις επιδράσεις της και στη δική μας ζωή. Έτσι λοιπόν και ο

γάμος, ενώ αποτελεί βασικό ατομικό πρόβλημα στη ζωή του ανθρώπου,

παρουσιάζει ανασφάλεια κι επηρεάζεται από τη γενική κατάσταση και κλίμα.

Σήμερα, οι νέοι σύζυγοι, πολλές φορές από την πρώτη κιόλας στιγμή που έρχονται

«εις γάμου κοινωνία», αρχίζουν να σκέφτονται ότι αυτό που πραγματοποιούν τώρα

μπορεί σε δυο-τρία χρόνια να διαλυθεί, πράγμα που οπωσδήποτε δεν σκέφτονταν

οι παλαιότερες γενιές. Σήμερα προετοιμάζονται στην ιδέα αυτή.


Σελίδα 34

Ένας δεύτερος λόγος, για τον οποίο παρουσιάζεται αύξηση των διαζυγίων σήμερα,

είναι οι μεγαλύτερες αξιώσεις που έχουμε από το γάμο. Δεν αναφερόμαστε στις

οικονομικές αξιώσεις τόσο, ούτε στις αξιώσεις κοινωνικής προβολής.

Αναφερόμαστε κυρίως στις ψυχολογικές αξιώσεις. Παλαιοτέρα άλλωστε η έννοια

της ψυχολογίας δεν ήταν τόσο σαφής στους ανθρώπους που επρόκειτο να

παντρευτούν. Ο ένας ζητούσε από τον άλλο λίγη κατανόηση και αυτό ήταν όλο το

ζήτημα. Σήμερα έχουμε μάθει αρκετά από το λεξιλόγιο της ψυχολογίας και ζητάμε

κατανόηση, στοργή, ηρεμία προσαρμογή, αγάπη και πολλές ιδιότητες ψυχολογικές,

που συχνά δε βρίσκουμε στους ανθρώπους με τους οποίους ξεκινάμε την καινούρια

μας ζωή. Γι’ αυτό το λόγο απογοητευόμαστε, κλεινόμαστε σταδιακά στον εαυτό μας

για να τραβήξουμε άλλο δρόμο.

Ένας τρίτος λόγος είναι πως οι άνθρωποι στην εποχή μας δεν διακρίνονται για

εύκολη προσαρμογή. Η υγιής προσαρμογή είναι ένας απώτατος σκοπός του

ανθρώπου που έχει όμως σαν προϋπόθεση την ψυχική υγεία. Όσο «λιγότερη»

ψυχική υγεία έχει τόσο λιγότερο προσαρμόζεται σε μια ψυχολογική κατάσταση και

είναι γνωστό πως δεν χαρακτηριζόμαστε για την καλή ψυχική υγεία μας, υπάρχουν

πολλά πράγματα που ζημιώνουν αυτή την υπόθεση. Γι’ αυτό το λόγο κι επειδή είναι

δύσκολο να βρούμε ανθρώπους με γερό ψυχισμό δεν είναι εύκολη η προσαρμογή

στη συζυγική συμβίωση.

Ένας τέταρτος λόγος είναι πως υπάρχει μεγαλύτερη κοινωνική ελευθερία στην

εποχή μας απ’ ότι παλιότερα. Κάποτε ένας χωρισμένος ήταν αποδιοπομπαίος από

τις συντροφιές που είχε σαν ζευγάρι και αισθανόταν τον εαυτό του αποκλεισμένο

και στο περιθώριο.

Σήμερα συμβαίνει το αντίθετο. Πολλές φορές ο χωρισμένος άνθρωπος γίνεται

δεκτός με ανοιχτές αγκάλες σε πολλών ειδών συναναστροφές. Γι’ αυτό το λόγο δεν

αισθάνεται άσχημα, απλώς βλέπει πως άλλαξε τροχιά ζωής και πως αυτό δεν έχει

συνέπεια στις υπόλοιπες σχέσεις τους.

Και ο τελευταίος λόγος είναι πως, οι άνθρωποι που παντρεύονται σήμερα είναι

λιγότερο προετοιμασμένοι για το γάμο απ’ ότι ήταν.


Σελίδα 35

Ούτε παλαιότερα βέβαια έπαιρναν μαθήματα ώστε να προετοιμάζονται για το

γάμο. Παντρεύονταν όμως με διαφορετικές συνθήκες. Υπήρχε το αυτονόητο. Κάθε

σύζυγος είχε ξεκάθαρες τις ευθύνες του στις οποίες ο άλλος δεν επενέβαινε, τώρα

πλέον παντρεύονται σε μεγαλύτερη ηλικία με χαρακτήρα και προσωπικότητα

διαμορφωμένη ήδη.

7.3. Η ευθύνη των γονέων

Το πιο σοβαρό λάθος σε μια τέτοια κατάσταση είναι η εκμετάλλευση των παιδιών,

να τα χρησιμοποιούν δηλαδή σαν μπαλάκι. Εκμεταλλευόμενοι το παιδί τους, οι

γονείς είναι βέβαιο ότι θα προκαλέσουν ανταγωνιστικά συναισθήματα και θυμό.

Αυτό σίγουρα θα πληγώσει το παιδί. Η ικανότητά του να διαμορφώνει σταθερές

σχέσεις με άλλους ενήλικους στο μέλλον είναι πιθανό να διασαλευτεί από την

έλλειψη ευαισθησίας εκ μέρους των χωρισμένων γονιών του. Με αυτή τη

συμπεριφορά απέναντι στο παιδί είναι πολύ πιθανό το διαζύγιο να περάσει στην

«παράδοση» από τη μια γενιά στην άλλη.

Τα παιδιά εξακολουθούν να ονειρεύονται την «παλιά οικογένεια». Θα νιώσουν

εγκαταλειμμένα από το γονιό που δεν μένει πια στο σπίτι και παράλληλα θα

τρέμουν μήπως τους εγκαταλείψει και ο γονιός με τον οποίο ζουν. Ο γονιός που

βρίσκεται μακριά έχει εξίσου την ίδια ευθύνη. Η επίσκεψη πρέπει να είναι σαφώς

καθορισμένη, αξιόπιστη και συνεπής όσον αφορά την ώρα. Η επίσκεψη του

γονιού που λείπει γίνεται σύμβολο για το παιδί, για να πολεμήσει αυτό που

φοβάται περισσότερο από όλα: την εγκατάλειψη.

Το παιδί ίσως να διακατέχεται από το φόβο ότι ο γονιός που έφυγε γιατί δεν το

αγαπά πια ή γιατί το ίδιο είναι κακό παιδί.

Το παιδί παίρνει τα πάντα προσωπικά. Ανεξάρτητα από το πόσο συχνά μπορεί να

άκουσε ότι ο χωρισμός δεν οφειλόταν σε αυτό, θα συνεχίσει να κατηγορεί τον

εαυτό του.


Σελίδα 36

Ο χωρισμένος γονιός πρέπει να μην ξεχνά ποτέ ότι η εκδήλωση οποιασδήποτε

μορφής εχθρότητας προς το πρώην έτερο ήμισυ τρομάζει το παιδί. Τα

περισσότερα παιδιά παλινδρομούν και επιστρέφουν σε προβλήματα που ως τότε

είχαν ξεπεράσει. Για παράδειγμα αν το παιδί είχε πάψει να βρέχει το κρεβάτι του τη

νύχτα, θα ξαναρχίσει να το κάνει.

7.4. Πως αντιδρούν τα παιδιά στο διαζύγιο

Όταν τα παιδιά μαθαίνουν ότι οι γονείς τους έχουν αποφασίσει να χωρίσουν,

χρησιμοποιούν διάφορες τεχνικές, ώστε να μπορέσουν να αντιμετωπίσουν τα

αισθήματα απώλειας, απόρριψης, εγκατάλειψης και μοναξιάς που νιώθουν. Αρχικά

καλύπτουν τα αισθήματα και τους φόβους τους αρκετά καλά. Κάποια από τα

μεγαλύτερα παιδιά προσπαθούν να τακτοποιήσουν τα συναισθήματά τους μέσα

από τις οργανωμένες δραστηριότητες και το παιχνίδι.

Μετά τις αρχικές αντιδράσεις, αυτά τα παιδιά συχνά βιώνουν:

- θυμό,

- άγχος,

- φοβίες,

- διαταραχή της αίσθησης της ταυτότητάς τους,

- μοναξιά και

- έλλειψη εμπιστοσύνης.

Περίπου το ¼ των παιδιών συντάσσεται με τον ένα γονέα και απορρίπτει τον άλλο.

Μετά τον πρώτο χρόνο, περίπου τα μισά παιδιά αντιμετωπίζουν ακόμα

προβλήματα.


Σελίδα 37

Η απόφαση του διαζυγίου που συχνά εκτείνεται σε μια μακρά χρονική περίοδο και

χαρακτηρίζεται από αβεβαιότητα και έλλειψη συνέχειας, μπορεί να έχει ως

συνέπεια για το παιδί, τη διατάραξη της ψυχικής και κοινωνικής του ισορροπίας

και την επώδυνη αλλαγή στις σχέσεις με τους γονείς του. Δεν αποκλείεται όμως

αυτές οι αλλαγές να προωθήσουν την εξέλιξη και την ωρίμανση, καθώς επίσης και

να βελτιώσουν τις σχέσεις της οικογένειας, συγκριτικά με την περίοδο πριν το

διαζύγιο.

Αναφέρουμε παρακάτω ορισμένα στοιχεία από συγκεντρωτικές έρευνες όσον

αφορά τις αντιδράσεις αυτών των παιδιών ηλικίας 9 και 10 ετών.

Πολλά από τα παιδιά είχαν καλή παρουσία, αυτοκυριαρχία και θάρρος όταν ήρθαν

για τις πρώτες συνεντεύξεις. Αντιμετωπίζουν τη διάσπαση της οικογένειάς τους και

την αναταραχή στη σχέση των γονιών τους με μια νηφαλιότητα και καθαρότητα

σκέψης. Ειδικά σε σύγκριση με τις αντιδράσεις των μικρότερων παιδιών τα οποία

πολύ συχνά είναι αποδιοργανωμένα και «παγωμένα» από την ανησυχία και τη

θλίψη τους.

Υπάρχουν πολλοί τρόποι για να αντιμετωπίσει ένα παιδί τα βαθιά συναισθήματα

απώλειας και απόρριψης.

Τέτοιοι τρόποι είναι το να επιζητά τη συνέπεια, η άρνηση, το θάρρος, η

ψευτοπαλληκαριά, η αναζήτηση της υποστήριξης από τους άλλους, η συνεχής

κίνηση, η συνειδητή αποφυγή. Η εφευρετικότητα πολλών παιδιών προέρχεται από

την ικανότητά τους να δρουν ταυτόχρονα σε δύο αντιφατικά επίπεδα, κάτι που δεν

είναι πάντοτε εμφανές στον παρατηρητή. Μερικές φορές μόνο πληροφορίες από

συναφείς πηγές μπορούν να αποκαλύψουν την προσπάθειά τους να

αντιμετωπίσουν το πρόβλημα, ενώ ταυτόχρονα αγωνιούν και υποφέρουν ψυχικά.

Αυτή η μερικές φορές συνειδητή διαστρωμάτωση της ψυχικής λειτουργίας,

αποτελεί χαρακτηριστικό γνώρισμα αυτής της ηλικίας. Είναι εξαιρετικά χρήσιμη

στην άμβλυνση του πόνου, ώστε να είναι ανεκτός και να μπορεί το παιδί να


Σελίδα 38

εξελιχθεί. Από αρκετές έρευνες φαίνεται τα παιδιά να ντρέπονται για το διαζύγιο

και τη διάσπαση της οικογένειάς τους παρά το γεγονός ότι ήξεραν πόσο

συνηθισμένο πράγμα είναι το διαζύγιο.

Ντρέπονταν για τους γονείς τους και τη συμπεριφορά τους και έλεγαν ψέματα για

να το κρύψουν. Ακόμα πίστευαν ότι ο πατέρας τους φεύγοντας τα είχε απορρίψει

και ένιωθαν ότι πια δεν τα αγαπούσαν.

Αντίθετα από τα νεότερα παιδιά, πολλά από τα οποία αδρανοποιούνταν από τη

διάσπαση της οικογένειας, ο πόνος που βίωναν τα παιδιά αυτής της ηλικίας συχνά

τα έκανε να στραφούν σε οργανωμένες δραστηριότητες. Ήταν μια αντίδραση που

είχε ως σκοπό να ξεπεράσουν το αίσθημα αδυναμίας που ένιωθαν μπροστά στο

διαζύγιο και να απαλλαγούν από την ταπείνωση και την απόρριψη που είχαν

βιώσει.

Αρκετά από τα μεγαλύτερα παιδιά επιδίδονται σε μια ποικιλία νέων

ενδιαφερουσών και πραγματικά ευχάριστων δραστηριοτήτων που συνδυάζουν το

παιχνίδι με την προσαρμογή στην πραγματικότητα.

Το συναίσθημα που διαφοροποιούσε ορισμένες ομάδες παιδιών ήταν ο συνειδητός

θυμός. Σε αρκετές έρευνες αναφέρεται μια αύξηση της επιθετικότητας και της

εριστικότητας των παιδιών προσχολικής ηλικίας μετά το χωρισμό των γονιών τους.

Ο θυμός όμως των μεγαλύτερων παιδιών είναι καλύτερα οργανωμένος και με σαφή

προσανατολισμό.

Ένα άλλο ενδιαφέρον εύρημα είναι ότι παρά τη λεπτομερή και πολύ προσωπική

γνώση των σοβαρών λόγων που υπαγόρευσαν την απόφαση του διαζυγίου,

συμπεριλαμβανομένων και των επαναλαμβανόμενων σκηνών βίας μεταξύ των

γονέων, τα περισσότερα από τα παιδιά δεν μπορούσαν να δικαιολογήσουν την

απόφαση των γονιών τους να πάρουν διαζύγιο. Για άλλα παιδιά ο θυμός εναντίον

των γονιών τους προερχόταν από ηθική αγανάκτηση και οργή, επειδή οι γονείς που

τα επέπλητταν για τη συμπεριφορά τους, συμπεριφέρονταν με τρόπο που τα παιδιά

θεωρούσαν ανήθικο και ανεύθυνο.


Σελίδα 39

Ο έντονος θυμός αυτών των παιδιών εκφραζόταν με πολλούς τρόπους. Οι γονείς

ανέφεραν αύξηση των εκρήξεων θυμού, της γκρίνιας, των διαφόρων απαιτήσεων

και της δεσποτικής συμπεριφοράς. Μερικές φορές ο θυμός εκφραζόταν με

οργανωμένες κορυφώσεις, ώστε να προκληθεί αναταραχή, όταν έφτανε ο νέος

σύντροφος της μητέρας.

Αντίθετα από τα παιδιά της προσχολικής ηλικίας, παιδιά μεγαλύτερης ηλικίας,

εκφράζουν έντονους φόβους. Κάποια παιδιά, ενώ οι φόβοι τους δεν ήταν απόλυτα

ρεαλιστικοί, σχετίζονταν με ρεαλιστικές αιτίες. Σε άλλα παιδιά έπαιρναν φοβικές

διαστάσεις. Περίπου το 1/ 4 των παιδιών ανησυχούσαν ότι και οι δύο γονείς θα τα

ξεχάσουν ή θα τα εγκαταλείψουν.

Άλλα παιδιά έχουν την αίσθηση ότι ο κόσμος τους κλονίστηκε και ότι τα

συνηθισμένα σημεία αναφοράς είχαν αλλάξει θέση ή είχαν εξαφανιστεί. Για αρκετά

παιδιά, αυτά τα αλλαγμένα σημεία αναφοράς είχαν άμεση σχέση με την αίσθηση

του ποια ήταν και τι θα γίνονταν στο μέλλον.

7.5. Αλλαγές στη σχέση γονέα-παιδιού

Οι νέες διαφοροποιημένες σχέσεις αποτελούν ένα σημαντικό παράγοντα της

συνολικής αντίδρασης των παιδιών. Οι αλλαγές στη σχέση γονέα- παιδιού, που

πυροδοτούνται από το διαζύγιο, μπορεί να ωθήσουν το παιδί σε μια πρώιμη

ωριμότητα και εφηβεία ή καλύτερα, σε μια ψευδοεφηβική συμπεριφορά. Από την

άλλη πλευρά, μπορεί να είναι ο καταλύτης για την ανάπτυξη της ευαισθητοποίησης

και της υπευθυνότητας του παιδιού. Μπορεί επίσης να προκαλέσουν, στην

περίπτωση της συμπαράταξης του παιδιού με τον ένα γονιό εναντίον του άλλου,

μια κατάλυση της απαραίτητης για αυτή την ηλικία απόστασης μεταξύ γονιού και

παιδιού.


Σελίδα 40

7.6. Συμπαράταξη

Ένα από τα χαρακτηριστικά της σχέσης γονέα- παιδιού σε αυτή τη συγκεκριμένη

ηλικία, είναι η περίεργη αλληλεξάρτηση που υφίσταται μεταξύ τους. Στη περίοδο

του διαζυγίου, αυτή η αλληλεξάρτηση ίσως να ενταθεί κι έτσι το παιδί μπορεί να

παίξει σημαντικό ρόλο στην αποκατάσταση ή στη μείωση του αυτοσεβασμού του

γονέα. Έτσι το παιδί με τη στάση και τη συμπεριφορά του έχει τη δύναμη να

πληγώσει, να απορρίψει, να συγκρουστεί, να συγχωρέσει, να παρηγορήσει και να

επιβεβαιώσει. Μπορεί επίσης να γίνει πιστός φίλος, σύμμαχος και «μέλος της

ομάδας», με μεγαλύτερη αξιοπιστία από έναν άστατο και ιδιότροπο έφηβο.

Μεταξύ 31 παιδιών, τα οκτώ ανέπτυξαν μια σχέση με τον ένα γονιό μετά το

χωρισμό, που είχε ως στόχο τον αποκλεισμό ή την απόρριψη του άλλου. Αυτή η

συμπαράταξη συνήθως πήγαζε και πάντα συντηρούνταν από το γονιό που δεχόταν

«επίθεση», συχνότατα από το γονιό που ένιωθε αδικημένος, εγκαταλειμμένος ή

προδομένος από τον άλλο γονιό. Ο θυμός που μοιράζονταν ο γονιός και το παιδί

σύντομα γινόταν η βάση για σύνθετα στρατηγικά σχέδια που είχαν ως στόχο να

πληγώσουν και να ενοχλήσουν τον/ την πρώην σύντροφο. Πιο συχνά ο στόχος ήταν

η εκδίκηση. Για πολλούς από αυτούς τους γονείς τα σχέδιά τους που πήγαζαν από

το θυμό, βοηθούσαν στην αποτροπή της κατάθλιψης και στη διατήρηση της

αμείωτης αντιπαλότητας, για μεγάλο διάστημα μετά το διαζύγιο.

7.7. Η Προσαρμογή του παιδιού μετά το χωρισμό

Μετά από έναν οδυνηρό χωρισμό είναι πιθανό να εμφανιστούν προβλήματα στον

ύπνο. Το παιδί ίσως εκδηλώσει την επιθυμία να κοιμάται με το γονιό που μένει στο

σπίτι. Ο μοναχικός γονιός πιθανότατα «νιώθει ότι έχει ανάγκη» το παιδί. Καλό θα

ήταν να μην γίνεται αυτό. Το κενό ανάμεσα σε δυο μοναχικούς ανθρώπους είναι

ένας επικίνδυνος χώρος προστασίας.


Σελίδα 41

Το παιδί χρειάζεται να εκτιμήσει τη σπουδαιότητα της ανεξαρτησίας του και να την

αναπτύξει.

Ο γονιός πρέπει να ασχοληθεί με τα δικά του τα προβλήματα. Το παιδί που πρέπει

να καλύψει τις ανάγκες του «εγκαταλειμμένου» και μοναχικού γονιού ίσως

συναντήσει εμπόδια στην ανάπτυξη της δικής του ταυτότητας. Οι σχέσεις με ένα

γονιό του αντίθετου φύλου μπορεί να γίνουν πολύ έντονες, χωρίς την

εξισορροπητική συμβολή της άλλης πλευράς.

Το παιδί που μένει με ένα γονιό είναι πιθανό να δυσκολευτεί περισσότερο να

ξεκαθαρίσει τη σημαντική ανάγκη που έχει να ταυτίζεται και με τους δυο. Μπορεί

να νιώσει ότι κινδυνεύει από αυτή τη στενή σχέση, με ένα τρόπο που δεν είχε

ξανανιώσει όταν και οι δυο γονείς ζούσαν μαζί του. Αλλά δεν είναι μόνο η

συμπεριφορά που πλήττεται στη διάρκεια ενός διαζυγίου.

Ακόμα και η βιοσωματική αντίσταση του παιδιού μπορεί να διασαλευτεί.

Κρυολογήματα, ωτίτιδες και άλλες ασθένειες είναι δυνατό να εμφανίζονται κάθε

τόσο προσθέτοντας ένταση σε μια ήδη αγχωμένη οικογένεια.

Πιθανότατα θα περάσουν, καθώς η οικογένεια προσαρμόζεται στη νέα

κατάσταση.Τη στιγμή του διαζυγίου τα αλλά μέλη της οικογένειας γίνονται ακόμα

πιο σημαντικά για το παιδί.

Τα αδέρφια μπορούν να προστατευθούν μεταξύ τους από το φόβο του χωρισμού.

Οι σχέσεις των αδελφών είναι δυνατό να ισχυροποιηθούν. Παρόλο που έρχεται

στην επιφάνεια και η ανταγωνιστικότητα, θα πρέπει να τη δούμε ως αναγκαία

συνέπεια της ανάγκης των παιδιών να φροντίσουν το ένα το άλλο.

Αν το πάρουμε ακόμη πιο σοβαρά υπόψη, μπορεί να αποτελεί μια ακόμη απόδειξη

των εύθραυστων σχέσεων μέσα στις διαλυμένες οικογένειες. Οι γονείς πρέπει να

μένουν έξω από αυτές τις ανταγωνιστικότητες και να αφήσουν τα αδέρφια να τις

λύσουν μεταξύ τους.

Θα ήταν πολύ εύκολο ο μεγαλύτερος αδερφός για παράδειγμα να έπαιρνε τη θέση

του απόντος γονιού.


Σελίδα 42

Θα ήταν όμως υπερβολική μια τέτοια απαίτηση. Δεν είναι καιρός να φορτώσουμε

ένα τέτοιο βάρος στις ευαίσθητες πλάτες ενός παιδιού. Θα θελήσει να αντεπεξέλθει

στο ρόλο αυτό και πιθανότατα θα πιέσει υπερβολικά τον εαυτό του. Ίσως

προσπαθήσει να παίξει το ρόλο του προστάτη για το μικρότερο αδερφό, αυτό όμως

δεν είναι σωστό. Χρειάζεται χρόνο να αναρρώσει.

Μπορεί να χρειαστεί να κάνει βήματα πίσω, να μεγαλώσει μόνο του. Παππούδες,

θείοι, αποτελούν σπουδαία συνήθως στηρίγματα για τα παιδιά κατά τη διάρκεια

του διαζυγίου και μετά από αυτό. Όχι μόνο βοηθούν σημαντικά το παιδί να

καταλάβει τους λόγους του χωρισμού, αλλά καλύπτουν και την ανάγκη του για

στοργή και σταθερότητα, ως άτομα που παραμένουν ακλόνητα στη ζωή του.

Το προστατεύουν από τον αναπόφευκτο φόβο της εγκατάλειψης. Οι παππούδες και

η οικογένεια του απόντος παραμένουν επίσης σημαντικοί. Οι γονείς που μένουν με

το παιδί πρέπει να αναθεωρούν τις διάφορες τους με τα πρώην πεθερικά, έτσι ώστε

να συντηρούν το σεβασμό προς την οικογένεια που τόσο χρειάζεται το παιδί.

Στη διάρκεια του διαζυγίου είναι πολύ σημαντικό ο τρόπος με τον οποίο

παρουσιάζονται στο παιδί, άτομα του άλλου φύλου.

Πρέπει να περιμένουμε ώσπου να δούμε αν το παιδί μπορεί να εμπιστευτεί μια

τέτοια σχέση. Ένα παιδί χωρισμένων γονιών συναναστρέφεται πολύ εύκολα άτομα

του φύλου στο οποίο ανήκει ο γονιός που μένει μακριά του.

Αν όμως δεν πάνε όλα καλά, απογοητεύεται έντονα.

7.8. Θετές – μικτές οικογένειες

Οι μικτές οικογένειες δεν είναι εύκολη υπόθεση. Κανένας θετός γονιός δεν πρέπει

να περιμένει από το θετό παιδί να τον αποδεχθεί εύκολα και να νιώθει

ευγνωμοσύνη απέναντι του. Είναι πολύ πιθανό να θεωρήσει το θετό γονιό ως

εισβολέα, ως την αιτία που απομακρύνθηκε ψυχικά και σωματικά ο άλλος γονιός

από το παιδί. Όσο περισσότερες ανάγκες έχει το παιδί, τόσο πιο πολύ θα


Σελίδα 43

δυσφορήσει με τον καινούριο γονιό. Όμως αυτές οι διαφωνίες μπορεί να

διασκεδαστούν και να αντιμετωπιστούν. Είναι πολύ πιθανό να εκδηλωθούν κρίσεις

σχετικά με πειθαρχία, ύπνο φαγητό και κατά κανόνα όλους τους τομείς ανάπτυξης

του παιδιού.

Όταν πρόκειται για πραγματική αναμέτρηση, τα θετά παιδιά κάνουν σαφές ότι δεν

έχουν ούτε υποχρέωση ούτε όμως και πρόθεση να υπακούσουν το θετό γονιό. Ο

γονιός και ο θετός σύντροφος του πρέπει να οργανώσουν ένα ενιαίο μέτωπο, πολύ

πριν εκδηλωθεί η σύγκρουση. Σε κάθε στιγμή ο θετός γονιός μοιραία μπορεί να

νιώθει ότι ο σύντροφος του δεν του προσφέρει την αναγκαία υποστήριξη. Αν ο

θετός γονιός πιστεύει ότι ο φυσικός γονιός υπερπροστατεύει τα παιδιά του, αυτό

θα κάνει την πειθαρχία ακόμη δυσκολότερη. Για όλους αυτούς τους λόγους τα

ζευγάρια παρατηρούν συχνά ότι τα πηγαίνουν καλύτερα το λίγο χρόνο που περνούν

χωρίς τα παιδιά. Αυτός ο χρόνος της δικής τους «μοναξιάς» είναι πολύ σημαντικός.

Ο Mark Rosen στο βιβλίο του «Θετοί Γονείς» προτείνει εξαιρετικές οδηγίες προς

τους θετούς γονείς, μερικές από τις οποίες είναι οι ακόλουθες:

1. Η έμφυτη ιδιοσυγκρασία που δημιουργεί τις ατομικές διαφορές ακόμα και

στα πολύ μικρά βρέφη, υποδηλώνει ότι οι αντιθέσεις μεταξύ φυσικών και θετών

παιδιών δεν είναι μόνο αποτέλεσμα διαφοράς γονιών.

2. Κάθε ενήλικος αντιδρά διαφορετικά σε κάθε παιδί. Οι διαφορές μεταξύ

φυσικού και θετού παιδιού είναι μόνο μια από τις πηγές αυτής της διαφοράς.

3. Η συμπεριφορά των θετών παιδιών εξακολουθεί να εξελίσσεται.


Σελίδα 44

4. Ότι συμβαίνει ανάμεσα στο ζευγάρι θα επηρεάσει άμεσα τη σχέση με το

παιδί. Αν ο ένας σύντροφος δεν υποστηρίζει και αμφισβητεί το ρόλο του άλλου, η

πιθανότητα μιας καλής σχέσης με το παιδί μειώνεται σημαντικά.

5. Ο άλλος φυσικός γονιός θα είναι πάντα μια παρουσία στη ζωή της μικτής

οικογένειας. Όσο καλύτερη είναι η σχέση των δυο πρώην συζύγων μεταξύ τους,

τόσο λιγότερο θα είναι και το άγχος που υφίσταται το παιδί.

7.9. Πως αντιδρούν οι ενήλικοι στο διαζύγιο

Πρόσφατες έρευνες έχουν δείξει ότι μια κοινή απόφαση χωρισμού είναι συνήθως

ασυνήθιστη. Συνήθως ο ένας σύζυγος θέλει να τερματίσει τη σχέση πολύ

περισσότερο από ότι ο άλλος και αυτό δημιουργεί μια έλλειψη ισορροπίας.

Πολλές μελέτες συγκλίνουν στο ότι πιο συχνά οι γυναίκες παίρνουν την

πρωτοβουλία να ζητήσουν διαζύγιο. Οι Wallerstein & Kelly (1980), παίρνοντας

συνεντεύξεις από ζευγάρια που είχαν χωρίσει, ανακάλυψαν ότι σε ποσοστό 75% το

διαζύγιο είχε ζητηθεί από τις γυναίκες. Σε άλλη έρευνα βρέθηκε ότι ξεκίνησαν το

διαζύγιο 60% των γυναικών και μόλις 17% των ανδρών.

Αν και υπάρχουν αυθόρμητες περιπτώσεις διαζυγίων, οι ενήλικοι συχνότερα

μελετούν την περίπτωση του διαζυγίου επί μήνες και μερικές φορές επί χρόνια,

πριν πάρουν την οριστική απόφαση. Η απόφαση οφείλεται συχνότατα σε

συσσωρευμένα παράπονα, αστάθεια και δυστυχία, σε συνδυασμό με την

αυξανόμενη αίσθηση ότι το προσωπικό τίμημα που πληρώνει το άτομο δεν

εξισορροπείται πλέον από την ασφάλεια και την ικανοποίηση που προσφέρει ο

γάμος.

Μερικές μελέτες αναφέρουν το φαινόμενο της «τελευταίας σταγόνας», όπου

κάποιο συγκεκριμένο γεγονός επέσπευσε την απόφαση για χωρισμό. Τα τρία

γεγονότα που αναφέρονταν πιο συχνά ήταν οι εξωσυζυγικές σχέσεις, εξωγενείς


Σελίδα 45

παράγοντες που επηρέασαν τη σχέση (αλλαγή κατοικίας, αποφοίτηση, νέα εργασία)

και κάποιες άλλες εκδοχές της «τελευταίας σταγόνας», όπως μια δεύτερη απόπειρα

αυτοκτονίας και η μεγάλη κατανάλωση οινοπνευματωδών.

Αντίθετα η πλειοψηφία των διαζευγμένων αντρών και γυναικών (όλοι γονείς) που

πήραν μέρος σε άλλη έρευνα, αρνήθηκαν την ύπαρξη οποιουδήποτε παράγοντα

που επιτάχυνε το διαζύγιο και ανέφεραν μια «σταδιακή εξέλιξη» και συνδυασμό

διάφορων παραγόντων.

Για τους περισσότερους άντρες και γυναίκες αποτελεί εξαίρετα επώδυνη εμπειρία

να μάθουν από το σύντροφό τους ότι δεν τους αγαπά και δεν τους θέλει πλέον.

Συχνά η ταπείνωση και το αίσθημα της απόλυτης αδυναμίας κατακλύζουν τον

απορριφθέντα σύζυγο, καθώς αντιλαμβάνεται ότι δεν έχει τη δύναμη να πείσει το

σύζυγο που φεύγει, να μείνει στη σχέση. Μια συνηθισμένη αντίδραση σε αυτό τον

πόνο είναι ο θυμός, η κατάθλιψη και σε μεγάλο βαθμό συμπεριφορά

οπισθοδρόμησης.

Οι σύζυγοι που ξεκίνησαν το διαζύγιο, συχνά το έκαναν με λύπη, ενοχή, φόβο για το

μέλλον, ανακούφιση και μερικές φορές με θυμό. Αλλά το στοιχείο που τους

διαφοροποιούσε σαφώς ήταν η αίσθηση του ελέγχου και η έλλειψη

συναισθημάτων ταπείνωσης και απόρριψης. Επίσης είχαν εξοικειωθεί και είχαν

προετοιμαστεί νοητικά για την κατάσταση μετά το χωρισμό.

Μερικές φορές, ενώ ο αυτοσεβασμός τους βρισκόταν σε χαμηλά επίπεδα, κάτι που

χαρακτηρίζει τους συντρόφους ενός αποτυχημένου γάμου, με το χωρισμό τους το

συν αίσθημα αυτό αντιστράφηκε και τονώθηκε, κάτι που έρχεται σε αντίθεση με το

αίσθημα της εγκατάλειψης.


Σελίδα 46

7.10. Η φύση των παραπόνων στο γάμο

Μια μακρόχρονη σχέση μεταξύ δυο ανθρώπων που έχει νομική ισχύ, ψυχολογικούς

και οικονομικούς δεσμούς, είναι περίπλοκη και μπορεί να μην παρέχει την ίδια

ικανοποίηση και στα δυο μέρη, καθώς επίσης και να αλλάζει με τα χρόνια. Ο γάμος

μπορεί να είναι σημαντικός για τον ένα σύντροφο, αλλά αναζωογονητικός για τον

άλλον.

Μπορεί να τον θεωρούν αποτυχημένο κι οι δυο σύντροφοι αλλά και μόνο ο ένας.

Μερικοί άνθρωποι νιώθουν δυσαρέσκεια για το γάμο τους από την αρχή. Άλλοι το

συνειδητοποιούν σταδιακά και μερικοί εξακολουθούν να θεωρούν το γάμο τους

σταθερό και ευχάριστο, ακόμα και όταν ο σύντροφός τους φεύγει από το σπίτι με το

χωρισμό τους.

Είναι προφανές ότι ο πόνος και η δυστυχία διαφέρει σημαντικά από άτομο σε

άτομο και ότι υπάρχει διαφορά στο κάθε άτομο σε σχέση με το χρόνο. Οι Kitson &

Sussman στήριξαν την υπόθεση ότι τα παράπονα στο γάμο διαφέρουν ανάλογα με

τη μόρφωση, την κοινωνική τάξη, τη διάρκεια του γάμου και το εισόδημα.

Όσοι ανήκαν σε υψηλότερη κοινωνική τάξη και ήταν παντρεμένοι πολλά χρόνια

παραπονιόνταν πιο συχνά για έλλειψη συναισθηματικής στήριξης και ανεπάρκειες

στη διαπροσωπική σχέση. Όσοι ήταν παντρεμένοι λιγότερα χρόνια και ανήκαν σε

χαμηλότερη κοινωνική τάξη παραπονιόνταν κυρίως για τις αποτυχίες του συζύγου

μέσα στην οικογένεια και στην εργασία.

Η μελέτη διαζυγίων στη Καλιφόρνια εντόπισε σαφείς διαφορές ανάλογα με το

φύλο, σχετικά με τη φύση και τη συχνότητα των παραπόνων μέσα στο γάμο, όπως

τα περιέγραψαν άντρες και γυναίκες. Όπως και στις παραπάνω μελέτες, οι γυναίκες

είχαν περισσότερα παράπονα σχετικά με το συγκριτικά με τους άνδρες. Τα 2/3 των

γυναικών παραπονιόνταν ότι δεν τις αγαπούσαν. Αυτό το παράπονο κατείχε την

πρώτη θέση για τις γυναίκες και την τρίτη για τους άνδρες. Οι περισσότερες

γυναίκες συσχέτιζαν αυτό το αίσθημα με τη σταδιακή μείωση της τρυφερότητας


Σελίδα 47

που ένιωθαν για το σύντροφό τους, με αποτέλεσμα να νιώθουν μια κενότητα που

οδήγησε πολλές στην απόφαση του διαζυγίου. Για τους άνδρες το πιο συχνό

παράπονο σε ποσοστό 53%, ήταν ότι η γυναίκα τους δεν τους «έδινε σημασία»,

τους παραμελούσε και δεν θεωρούσε σημαντικές τις ανάγκες και τις επιθυμίες

τους.Το δεύτερο σε συχνότητα παράπονο των ανδρών ήταν η μεγάλη διαφορά

ενδιαφερόντων, οξιών και στόχων από την αρχή του γάμου. Το δεύτερο και τρίτο σε

συχνότητα παράπονο των γυναικών είχαν στενή σχέση μεταξύ τους. Το 1/3 των

γυναικών παραπονέθηκε ότι οι άντρες τους αμφισβητούσαν διαρκώς την ικανότητα

και την εξυπνάδα τους με αποτέλεσμα όχι μόνο να προσβάλλονται, αλλά και να

νιώθουν ότι δεν μπορούν να κάνουν τίποτα σωστά.

Επίσης το 1/3 ανέφερε ότι οι άντρες τους ήταν υπερβολικά κριτικοί απέναντί τους,

ιδιαίτερα σε ότι αφορούσε τη συμπεριφορά, το ντύσιμο, την εμφάνιση, τις ιδέες, τις

συζητήσεις και τον τρόπο ανατροφής των παιδιών.

Τέλος η σεξουαλική στέρηση κατείχε σημαντική θέση για το 34% των ανδρών και

σχεδόν για το ίδιο ποσοστό γυναικών.


Σελίδα 48

Ενδεικτική βιβλιογραφία

Αλεξιάς, Γ.(2000). Λόγος περί ζωής και θανάτου. Αθήνα : Ελληνικά Γράμματα.

Αλεξιάς, Γ. (2001). Η κοινωνική κατασκευή του ιατρικού λόγου στις Μονάδες

Εντατικής Θεραπείας. Δοκιμές, Τεύχος 9-10, σ.198.

Κυβέλου, Α. (2010). Έθιμα γύρω απ τον νεκρό και το θάνατο και η παρηγορητική

λειτουργία για του πενθόντες. Μεταπτυχιακή διατριβή, ΠΜΣ «Εκπαίδευση και

Πολιτισμός», Χαροκόπειο Πανεπιστήμιο, Τμήμα Οικιακής Οικονομίας και

Οικολογίας.

Παπαδάτου, Δ., Αναγνωστόπουλος, Φ. (1997) Ψυχολογία στο χώρο της υγείας.

Αθήνα, Ελληνικά Γράμματα.

Ζαρταλούδη, A. (2010) Διαπολιτισμική διερεύνηση του πένθους και του θρήνου.

Interscientific Health Care, Τόμος 2, Τεύχος 2, 55-63.

Βιβλιογραφία για περαιτέρω μελέτη

Αθανασιάδου,Φ.,Βαμβακά, Α., Δημούδη, Σ. (2010) Το διαζύγιο ως κρίση στην

οικογένεια, στο Αναγνωστόπουλός, Δ,.Παπαγεωργίου-Βασιλοπούλου,Α. (επιμ),

Νοσηλευτική Ψυχικής Υγείας του παιδιού και του εφήβου, Αθήνα, Βήτα.

loss-and-mourning-in-children-and-adolescents

Documents

cahandle242916305 h

social construction

funeral director

maria nagy