louis hjelmslev (1899-1965)

Upload: yektacan-oezcift

Post on 09-Apr-2018

234 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

  • 8/7/2019 Louis Hjelmslev (1899-1965)

    1/26

    Louis Hjelmslev (1899-1965)

    Glosematik vezmleme

    indekiler ;1) Ayr t rma Yal nlama

    2) zmleme Yntem Olu turma

    3) zmlemenin GstergebilimeUygulan Anlat m ve erik

  • 8/7/2019 Louis Hjelmslev (1899-1965)

    2/26

    GiriLouis Hjelmslevin dilbilime katk lar ve dilbilim sahas ndanuzakla t rd klar zerine bir al ma yapma zorunlulu u zerine buyaz n yava yava belirmeye ba lad . Louis Hjelmslev, bir ok gznndeki genel a sitesinden ula labilecek bir ya ant ya sahiptir.[1]Bu sebepten tr bilimsel bir incelemede olmas gereken, incelemeyap lan ki inin kendisi-tz de il; ki inin inceleme yap lan alan ngeneliyle olan etkile imi olmal d r gr n benimseyerekHjelmslevin ya ant s yla ilgili ayr nt lar ba ka kaynaklarab rak yoruz. Ancak itiraf edilmesi gerekir ki bir bilim adam n nya ant s n n, bilim adam n n u ra t alana do rudan ya da dolaylbir etkisi olacakt r (rne in: Maddi s k nt lar eken Nikolai Teslan nalternatif ak ma ynelmesindeki ya da Einstein n atom bombasyap m na ynelik ta d pozitif korelasyon) Bu sebepten trincelemenin biraz daha ayd nlanmas iin Hjelmslevin ya am yla ileilgili bahsedilebilecek iki nemli nokta saptayabiliriz. Bunlardan ilki,Hjelmslevin babas n n matematik profesr olu u.[2]Busaptaman n nemlili i ise Hjelmslevin dilbilim sahas na getirdi i katbilimsellik tan mlar ve dilbilimecebirsel bir dzlem de yakla mas nbiraz daha ayd nlatabilecek bir kapsam olmas d r. kincisi ise,Hjelmslevin Kopenhag Dilbilim Sahas n n kurucusu olmas d r. Busaptama ise bize Hjelmslevin dilbilim alan nda olu turdu uetkile imin kabul grrl a s ndan bir fikir vermek iin gereklidir.[1]Bknz: wikipedia[2]Bknz: J. Whitfield, Francis, Louis Hjelmslev (Language, Vol. 42, No. 3, Part 1 (Sep., 1966), ss. 615

  • 8/7/2019 Louis Hjelmslev (1899-1965)

    3/26

    Hjelmslevin dilbilime zmleme a s ndan etkilerinisaptayabilmek iin bir blmleme yapmak gerekirse;

    1) Ayr t rma Yal nlama

    2) zmleme Yntem Olu turma

    3) zmlemenin Gstergebilime Uygulan Anlat mve erik

    eklinde blmek en iyisi olacakt r.

  • 8/7/2019 Louis Hjelmslev (1899-1965)

    4/26

    1. Ayr t rma Yal nlama

    Louis Hjelmslev, ncelikle ara t rmalar nyo unla t raca alan n bir s n r n izmekle i e ba lar.Dilbilimi semiyolojinin bir alt kmesi olarak grr. Bu

    sebepten tr nce i e semiyolojiyle ba lar. Semiyoloji(gstergebilim) o zamana kadar s n rlar ok da netolu turulmu bir alan de ildir. Kald ki gnmzde deSemiyoloji hakk nda tam olarak ortak kan n n getirdi i bir s n rland rma olmad n syleyebiliriz. Varolu u gere i

    ileti imin ve nesneleri anlamland rman n en temelindeolan bir ili kiler btn olan Semiyolojinin alan oldukageni tir.

  • 8/7/2019 Louis Hjelmslev (1899-1965)

    5/26

    Hjelmslev, bu alanda bir bilim adam olarak yap lmasgerekenleri irdeleyince ncelikle lmlenebilir durumlardan yola kmas gerekti ini saptam t r ki bu

    zaten ba l ba na hjelmslevin dilbilime yapt ennemli katk olarak kar m za kar. Descartesin akl nynetimi ile ilgili sylediklerini destekleyereksemiyolojinin bir dil bilimci olarak incelenebilecekk s mlar hakk nda bir gr belirtir.[1] BuradaDescartesin akl n ynetiminde belirledi i bir ka kuralade inmek yerinde olacakt r. Descartesin bukurallar ndan 2. kural, 3. kural ve 4. kural zellikleHjelmslevin ilk olarak lmlenebilirlik ve deneycilikilkesine gre neden Semiyoloji ve onun bir alt kmesiolan dilbilimi lmlenemez ve deney yap lamaz olankuram ve fikirlerden ayr t rd na ynelik bize bir fikir verecektir.

    [1]bknz: Vardar Berke , Yirminci Yzy l Dilbilimi (ss. 170)

  • 8/7/2019 Louis Hjelmslev (1899-1965)

    6/26

    R en Descartesin Kurallar

    Ku ral 2: U ra mam z gereken konular, yaln zca,akl m z n kesin ve a k bir bilgi edinmeye yetece ini kestirdiklerimiz olmal d r.

    Her bilim kesin ve apa k bir bilgidir.()

    eyleri bilmeye bizi iki ey gtrr: Deney vetmdengelim. Olas btn yanl lar kt karsamaylade il, iyi kavran lmam deneylerden veya deneyler zerinde iyi d nlmeden yap lan temelsiz yarg lardankaynaklan r.

  • 8/7/2019 Louis Hjelmslev (1899-1965)

    7/26

    Ku ral 3: D nce konusu olan eylerde ara t r lmasgereken ey ba kas n n ne d nd ya da kendi yapaca m z san lar de ildir, ama sezgi ile a k ve seik olarak grebileceklerimiz ya da yapabilece imiz karsamalard r. Zaten bilim ba ka trl edinilemez.

    Kural 4: M etod, do ruyu aramak iin zorunludur.

  • 8/7/2019 Louis Hjelmslev (1899-1965)

    8/26

    Descartesin bu kurallar n n ncelik noktas n n sezgiyezaten sahip olan bilimadam iin, tmdengelim oldu unusyleyebiliriz. Ancak her ne ekilde olursa olsuntmdengelim ya da tmevar m, ncelik her zamantme yneliktir. Bu yzden Hjelmslev nce tmbelirlemi , tmn lmlenebilir ve zerinde deneyyap labilir alanlar n saptam t r. Dilbilimde ise bu alan

    geleneksel dilbilim kuramlar n n da kalk noktas olando al dillerdir.

    Hjelmslev do al diller zerinde deney yap p, sonular retmek iin do al dillerin artsrem yap lar na de il,e srem yap lar na bakm t r-ki bu da Hjelmslevibiimsel yakla m sergilemeye gtren durumdur.

  • 8/7/2019 Louis Hjelmslev (1899-1965)

    9/26

    Belirtilmesi gereken nemli bir nokta da Hjelmslev,semiyolojinin kapsam n n daralt lmas n n asl nda baka s n s n rlamayaca n , tmdengelme durumundaizlenecek basamakland rmayla beraber inilecek en sonnoktada de i tirilemez bir tan m ya da kurallakar la laca n ve bu son noktada kar la lanlar ndaha sonra gelinen tme k tutaca n , dolay s ylasemiyolojinin di er lmlenemez alanlar n da budeneycilik ve zmleme ilkesine dayanan tmdengelimynteminin sayesinde ayd nlanaca gr n savunur.

  • 8/7/2019 Louis Hjelmslev (1899-1965)

    10/26

    Son olarak Hjelmslevin mant ktan esinlenen bukuram , zellikle bir "metnin" (szceler btn,betik), dilbilimsel betimlemesinin( a) eli kisiz ( b)tm kapsay c , ( c) olabildi ince yal n olmas ngerektiren deneycilik ilkesine ba lan r [2]. Buyzden bu mant kla hareket eden Hjelmslev iinsonu olarak denilebilir ki ; Hjelmslev, btnkuram n lmlenemez ve deney yap lamazdurumlardan ayr t rm , kar s na kan salt dilile u ra m t r.

    [2]Byk Larousse, cilt 8

  • 8/7/2019 Louis Hjelmslev (1899-1965)

    11/26

    2. z mleme Yntem Olu tu rma

    Dil kuram oturtmak iin yap lmasgereken eyin bir betikten yola kmak ve bu beti i zmlemeyoluyla tutarl ve anla l rl

    yksek bir tan m oldu unu belirtenHjemslev, kulland enstrmanolan zmlemenin de ilkelerinin,temel kavramlar n n, incelenmesigerekti ini savunur.Bilimselli in var olabilmesi iin deneycilik ilkesini her yereuygulayac n sylerken, bunu deneyselli in kendisini biledeneyebilecek kadar s k bir ekilde uygulamaya koymas da zatenka n lmazd r.

  • 8/7/2019 Louis Hjelmslev (1899-1965)

    12/26

    Yukar da bahsi geen zellikle bir "metnin" (szceler btn, betik), dilbilimsel betimlemesinin (a) eli kisiz (b)tm kapsay c , (c) olabildi ince yal n olmas n

    gerektiren deneycilik ilkesine ba lan r cmlesini tekrar gzden geirelim. E er bir zmleme yap lacaksa vebu zmleme sonucunda deneycili in bu maddesineuyacak bir sonu kar lacaksa, zmlemenin temelizmleme yap lan betiklere gre bir de i im gstermezorundal ndad r. Yani bir zmleme i leminingerekle ti ini varsayal m :betik / zmleme /tan mlamasreci ierisindeki lnn iindekide i kenliklere bakarsak; Betik zaten bir ba lang noktas olarak sabittir. Tan mlama ise var lacak sonucundeneycilik ilkesine dayanmas hususunu ve zellikle buhususun tm kapsay c olmas durumunu zerindeta d ndan sabit olmak zorundad r.zmleme ise buiki sabitin birbirine kavu mas durumunu sa layan ve buyzden de tm kapsay c l k durumuna ula mayaal an bir de i ken olmaktad r.

  • 8/7/2019 Louis Hjelmslev (1899-1965)

    13/26

    zmleme her ne kadar iki sabit aras nda de i ken bir rol stlense de Hjelmslev iin nemli olan zmlemenintan mlama yznden ald de i kenlik de il,

    zmlemenin bir kuram olu turmak iin mutlaka olmasgerekti i durumudur. Bu a dan zmleme bir kuramolu turma yolunda sabittir ve Hjelmslevi ilgilendiren tekyan da bu sabitliktir.

    Sabit bir bak a s na sahip olan insan zmlemeyisadece bir paralama i lemi, blmlere ay rma i lemiolarak grebilir. Ancak en sabit gr l insan bile bir nesneyi blmleme i lemi esnas nda bir seim yapmakzorunda kalacakt r. Bu seim nesneyi nas lblmleyece inin seimidir

    rne in; ekildeki nesneye bir zmleme yapmayaal al m.

  • 8/7/2019 Louis Hjelmslev (1899-1965)

    14/26

    Nesne

    N esne = { 1 2 3 }

  • 8/7/2019 Louis Hjelmslev (1899-1965)

    15/26

    zmleme 1Bu zmlemede iinde ba ka nesneler olan nesneleriblmleyece iz :

    Bu zmlemeyi daha da derinle tirebilsek de, farkl zmlemeleride bu zmlemeler iinde uygulayabilsek de ( mesela[1 2] ,[ 2 3 ] ,[1 3 ] ,[1 2 3 ] de nesnenin var olan alt kmeleri olarak kendi nesneliklerini isbat eder ki bu nesnelerin de iinde ba kanesneler mevcuttur ) sadece bir rnek oldu u iin bu k smuzatm yoruz.

  • 8/7/2019 Louis Hjelmslev (1899-1965)

    16/26

    zmleme 2Dairesel olan ekiller bak m ndan zmleyece iz :

    Dairesel olan ekiller kmesi = {1,2,3,b,c,e,f,g,i }

    zmleme 3

    Byklk-kklklerine gre blmleme yapaca z :

    Elbette ki bu zmlemedederinlemesine gidildike dahada blmlenebilir. ( rne in[1 2] ,[ 2 3 ] gibi alt kmeler debar nd ran bu nesnenin ikincil bir zmlemesine gerek duymad m z iin bu alt kmeleri ieri e alm yoruz.)

  • 8/7/2019 Louis Hjelmslev (1899-1965)

    17/26

    Biraz nce sadece nesne olarak kabul etti imiz bir vennkmelemesini ve onun elerini zmleme i lemindedahi farkl yntem kulland k ve bu zmleme i leminiok daha farkl ekillerde o altabilirdik. Lakin o zamanbunlar n hangisini deneycili in ilkesine uyacak vetan mlamay anla l r ve kabul edilebilir halegetirece inin zerinde durulmas gereklidir. okgemeden nemli olan n bir nesneyi blmlemek de il,zmlemeyi bu blmlerin aralar ndaki ba ml l klarauygun(uyarl ) onlar n yerli yerince a klayacak biimdesrdrmek oldu u ortaya kar. Ancak byle bir

    zmleme deneycili in ilkesine uyarl d r.

  • 8/7/2019 Louis Hjelmslev (1899-1965)

    18/26

    E er zmlemenin ba ml l klar incelemesi gerekti idurumu anla l rsa daha arp c bir sonuca da varabiliriz:Hem incelenen nesne, hem de onun de i ik blmleriancak ve ancak bu ba ml l klarla var olurlar . Bu durumyzy llar n sregelen nesnelerin kendi de illikleri-z tlar yla var olabilir gr nn de felsefe a s ndan bir genelle tirilmesi olarak varsay labilir -ki bu bir yenilikde ildir!-. Yani bir nesnenin var olabilmesi ancak onesnenin ba ml l klar ve ili kiler demetinin var olmas ile

    ilintilidir. Hjelmslevin deyi i ile : nesneler ancakba ml l klar n n yard m yla betimlenebilirler, bilimselynden tan mlanmalar n n ve betimlenmelerinin ba kabir yolu yoktur. Hjelmslev bu szyle, dilbiliminkendisinden fiziktesi btn kavramlar uzakla t rdgibi, zmleme ynteminden de fiziktesi tabir edilebilecek durumlar da btnyle uzakla t r r.

  • 8/7/2019 Louis Hjelmslev (1899-1965)

    19/26

    Hjelmslevin sistemini daha net anlayabilmek iin,Hjelmslevin sre diye belirtti i eyin sentagma, dizgediye belirtti i eyin de paradigma oldu unu belirtmektefayda var. Biz de bundan sonra bu kavramlar yerinesre ve dizge kelimelerini kullanaca z. Bu sayedeHjlemslevin s n rlar n izdi i zmleme sisteminin, dilzerine ili tirerek zmleme bahsini sonland raca z.

  • 8/7/2019 Louis Hjelmslev (1899-1965)

    20/26

    Hjelmslev bir dil sreci(sentagmas ) ierisinde bulunans n flarazincir , bu zincirin bile enlerineblm denmesini,bir dil dizgesi (paradigmas )iinde bulunan s n flaradizi ,bir dizinin bile enlerine deye adland rmas n teklif eder.Srecin zmlemesine de blmleme , dizgeninzmlemesine ise eklemleme ad n verir. Bu a danHjelmsleve gre metinler zincirlerden ibarettir ve en sonblmlemeye kadar var olan btn blmler de birer

    zincirdir.

  • 8/7/2019 Louis Hjelmslev (1899-1965)

    21/26

    rnek :

  • 8/7/2019 Louis Hjelmslev (1899-1965)

    22/26

    Burada zerine d nmemiz gereken bir metinintan mlamas n yaparken tek bir zmleme sistemininyeterli olup olmad sorunudur. Elbette ki bir metin tekbir zmlemeyle en son blme kadar gidene kadar devam eden bir sre ierinde incelenebilir. Ancak buyeterli bir inceleme anlam na gelmez. Her blm kendineayr k bir zmleme ile ba ka blmlere ayr labilir,bylelikle durumlar geli tirilebilir. Bu durumda bir betikincelenirken bir tek blmlemeden de il, bir

    blmlemeler btnnden (zmlemeler btn)yararlan lmas daha sa l kl d r.

  • 8/7/2019 Louis Hjelmslev (1899-1965)

    23/26

    3. z mlemenin Gs tergebilime Uyg u lan Anlat m ve erik

    Saussure, yakla m n gsteren (signifiant) vegsterilenden (signifi) olu an ikili bir model zerinekurmu tur.[1]Hjelmslev ise Saussuren ortaya koydu ugsteren/gsterilen kar tl n anlat m/ierikdzlemleriyle kar lam ve her dzlemde detz/biim kar tl n ngrm tr.[2] Bunu daha iyianlamak iin Gnay n izdi i bir tabloya ba vurabiliriz.

    [1]bknz. Deely, John Basics of Semiotics, IndianaUniversity Press, Bloomington ss.115[2]Vardar, Berke ynetiminde, A klamal DilbilimTerimleri Szl , ABC Yay., stanbul, 1988, ss.114

  • 8/7/2019 Louis Hjelmslev (1899-1965)

    24/26

    Hjelmslevin ierik olarak ald n belirtti imiz dilselgstergeyi Hjelmslev ncelikle anlat m ve ierikolarakikiye ayr l r. Yine bunlar da tmden gelime uygun bir biimde zmlemeye devam eder... Bu zmlemeyegre hem anlat m n hem de ieri in biim ve tzndensz etmek olas d r.

  • 8/7/2019 Louis Hjelmslev (1899-1965)

    25/26

    Anlat m n Biimi : Dilsel gstergenin yaz ya da ses olaraksylenmesidir. Saussure'n gsterenine e it bir yap d r.[1]Anlat m n Tz: Dilin henz yap sal bir zellik vermedi i sesy n d r. Tek tek sesbirimlerdir. Sesbilgisi vard r.

    eri in Biimi : Saussure'n gsterilen kavram na denk d er.Toplumca belirlenmi tzn somut bir biimidir. eri in tznnsomutla mas d r. Tzn somutla m biimi olarak yaz nsal,bilimsel, her trl anlat m biimi, konu ma trnde zaman, ki i,uzam, evre, do a, a k, lm gibi tzlerden sz eder. iir, roman,deneme, evre koruma konusunda yaz lm bilimsel bir makale vb.tm bunlar, biimsel bir betimlemede uygulama (tzn biimselolarak belirmesi) olabilir.

    eri in Tz: Dil taraf ndan henz yap sal bir zellik kazanmamdil d gerekliklerdir. Toplumca kabul edilmi de erlerdir. eri intz, nesnel biimde tan mlayabilece imiz anlamd r. Bu nedenle deincelenmesi ve tan mlanmas di er bilim dallar na ba l d r. Bir anlamda ieri in tz, sadece dilbilimce ortaya konulamaz.

    Toplumbilim, felsefe, ruhbilim, yaz n, yaz n tarihi, siyaset bilimi vb.gibi alanlarla ilgilidir.

    [1]K ran, Zeynel & Ay e KIR AN (2001) Dilbilime Giri , Ankara:Sekin Yay nc l k. Ss.143

  • 8/7/2019 Louis Hjelmslev (1899-1965)

    26/26

    Bir dilsel gstergenin gndergesi, Hjelmslevin a klamas na greieri in biimidir. Ama ieri in biiminin anla lmas da ieri intzyle ile do rudan ilintilidir. Yani bir dilsel gndergenin do ruanla lmas gnderge kavram n n verici ve al c taraf ndan ortakolarak alg lanmas ile olas d r. Ama bir verici ya da al c n n ne denliok ey bildi i de kendi bildirisindeki ieri in tz ile ilgilidir. Yaniieri in tz, bildirinin yorumlanmas iin ok nemlidir. eri in tzbildirinin ok yetkin haz rlanmas ile do rudan ilintilidir.[1]

    [1]Gnay,Do an, Grsel Okuryazarl k ve mgenin Anlamland r lmas , S. Demirel ni. Gz. San. Fak. Hakemli Dergisi,ss. 10

    --Son--

    Yektacan zift P am. ni . Sos . Bi l. Ens . T rke E . Y .Lisa ns re ncisi

    E- mektup : y ekta c a nw eb@gma i l.co m