ma thesis film studies rcw - de passie van de toeschouwer
DESCRIPTION
DE PASSIE VAN DE TOESCHOUWER Receptieonderzoek naar de reacties van het Nederlandse publiek op Mel Gibsons 'The Passion of the Christ'TRANSCRIPT
DE PASSIE VAN DE TOESCHOUWER
Receptieonderzoek naar de reacties van het Nederlandse publiek
op Mel Gibsons The Passion of the Christ
Rianne Wijmenga (6134394)
29 april 2011
Masterthesis Film Studies
Begeleider: Dr. A.B. Schneider
Tweede lezer: Dr. Laura Copier
Universiteit van Amsterdam
RCW 2011
2
Afbeelding op het voorblad: Mel Gibson. The Passion of the Christ. Jezus bij Pilatus, ten
overstaande van het Joodse volk. Flickr. 27-01-2011
<http://www.flickr.com/photos/pikturz/4981123856/>
RCW 2011
3
SAMENVATTING
Op 1 april 2004 ging Mel Gibsons The Passion of the Christ in Nederland in première. Al
vanaf het moment dat Gibson aankondigde een film te gaan maken over de laatste twaalf
uur van het leven van Jezus, de Zoon van God, werd er volop over het project geschreven
in de media. Dit werd alleen nog maar meer naarmate de filmpremière in zicht kwam. Aan
de hand van 270 artikelen uit landelijke dag- en opiniebladen is er receptieonderzoek
gedaan naar de media-aandacht voorafgaand aan en na het verschijnen van The Passion in
de Nederlandse bioscopen. De artikelen werden benaderd als sporen van de gebeurtenis die
de film was in de termen van filmwetenschapper Janet Staiger en werd verwerkt volgens
de “Grounded Theory Method”, een inductieve manier van systematisch data ordenen uit
de sociale wetenschap.
Het eerste dat opviel, was de controverse die er rondom The Passion ontstond. Nog
niemand had de film gezien, maar er werd al gewaarschuwd voor het antisemitische
karakter van de film. Ook was er veel aandacht voor de evangelisatieplannen die
verschillende organisaties hadden bij Gibsons film en het zeer bloederige en gewelddadige
karakter van de film. Terwijl de controverse rondom de film in lijn is met de geschiedenis
van het subgenre van de Jezusfilm, werd met name in de reacties op het gewelddadige
karakter van de film een breuk met het verleden gezien. Meer dan ooit was de wijze
waarop het verhaal in de film verteld werd onderwerp van discussie, in plaats van wat de
film te vertellen had en de soort Jezus die geportretteerd werd door de filmmaker.
De media waren duidelijk in de ban van wat door de Volkskrant bestempeld werd
als de “Jesus Christ Superhype”. Maar een analyse van de reacties op een film als The
Passion kan ook breder gezien worden dan alleen als reactie op een film die iets zeggen
over de filmbeleving van de bioscoopbezoekers. Dat de film zoveel stof deed opwaaien in
Nederland, laat bijvoorbeeld zien dat religie zeker nog wel een onderwerp is dat leeft in
onze samenleving.
RCW 2011
4
INHOUDSOPGAVE
Voorwoord ............................................................................................................................. 5
Inleiding ................................................................................................................................. 6
Theorie ................................................................................................................................. 10
Receptieonderzoek ................................................................................................................... 10
Etnohistorisch onderzoek ......................................................................................................... 12
Context ................................................................................................................................ 13
Geschiedenis ............................................................................................................................ 14
Controverse .............................................................................................................................. 17
Media-aandacht ................................................................................................................... 20
Spreiding .................................................................................................................................. 22
Verschillende reacties .............................................................................................................. 26
Antisemitisme .......................................................................................................................... 31
Evangelisatie ............................................................................................................................ 35
Geweld ..................................................................................................................................... 40
Conclusie ............................................................................................................................. 44
Beperkingen en vervolgonderzoek ........................................................................................... 47
Bronnen ............................................................................................................................... 51
Gepubliceerde literatuur ........................................................................................................... 51
Webpublicaties ......................................................................................................................... 53
Overige media .......................................................................................................................... 53
Afbeeldingen ............................................................................................................................ 54
Appendix ............................................................................................................................. 55
RCW 2011
5
VOORWOORD
Het is inmiddels ruim een jaar geleden dat ik plannen aan het maken was om mijn
masterthesis voor Film Studies te schrijven. Ik wilde niet zomaar een film analyseren, maar
iets doen met reacties van het publiek op een film. Op een bankje aan een van de
Amsterdamse grachten kreeg ik toen de tip eens te gaan kijken of er in de archieven wat
terug te vinden was over Mel Gibsons The Passion of the Christ, want als er veel over één
film gepraat en geschreven was, dan was het die film wel.
Zo gezegd, zo gedaan. Door mijn ambitieuze plan twee masters te combineren heeft
het wat langer geduurd dan oorspronkelijk het plan was, maar mijn thesisonderzoek naar
Gibsons The Passion is er gekomen. Dat het zo ver heeft mogen komen, is ten eerste te
danken aan mijn thesisbegeleider, dr. Alexandra Schneider. Ik ben haar er zeer erkentelijk
voor dat ze er geen punt van gemaakt heeft dat ik mijn thesis pas een jaar later heb
geschreven dan eigenlijk de bedoeling was. Daarnaast kon ik prima uit de voeten met haar
goede (en snelle!) begeleiding en feedback, en heb ik alle respect voor haar inmiddels
opgedane kennis van het Nederlands, waardoor ik deze thesis in het Nederlands kon
schrijven.
Maar er zijn ook altijd mensen die eigenlijk niet direct betrokken zijn bij het
schrijven van een thesis, maar toch alles van het begin tot het einde meemaken. Zo is daar
altijd mijn vader, mijn trouwe allereerste lezer, die vond dat hij bijna het hoofdpersonage
was geworden in de inleiding. Daarnaast zijn er genoeg mensen geweest die als het nodig
was even met mij meegedachten, of soms alleen maar luisterden, zodat ik mijn gedachten
weer op een rijtje kon krijgen; vrienden, die zelfs hele spellingscontroles wilden uitvoeren
(Mattijs, dank!), zusjes die het kijken van Jezusfilms opgedrongen kregen (sorry, Dorine,
maar ’t was toch wel leuk, niet?!), en niet te vergeten mijn moeder voor de “pep talk” die
af en toe nodig was. “Last but not least” gaat mijn dank uit naar mijn nicht Petra Links, die
naast mij zat op dat bankje aan de Amsterdamse grachten en The Passion opperde als
thesisonderwerp. Ook heeft zij mij samen met haar collega bij het Nederlands Instituut
voor Oorlogsdocumentatie (NIOD) Annemarike Stremmelaar van goede tips wat betreft
literatuur over antisemitisme in Nederland heeft voorzien.
Rianne Wijmenga, april 2011
RCW 2011
6
INLEIDING
Begin 2004 ontstond er commotie in Nederland. Met Pasen zou er een film in de bioscoop
gaan draaien over de laatste twaalf uur van het leven van Jezus, de Zoon van God. Ook ik,
zestien jaar jong, christelijk opgevoed en gefascineerd door alles wat met de filmwereld te
maken had, was me hier maar al te bewust van. Al ruim voor de officiële bioscooprelease
was er volop media-aandacht voor deze film. Er werd geprotesteerd, gediscussieerd en
geëvangeliseerd, en de vraag die leek te overheersen was: ga je wel of ga je niet naar de
bioscoop? Ook op de catechisatie (Bijbelstudie) voor tieners waar ik wel heen ging, werd
deze vraag gesteld. Een enkeling wilde de film wel in de bioscoop gaan bekijken, maar de
meesten zouden wel wachten tot de film op televisie te zien zou zijn, als ze ‘m überhaupt
wilden zien. Want dat het publiek een bloederige martelgang te wachten stond, was een
ding dat zeker was. Thuis had mijn vader het ter vergelijking over de discussie ten tijden
van het verschijnen van de musical Jesus Christ Superstar (Reg. Norman Jewison.
Universal Pictures, 1973). Toen peinsde niemand in zijn omgeving er over naar de
bioscoop te gaan. Een zingende Jezus, dat kon echt niet…
De film die in 2004 zoveel stof deed opwaaien, was The Passion of the Christ (Reg.
Mel Gibson. Icon Film Distribution, 2004; in deze thesis in het vervolg aangeduid als The
Passion); geproduceerd, geregisseerd en volledig gefinancierd door de vooral als acteur
bekende Mel Gibson. Zoals hierboven genoemd vertelt The Passion het verhaal van de
laatste uren van het leven van Jezus, vanaf het moment vlak voor Zijn gevangenneming via
Zijn veroordeling en de daarop volgende geseling tot aan Zijn dood aan het kruis. Het
lijden van Jezus, gespeeld door James Caviezel, wordt het publiek tot in detail
voorgeschoteld. Bijzonder aan The Passion is dat de hele film in Aramees en Latijn
gesproken wordt: twee zogeheten dode talen, talen die de meeste mensen niet meer (actief)
beheersen.
Al vanaf het moment dat Gibson in de zomer van 2002 aankondigde eindelijk de
film te gaan maken die hij al heel lang wilde maken, was er veel media-aandacht voor het
project, dat in eerste instantie de werktitel Passion meekreeg. (de Volkskrant 23-09-2002)
Wie het wilde, kon hierdoor moeiteloos op de hoogte blijven van de vorderingen van het
filmproces. Maar ook de wonderen die op de set van The Passion gebeurden, waaronder
acteurs die door de bliksem getroffen werden maar er gaan schrammetje aan over hielden,
ontsnapten niet aan de aandacht van de media. Daarnaast werden bij voorbaat al vanuit
RCW 2011
7
verschillende hoeken twijfels uitgesproken over het project. Niet alleen op basis van
Gibsons carrière als acteur in, en regisseur van, zeer gewelddadige en bloederige films,
maar ook vanwege diens conservatieve katholieke achtergrond en het vermeende
antisemitische karakter van de film.
Toen The Passion uiteindelijk in 2006 in première ging op televisie, ‘s avonds laat
op de zaterdag voor Pasen, kreeg ik de gelegenheid eens te zien waar al die commotie nu
over ontstaan was. Omdat ik niet op tijd thuis was, viel ik halverwege in de film, en
tegelijkertijd chatten is ook niet echt bevorderlijk voor het compleet en geconcentreerd
ervaren van een film, maar ik weet nog wel dat ik me achteraf afvroeg of alle ophef nu echt
nodig geweest was. Wat ik zag, was een gewelddadige vertelling van een verhaal dat ik
allang kende, waarbij ik me best kon voorstellen dat het toen echt zo gegaan was;
zweepslagen en sterven door kruisiging moeten geen pretje geweest zijn. Inmiddels heb ik
de film al wat vaker bekeken. Ondanks dat ik The Passion een vrij saaie film vind, omdat
je geen kans krijgt je betrokken te voelen bij de hoofdpersoon, maar wel ruim twintig
minuten moet toekijken hoe hij afgeranseld wordt met zwepen met haakjes eraan, kan ik
me goed voorstellen dat mensen door deze film het gevoel hebben dat ze nu eindelijk
weten hoeveel Jezus geleden heeft.
Maar de commotie om de film zal misschien toch altijd mijn eerste associatie met
Gibsons The Passion blijven. Als de dominee een hele catechisatieavond aan een film
besteedde, dan was er toch echt wel iets aan de hand. Sowieso was er in mijn beleving nog
nooit een film verschenen waarover zoveel mensen iets te zeggen hadden, en ook wat
betreft films die sinds 2004 zijn verschenen kan ik niet direct een waardige opvolger
bedenken die de commotie rondom The Passion heeft kunnen evenaren. Dit is extra
opvallend gezien het feit dat het kerkbezoek in de westerse wereld steeds verder afneemt.
Er is dus kennelijk toch nog aandacht voor religie en het spirituele. De figuur van Jezus
staat volgens sommigen zelfs meer in de belangstelling dan ooit, met Gibsons film als
sprekend voorbeeld. (Corley & Webb 2004: p. 1)
Behalve dat er in kranten en tijdschriften veel werd geschreven over The Passion,
hebben ook wetenschappers aandacht besteed aan de film en de reacties op de film. Zo
stelden Kathleen E.Corley en Robert Leslie Webb onder de titel Jesus and Mel Gibson’s
The Passion of the Christ: The Film, the Gospels and the Claims of history (2004) een
boek samen over het al dan niet historisch correct zijn van Gibsons film.
Religiewetenschapper Paula Fredriksen deed de redactie van On The Passion of the Christ:
Exploring the Issues Raised by the Controversial Movie (2006), een verzameling essays
RCW 2011
8
over de controversiële onderwerpen die ter sprake kwamen bij de release van The Passion,
waaronder de volgens Fredriksen millenia oude vraag wie Jezus hebben vermoord. Een
derde voorbeeld van een wetenschappelijke publicatie is Re-viewing the Passion: Mel
Gibson’s Film and its Critics (2004), een boek waarin volgens samensteller S. Brent Plate
experts de kans krijgen op de film te reageren.
Er is dus veel geschreven over (de reacties op) The Passion in de Verenigde Staten.
Maar hoewel ook in Nederland de media de ontwikkelingen omtrent The Passion op de
voet volgden, is de aandacht vanuit de wetenschappelijke hoek hier een beetje
achtergebleven. In deze thesis wil ik daar dan ook een bijdrage aan leveren door in te gaan
op de reacties op de film in de Nederlandse media, voorafgaand aan en na het verschijnen
van The Passion in de Nederlandse bioscopen op 1 april 2004. De film was uiteindelijk
geen kaskraker in Nederland, iets wat de media-aandacht misschien nog wel interessanter
maakt. Je zou verwachten dat veel publiciteit zou leiden tot volle bioscoopzalen. In de
eerste week na de première was The Passion wel de bestbezochte film, maar in totaal trok
de film in Nederland slechts 276 000 bezoekers, met 101 kopieën van de film in omloop.1
Duizend van hen bezochten de film in 2005, toen de film in herziene versie opnieuw werd
uitgebracht in de bioscoop. Ter vergelijking: de Nederlandse komedie Shouf Shouf Habibi
(Reg. Albert Ter Heerdt. Theorema Films, 2004), die twee maanden voor The Passion in
première ging, trok 316 000 bezoekers. Van deze film waren slechts 46 kopieën
beschikbaar. De totale opbrengst van Gibsons film in ons land was twee miljoen euro; een
luttel bedrag op het totaal van 370 miljoen dollar. (NRC Handelsblad 07-04-2004)
Opvallend is dat iedereen een mening over The Passion leek te hebben, ondanks dat
de Nederlanders niet massaal naar de bioscoop gingen om de film te zien. Niet alleen
filmrecensenten, maar ook kerkgemeenschappen, verenigingen en stichtingen spraken zich
uit over de film. Bij sommigen was dat, net als bij mijn vader, (gedeeltelijk) geïnspireerd
door ervaringen met eerdere films over het leven van Jezus. Deze lijken bijna niet te
kunnen verschijnen zonder gepaard te gaan met controverse en commotie. Is er niet een
kerkelijke organisatie die iets te zeggen heeft over hoe Jezus al dan niet geportretteerd mag
worden, dan waarschuwt de Joodse gemeenschap wel voor oplaaiend antisemitisme als
gevolg van het uitbrengen van de film. (Ariel 2004: p. 22)
1 ‘Jaarverslagen & cijfermateriaal.’ Nederlandse Vereniging van Bioscoopexploitanten. Regelmatige updates.
18-03-2011 <http://www.nvbinfocentrum.nl/?id=2142>
RCW 2011
9
Volgens prominent theoreticus binnen het receptieonderzoek Janet Staiger is een
film niet slechts een tekst, maar een gebeurtenis, een “event”. Hierbij draait het om de
interpretaties door en affectieve ervaringen van mensen in een sociale situatie. Binnen dit
kader zal in deze thesis de culturele betekenis van The Passion ten tijde van de release in
Nederland belicht worden; een “case study” die verder gaat dan de film zelf en in gaat op
de reacties op de film. Op basis van dagblad- en opiniebladartikelen, wat Staiger sporen
van de gebeurtenis (“traces of the event”; Staiger 2000: p. 163) noemt, wordt onderzoek
gedaan naar de reacties van het publiek van toentertijd. De omstandigheden waarin de film
werd uitgebracht en de focus van de reacties op de film kunnen een kijkje bieden in wat
van belang was voor de (eerste) Nederlandse kijkers van The Passion. (Staiger 2000: p.
107; Staiger geparafraseerd in Shingler 2001: p. 47)
Om te beginnen zal in deze thesis deze theoretische context verder uitgediept
worden, met het oog op de in deze thesis gebruikte onderzoeksmethode, die van het
historisch receptieonderzoek. Zoals hierboven ook al genoemd, was Gibsons film geen op
zichzelf staande gebeurtenis, wat van invloed was op de reacties op The Passion. Om de
film in een historische context te kunnen plaatsen, zal op de theorie dan ook een hoofdstuk
over de geschiedenis van de Jezusfilm volgen; niet alleen met de ontwikkeling van dit
subgenre van de hagiopic vanaf het eerste begin, maar ook met aandacht voor de
controverses die onlosmakelijk met de films verbonden lijken te zijn. Hierna volgt mijn
analyse van de media-aandacht voor de film op basis van de dagblad- en
opiniebladartikelen die verschenen in een periode van drie jaar rondom de bioscooprelease
van de film op 1 april 2004. Het bronmateriaal is afkomstig uit de database LexisNexis en
uit het knipselarchief van het EYE Film Instituut Nederland en werd verwerkt volgens de
“Grounded Theory Method” (Glaser & Strauss 1967), een inductieve manier van
systematisch data ordenen uit de sociale wetenschap. Tot slot zal ik in de conclusie van
deze thesis de verschillende lijntjes bij elkaar brengen, om te kijken wat er op basis van de
gedrukte media uit die tijd gezegd kan worden over de filmbeleving van de eerste
Nederlandse kijkers van The Passion.
RCW 2011
10
THEORIE
Als discipline is de filmwetenschap voornamelijk geïnspireerd door de
literatuurwetenschap. Dit heeft lange tijd geleid tot een overwegend tekstgerichte aanpak:
een film werd gezien als een tekst die als het ware gelezen werd door de toeschouwer. De
meest toegepaste methode om films te onderzoeken was dan ook tekstanalyse. De
filmkijker gold hierbij als geconstrueerd door de filmtekst, als “toeschouwer-in-de-tekst”.
(Kuhn 2002: p. 3)
Hier kwam in de jaren zeventig van de vorige eeuw echter verandering in. De
filmkijker kwam meer centraal te staan als onderzoeksonderwerp bij filmwetenschappen.
Onderzoek naar het productieproces en de film moest ruimte maken voor onderzoek naar
het publiek. Men begon zich te richten op de activiteit van het naar de bioscoop gaan en de
consumptie van films door het publiek. Wat onderzoekers zich begonnen af te vragen, was
hoe dit gezien zou kunnen worden als iets dat van cultureel belang was. (Cook & Bernink
1999: p. 366)
Gedurende de jaren tachtig begonnen filmtheoretici vraagtekens te zetten bij de
filmkijker als passief subject. Volgens hen was het dominante concept van de ideale
toeschouwer een tegenstrijdigheid die ontstaan was uit de geschiedenis van de film. (Cook
& Bernink 1999: p. 369) De ideale toeschouwer was gebaseerd op de ideale lezer, een
tekstlezer die zich op een vaste manier gedroeg, afhankelijk van de kijk van de criticus op
een tekst, de betekenis ervan en de manier waarop deze gelezen zou moeten worden.
Binnen dit model verschaft de tekst de lezer alle informatie die hij nodig heeft. (Staiger
1992: p. 25) De tegenbeweging binnen de filmwetenschap veranderde dit idee. Binnen het
nieuwe onderzoeksgebied van het receptieonderzoek richtte men zich op andere dingen
dan de film als bron voor de manier waarop een film gelezen zou moeten worden.
Voorbeelden hiervan zijn sociale geschiedenis of de samenstelling van het publiek, maar
ook recensies, de imago’s van de sterren van een film en het gedrag van hun fans en
merchandise. (Cook & Bernink 1999: pp. 370-371)
Receptieonderzoek
Een prominente theoreticus uit het veld van het receptieonderzoek is Janet Staiger.
Volgens haar zijn culturele artefacten zoals films geen containers van inherente betekenis.
(Staiger 1992: p. i) Contextuele factoren zijn verantwoordelijk voor wat toeschouwers
RCW 2011
11
ervaren tijdens het kijken van een film. Deze context bestaat niet alleen uit intertekstuele
kennis, kennis over hoe bewegende beelden geïnterpreteerd zouden moeten worden, maar
ook uit persoonlijke psychologieën en sociologische dynamiek. (Staiger 2000: p. 1) Staiger
ziet een film niet alleen als een filmische tekst, maar als een “event”, een woord dat zich
niet helemaal goed laat vertalen naar het Nederlands. “Gebeurtenis” is de letterlijke
vertaling, maar “belevenis” zou de lading ook, en misschien nog wel beter, kunnen dekken.
Onder de film als “event” verstaat Staiger namelijk een verzameling van interpretaties en
affectieve ervaringen, geproduceerd door een individu in reactie op het lezen van een
specifieke tekst (of het bekijken van een film) in een sociale situatie. (Staiger 2000: p. 163)
De belevenis van een film wordt niet alleen beïnvloed door wat de kijker op het
moment van kijken ervaart. Door de tijd heen raken films als het ware bedekt met
betekenis. De discoursen die een film omringen, worden onderdeel van de betekenis van de
film en bepalen mede de voorwaarden waarin toeschouwers een film “lezen”. (Cook &
Bernink 1999: p. 371) Met deze reden voegt Staiger het woord “historisch” toe aan haar
receptieonderzoek. Hiermee wil ze aangeven dat ze onderzoek doet naar de productie van
betekenis of, anders gezegd, de geschiedenis van de interactie tussen lezer en tekst,
toeschouwer en film. (Staiger 1992: p. 8) Voorwaarde hiervoor is de constante dialoog
tussen de theorie en het “bewijsmateriaal”, de empirische bronnen anders dan de film zelf
(in het Engels aangeduid met de bredere term “evidence”; Staiger in Shingler 2001: p. 47).
In haar boek Interpreting Films: Studies in the Historical Reception of American
Cinema (1992) probeert Staiger de gebruikswaarde van receptieonderzoek uit te leggen.
Receptieonderzoek bestaat niet alleen uit het formuleren en bespreken van theorie, op zoek
naar een algemene en systematische uitleg van hoe mensen een film kunnen interpreteren.
Het gaat er ook om te ontdekken hoe individuele filmkijkers de film nu werkelijk begrepen
hebben. Met dit uitgangspunt gaat receptieonderzoek in tegen het idee van de ideale lezer,
dat als a-historisch beschouwd wordt. (Staiger 1992: p. 8) Receptieonderzoek brengt dan
ook voornamelijk specifieke case studies voort. Hierin wordt de nadruk gelegd op
verschillen, ideologieën, impliciete manieren van kennis opdoen, emoties en meningen;
volgens Staiger alles waar het de ideale lezer of filmkijker aan ontbreekt, namelijk: een
persoonlijke en historische context. (Staiger 1992: pp. 13-14) Bij het onderzoek kan zelfs
dat wat niet werkelijk heeft plaatsgehad in de echte wereld betrokken worden, door bij een
bronnenonderzoek in acht te nemen waar juist níet over is geschreven. (Staiger 2000: p.
163) Door af te stappen van de film als een container van inherente betekenis zijn films
RCW 2011
12
niet langer bevroren in de tijd van hun productie, of in het waardesysteem van een
bepaalde criticus. (Staiger 1992: p. 14)
Etnohistorisch onderzoek
Filmwetenschapper Annette Kuhn gaat nog een stapje verder in haar boek An Everyday
Magic: Cinema and Cultural Memory (2002). Ten opzichte van de tekstgerichte aanpak
van filmwetenschappen ziet zij in receptieonderzoek al een hele vooruitgang op het gebied
van publieksonderzoek, maar naar haar idee kan receptieonderzoek geen werkelijke
toegang bieden tot de geschiedenis van het publiek. Volgens haar kan dit wel met behulp
van onderzoeksmethodes uit andere onderzoeksdisciplines. Zo “leent” Kuhn uit de
antropologie de etnografie, een wetenschappelijke manier van het beschrijven van
volkeren, hun gebruiken en gewoontes, en de verschillen tussen groepen. Voor gebruik
binnen de discipline van de filmgeschiedenis is voornamelijk etnohistorisch onderzoek
geschikt, waarin etnografische beschrijvingen en interpretaties samen gaan met ander
bronmateriaal, zoals geschreven verslagen van buitenstaanders. Idealiter leidt
etnohistorische onderzoek van filmreceptie tot een dialectische, beredenerende en
contextbewuste benadering van bronmateriaal. (Kuhn 2002: pp. 5-7)
In deze thesis wordt in de lijn van de hierboven beschreven theorie, waarbij de
nadruk zal liggen op de theorie van Janet Staiger, onderzoek gedaan naar de reacties op het
verschijnen van Mel Gibsons The Passion. Zoals gezegd wordt in het vervolg eerst in grote
lijnen de geschiedenis van het genre van de Jezusfilm uiteengezet, om aan te geven binnen
welke context The Passion geplaatst moet worden. Alleen al het bericht dat Gibson aan de
slag zou gaan met het lijden van Jezus als onderwerp voor een film deed stof opwaaien,
mede veroorzaakt door wat eerdere Jezusfilms bij het verschijnen losmaakten bij publiek
en media. Daarna zal er op basis van bronmateriaal een beeld geschetst worden van de
reacties op de film zelf, voorafgaand aan en na de première van de film in Nederland.
RCW 2011
13
CONTEXT
Ter gelegenheid van de honderdste verjaardag van de eerste filmvertoning ooit,
publiceerde de Amerikaanse protestantse theoloog en Jezusfilmexpert W. Barnes Tatum in
1997 Jesus at the movies. A guide to the first hundred years. Zoals de titel al aangeeft,
bespreekt hij in dit boek de belangrijkste Jezusfilms die er in de eerste honderd jaar van de
filmgeschiedenis verschenen zijn. In het afsluitende hoofdstuk blikt hij vooruit op de
toekomst, op de tweede eeuw van de geschiedenis van de film die op het punt staat te
beginnen. Barnes Tatum verwacht dat ook in deze eeuw de Jezusfilm een rol zal spelen en
dat deze films Jezus op nieuwe, onverwachte en zelfs controversiële manieren zullen
afbeelden. (Barnes Tatum 1997: p. 191)
Nog geen tien jaar later werden de verwachtingen van Barnes Tatum ingelost met
de release van The Passion. Mel Gibsons film staat in een lange traditie van films met een
religieus onderwerp en films over de Bijbelse figuur Jezus in het bijzonder. Deze
achtergrond is een belangrijk onderdeel van de context van The Passion en een begrip dat
hierin een prominente rol inneemt, is het begrip “genre”. Het woord “genre” komt
oorspronkelijk uit het Frans en betekent simpelweg “soort”. (Bordwell & Thompson 2004:
p. 108) Maar zo makkelijk als het woord te vertalen is, zo moeilijk is het om het begrip te
definiëren. In zijn boek Film/Genre (1999) doet filmwetenschapper Rick Altman een
poging het naar zijn idee complexe concept met een veelvoud aan betekenissen te
omschrijven. Zo stelt hij voor genre te zien als een blauwdruk voor films, een formule die
voorafgaat aan de productie en die dat proces programmeert en modelleert. Maar een genre
zou ook gezien kunnen worden als een soort contract met het publiek, omdat ieder genre
een bepaalde manier van kijken van het publiek vraagt. (Altman 1999: p. 14)
Wat duidelijk naar voren komt uit de letterlijke vertaling van het woord en uit deze
twee omschrijvingen van het begrip “genre”, is dat een indeling in genres een manier is om
te ordenen, in dit geval films. Films binnen een gezamenlijk genre moeten volgens Altman
dan wel bepaalde basiskenmerken met elkaar delen. Ook delen genrefilms vaak hetzelfde
materiaal, een eigenschap die zich goed laat verduidelijken met de bekende quote: ‘If
you’ve seen one you’ve seen ‘em all.’2 Dit geldt niet alleen voor het materiaal waarop een
film gebaseerd is, maar verwijst ook naar de intertekstuele verwijzingen die vaak binnen
een genre te vinden zijn. Zo brengen Westerns volgens Altman over het algemeen meer de
2 Vertaling: ‘Als je er één gezien hebt, heb je ze allemaal gezien.’
RCW 2011
14
geschiedenis van het genre van de Western in gedachten dan de werkelijke geschiedenis
van “het Wilde Westen”. (Altman 1999: pp. 24-25)
Ook The Passion is in te delen binnen een bepaald genre. In haar boek The
religious film (2009) introduceert Pamela Grace het genre van de hagiopic. Het woord
“hagiopic” is een samenvoeging van het Engelse voorvoegsel “hagio-”, dat heiligheid
aangeeft, en “biopic”, de verkorte benaming van de biografische film. Een hagiopic is een
film over het leven, of een deel van het leven, van een (erkend) religieus figuur. Zoals de
naam al aangeeft, is de hagiopic verwant aan de biopic, maar een belangrijk verschil tussen
beide genres is dat de hagiopic aandacht besteed aan de relatie tussen de hoofdpersoon en
het goddelijke. Een hagiopic toont de kijker een wereld waarin wonderen gebeuren en
waarin gebeurtenissen in handen zijn van een welwillende God. (Grace 2009: pp. 1-2)
Een belangrijke, misschien wel de belangrijkste, subcategorie binnen het genre van
de hapiopic is de Jezusverhaal-film, ook wel simpelweg de Jezusfilm genoemd. Gibsons
The Passion behoort tot dit subgenre en staat hiermee niet alleen in een lange traditie van
films, maar vertoont ook overeenkomsten met genregenoten. Films binnen het subgenre
van de Jezusfilm gaan over het leven van Jezus en spelen zich meestal af in het Palestina
van de eerste eeuw van onze jaartelling. (Grace 2009: p. 56) Dat The Passion onderdeel
was van dit subgenre bracht bepaalde verwachtingen met zich mee wat betreft hoe de film
eruit zou gaan zien, bijvoorbeeld dat Jezus verbeeld zou worden als een blanke man met
schouderlang, (donker)blond haar. Daarnaast werd Gibsons film ook geassocieerd met de
onrust die ontstaan was rondom het verschijnen van eerdere Jezusfilms. Verderop in deze
thesis zal blijken dat dit ook invloed heeft gehad op de manier waarop er op The Passion
gereageerd werd.
Geschiedenis
Het subgenre van de Jezusfilm kent een geschiedenis die even lang is als de geschiedenis
van het medium film zelf. De eerste Jezusfilms kwamen voort uit passiespelen,
toneelstukken met het lijden van Jezus als uitgangspunt. (Grace 2009: p. 16) La Passion of
La Passion du Christ (La Bonne Press, 1897) was een gefilmde uitvoering van een
passiespel door het toneelgezelschap Société Léar. (Barnes Tatum 1997: pp. 2-3; Bakker
2009: p. 13) In de eerste jaren van de filmgeschiedenis werden meerdere beroemde
passiespelen opgenomen en uitgebracht als film. De bekendste is The Passion Play of
Oberammergau (Reg. Henry C. Vincent. Edison Manufacturing Company, 1898). Deze
RCW 2011
15
film werd gepresenteerd als een authentieke opname van het beroemde Passiespel van
Oberammergau, dat als sinds 1634 elke tien jaar werd uitgevoerd in Bavaria, een streek in
Duitsland. Maar al snel werden de makers ervan beschuldigd hun publiek te misleiden. De
film was namelijk niet opgenomen in Duitsland, maar in New York. (Barnes Tatum 1997:
pp. 2-4) Ondanks dit “publieksbedrog” was de film een succes. Mensen kwamen graag
kijken en luisteren naar het passieverhaal. De eerste Jezusfilms mochten dan stomme films
zijn en zelfs geen tussentitels hebben, de aanwezigheid van een verteller die de film voor
het publiek van commentaar voorzag, en live muziek voor de nodige stemmigheid,
maakten de films tot een populaire attractie. Ook vanuit kerkelijke kringen werden de films
geprezen. (Barnes Tatum 1997: pp. 3-4)
Tijdens de periode van de stomme film werden er veel Jezusfilms uitgebracht. Een
bekende titel is From the Manger to the Cross (Reg. Sidney Olcott. Kalem Company,
1912). Het bijzondere aan deze film was dat dit de eerste Jezusfilm was die gedeeltelijk in
het Midden-Oosten werd opgenomen. Ook gold deze film als het overgangspunt van
gefilmde passiespelen naar echte avondvullende films (“feature films”). De meest
succesvolle Jezusfilm van de stomme film-periode was The King of Kings (Reg. Cecil B.
DeMille. DeMille Pictures Corporation, 1927). (Bakker 2009: pp. 15-16) Ook D.W.
Griffith’s Intolerance: Love’s Struggle Throughout the Ages (Reg. D.W. Griffith. Triangle
Film Corporation en Wark Producing, 1916) wordt wel meegenomen in het lijstje van
bekende Jezusfilms, ondanks dat de film vier verschillende verhalen vertelt, waarvan het
passieverhaal er slechts één is. (Grace 2009: p. 23)
De eerste geluidsfilm over Jezus werd uitgebracht in Frankrijk: Ecco Homo (Reg.
Julien Duvivier. Ichtys Film, 1935), in de Verenigde Staten verschenen als Golgotha. In de
eerste decennia van de geluidsfilm werden er weinig andere Jezusfilms gemaakt. Dit was
gedeeltelijk het gevolg van het succes van DeMille’s The King of Kings, dat filmmakers
deed aarzelen een nieuwe Jezusfilm te maken. Maar vanaf 1930 moesten filmmakers ook
rekening houden met de strenge regels wat betreft religieuze onderwerpen in films. Het
belangrijkste reglement was de “Production Code” van de Motion Picture Producers and
Distributors of America (MPPDA), een instituut van de filmindustrie zelf dat in de gaten
hield dat er publiekswaardige producties gerealiseerd werden. In deze code stonden onder
andere richtlijnen tegen blasfemie en voor het beschermen van religie, die vooral vanaf
1934 in acht genomen werden onder streng toezicht van een speciaal hiervoor opgericht
instituut van de Rooms-Katholieke Kerk, de “Legion of Decency”. Het gebrek aan
Jezusfilms werd in deze periode wel gecompenseerd door de vele epische films met een
RCW 2011
16
religieuze inslag die verschenen, zoals Quo Vadis (Reg. Mervyn LeRoy. Metro-Goldwyn-
Mayer, 1951), The Robe (Reg. Henry Koster. Twentieth Century Fox Film Corporation,
1953) en Ben-Hur (Reg. William Wyler. Metro-Goldwyn-Mayer, 1959). (Grace 2009: pp.
31-37; Barnes Tatum 1997: pp. 59-60)
De jaren zestig brachten verandering, mede doordat de kerken een meer open
houding aannamen ten opzichte van de zich moderniserende wereld. Grote Jezusfilms uit
deze periode zijn King of Kings (Reg. Nicholas Ray. Metro-Goldwyn-Mayer, 1961), Il
Vangelo secondo Matteo (Reg. Pier Paolo Pasolini. Arco Film en Lux Compagnie
Cinématographique de France, 1964) en The Greatest Story Ever Told (Reg. George
Stevens. MGM, 1965). In de jaren zeventig wordt het rijtje aangevuld met de Frans-
Italiaanse coproductie Il Messia (Reg. Roberto Rossellini. Orizzonte 2000, 1975) en Jesus
(Reg. John Krish en Peter Sykes. Inspirational Films en The Genesis Project, 1979), in
2000 opnieuw uitgebracht als The Jesusfilm. (Bakker 2009: pp. 19-32)
Terwijl de hierboven genoemde films nog redelijk in lijn lopen met de eerdere
Jezusfilms, ontstond er in de jaren zeventig ook een beweging in een andere richting. In
1973 verschenen twee musicals over het leven van Jezus: Jesus Christ Superstar en
Godspell: A Musical Based on the Gospel According to St. Matthew (Reg. David Greene.
Columbia Pictures Corporation, 1973). Daarna volgde Life of Brian (Reg. Terry Jones.
HandMade Films en Python (Monty) Pictures, 1979), de eerste grote parodie op de
Jezusfilm. ‘The hagiopic had broken free,’ schrijft Grace hierover (Grace 2009: p. 40). De
films zitten minder vast aan de Bijbel en de historische werkelijkheid en presenteren zich
meer als een interpretatie dan een waarheidsgetrouwe weergave van het Jezusverhaal.
(Bakker 2009: p. 27)
Een tot nu toe laatste verandering in het genre van de Jezusfilm kwam met The Last
Temptation of Christ (Reg. Martin Scorsese. Cineplex-Odeon Films en Universal Pictures,
1988). Behalve dat veel filmmakers gingen experimenteren met wat er mogelijk was op het
gebied van special effects, ontstond er ook een ‘Jesus and the saints are just like us’-
mentaliteit. De Jezusfilms rond de millenniumwisseling bevatten veel menselijk lijden, een
trend die doorgezet wordt in wat Grace de meest dramatische van allemaal noemt: Mel
Gibsons The Passion. (Grace 2009: pp. 44-46)
RCW 2011
17
Controverse
Het genre van de hagiopic, en het subgenre van de Jezusfilm in het bijzonder, is een goed
voorbeeld van een filmgenre dat midden in de wereld staat. Het passieverhaal, dat
onderdeel is van veel Jezusfilms, kan bijna als algemeen bekend verondersteld worden. Het
verfilmen van zo’n verhaal is dan ook niet iets dat zomaar kan gebeuren. Om te beginnen
is er de kerk waar rekening mee gehouden moet worden. Filmmakers hebben natuurlijk als
doel dat hun film door zoveel mogelijk mensen gezien wordt, en om dit te bereiken is het
voor velen belangrijk te voorkomen dat religieuze autoriteiten zich negatief over de film
zullen uitspreken. (Bakker 2009: p. 2)
Zoals in de geschiedenis van de Jezusfilm ook al duidelijk werd, heeft de kerk vaak
invloed gehad op de ontwikkeling van de Jezusfilm, zowel direct als indirect, en zowel
positief als negatief. In de beginperiode was het bijvoorbeeld vaak de Rooms-Katholieke
Kerk die het initiatief nam tot het bij elkaar brengen van religie en film. Zo werd La
Passion (du Christ) bijvoorbeeld geproduceerd door een uitgeverij met een rooms-
katholieke achtergrond, La Bonne Presse. (Bakker 2009: p. 1) Ook werden vanaf het eerste
begin de Jezusfilms door de kerk ingezet voor evangelisatiedoelen. (Bakker 2009: p. 15)
Maar er was ook kritiek. De (zelf)censuur die filmmakers er in de jaren dertig van
weerhield Jezusfilms te maken, was niet alleen vanwege het reglement van de MPPDA.
Zoals al genoemd werd in 1934 de “Legion of Decency” opgericht, een initiatief van de
Katholieke Kerk om in de gaten te houden of de filmindustrie haar eigen “Production
Code” wel in acht hield. Daarnaast keurde de “Legion” films op moraliteit en voorzag
films van een kijkwijzer: A-I (moreel aanvaardbaar), A-II (moreel aanvaardbaar voor
volwassenen), B (gedeeltelijk moreel onaanvaardbaar) of C (verwerpelijk). (Barnes Tatum
1997: p. 60) Zoals gezegd bracht een meer open houding van de kerken in de jaren zestig
de stroom Jezusfilm weer op gang. Ook verloor de censuur in die periode haar macht.
(Bakker 2009: p. 66)
Behalve over de vraag of Jezus wel eerbiedig neergezet werd in een film, bestond
er binnen de kerkelijke wereld ook nog altijd de vraag of Jezus überhaupt wel afgebeeld
zou mogen worden. Deze discussie speelde al eeuwen en is gebaseerd op het tweede van
de Tien Geboden: ‘Maak geen godenbeelden, geen enkele afbeelding van iets dat in de
hemel hier boven is of van iets beneden op de aarde of in het water onder de aarde.’
(Exodus 20:4, De Nieuwe Bijbelvertaling) Voornamelijk binnen de protestantse kerk
bestaat er nog altijd weerstand tegen het afbeelden van Jezus. De Rooms-Katholieke Kerk
RCW 2011
18
is hier makkelijker in. Deze discussie had natuurlijk ook invloed op de Jezusfilms. Zo is
het niet vreemd dat de eerste Jezusfilm werd uitgebracht in het katholieke Frankrijk, en
niet in een land met een overwegend protestantse bevolking. Maar tegenwoordig staan de
kerken over het algemeen positief tegenover de Jezusfilm, zeker nadat de protestanten in
de jaren zeventig hun opvattingen over het niet mogen afbeelden van Jezus matigden.
(Bakker 2009: pp. 61-67)
Niet alleen over het afbeelden van Jezus kon ophef ontstaan rondom het verschijnen
van een Jezusfilm. Vooral de mogelijkheid dat de film beschuldigd zou kunnen worden
van antisemitisme is iets waar iedere maker van een film over het leven van Jezus rekening
mee moet houden. (Barnes Tatum 1997: p. 9) Dat de Joden de moordenaars van Jezus
zouden zijn, behoort tot de oude christelijke stereotypen over Joden: de Jood als de Judas
of als de christusmoordenaar. Antisemitisme of Jodenhaat is verankerd in anti-Joodse
vooroordelen en stereotypen zoals deze, wat al eeuwen aanleiding is voor verbaal maar ook
fysiek geweld tegenover Joden. (Gans 2009: p. 1) Goed bewaard gebleven bronnen tonen
aan dat het meerdere keren voorgekomen is dat er moorden op Joden plaatsvonden na de
uitvoering van een passiespel. (Grace 2009: p. 62) Vooral het Bijbelse citaat ‘Laat zijn
bloed óns dan maar worden aangerekend, en onze kinderen!’ (Matteus 27:25, De Nieuwe
Bijbelvertaling) ligt gevoelig, omdat dat opgevat zou kunnen worden als een openlijke
schuldbekentenis. (Barnes Tatum 1997: p. 57)
Bij From the Manger to the Cross probeerde regisseur Olcott al te vermijden dat de
film beschuldigd zou kunnen worden van antisemitisme, maar in de geschiedenis van de
Jezusfilm komt antisemitisme voor het eerst echt ter sprake bij Griffith’s Intolerance.
Griffith heeft zelfs een nieuwe versie van de kruisigingscène opgenomen, omdat hij in
eerste instantie Jezus had laten kruisigen door de Joden. Dit is niet alleen historisch
incorrect, maar leidde ook tot heftige protesten van de Joodse organisatie B’nai B’rith.
DeMille overkwam iets soortgelijks. Ook hij kwam na protest met een aangepaste versie
van zijn The King of Kings. (Grace 2009: pp. 22-27)
In latere films moesten de filmmakers ook voorzichtig omgaan met de vraag wie
Jezus gekruisigd had. Zo legt Passolini in Il Vangelo secondo Matteo opvallend veel
nadruk op het feit dat Jezus niet alleen veroordeeld is door de Joodse religieuze leiders,
maar dat het de schuld is van de gehele mensheid. (Barnes Tatum 1997: p. 111) Bij de
release van Jesus Christ Superstar in 1973 was antisemitisme het overheersende
onderwerp in de media, alsof alles over de musicalvorm van het passieverhaal al gezegd
was bij het uitkomen van Godspell enkele maanden eerder. (Barnes Tatum 1997: p. 129)
RCW 2011
19
De Joodse directeur van de distributiemaatschappij van Scorsese’s The Last Temptation of
Christ werd zelfs bedreigd omdat hij niet voorkwam dat er een film gemaakt werd die de
Jodenhaat opnieuw zou doen oplaaien. (Barnes Tatum 1997: p. 163)
RCW 2011
20
MEDIA-AANDACHT
Om te reconstrueren hoe The Passion in Nederland is ontvangen, heb ik, zoals hierboven
besproken, gebruik gemaakt van de aanpak van filmwetenschapper Janet Staiger. Iets
zeggen over de kijkervaring van de (eerste) Nederlandse kijkers van The Passion kan
volgens Staiger aan de hand van “sporen” van de gebeurtenis die The Passion is. (Staiger
2000: p. 163) De sporen waar in deze thesis naar gekeken werd, waren dagblad- en
opiniebladartikelen: de landelijke gedrukte media uit de periode voor en na de
bioscooprelease van de film. De onderzochte periode liep van 1 juli 2002 tot en met 30 juni
2005. Voor de begindatum is gekozen omdat Gibson in het najaar van 2002 zijn
Jezusfilmproject aankondigde in de media. In de zomer van 2005 verschoof de media-
aandacht naar Gibsons opvolger van The Passion, de historisch avonturenfilm Apocalypto
(Reg. Mel Gibson. Icon Entertainment International, Icon Productions en Touchstone
Pictures, 2006).
Andere media zoals televisie of nieuwe online (sociale) media worden in deze
thesis buiten beschouwing gelaten. Hier heb ik voor gekozen om het aantal te onderzoeken
bronnen overzichtelijk te houden, maar ook omdat gedrukte media in 2004 nog een
belangrijke rol speelden in het Nederlandse medialandschap. Uit een onderzoek van The
Amsterdam School of Communication Research (ASCoR; 2005) naar gedrukte en online
dagbladen bleek dat maar liefst 92 procent tenminste eens per 14 dagen een dagblad las.
Ook bleek uit dit onderzoek duidelijk dat online kranten de gedrukte dagbladen (nog) niet
hadden verdrongen. Van de krantlezers gaf 61 procent de voorkeur aan de gedrukte krant
boven de online versie en 33,5 procent las zowel de gedrukte als de online versie. Slechts
5,5 procent las wel een online dagblad, maar geen papieren versie. De onderzochte
steekproef van dit onderzoek was representatief voor de Nederlandse bevolking. (De Waal
& Schoenbach 2005)
Voor het achterhalen van de artikelen heb ik voornamelijk gebruik gemaakt van
LexisNexis, een database onder beheer van Reed Elsevier. Deze database, die onder andere
door wetenschappers, journalisten en juristen veel gebruikt wordt, bevat de archieven van
bijna tienduizend dag- en opiniebladen, wetsdocumenten en andere gedrukte bronnen. Met
behulp van een “searchstring” die de titel van de film combineerde met de achternaam van
RCW 2011
21
de regisseur3 leverde dat 218 artikelen op uit de landelijke dagbladen Trouw, NRC
Handelsblad, Algemeen Dagblad, Het Parool, de Volkskrant, De Telegraaf en Het
Financieele Dagblad, en twaalf4 artikelen uit de Nederlandse opiniebladen Elsevier, Vrij
Nederland en De Groene Amsterdammer. Dit aantal heb ik aangevuld met veertig dagblad-
en opiniebladartikelen uit de te onderzoeken periode die zich niet in de database van
LexisNexis bevonden, maar wel in het knipselarchief van het EYE Film Instituut
Nederland. Dit bracht het aantal sporen van The Passion in de landelijke Nederlandse
media op 270. Ook in de regionale dagbladen werd er volop aandacht besteed aan Gibsons
film; LexisNexis kwam met een zoekresultaat van 960 artikelen. Maar omdat het mij
opviel dat de regionale kranten vaak artikelen publiceerden uit de landelijke media, en om
de hoeveelheid data werkbaar te houden, heb ik me beperkt tot de (gedrukte) landelijke
media.
De verzameling artikelen heb ik verwerkt volgens de systematische aanpak van de
“Grounded Theory Method” (GTM), een inductieve manier van data ordenen uit de sociale
wetenschap. “Grounded Theory” ontstond uit de samenwerking tussen de sociologen
Barney Glaser en Anselm Strauss, en geeft een positivistische kijk op data, ervan uitgaande
dat de maatschappij geobserveerd en vervolgens logisch en rationeel verklaard kan
worden. (Babbie 2007: p. 296) De GTM biedt een werkwijze om op basis van een
verzameling data tot theorieën over de wereld om ons heen te komen. Door constant goed
naar de beschikbare data te blijven kijken en deze data met elkaar te vergelijken, kan een
onderzoeker onderlinge relaties blootleggen. (Babbie 2007: p. 380) Hierbij is het van
belang ook gedurende latere stadia van het ontwikkelen van de theorieën de
oorspronkelijke data in het oog te blijven houden, want: ‘de data liegen niet’ (Strauss &
Corbin 1998, geciteerd in Babbie 2007: p. 296).
Met dit in gedachten heb ik de artikelen gecodeerd met een of twee kernbegrippen
die het belangrijkste dat in het artikel ter sprake kwam weergaven, zoals “antisemitisme”
of “geweld”, maar ook “dode talen” of “kritiek waarheidsclaim”.5 Op basis van deze
codering kon ik mij een beeld vormen van welke onderwerpen wanneer in de
belangstelling stonden. Daarnaast heb ik ook gekeken naar de spreiding van de artikelen in
de tijd: waar lag het hoogtepunt van de aandacht voor The Passion? Daarmee begint
3 Complete LexisNexis searchstring: “passion of the christ” AND “gibson”; zoekperiode: 01/07/2002 tot en
met 30/06/2005; Nederlandstalige bronnen. Voor het opvragen van de gegevens uit zowel de landelijke
dagbladen als uit de opiniebladen was een aparte zoekopdracht nodig. 4 De zoekopdracht leverde eigenlijk negentien resultaten op, maar meerdere artikelen werden dubbel
weergegeven. 5 De lijst met gebruikte artikelen en hun codering is terug te vinden in de appendix.
RCW 2011
22
hieronder de beschrijving van de resultaten van mijn onderzoek, gevolgd door een meer
thematische benadering op basis van de meest besproken onderwerpen. Naast het
bespreken van de media-aandacht, wordt deze ook in de historische context geplaatst, zoals
die geschetst is in het vorige hoofdstuk. Maar ik heb ook breder gekeken dan slechts de
geschiedenis van de Jezusfilm, bijvoorbeeld naar de meer algemene geschiedenis van het
antisemitisme in Nederland sinds de Tweede Wereldoorlog.
Tot slot is er nog een begrip van belang voor dit onderzoeksdeel van deze thesis:
“framing”. (Tankard, Hendrickson, Silberman, Bliss & Ghanem 1991) Dit concept wordt
veel gebruikt door wetenschappers bij het onderzoeken van media-aandacht voor bepaalde
onderwerpen, zoals in deze thesis ook gebeurt. Een “frame” kan omschreven worden als
een centraal idee dat nieuwsberichten voorziet van een context en dat door middel van
selectie, nadruk, uitsluiting en uitwerking suggereert waar het in het bericht om draait. Zo
kan de toon van een bericht, positief, neutraal of negatief, van invloed zijn op hoe een lezer
het bericht interpreteert. (Severin & Tankard, Jr. 2010: pp. 277-278) Framing is vooral van
belang bij het bekijken van de inhoud van de artikelen. Zo komt verderop in dit hoofdstuk
een artikel aan bod over de hype rondom The Passion, waarin het succes van de film
vermeld werd. Om te benadrukken hoe groot dat succes van de 125 miljoen dollar na vijf
dagen in de bioscoop wel niet was, werden het productie- en marketingbudget van
respectievelijk “slechts” dertig miljoen en vijftien miljoen dollar nog even genoemd. (de
Volkskrant 05-03-2004)
Spreiding
Om een eerste indruk van de media-aandacht voor The Passion te krijgen, heb ik de
artikelen gesorteerd per maand van publicatie en verwerkt in het online grafiekprogramma
Grafiek Tool.6 De grafiek die dit opleverde laat duidelijk zien dat de media-aandacht voor
Gibsons film vanaf eind 2003, maar vooral vanaf februari 2004, met grote sprongen
toenam, met als hoogtepunt bijna honderd artikelen in april 2004 (zie Figuur 1). Dat het
hoogtepunt in deze maand lag, is niet verbazingwekkend, omdat de film op 1 april 2004 in
de Nederlandse bioscopen ging draaien. Vanaf dat moment kwamen de reacties van het
Nederlandse publiek pas echt op gang. Dit waren natuurlijk de bij een filmrelease
6 Online grafieken. Ontwerp en maak je eigen online grafieken en diagrammen. Zygomatic, 2008. 14-02-2011
<http://www.grafiektool.nl/>
RCW 2011
23
Figuur 1 - Aandacht voor The Passion in landelijke dag- en opiniebladen
Bron: LexisNexis en het EYE Film Instituut Nederland
gebruikelijke filmrecensies, maar al snel volgden achtergrondartikelen waarin journalisten
bioscoopbezoekers interviewden na een bezoek aan The Passion of zelf iemand
uitnodigden om de film te bekijken en vervolgens te reageren. Krantlezers, zowel mensen
die naar de bioscoop geweest waren als mensen die de film absoluut niet wilden zien,
gaven ook hun mening in de vorm van ingezonden brieven. In het Algemeen Dagblad
werden lezers zelfs actief opgeroepen vooral te reageren onder de kop Verdeeldheid over
The Passion. (Algemeen Dagblad 01-04-2004)
Het is opvallend dat de stroom van reacties al op gang kwam ruim voordat de film
in de bioscoop ging draaien. In augustus 2003 trok de Anti-Defamation League (ADL), een
Joodse organisatie die antisemitisme bestrijdt, aan de bel op basis van het script van
Gibson, dat zou zijn gestolen (volgens de makers) of gelekt door een bezorgde medewerker
(volgens critici; de Volkskrant 27-08-2003). Behalve dat dit het Nederlandse nieuws
haalde, verschenen in deze periode ook de eerste achtergrondartikelen over regisseur Mel
Gibson en zijn filmproject. Het ging hierin niet zozeer om wat de film in Nederland zou
gaan doen, maar vooral om de commotie die dan in de Verenigde Staten al ontstaan is.
‘Amerika is in rep en roer over een film die nog niet eens te zien is,’ schrijft
Amerikacorrespondent Diederik van Hoogstraten. (Van Hoogstraten: de Volkskrant 27-08-
2003) Behalve dat er kritiek was op het vermeende antisemitisme in de film en de
RCW 2011
24
gruwelijke manier waarop het lijdensverhaal verteld zou worden, bereidde een deel van
christelijk Amerika zich voor op evangelisatiewerk aan de hand van de film, die door
Gibson neergezet werd als “dé waarheid”. Toen de film op 25 februari 2004 in de
Amerikaanse bioscopen ging draaien, zetten de verschillende dagbladen hun
buitenlandredacties er dan ook bovenop. Opnieuw was het Van Hoogstraten die het
Nederlandse publiek op de hoogte bracht: ‘De meeste recensenten spreken over een
schaamteloze orgie van geweld. Maar het publiek komt massaal opdagen.’ (Van
Hoogstraten: de Volkskrant 27-02-2004)
Met de voorvertoning van de film op 12 maart 2004 was het de beurt aan de
Nederlandse filmpers. Terwijl de filmrecensenten van De Telegraaf, Trouw en de
Volkskrant hun eigen mening nog even voor zich hielden, noteerden ze bij hun bezoek aan
de persvoorstelling van The Passion wel de reacties van andere bezoekers. Zo sprak de
Volkskrant met zowel de directeur van het Centrum voor Informatie en Documentatie
Israel (CIDI) Ronnie Naftaniel als met voorzitter N. Stienstra van het behoudende Contact
Rooms-Katholieken. Waar de eerste een film met antisemitische trekjes meende te zien,
vond de laatste The Passion ‘buitengewoon indrukwekkend’. (de Volkskrant 13-03-2004)
Daarnaast werd er in die periode aandacht besteed aan het evangelisatiewerk dat
verschillende christelijke groeperingen voorbereidden aan de hand van Gibsons film. Zo
schreef onderzoeksjournalist Janny Groen een artikel voor de Volkskrant: Passion
inspireert tot evangelisatie. (Groen: de Volkskrant 12-03-2004).
Zoals gezegd lag het hoogtepunt van de media-aandacht bij de Nederlandse release
van de film op 1 april 2004. Daarna ging het hard bergafwaarts. Het jaar na de première
verschijnt er per maand slechts een handvol artikelen waarin The Passion aan bod komt.
Vaak komt dit neer op één nieuwtje, waarover in verschillende kranten wordt geschreven.
Een voorbeeld is de zaligverklaring van Anna Catharina Emmerich in oktober 2004.
Gibson gebruikte de visioenen van deze Duitse mystica als een belangrijke bron voor zijn
verfilming van het passieverhaal. Een laatste opleving van de media-aandacht voor
Gibsons film binnen de onderzochte periode diende zich aan in maart 2005. Toen werd The
Passion opnieuw uitgebracht in de bioscoop, maar dan in een versie die zes minuten korter
was dan het origineel en minder bloederig. (Algemeen Dagblad 15-03-2005)
Ondanks dat het om slechts een paar artikelen per maand gaat, is het natuurlijk wel
opmerkelijk dat The Passion überhaupt nog in het nieuws is. Toen aan het einde van 2004
de balans van het afgelopen jaar werd opgemaakt, kon men bijvoorbeeld niet voorbijgaan
aan de film. Zo leverde Gibson met zijn passieverfilming een aanzienlijke bijdrage aan het
RCW 2011
25
succes van de Amerikaanse film in dat jaar, namelijk 370 miljoen van de 9,4 miljard dollar
die de Amerikaanse filmindustrie in 2004 omzette. De film was daarmee de op één na
beste verdienende film van het jaar, na Shrek 2 (Reg. Andrew Adamson, Kelly Asbury,
Conrad Vernon. DreamWorks Pictures, 2004). (Algemeen Dagblad 04-02-2005).
Daarnaast worden traditioneel aan het begin van het kalenderjaar de belangrijkste
filmprijzen uitgereikt, waaronder de Academy Awards, beter bekend als de Oscars. Ook bij
de besprekingen van de awardshows werd The Passion niet vergeten, al was dit
voornamelijk omdat de film genadeloos gepasseerd werd wat betreft nominaties en
toegekende prijzen. (NRC Handelsblad 15-02-2005)
Behalve dat de filmwereld dus niet zo over de film te spreken leek te zijn, is het
opvallend dat de toon van de berichtgeving over The Passion over het algemeen neutraal of
negatief is. Er is weinig steun voor de film vanuit de verschillende media. Op het moment
dat de recensies van de film gepubliceerd werden, regende het kreten als ‘bloederig
statement’ (Ekker: de Volkskrant 25-03-2004) of ‘een unieke uiting van religieuze
pornografie en bangmakerij’ (Zagt: Algemeen Dagblad 01-04-2004). Dat betekende niet
dat er geen enthousiaste reacties waren. Die kwamen echter niet van de journalisten maar
van bijvoorbeeld kerkelijke instanties die mogelijkheden tot evangeliseren zagen. Er is
eigenlijk maar één persoon die echt een lans breekt voor Gibsons film: Gawie Keyser,
redacteur van De Groene Amsterdammer op het gebied van film en (populaire) cultuur.
Ondanks de indruk die de titel De horror van Jezus zou kunnen wekken, schreef Keyser:
‘Mel Gibsons Jezusverhaal is een schitterende film.’ (Keyser: De Groene Amsterdammer
20-04-2004)
De spreiding van de artikelen over de verschillende landelijke dagbladen verdient
hier ook nog kort aandacht. Het viel namelijk bij de globale analyse op, dat Trouw de krant
was die met 61 artikelen het meest had gepubliceerd over The Passion. Gibsons film werd
met name nauwlettend in de gaten gehouden door de redactie Religie & Filosofie van dit
dagblad. Op bescheiden afstand hiervan volgde NRC Handelsblad met 52 artikelen en
goede derde waren Het Parool en de Volkskrant met respectievelijk 42 en 41 artikelen
waarin Gibsons film genoemd werd. Waarom de koppositie van Trouw opviel, was omdat
Trouw een dagblad is met een oorsprong als verzetkrant opgericht door een groep
orthodox-protestanten. Dat christelijke karakter is altijd bewaard gebleven, wat ook nu nog
blijkt uit de extra aandacht voor onderwerpen die met religie te maken hebben, zoals
Gibsons film.
RCW 2011
26
Verschillende reacties
In juni 2004, toen The Passion al ruim twee maanden in de bioscoop draaide, maakte
cultuursocioloog Gabriel van den Brink in Trouw de balans op. Hij had de Nederlandse
media de afgelopen tijd in de gaten gehouden en wat betreft de media-aandacht voor The
Passion was hem opgevallen dat er vaker negatief dan positief over deze film werd
geschreven, zoals hierboven genoemd mij ook was opgevallen. Op basis van de dertig
artikelen die hij gelezen had, constateerde hij dat er vijf grote bezwaren bestonden tegen
The Passion: 1) de claim van regisseur Mel Gibson dat hij de enige echte waarheid laat
zien in zijn film, waarbij hij voorbij ging aan de inzichten van moderne historici en
Bijbelwetenschappers; 2) de film als evangelisatiemiddel; 3) de politieke denkbeelden van
de filmmaker; 4) een overmaat aan gewelddadigheden in de film; en ten slotte 5) het
verwijt van antisemitisme. (Van den Brink: Trouw 19-06-2004)
In mijn analyse van de media-aandacht voor The Passion, waarbij ik naar 240
artikelen meer heb gekeken dan Van den Brink, kwamen er van deze vijf bezwaren tegen
de film drie naar boven die naar mijn idee het meest besproken werden: het verwijt van
antisemitisme, de evangelisatieplannen met The Passion en het geweld in de film. Op deze
drie onderwerpen, en de manier waarop er in Nederland over gesproken werd, zal ik
hieronder verder ingaan. De overige twee bezwaren die Van den Brink noemt, de
waarheidsclaim en de politieke denkbeelden van Gibson, waren naar mijn idee minder
prominent aanwezig, vaak als een extra alinea in een artikel met aan ander onderwerp als
hoofdonderwerp. Deze twee zullen in de loop van dit hoofdstuk dan ook slechts kort
voorbij komen.
Behalve voor de onderwerpen antisemitisme, evangelisatie en geweld was er in
Nederland veel aandacht voor de aandacht voor de film. De Volkskrant kwam zelfs met
een term voor dit fenomeen: de “Jesus Christ superhype” (de Volkskrant 02-03-2004). Van
over de hele wereld bereikte nieuws met betrekking tot The Passion de Nederlandse media.
Terwijl rooms-katholieken in Italië, Ierland en Polen zeer enthousiast waren over de film
van Gibson (Algemeen Dagblad 10-04-2004) en Britse kerken meeliftten op het succes van
The Passion (Trouw 10-40-2004), werd in Maleisië bepaald dat alleen christenen de film
mochten zien. Dit was een tegenvaller voor de evangelisatieplannen in dit overwegend
islamitische land. (Het Parool 02-08-2004) In Mexico was een run op illegale kopieën van
The Passion (Zoon: de Volkskrant 08-04-2004) en vanuit het Midden-Oosten werd gemeld
RCW 2011
27
dat Aramese dorpelingen blij waren met de film, als opsteker voor hun bijna-uitgestorven
taal (de Volkskrant 19-04-2004).
In het bijzonder was er veel aandacht voor de reacties die de film opriep in de
Verenigde Staten, met name in de tijd voorafgaand aan het verschijnen van de film in
Nederland. Bijna met verbazing werd er geschreven over het succes van de film, maar ook
over de verkoop van Jezus-souvenirs, zoals een zilveren sieraad in de vorm van een
kruisigingspijker. (de Volkskrant 05-03-2004) Ook de schorsing van een Amerikaanse
leraar die de film aan zijn jonge leerlingen vertoonde haalde de krant. (de Volkskrant 12-
03-2004) Een deel van de aandacht voor de VS met betrekking tot The Passion valt
natuurlijk te verklaren uit het feit dat de VS het thuisland is van de film. Daarnaast had
lange tijd niemand de film gezien, maar kwam het script op een gegeven moment wel in
handen van Amerikanen. Hierop begon de commotie rondom Gibsons film met de
aantijgingen vanwege het vermeende antisemitische karakter van de film. Ten derde ging
de film anderhalve maand eerder in première in de VS dan in Nederland en is er veel
geschreven over hoe de reacties van de allereerste toeschouwers op de film waren.
Maar wat deze aandacht voor de VS betreft mag er ook niet voorbij gegaan worden
aan de verbondenheid van de Amerikaanse en de Nederlandse cultuur. In zijn boek over de
dominantie van de Amerikaanse popcultuur Fabricating the absolute fake (2008) wijst
professor Media Studies Jaap Kooijman op de wazige en schijnbaar irrelevante
scheidingslijn tussen wat Amerikaans is en wat Nederlands. Verwijzend naar de roman van
Chris Keulmans, De Amerikaan die ik nooit geweest ben (2007), noemt Kooijman ons in
dit opzicht allemaal ‘Amerikanen die wij nooit geweest zijn’. (Kooijman 2008: p. 96) Op
deze manier gold wat er in de VS gebeurde met betrekking tot The Passion dus ook een
beetje voor Nederland. Het maakte niet uit dat The Passion een Amerikaanse film was die
in Amerika stof deed opwaaien; dit stukje VS leek al zo opgenomen in de Nederlandse
cultuur dat het heel logisch was dat de berichten over de controverse, maar ook de
controverse zelf, overwaaiden vanaf de andere kant van de Atlantische Oceaan.
Dit is goed te zien in het artikel dat eerder al even genoemd werd over de “Jesus
Christ superhype” in de Verenigde Staten. Hierboven werd de verbazing genoemd
waarmee geschreven werd over de populariteit van het kruisigingspijker-sieraad en
Passion-merchandise in het algemeen. Dit werd gedaan onder de noemer “Jesus Christ
superhype”, waarvoor de Volkskrant zelfs een soort logo gemaakt had van een beeld uit de
film van Jezus aan het kruis (zie Afbeelding 1). Het stukje over de merchandise werd
begeleid door drie andere korte berichtjes, waarvan de eerste ging over een verwarde
RCW 2011
28
vrouw in Connecticut die met haar auto te water geraakt is in een poging een scène uit The
Passion na te spelen. ‘Volgens getuigen die de film al hebben gezien, zit er geen scène met
een te water geraakte auto in de controversiële film over de lijdensweg van Jezus, die
volgens critici aanzet tot antisemitisme.’ Zelfs nog zonder in te gaan op de bijna cynische
opmerking dat er in de film die speelt in de eerste eeuw van onze jaartelling geen scène
met een auto zit, geeft deze toevoeging meteen een bepaald beeld van de film, namelijk dat
deze controversieel is en aanzet tot Jodenhaat. (de Volkskrant 05-03-2004)
Verder ging één van de berichtjes over het succes van The Passion. De film had na
vijf dagen in de bioscoop al 125 miljoen dollar opgebracht en zou naar verwachting
wereldwijd 650 miljoen dollar gaan opbrengen. Om de omvang van dit bedrag te
benadrukken, werden het productie- en marketingbudget genoemd, respectievelijk
“slechts” dertig miljoen en vijftien miljoen dollar. Tot slot kwam ook Nederland nog even
aan bod, in een stukje over een “run” op de uitzendrechten van The Passion voor televisie.
Deze toevoeging lijkt te zeggen dat de hype niet alleen iets was dat in de VS speelde, maar
dat ook Nederland erin meeging: ‘De kaartverkoop (…) is vast begonnen.’ (de Volkskrant
05-03-2004)
Een kanttekening die gemaakt moet worden bij de verbondenheid van de
Amerikaanse en de Nederlandse cultuur, is dat men binnen Nederland niet onverdeeld
positief is over de Verenigde Staten. Binnen Europa heerst er een tendens die wel het anti-
Amerikanisme genoemd wordt: de neiging een grondige hekel te hebben aan alles wat met
Afbeelding 1 - Het “logo” van de Volkskrant voor artikelen over de "Jesus Christ Superhype"
Bron: de Volkskrant 05-03-2004
RCW 2011
29
de VS te maken heeft. Als een van de belangrijkste oorzaken voor het opleven van het anti-
Amerikanisme na de Tweede Wereldoorlog noemt historicus Richard Pells in zijn boek
Not Like Us: How Europeans Have Loved, Hated, and Transformed American Culture
Since World War II (1997) het contrast tussen de vitaliteit van de VS en de naoorlogse
malaise in Europa. Dit maakte dat de Europeanen tot het besef kwamen dat de VS hun
positie als wereldheerser overgenomen had, hetgeen leidde tot een negatief gevoel ten
opzichte van de VS. Dit gevoel hield aan tot men in de jaren negentig niet meer wist
waarom men anti-Amerika was. De reden maakte eigenlijk ook niet meer uit, zo diep had
het anti-Amerikanisme wortel geschoten binnen Europa. (Pells 1997: pp. 156-158)
Ook in de cultuursector komt het anti-Amerikanisme tot uiting, wat duidelijk weer
te geven is met de tegenstellingen die wel gebruikt worden om de Europese en de
Amerikaanse cultuur met elkaar te vergelijken. Zo zet Kooijman de Europese diepgang
tegenover de Amerikaanse oppervlakkigheid en de Europese authenticiteit tegenover de
Amerikaanse gekunsteldheid. (Kooijman 2008: p. 96) In zijn boek European Cinema:
Face to Face with Hollywood (2005) maakt filmhistoricus Thomas Elsaesser eenzelfde
soort vergelijking tussen de filmindustrieën van beide werelddelen: Europa staat volgens
hem voor kunst en hoge cultuur, de VS voor pop en massa-entertainment. (Elsaesser 2005:
p. 300) Hoewel dit niet direct als negatief geïnterpreteerd hoeft te worden, want volgens
Elsaesser zijn de tegenstellingen verschillende zijden van dezelfde munt, lijkt er toch uit dit
rijtje te spreken dat men in Europa altijd een beetje neerkijkt op de Amerikaanse cultuur.
Een goed voorbeeld hiervan uit de artikelen die ik voor deze thesis heb verzameld,
is het artikel van cultuurhistoricus Thomas von der Dunk over wat hij noemt de ‘morele
schizofrenie van puriteins Amerika’. In zijn artikel stelt hij dat de cultuurkloof wat religie
betreft niet tussen het Westen en het Midden-Oosten ligt, maar tussen Europa en Amerika.
Wat de moslims in het Midden-Oosten altijd aan religieuze gevoeligheid verweten wordt,
gold volgens Von der Dunk net zo goed voor de Amerikanen gezien de controverse en de
hype rondom The Passion. ‘Bij de eerste publieke penis springen alle seinen op rood,’
schreef hij, iets wat naar zijn idee in schril contract staat met alle geweld dat dagelijks via
de televisie de huiskamer binnenkomt. Wat The Passion volgens Von der Dunk duidelijk
laat zien, is de verheerlijking van het vlees in gewelddadig-religieuze zin. Dat dit wel mag
en dat er na het incident met de ontblote borst van Janet Jackson tijdens het pauze-optreden
van de Super Bowl in 2004 zo’n hysterie uitbrak, lijkt Von der Dunk onbegrijpelijk te
RCW 2011
30
vinden. Tussen de regels door is de vraag te lezen of de Amerikanen op deze manier niet in
een scheve, vertekende wereld leven. (Von der Dunk: Vrij Nederland 13-03-2004)
Behalve in een geografische context werd de film door de media ook in een
historische context geplaatst. Al eerder in deze thesis is opgemerkt dat controverse bij het
subgenre van de Jezusfilm lijkt te horen. Ook in de artikelen over The Passion werd dit
historische feit vanaf de allereerste aankondiging van Gibsons nieuwe project bij het
publiek onder de aandacht gebracht: ‘Eerder maakte Scorsese een film over het leven van
Jezus, wat hem op veel kritiek kwam te staan.’ (de Volkskrant 23-09-2002) Met het in
herinnering brengen van The Last Temptation of the Christ van Martin Scorsese, een
Jezusfilm die veel stof deed opwaaien, leek ook meteen de vraag gesteld te worden hoe
Gibsons film ontvangen zou gaan worden.
Zonder gedegen onderzoek als vergelijkingsmateriaal kan ik helaas weinig zeggen
over of The Passion meer media-aandacht heeft gekregen dan eerdere Jezusfilms. De
releases van films als The Last Temptation of the Christ of Jesus Christ Superstar liggen al
te ver in het verleden om met behulp van LexisNexis iets over de media-aandacht te
kunnen achterhalen. Ook het digitale archief van het EYE Film Instituut Nederland gaat
niet verder terug in de tijd dan de jaren negentig van de vorige eeuw. Maar dat The Passion
veel heeft losgemaakt in Nederland moge duidelijk zijn. Het opbouwen van een reputatie
als omstreden film gebeurt niet zomaar, maar Gibsons film had deze status al ruim voor de
release verworven. (Akkerman: Het Parool 30-08-2003) In korte tijd leek The Passion te
zijn verworden tot het klassieke voorbeeld van een film die de gemoederen deed oplopen.
Zo werd Gibsons film in juni 2004 veelvuldig in herinnering gebracht bij het verschijnen
van de documentaire Fahrenheit 9/11 (Reg. Michael Moore. Fellowship Adventure Group
en Dog Eat Dog Films, 2004). Deze aanklacht tegen de Amerikaanse president George W.
Bush werd in verschillende media vergeleken met The Passion vanwege de controverse
over, en het succes van, beide. Zo zouden beide films een preek voor eigen parochie zijn,
The Passion voor christelijk rechts en Fahrenheit voor politiek links. Michiel Goudswaard,
redacteur van Het Financieele Dagblad, wees erop dat de films onderdeel leken van een
bijna religieuze strijd, waarbij de ene absolute waarheid tegenover de ander staat. Bij de
waarde van deze films voor evangelisatie, zowel religieus als politiek, zette hij zijn
vraagtekens. Naar zijn idee droegen de films alleen bij aan het versterken van de
tegenstellingen met de “tegenpartij”. (Het Financieele Dagblad 24-07-2004)
Tegen het einde van 2004 leek de reputatie van The Passion definitief gevestigd.
Bij een artikel over de vrijheid van de filmmaker in het algemeen (en de gevolgen daarvan,
RCW 2011
31
naar aanleiding van de moord op filmmaker Theo van Gogh op 2 november 2004) werd
een foto geplaatst van de politiebewaking bij een bioscoop in de VS waar The Passion
draaide. In het artikel werd Gibsons film niet één keer genoemd. (NRC Handelsblad 10-12-
2004) Dat dit imago niet slechts iets tijdelijks was, bleek toen Entertainment Weekly
Gibsons film in juni 2006 uitriep tot de meest omstreden film aller tijden. Daarbij liet The
Passion films achter zich als A Clockwork Orange (Reg. Stanley Kubrick. Warner Bros.
Pictures en Hawk Films, 1971), berucht om een verkrachtingsscène op het nummer Singin’
in the Rain. (de Volkskrant 12-06-2006)
Antisemitisme
Al ruim voor The Passion waar dan ook ter wereld in première ging, leek het eerste relletje
naar aanleiding van de film een feit. Gibson zou in zijn film de schuld van de dood van
Jezus bij de Joden leggen. (De Telegraaf 13-03-2004) Zoals hierboven ook al genoemd
werd, kwamen met de eerste berichten over de film de eerste aantijgingen van
antisemitisme en daar zou het niet bij blijven. Eindeloos debat over Jezus-film kopte NRC
Handelsblad in februari 2004. The Passion zou zorgen voor nieuwe gespreksstof in de
discussie over wie Jezus vermoord hebben. (NRC Handelsblad 04-02-2004) Vooral in de
periode voorafgaand aan het moment dat de film in de bioscoop verscheen is de vraag of
Gibsons film antisemitisch is of niet een veel terugkomend onderwerp in de media.
Mogelijk werd de bezorgdheid extra aangewakkerd door de achtergrond van de regisseur,
die van huis uit conservatief katholiek is en een vader heeft die de Holocaust, de
Jodenvervolging tijdens de Tweede Wereldoorlog, ontkent. (Moorman: Het Parool 17-02-
2004)
Hierboven werd antisemitisme al toegelicht aan de hand van het begrip
“Jodenhaat”, maar volgens Evelien Gans, bijzonder hoogleraar hedendaags Jodendom, is
antisemitisme een containerbegrip: een begrip zonder scherp afgebakende betekenis dat op
veel verschillende gebeurtenissen kan worden toegepast. (Gans: Vrij Nederland 29-11-
2003) Zelf definieert ze het als afkeer van en vooroordelen tegen Joden als Joden. Er zijn
verschillende soorten antisemitisme te onderscheiden, onder meer religieus antisemitisme,
(economisch-)sociaal antisemitisme en racistisch antisemitisme. Volgens Gans worden
antisemitische stereotypen vooral actief wanneer zij een maatschappelijke, politieke of
psychologische functie kunnen dienen, zoals het afschuiven van verantwoordelijkheid of
het projecteren van angst. Dit kan zich bijvoorbeeld uiten in de vorm van scheldpartijen,
RCW 2011
32
maar ook in de vorm van fysieke bedreigingen en zelfs moord. Gans noemt als absolute
dieptepunt van de uitingen van antisemitisme de Holocaust, door de Joden aangeduid met
de term “Shoah”. (Gans 2010: pp. 1-2)
Antisemitisme heeft al een eeuwenoude geschiedenis, maar in de moderne tijd is
veel van het antisemitisme volgens Gans terug te voeren op de Tweede Wereldoorlog. Die
geschiedenis van het antisemitisme in de moderne tijd kent wat Nederland betreft
verschillende fases. Vlak na de bevrijding van ons land kwam het tot een uitbarsting van
antisemitische sentimenten, toen er allerlei verhalen de ronde deden over Joden die zich
misdragen hadden op hun onderduikadres. Of dat het opgraven van hun bankbiljetten het
eerste was wat de Joden deden na hun terugkeer in Nederland uit de concentratiekampen.
Vanaf het einde van de jaren veertig werd er echter steeds meer bekend over de gruwelen
van de Shoah. Gevoelens van medeleven, schuld en schaamte leidden ertoe dat
antisemitisme taboe werd. Tegelijkertijd groeide de sympathie voor Israël, het pas
gestichte thuis voor de Joden. Vanaf halverwege de jaren zestig kwam de Jodenvervolging
ook steeds meer centraal te staan in de publieke herinnering aan de Tweede Wereldoorlog.
(Gans 2010: pp. 133-135; p. 144)
In de jaren tachtig kwam er echter kritiek op de dominantie van de Shoah in het
geschiedbeeld en het collectieve geheugen. Vooral in Duitsland, en in mindere mate in
Nederland, kwam in die periode het “secundair antisemitisme” op: een anti-Joodse houding
met betrekking tot de omgang met het verleden, en de doorwerking hiervan in het heden.
De aandacht voor het Joodse slachtofferschap zou ten koste gaan van de aandacht voor
anderen. De meest extreme vorm van secundair antisemitisme is de ontkenning van de
Shoah. Dat het secundair antisemitisme in Nederland weinig aandacht kreeg, kan een
aanwijzing zijn voor de afnemende belangstelling voor de Joden als aparte
bevolkingsgroep en voor Israël als hun legitieme thuisland. De sympathie voor Israël had
een hoogtepunt bereikt in 1967, maar was in hetzelfde jaar sterk afgenomen na de
Zesdaagse Oorlog van het land met Egypte en Syrië. (Gans 2010: pp. 135-137; pp. 140-
144) Eenzelfde constatering aangaande de jaren tachtig doet het Centrum Informatie en
Documentatie Israël (CIDI), dat met haar jaarlijkse Antisemitisme Rapport de belangrijkste
graadmeter voor het niveau van antisemitische uitingen in Nederland publiceert. Sinds het
eerste rapport in 1983 is de samenleving anders gaan reageren op antisemitische incidenten
en uitingen: ‘laconieker en gelatener.’ (Hirschfeld 2006: p. 3)
Deze niet al te geïnteresseerde reactie op de angst voor het antisemitisme lijkt ook
exemplarisch voor de reactie in Nederland op het verwijt dat The Passion antisemitisch
RCW 2011
33
zou zijn. Ook hier gaan veel van de door mij als antisemitisme-artikelen gecodeerde
artikelen over de commotie rondom het onderwerp in de Verenigde Staten. Er werd echter
in ons land zeker niet aan het onderwerp voorbij gegaan. Ton Crijnen, journalist van
Trouw, ging bijvoorbeeld naar The Passion met een Jodin, Judith Frishman, hoogleraar
geschiedenis en literatuur van het rabbijnse jodendom, en met een christen, judaica-kenner
Marcel Poorthuis. De quote boven het artikel zet meteen de toon: ‘Passion is een
gevaarlijke film.’ De uitgelichte citaten brengen eenzelfde boodschap: ‘Antisemitisme zit
goed verstopt’ en ‘Mel Gibson schetst verwrongen beeld’. Ook de toelichting onder een
beeld uit de film van de gekruisigde Jezus geeft aan dat het artikel een negatief beeld van
The Passion schetst: ‘Dat Christus (…) aan zijn handen aan het kruis werd vastgespijkerd,
lijkt onaannemelijk.’ Dit komt inderdaad overeen met de inhoud van het artikel, waarin
Frishman en Poorthuis samen de film bespreken, of beter gezegd: elkaar vinden in hun
commentaar op Gibsons film, die zij hebben ervaren als een auditieve en visuele aanslag.
(Trouw 13-03-2004)
Maar terwijl reportages vanuit de Verenigde Staten lieten zien hoe gevoelig het
onderwerp daar lag, was er binnen Nederland naar mate de releasedatum van de film
dichterbij kwam steeds minder aandacht voor het antisemitismegevaar van The Passion. Zo
luidde de kop van een achtergrondartikel over de evangelisatieplannen van Nederlandse
organisatie Achter “anti-Joodse gestoorde non” aan, terwijl in het artikel zelf het gevaar
van het antisemitisme meteen werd weersproken. De contacten tussen Joden en christenen
zouden te goed zijn om onder de film te hoeven lijden. (Trouw 24-02-2004) De
antisemitismediscussie speelde zeker wel in ons land, maar uiteindelijk waren de
Nederlandse kranten meer geïnteresseerd in de “Jesus Christ superhype”, zoals hierboven
beschreven.
Ook het CIDI besteedde in haar Antisemitisme Rapport over het antisemitisme in
2004 slechts weinig aandacht aan The Passion: ‘De meningen zijn verdeeld of de film
antisemitisch is. De film kan op zijn minst volgens de commentatoren antisemitisch
geïnterpreteerd worden.’ (Hirschfeld & Van der Sluijs 2005: p. 29) Wel werd er later in de
landelijke gedrukte media nog kort stilgestaan bij de gevolgen die The Passion gehad zou
hebben. Uit onderzoek bleek namelijk dat Amerikanen sinds The Passion Joden vaker de
schuld gaven van de dood van Jezus dan daarvoor. (Van Hoogstraten: de Volkskrant 05-04-
2004) Ook zou de film volgens een Britse organisatie wereldwijd hebben bijgedragen tot
een toename van religieuze “haatmail” en “haatsites”. (Trouw 13-05-2004) Uit de
antisemitismecijfers van het CIDI, en uit haar geringe aandacht voor The Passion, bleek
RCW 2011
34
dat dit niet gold voor Nederland. Sinds 2003 was er zelfs een daling van het aantal
antisemitische incidenten ingezet, na het almaar stijgende aantal meldingen tussen 1997 en
2002. Volgens het CIDI wordt antisemitisme dan ook voornamelijk aangewakkerd door de
strijd tussen Israël en zijn buren, niet door cultuuruitingen. (Hirschfeld 2006: p. 54)
Tot slot met betrekking tot het onderwerp antisemitisme nog een opvallend punt: de
link die gelegd werd tussen het verwijt van antisemitisme en de plannen tot evangelisatie
van verschillende kerken, zowel in de Verenigde Staten als in Nederland. Zo liepen in de
VS de gemoederen hoog op toen dominee Ted Haggard van de National Association of
Evangelicals (NAE), een overkoepelende organisatie voor evangelicals in de VS, de
uitspraak deed dat Joden met hun protest tegen Gibsons The Passion de steun van twee
miljard christenen in gevaar brachten. Het hoeft geen verrassing te zijn dat dit bij Joden in
het verkeerde keelgat schoot. (Trouw 29-08-2003) Daarnaast sprak de Katholieke Kerk
zich regelmatig uit tégen de verwijten van antisemitisme en vóór Gibsons film. Volgens
het Vaticaan zou er niets aan de hand zijn (Algemeen Dagblad 20-12-2003) en was de film
vooral ‘heel mooi en ontroerend’ (Trouw 27-02-2004).
Ook in Nederland bestaat er een verbondenheid met Israël en de Joden. Zoals
hierboven al genoemd, was er vooral in de periode na de Tweede Wereldoorlog veel
sympathie voor Israël, iets wat in de jaren zestig echter drastisch afnam. Binnen kerkelijk
Nederland bestond die sympathie met het Joodse volk echter al voor de oorlog, en deze
bleef ook bestaan na de algehele afname in Nederland. De relatie tussen de christenen en
Israël komt voort uit de geschiedenis van de kerk, die haar oorspong vindt in wat
tegenwoordig het land Israël is. Zo schrijft de Protestants Kerk in Nederland (PKN) op
haar website: ‘we zijn onopgeefbaar met het volk Israël verbonden. De kerk is “geworteld
in Israël” en met Paulus kun je zeggen: niet jij (kerk, gemeentelid) draagt de wortel, maar
de wortel draagt jou (Romeinen 11:18).’7 Waarschijnlijk is het juist deze verbondenheid
geweest die het zo opvallend maakte dat de PKN en de Evangelische Omroep (EO), een
Nederlandse publieke omroep met een evangelische inslag, plannen hadden om te
evangeliseren met een film die voor velen gold als antisemitisch.
Dat de Joodse gemeenschap en kerkelijk Nederland van mening verschilden over
de film bleek al bij de voorvertoning van de film, zoals hierboven ook al werd besproken:
een ‘walgelijk’ van de directeur van het CIDI tegenover het ‘buitengewoon
7 ‘Kerk en Israël > Informatie > Organisatie.’ Protestantse Kerk in Nederland. 10-03-2011
<http://www.pkn.nl/kerkenisrael/info.aspx?page=7735>
RCW 2011
35
indrukwekkend’ van de voorzitter van het Contact Rooms-Katholieken. (De Telegraaf 13-
03-2004) Ook in een artikel in Trouw over de evangelisatieplannen van onder andere de
PKN werd verwezen naar de mening van Joodse organisaties in Nederland, die Gibsons
film vanwege de antisemitische elementen op z’n minst als riskant beschouwden. (Trouw
19-03-2004) Vanuit de eigen achterban van christenen kwam de dringende oproep aan de
PKN zich uit te spreken tegen The Passion in de vorm van een oproep van het Platform
Appèl Kerk en Israël. Dit officieuze orgaan van de Samen op Weg (Sow-) kerken heeft
zich tot doel gesteld ‘vanuit het grondvlak van de Protestantse Kerk in Nederland gestalte
te geven aan de kerkelijke opdracht tot onopgeefbare verbondenheid met Israël.’8 Dit houdt
onder meer in dat het Platform volgt of de PKN wel alert is op antisemitisme. In een
reactie beloofde de PKN een kijkwijzer voor de film op hun website te plaatsen, maar liet
daarbij wel weten dat een compleet afwijzen er niet in zou zitten. (Trouw 27-03-2004)
Evangelisatie
De oproep van het Platform Appèl Kerk en Israël volgde op de plannen van het
Evangelisch Werkverband (EW), een forse groepering binnen de PKN die wilde
evangeliseren met The Passion. (Trouw 27-03-2004) In de Verenigde Staten had de film al
een reputatie verworven als “het beste zendingsmiddel sinds 2000 jaar” en ook in ons land
werd Gibsons film omarmd als evangelisatiemiddel. (Trouw 21-02-2004) Zoals hierboven
ook al opgemerkt werd, waren de Nederlandse evangelisatieplannen vanaf februari 2004 in
de media. Op het moment dat de voorverkoop voor The Passion startte, werd in de
dagbladen melding gemaakt van de interesse voor de film vanuit religieuze hoek. (Trouw
01-03-2004) Zo publiceerde bijvoorbeeld het Algemeen Dagblad een reportage over het
Rafael Evangelisch Centrum in Amersfoort, dat gelovigen aanspoorde niet-gelovigen mee
te nemen naar de bioscoop. Om dit te stimuleren mocht de niet-gelovige de film voor de
halve prijs zien; het Centrum zou de andere helft van de toegangsprijs bijleggen.
(Algemeen Dagblad 23-03-2004)
Dit Evangelisch Centrum was niet de enige organisatie die “de blijde boodschap”
wilde verspreiden aan de hand van The Passion. Voorafgaand aan de release van The
Passion beraadden in Nederland ook de katholieken zich op eventuele
evangelisatieplannen: ‘Het bisdom Roermond is enthousiast, de bisschop voorop.’ (Dros &
8 ‘Introductie.’ Platform Appèl Kerk en Israël. Voor het laatst bijgewerkt op 24 januari 2011. 10-03-2011
<http://www.appelkerkenisrael.nl/introductie.htm>
RCW 2011
36
Dijkstra: Trouw 19-03-2004). In de laatste week van maart zouden speciale
voorvertoningen gehouden worden voor priesters in Heerlen, zodat ze aan de hand daarvan
konden beoordelen of ze de film wilden promoten. (Groen: de Volkskrant 12-03-2004)
Zoals hierboven ook al kort ter sprake kwam, liet men vanuit het Vaticaan ook
weten enthousiast te zijn over Gibsons film. ‘De film laat het zien zoals het was,’ zou paus
Johannes Paulus II gezegd hebben in reactie op de film (Trouw 22-12-2003). Met deze
bijval van de Katholieke Kerk werd Gibsons film de tweede Jezusfilm die openlijk
geprezen werd door het Vaticaan, na Il Vangelo secondo Matteo van regisseur Pier Paolo
Pasolini in 1964. Met goedkeuring door de paus werd het de marketing rondom The
Passion in één klap ook een stuk makkelijker gemaakt. Vanaf het begin van de
geschiedenis van de hagiopic moesten filmmakers al rekening houden met de kerk;
negatieve reacties vanuit de religieuze hoek zouden wel eens funest kunnen zijn voor het
succes van de film. (Bakker 2009: p. 2) Het al dan niet bijval van de kerk krijgen was ook
van belang voor Mel Gibson. In december 2003 meldden de media dat Gibson zijn film
niet aan het Vaticaan wilde vertonen omdat de kruisigingscènes te gewelddadig zouden
zijn. (Het Parool 04-12-2003) Maar niet veel later bleek men The Passion toch gezien te
hebben in Vaticaanstad en haalde de quote van de paus de media; een quote die later nog
vaak aangehaald zou worden. (Trouw 22-12-2003)
De meeste aandacht in de Nederlandse media ging echter uit naar de
evangelisatieplannen van de protestantse kerken. Hierboven werd met het EW de PKN al
genoemd als één van de geïnteresseerden. Maar ook de EO kwam al voorbij. ‘Nieuwe-
testamentjes uitdelen is uit, film is het boek van de 21ste eeuw,’ schreef Trouw naar
aanleiding van de interesse die de EO toonde in de uitzendrechten van Gibsons film.
(Trouw 21-02-2004) De Gereformeerde Kerk Vrijgemaakt liet christelijk schrijver en
filmmaker Reinier Sonneveld een handleiding ontwikkelen, getiteld Zie de mens op
internet. Daarin stonden concrete tips over het gebruik van de film bij evangelisatie. ‘De
film is een goede illustratie van de lijdensgeschiedenis die centraal staat in het
christendom,’ stelde Sonneveld in een interview met de Volkskrant. Naast de handleiding
werden er posters en flyers beschikbaar gesteld, die bij bioscopen konden worden
uitgedeeld. (Groen: de Volkskrant 12-03-2004)
Het nut van The Passion als evangelisatiemiddel werd ook door individuele
christenen onderschreven. Veel christelijke krantlezers erkenden het gewelddadige
karakter van de film, maar gaven ook aan het nut ervan in te zien. Een lezer van de
Volkskrant noemde de laatste twaalf uur van Jezus’ leven ‘de ultieme kern van het hele
RCW 2011
37
evangelie’ (de Volkskrant 03-04-2004) en in het Algemeen Dagblad gaf iemand aan weer
met de neus op het feit gedrukt te zijn dat Jezus voor de zonden van de wereld gestorven
was (Algemeen Dagblad 07-03-2004). Een derde pleitte er zelfs voor het bekijken van The
Passion te combineren met kerkbezoek en napraten, om mensen handvatten te geven om
het geweld in het juiste perspectief te kunnen plaatsen. (Algemeen Dagblad 07-04-2004)
Niet iedereen was echter even blij met The Passion als evangelisatiemiddel.
Volgens Lodewijk Dros en Michel Dijkstra, die de evangelisatieplannen van de
verschillende organisaties bespraken in Trouw, werkte de film als “splijtzwam”. Orthodox-
protestanten struikelden over het antisemitische karakter van de film en ook vanuit de
Joodsgezinde hoek kwam protest. ‘Ik betreur het dat sommige organisaties die ik een warm
hart toedraag, er anders over denken,’ reageerde Kees de Vreugd, voorzitter van
Christenen voor Israël, een stichting die zich ten doel stelt ‘christenen in Nederland en
wereldwijd bewust te maken van de betekenis van het Joodse volk in Gods handelen met
deze wereld.’9 Maar zoals hierboven ook al gemeld werd, reageerde de PKN slechts met
het plaatsen van een kijkwijzer op de verwijten van antisemitisme in The Passion, niet met
het afblazen van de evangelisatieplannen. (Dros & Dijkstra: Trouw 19-03-2004).
Journalist Ralf Bodelier ging in de Volkskrant nog een stapje verder met zijn
interpretatie van The Passion als evangelisatiemiddel. Hij schreef een achtergrondartikel
bij de film waarboven als kop stond: Gij zult geloven. Zeker door de extra kop
Fundamentalisme, een woord dat sinds de aanslagen op de Twin Towers in New York op
11 september 2001 meteen moslimterroristen in gedachten roept, werd meteen duidelijk
dat Bodelier niet positief is over Gibsons film. Hij begon zijn stuk met het karakteriseren
van The Passion als een “slasher movie”, een subgenre van de horrorfilm waarin de
slachtoffers op de meest gruwelijke manieren worden afgeslacht. Vervolgende stelde hij
vast dat Gibsons film wel degelijk antisemitisch was. Wat beide punten was het wat
Bodelier betreft duidelijk dat Gibsons benadering een fundamentalistische was: de
regisseur nam noch de historische context van de evangeliën noch de geschiedenis van het
antisemitisme serieus en had slechts als doel met zijn film zoveel mogelijk ongelovigen te
bekeren. Zoals andere fundamentalisten zou Gibson niet weten, begrijpen of accepteren dat
je teksten uit het verleden in de context van hun tijd moet verstaan. ‘De tijd is er naar,’
schreef Bodelier echter, iets wat meerdere mensen moesten concluderen naar aanleiding
9 ‘Wij zijn wij?’ Christenen voor Israël. Voor het laatst bijgewerkt op 27 december 2010. 10-03-2011
< http://christenenvoorisrael.nl/over-ons/wie-zijn-wij>
RCW 2011
38
van de commotie rondom The Passion, zoals verderop in dit hoofdstuk nog zal blijken.
‘Wereldwijd staat godsdienst weer op de agenda.’ Bodelier keek echter verder, en naar zijn
idee gaat het hier om een “hardcore” geloof, om ‘extase, onderwerping en martelaarschap’.
Van terreur, zoals die met de islam geassocieerd wordt, was er tot nu toe weinig sprake.
Maar dat ook christenen fundamentalistisch kunnen zijn, laat The Passion volgens Bodelier
duidelijk zien. (Bodelier: de Volkskrant 27-03-2004)
Wat Bodeliers artikel extra interessant maakte, was de link die hij legde tussen het
christelijke fundamentalisme en het antisemitisme. ‘Met The Passion krijgen we nu ook in
Nederland een interessante blik geworpen in de voorstellingswereld van het christelijke
fundamentalisme, inclusief haar troebele verhouding tot het Jodendom en haar tolerantie
voor geweld.’ Terwijl in het deel over antisemitisme hierboven juist opgemerkt werd dat
de Nederlandse kerken het antisemitisme eigenlijk niet als een probleem zagen, moet hier
de kanttekening gemaakt worden dat Bodelier in zijn artikel laat zien dat dat juist een
kenmerk is van het fundamentalisme dat door The Passion aan het licht komt. Toch
eindigde Gij zult geloven op dezelfde relativerende manier. Bodelier dacht niet dat The
Passion enig effect zou hebben op de Nederlandse bioscoopbezoeker, omdat deze al zo
geseculariseerd was ‘dat hij de mannen in hun gestreepte kaftans die “kruisigt hem” roepen
helemaal niet meer als Joden identificeert.’ (Bodelier: de Volkskrant 27-03-2004)
Behalve dat er bij het gebruiken van The Passion niet voorbijgegaan kon worden
aan het vermeende antisemitische karakter van de film, stak er nog een ander probleem de
kop op. Ondanks dat de paus gezegd zou hebben dat de film de lijdensweg van Jezus laat
zien zoals deze was, is er in Nederland kritiek op Gibsons waarheidsclaim. De regisseur
meende “dé waarheid” in pacht te hebben en “het echte verhaal” te tonen in zijn film. (Van
Hoogstraten: de Volkskrant 27-08-2003) Maar alleen al zijn verklaring alle vier de
evangeliën te gebruiken kwam hem op kritiek te staan, onder andere van Hoogleraar
Nieuwe Testament Bert Jan Lietaert Peerbolte: ‘een combinatie van de vier evangeliën
levert geen historische werkelijkheid op.’ (Lietaert Peerbolte: NRC Handelsblad 03-04-
2004)
Filmrecensent David Sneek meende hierin een breuk met het verleden te zien. Naar
zijn idee maakten regisseurs van Jezusfilms in het verleden duidelijk dat hun films slechts
interpretaties waren. Ze dekten zich in door het verhaal te presenteren als nagespeeld door
zingende toeristen in Israël (Jesus Christ Superstar) of door vooraf een titel te tonen die
met nadruk verklaarde dat de film was gebaseerd op een fictieve hervertelling (The Last
Temptation of the Christ). Gibson brak volgens Sneek ‘hardnekkig met het relativerende
RCW 2011
39
verleden’ door zijn film als het echte verhaal te presenteren. (Sneek: de Volkskrant 13-05-
2004)
Veel minder werd er gediscussieerd in de geest van het tweede van de Tien
Geboden. De vraag of het leven van Jezus überhaupt verfilmd zou mogen worden kwam
nauwelijks aan bod; noch voorafgaand aan, noch na de première van de film. Het meest
opvallend was nog het protest in Urk, waar kerken een handtekeningenactie startten om te
voorkomen dat The Passion op televisie uitgezonden zou worden. De reden voor deze actie
was dat men van mening was dat ‘de onmenselijke lijdensweg van Christus’ niet door
acteurs nagespeeld zou mogen worden. (Algemeen Dagblad 16-04-2004) Maar zoals al
genoemd ging zelfs de EO bij de release van The Passion mee in de hype, terwijl de
omroep in 1992 nog verklaarde dat het leven van Jezus niet te verfilmen zou zijn. (Trouw
21-02-2004) De aandacht voor de kerken in Urk bleef ook beperkt tot in totaal drie kleine
berichtjes.
Dat de discussie over het Tweede Gebod bijna niet gevoerd werd in de landelijke
gedrukte media lijkt nog een breuk te zijn met de geschiedenis van de Jezusfilm. Een reden
hiervoor zou het voortzetten van de trend uit de jaren zeventig kunnen zijn, toen de
protestantse kerken hun opvattingen over het afbeelden van Jezus matigden ten opzichte
van het strengere standpunt uit het verleden. (Bakker 2009: p. 67) Daarnaast zou het ook
kunnen zijn dat nog een derde breuk met het verleden van de Jezusfilm invloed heeft gehad
op de beperkte media-aandacht voor de discussie over het mogen afbeelden van Jezus. De
reacties in de media spitsten zich voornamelijk toe op hoe de film het te vertellen verhaal
in beeld bracht, namelijk als een zeer bloederige verbeelding van het passieverhaal, en niet
op het verhaal dat de film eigenlijk over wilde brengen, namelijk het verhaal van het
evangelie van Jezus Christus de Messias. Veel recensenten vroegen zich na het zien van de
film dan ook af wie Jezus eigenlijk was: ‘Na twee uur nog steeds geen idee wie Jezus is en
wat Hem beweegt’ stond er boven de recensie van Trouw (De Lange: Trouw 01-04-2004).
In fysieke vorm ging het hier wel om een man die de Bijbelse figuur Jezus uitbeeldde,
maar de diepgang die van het personage Jezus een echte Jezus had kunnen maken, een
Jezus die het waard was om discussie over te voeren, miste in The Passion.
Terwijl er in de kranten niets gemeld werd over het eventuele succes van het
evangelisatiewerk rondom The Passion, was het voor de media wel duidelijk dat de film
een nieuwe interesse in religie in het algemeen, en voor Jezus in het bijzonder, had doen
ontstaan. Zo besteedde Elsevier in haar paasnummer aandacht aan de plaats van religie in
de samenleving onder de kop Jezus is terug. Pasen: in de ban van het kruis. (Van der List:
RCW 2011
40
Elsevier 01-04-2004) Ook De Telegraaf is de letterlijke alomtegenwoordigheid van Jezus
opgevallen. Waarom Jezus weer zo populair is, kon de schrijver van het artikel niet
verklaren, maar mede door The Passion was Jezus weer helemaal “in”, en niet alleen onder
christenen. Ook “trendy types” zouden graag gezien worden in T-shirts met de tekst ‘Jesus
is my Homeboy’. (De Telegraaf 10-04-2004)
Geweld
Naar mate meer mensen The Passion gezien hadden, werden de eerdere
discussieonderwerpen steeds verder naar de achtergrond verdrongen door een ander punt
van controverse: het expliciete geweld en het letterlijk rondspattende bloed in de film.
Volgens de filmrecensent van het Algemeen Dagblad Ab Zagt werd Jezus in The Passion
gereduceerd tot een rauw biefstuk (Zagt: Algemeen Dagblad 01-04-2004) en De Telegraaf
kopte kortweg Bloed en pulp boven haar recensie van de film (De Telegraaf 01-04-2004).
Diezelfde krant waarschuwde eventuele bioscoopgangers dat een sterkte maag een vereiste
was voor een bezoekje aan deze film. In HP/De Tijd noemde Eric Spaans de film een
‘bloederig statement’ (Spaans: HP/De Tijd 26-03-2004) en in de Volkskrant hield David
Sneek het bij ‘een gruwelijke orgie van bloed en lijden’ (Sneek: de Volkskrant 01-04-
2004).
Bij het beschrijven van het geweld werd geen vergelijking geschuwd. Gibsons
Jesus chainsaw massacre kopte Het Parool, gebaseerd op een quote van een Amerikaanse
filmcriticus, die The Passion vergeleek met de bloederige horrorklassiekere The Chain Saw
Massacre (Reg. Tobe Hooper. Vortex, 1974). (Moorman: Het Parool 26-02-2004) Maar
wat binnen dit kader vooral opvallend was, waren de vele vergelijkingen van het geweld
met porno en sadomasochisme (sm). ‘Zo zijn er kennelijk hele volksstammen die aan hun
gerief komen bij de kruisigingseks van The Passion. De film van Gibson behoort tot het
harde-pornogenre,’ schreef columnist Wim Boevink. Niet de eerste gedacht die in mij op
zou komen bij het zien van een religieuze film, maar Boevink verklaarde zichzelf nader
door geloven ‘net als de liefde’ als een intieme aangelegenheid te omschrijven, iets wat bij
de expliciete tentoonspreiding ervan al snel tot exhibitionisme leidt. (Trouw 14-04-2004)
Ook Ralf Bodelier schreef in zijn stuk Gij zult geloven over het pornografische
karakter van Gibsons film. Naar zijn idee gaat het in The Passion eigenlijk niet om het
verhaal, maar om ‘het gedetailleerde volgen van een extatisch kronkelend lichaam’, net als
in een pornofilm: ‘Zoals een pornofilm van meet af aan toewerkt naar een orgasme, werkt
RCW 2011
41
de film van Gibson toe naar het verlossende moment van de kruisiging. Zoals een
pornofilm dat orgasme echter zo lang mogelijk probeert uit te stellen, rekt ook Gibson de
foltering zo lang mogelijk. Net als in een pornofilm, wil Gibson álles laten zien.’ Het doel
hiervan zou zijn de toeschouwer te overrompelen en mee te zuigen, en uiteindelijk te
bekeren. ‘Dat procedé werkt,’ concludeerde Bodelier. (Bodelier: de Volkskrant 27-03-
2004)
Opvallend waren vervolgens de reacties van lezers op de recensies en andere
reacties op de film. Verschillende kranten publiceerden ingezonden brieven over The
Passion, waarin lezers zich uitspraken tegen de film op basis van wat ze gelezen hadden.
‘Ik ga de film niet bekijken. Simpelweg omdat ik een hekel heb aan bloed en geweld,’
schreef een lezer aan het Algemeen Dagblad, terwijl een ander onder de kop Gibson deugt
niet concludeerde dat The Passion wel een walgelijke gewelddadige film moest zijn.
(Algemeen Dagblad 07-04-2004) Nu is het op zich niet vreemd dat mensen op basis van
recensies een beslissing maken over of ze een film willen zien of niet, maar het is wel
opvallend dat ze deze beslissing via de krant met heel Nederland willen delen. In de
Volkskrant ging een lezer zelfs nog een stapje verder, door zich af te vragen welke
weldenkende en welvoelende persoon The Passion nog zou willen zien na het lezen van de
recensies. (de Volkskrant 03-04-2004)
Bijna unaniem werd er met walging op het verschijnen van The Passion
gereageerd. Er waren eigenlijk geen reacties van mensen die het wel mee vonden vallen.
Slechts een enkeling liet een ander geluid horen, bijvoorbeeld vanuit de wetenschappelijke
hoek. Zo reageerde hoogleraar middeleeuwse geschiedenis Catrien Santing op de recensies
van The Passion met een artikel over de diep religieuze betekenis van bloed. (Santing:
Trouw 09-04-2004) Daarnaast gaven veel christelijke krantlezers aan het nut van het
gewelddadige karakter van de film in te zien. Hierboven ook al aangehaalde lezers van het
Algemeen Dagblad wezen erop dat de film mensen met hun neus op het feit zou drukken
dat Jezus voor de zonden van de wereld gestorven was. Juist de heftige scènes zouden
hieraan kunnen bijdragen, maar het geweld moest wel in het juiste perspectief geplaatst
worden. Om dit te bereiken zouden bioscoopbezoekers de kans moeten krijgen met iemand
te kunnen napraten na het zien van The Passion. (Algemeen Dagblad 07-03-2004)
Maar ondanks de andere perspectieven die Santing en de brievenschrijvers van het
Algemeen Dagblad aandroegen, bleef The Passion gelden als een zeer gewelddadige film,
met een kijkwijzerleeftijd van 16+. Niemand die dit ook maar probeerde aan te vechten;
het expliciete geweld van The Passion werd in de meeste artikelen als gegeven
RCW 2011
42
aangenomen. Spaans schreef in zijn recensie van de film dat Gibson de kijker onder andere
duidelijk wilde maken dat Jezus in de laatste twaalf uur van zijn leven helse pijnen heeft
doorstaan en heel veel bloed heeft verloren, met de nadruk op ‘héél veel’. Behalve dat
Gibson de martelingen in zijn film wel heel erg consciëntieus verfilmd had en dat The
Passion voor kijkers die zich daarbij ongemakkelijk voelden een lange zit zou zijn,
behoefde dit punt naar zijn idee geen verdere toelichting: ‘[hierover] is iedereen het wel
zo’n beetje eens.’ (Spaans. HP/De Tijd 26-03-2004)
Er lijkt verder weinig reflectie te zijn geweest op het onderwerp “geweld”.
Niemand probeerde de aangeraden leeftijd van 16+ naar beneden te krijgen, bijvoorbeeld
ten behoeve van de evangelisatie onder jongeren, maar ook niemand had het over de
eventuele negatieve gevolgen voor mensen die gevoelig zijn voor gewelddadige beelden.
Binnen de sociale wetenschap doen verschillende disciplines onderzoek naar het effect van
gewelddadige film, televisieprogramma’s en computerspelletjes. Volgens Richard Jackson
Harris, professor Psychologie aan de Kansas State University en schrijver van A Cognitive
Psychology of Mass Communication, is naar het onderwerp “gewelddadige media” meer
onderzoek gedaan dan naar alle andere prominente onderwerpen in zijn onderzoeksveld,
waaronder reclame en porno. In zijn boek bespreekt hij de verschillende effecten die het
blootgesteld worden aan gewelddadige media kunnen hebben, waaronder bang worden, het
nadoen van (gewelddadige) personages uit een film of televisieserie of juist ongevoelig
worden voor geweld. (Harris 2009: pp. 258-277)
Ondanks alle onderzoeken zijn gewelddadige media nog steeds een complex
onderwerp en zijn er geen éénduidige uitspraken te doen over het effect van deze media.
Niets van dit alles is echter terug te vinden in de bespreking van het geweld in The
Passion. Een enkele moeder meldde desgevraagd nog dat de film verboden kost was voor
haar kinderen (Algemeen Dagblad 03-04-2004), maar over de effecten van zo’n
gewelddadige film, op het hebben van een religieuze ervaring na, werd weinig gesproken.
Sommigen hadden het idee dat Gibson niet anders kon voor het publiek van tegenwoordig,
dat al zoveel geweld zag dat alleen een steeds verder overtreffende trap de afstomping kon
doorbreken. (Van Ieperen: Vrij Nederland 03-04-2004) ‘Al dat geweld, kent hij [de
bioscoopbezoeker] natuurlijk allang van Braveheart, Friday the 13th en Natural Born
Killers,’ schreef ook Ralf Bodelier in zijn artikel. (Bodelier: de Volkskrant 27-03-2004)
Dat geweld zo’n normaal onderdeel geworden is van onze bioscoopbezoekjes kan
natuurlijk een verklaring zijn voor het feit dat het geweld mensen “slechts” schokte, deed
walgen of tot bezinning over de dood van Jezus bracht. Of misschien werd de scène waarin
RCW 2011
43
Jezus met verschillende zweepjes afgeranseld werd wel als zo over de top ervaren, dat
niemand zich er zorgen over maakte dat mensen geïnspireerd zouden raken dit zelf te doen.
Deze angst voor imitatie speelde bijvoorbeeld wel een rol bij het verschijnen van Stanley
Kubricks A Clockwork Orange. Na het verschijnen van Kubricks film deden zich
gewelddadige mishandelingen en verkrachtingen voor, waarbij de daders zeiden
geïnspireerd te zijn door de film. In het Verenigd Koninkrijk werd de film om deze reden
verboden en in de Verenigde Staten werd de film zwaar gecensureerd. (McDougal 2003:
pp. 2-4)
De gewelddadige uitbeelding van het passieverhaal past misschien ook wel gewoon
goed in onze tijd. In meerdere artikelen werd er op gewezen dat de bioscoopbezoeker van
vandaag de dag al dat geweld al wel gewend is, zoals hierboven ook al genoemd werd.
Maar ook met het oog op de lijn van de geschiedenis van de hagiopic, zoals Pamela Grace
deze schetst in haar boek, is de keuze voor deze manier van vertellen in The Passion een
logische. Rond de millenniumwisseling gaan filmmakers volgens Grace meer aandacht
besteden aan de mogelijkheden van “computer-generated special effects” en wordt er
gebruik gemaakt van de lossere houding tegenover de weergave van seks en geweld. Dit
leidt tot films waarin Gods plannen vragen om veel menselijk lijden, met The Passion als
dramatische hoogtepunt. (Grace 2009: pp. 43-46) Grace’s constatering werd zeker
bevestigd door de berichtgeving over The Passion. Terwijl vóór de release het vermeende
antisemitische karakter van de film de media leek te beheersen, raakte men na de
wereldpremière van de film niet uitgesproken over het expliciete geweld in de film.
RCW 2011
44
CONCLUSIE
In deze thesis wilde ik kijken naar de reacties op Mel Gibsons The Passion in de
Nederlandse media, voorafgaand aan en na het verschijnen van de film in de Nederlandse
bioscopen op 1 april 2004. De belevenis van een film wordt namelijk niet alleen beïnvloed
door wat de kijker op het moment van kijken ervaart. Dit receptieonderzoek heb ik gedaan
aan de hand van 270 artikelen uit landelijke dag- en opiniebladen. Die heb ik benaderd als
sporen van de gebeurtenis die de film was in de termen van filmwetenschapper Janet
Staiger. Hieronder volgt tot slot een conclusie op basis van het hierboven beschreven
onderzoek. Wat kan er nu gezegd worden over wat van belang was voor de (eerste)
Nederlandse kijkers van The Passion?
Het eerste dat opviel, was de controverse die er rondom The Passion ontstond. Nog
niemand had de film gezien, maar er werd al gewaarschuwd voor het antisemitische
karakter van de film. Zowel de controverse als het onderwerp “antisemitisme” waren in lijn
met de geschiedenis van het subgenre van de Jezusfilm. Omdat zoveel mensen wel iets
hebben met het passieverhaal, heeft een film over het leven van Jezus bij voorbaat al een
groot publiek, of deze mensen nu de film ook daadwerkelijk zien of niet. Zoals ook in dit
onderzoek is gebleken kan alleen het lezen over een film mensen al aanzetten tot het
schrijven van een brief aan de krant. Dit is natuurlijk nauw verbonden met het al dan niet
antisemitisch zijn van een film die de potentie heeft een groot publiek te bereiken. De
geschiedenis heeft geleerd dat passieverhalen uitgevoerd op het toneel konden leiden tot
geweld tegen joden. Het is begrijpelijk dat een medium als film, dat een veel breder
publiek kan bereiken dan een toneelstuk, met argusogen wordt bekeken. Ook de
conservatief katholieke achtergrond van filmmaker Gibson heeft hieraan bijgedragen.
Het antisemitisme is niet een onderwerp dat heel erg leeft in de Nederlandse
samenleving. De commotie in de Verenigde Staten over het vermeende antisemitisme in de
film was dan ook goed vertegenwoordigd onder de artikelen over antisemitisme. Door
Nederlandse organisaties werd zeker niet aan het onderwerp voorbij gegaan, maar het
verdween langzamerhand steeds verder naar de achtergrond. Interessant om te zien was dat
het zwaartepunt van de discussie rondom The Passion verschoof naarmate meer mensen de
film gezien hadden. Na het verwijt van antisemitisme en de evangelisatieplannen legde de
media vervolgens de nadruk op het gewelddadige en bloederige karakter van Gibsons film.
Ondanks dat er geconstateerd werd dat de hedendaagse bioscoopbezoeker wel gewend is
RCW 2011
45
aan films met veel geweld, werd het in de context van het leven van Jezus toch als minder
gepast gezien. Dit mede omdat de film volgens veel recensenten niets anders deed dan
geweld tonen. De christelijke boodschap van het passieverhaal werd naar de achtergrond
verdrongen.
Hoewel het geweld in The Passion breed uitgemeten werd in de media, meer dan
bij een niet-religieuze actiefilm, wat op zich paste in de lijn van controverse rond
Jezusfilm, werd in de media hierin een breuk met de geschiedenis van het subgenre gezien.
Meer dan ooit was de wijze waarop het verhaal in de film verteld werd onderwerp van
discussie, in plaats van wat de film te vertellen had en de soort Jezus die geportretteerd
werd door de filmmaker. Een verklaring hiervoor was dat de Jezus in Gibsons film zo vlak
was, dat het niet interessant was om over hem te praten. Dat hij gereduceerd werd tot een
bloederige biefstuk, om met de woorden van Algemeen Dagblad recensent Ab Zagt te
spreken was iets wat nog geen filmmaker ooit gedaan had, en daarom veel interessanter.
Een andere breuk met de geschiedenis van het subgenre was dat Gibson zijn film
presenteerde als “het echte verhaal” en niet als een interpretatie. Dit was naar mijn idee
niet iets dat prominent naar voren kwam uit mijn verzameling artikelen voor deze thesis.
Dat dit onderwerp geen grote discussie deed oplaaien kan ook (deels) het gevolg zijn van
het in de film achtergesteld blijven van de vertelling ten opzichte van de manier van
vertellen.
Ondanks dat er ook in Nederland veel aandacht besteed werd aan The Passion, leek
dit gedeeltelijk te zijn omdat het zo interessant was hoe er in de rest van de wereld en met
name in de Verenigde Staten op de film gereageerd werd. Uiteindelijk was de film een
aardig succes, maar geen kaskraker zoals in de VS. Er kan zeker wel gesteld worden dat
het aantal mensen dat over de film gelezen en gepraat heeft velen malen hoger gelegen zal
hebben dan de 276 000 bezoekers die The Passion trok in de bioscoop met het twee keer
uitbrengen van de film. Misschien dat mensen Gibsons film door alle media-aandacht al
zat waren voor ze ook maar de mogelijkheid hadden naar de bioscoop te gaan. Maar
waarschijnlijk heeft de negatieve aandacht voor The Passion mensen er van weerhouden de
film te gaan bekijken. Deze reacties hadden een aantal brievenschrijvers in ieder geval naar
aanleiding van de filmrecensies die aangaven dat het om een zeer bloederige film ging.
The Passion maakte in Nederland veel los; veel, behalve de neiging de bioscoop te
bezoeken. Maar de “Jesus Christ Superhype” in de VS was voor Nederlanders toch vooral
een bevestiging van ons beeld van de religiefanatici aan de andere kant van de Atlantische
Oceaan. Het overdadige geweld was voor de Amerikanen geen drempel om naar de
RCW 2011
46
bioscoop te gaan, waar in Nederland toch met enige verbazing naar werd gekeken.
Opvallend is dan ook de evangelisatiedrift die ontstond in de periode vlak voor de
bioscooprelease van de film. De Amerikanen werd verweten dat ze wel erg enthousiast
waren over The Passion en de rol die de film zou kunnen spelen in het bekeren van
ongelovigen, maar in Nederland was er ook menig organisatie bezig plannen te maken
voor evangelisatie rondom de film. Kerken reserveerden kaartjes zodat gemeenteleden
mensen mee zouden kunnen nemen en er werd gezorgd voor zogeheten nazorg, de
mogelijkheid achteraf in gesprek te gaan over wat iemand had gezien. Of het uiteindelijk
ook iets heeft opgeleverd werd niet gemeld in de Nederlandse media.
Dan kan een analyse van de reacties op een film als The Passion ook breder gezien
worden dan alleen als reactie op een film die iets zeggen over de filmbeleving van de
bioscoopbezoekers. Staiger geeft met haar omschrijving van de film als gebeurtenis aan dat
er meer meespeelt dan alleen dat wat er op het witte doek geprojecteerd wordt. Een
individu beleeft een specifieke film binnen een sociale context, niet alleen wat betreft de
fysieke plek waar de film al dan niet alleen bekeken wordt, maar ook wat betreft de
interpretaties die hij of zij doet op basis van eigen kennis en eerdere ervaringen. Naar mijn
idee zeggen de reacties ook iets over de samenleving in zijn geheel, zeker wanneer je
hierbij bedenkt dat er veel meer mensen over The Passion geschreven en gepraat hebben
dan alleen die bioscoopbezoekers. Dat The Passion zoveel stof deed opwaaien in
Nederland, laat bijvoorbeeld zien dat religie zeker nog wel een onderwerp is dat leeft in
onze samenleving. Ondanks de alomtegenwoordige secularisering, die zich bijvoorbeeld
uit in het leeglopen van de kerken, is het niet zo dat het niemand meer iets kan schelen dat
het leven van Jezus verfilmd wordt. Integendeel, rondom het verschijnen van The Passion
in de Nederlandse bioscopen werd er zelfs gesproken over een hernieuwde belangstelling
voor Jezus. Dit gebeurde dan misschien niet op de traditionele manier, namelijk in de kerk,
maar door middel van een modern medium en een bijpassende hype. De belangstelling was
echter er onmiskenbaar.
Wat dat betreft was het tekenend dat er in de landelijke media weinig gesproken
werd over de vraag of Jezus überhaupt verbeeld mocht worden in een film. De enige kleine
reactie hierop kwam uit Urk, een dorp dat geldt als streng-christelijk. Verder is het hele
onderwerp amper onderwerp van discussie geweest, terwijl dit historisch gezien toch altijd
een gevoelig punt geweest is in een protestants land als Nederland. Duidelijk is dat het
milder wordende van de mening van met name de protestanten over dit onderwerp sinds de
jaren zeventig zover doorgezet is, dat het niet meer hét prominente issue is bij het
RCW 2011
47
verschijnen van een film over Jezus. In dit opzicht valt ook de bijgestelde mening van
bijvoorbeeld Evangelische Omroep op, die zo met haar tijd is meegegaan dat ze The
Passion nu wilden inzetten voor evangelisatie, terwijl dit in 1992 nog ondenkbaar zou zijn
geweest.
Tot slot kan er gesteld worden dat de commotie rondom The Passion ten tijde van
de release niet alleen iets zegt over de filmervaring van de eerste Nederlandse
filmbezoekers. Ook ikzelf behoorde niet tot de groep mensen die de film als eersten in de
bioscoop zag, maar de media-aandacht rondom de film heeft mij wel bezig gehouden.
Zelfs in zoverre, dat toen de film twee jaar na de bioscooprelease op televisie werd
uitgezonden, ik mijn kans schoon zag nu eens met eigen ogen te zien waarover iedereen
het toentertijd had gehad. Op deze manier nemen ook de huidige kijkers van de film de
controverse rondom het verschijnen van de film mee in hun filmbelevenis. Zoals Staiger
zegt raken films door de tijd heen als het ware bedekt met betekenis. Voor Gibsons film is
de controverse rondom de film heen niet alleen een stukje erfenis uit de geschiedenis van
de Jezusfilm, maar ook zeer veel realiteit voor de huidige kijkers van de film. The Passion
is de geschiedenis ingegaan als de meest omstreden film aller tijden en zal dit stempel
mogelijk ook altijd blijven dragen. Toen de film recentelijk weer op televisie uitgezonden
werd, ontbrak het woord “omstreden” dan ook niet in de aankondiging (de Volkskrant 16-
03-2011).
Beperkingen en vervolgonderzoek
Vanwege de enorme media-aandacht voor The Passion in de landelijke dag- en
opiniebladen heb ik dit thesisonderzoek beperkt tot deze bronnen. Maar er werd natuurlijk
niet alleen in de hier geanalyseerde zeven dagbladen en vier opiniebladen over de film
geschreven. Er zijn ook kranten met een meer uigesproken christelijke achtergrond, zoals
het Nederlands Dagblad of het Reformatorisch Dagblad. Mogelijk geven deze media weer
een heel ander beeld van de ontvangst van Gibsons The Passion in Nederland dan het
beeld dat in deze thesis is geschetst op basis van de landelijke dag- en opiniebladen.
Daarbij lag de focus in de Nederlandse media wat betreft de evangelisatie op de protestante
organisaties en bleven de katholieke evangelisatieplannen wat onderbelicht. Het bestuderen
van media met een katholieke achtergrond zou hier verandering in kunnen brengen.
Ook een thesis over alle gedrukte media zou nog niet het hele plaatje van de
reacties op The Passion kunnen geven. Uit de onderzochte artikelen bleek dat er ook op
RCW 2011
48
televisie aandacht besteed werd aan Gibsons film. Het bekijken van televisieprogramma’s
die aandacht besteden aan de film zou ook nog een aanvulling kunnen zijn op het
onderzoek in deze thesis. En dan heb ik het nog niet eens over het internet gehad. Sociale
media waren nog niet zo groot in 2004 als ze nu zijn, maar op verschillende fora werd al
wel druk gediscussieerd over The Passion. Dit zou een interessante bron zijn voor reacties
van mensen met allerlei verschillende achtergronden die over bepaalde thema’s met
betrekking tot de film discussiëren, maar misschien ook achteraf hun bioscoopervaring
delen met anderen; niet alleen journalisten en filmrecensenten, die van schrijven hun
beroep hebben gemaakt, of hoogleraren die vanuit hun onderzoeksgebied reageren op een
actueel onderwerp, maar de meer doorsnee Nederlander aan het woord.
Daarnaast was ook de periode waarop dit thesisonderzoek zich toespitste beperkt,
namelijk tot drie jaar rondom de release van The Passion. Dit betekent niet dat er na die
tijd helemaal geen aandacht meer was voor de film. Zo viel 15 april 2006, het moment dat
The Passion voor het eerst op televisie werd uitgezonden, buiten de onderzochte periode.
Mogelijk was de film toen weer prominent aanwezig in het nieuws. Sindsdien is Gibsons
film elk jaar op televisie uitgezonden in de periode voor Pasen en nog steeds hebben
mensen de behoefte hun mening hierover met de rest van de wereld te delen; meningen die
ook weer reactie uitlokken. Ook in een onderzoek naar de hedendaagse reacties op The
Passion zouden sociale media een belangrijke rol kunnen spelen, aangezien de film de
kranten eigenlijk niet meer haalt, zeven jaar na de bioscooppremière. Maar het laatste
woord is er zeker nog niet over gezegd. Zo liet ene Dennis de Bruin onlangs voor de
televisie-uitzending van The Passion in een “tweet”, een berichtje op de sociale
netwerksite Twitter, weten zich te verheugen op de film, naar zijn idee een ‘ruige film
gemaakt door Mad Max’10
, de bijnaam van Gibson naar zijn titelpersonage in een van zijn
eerste films. Hierop werd gereageerd door Melle Broekman: ‘Sprookjesfilm gemaakt door
een antisemiet zul je bedoelen.’11
Tot slot beperkte deze thesis zich tot de reacties op The Passion in Nederland. Maar
uit het onderzoek bleek al dat Nederland onlosmakelijk verbonden is met de rest van de
wereld. Er verschenen artikelen over de ontwikkelingen met betrekking tot Gibsons film in
andere landen en vooral de gebeurtenissen in de Verenigde Staten werden hier uitgebreid
10
‘#GKDennis; tweet van 16 maart 2011.’ Twitter. 18-03-2011
<http://twitter.com/GKDennis/status/48095523143565312> 11
‘#GK_Melle; tweet van 16 maart 2011.’ Twitter. 18-03-2011
<http://twitter.com/GK_Melle/statuses/48100871027957760>
RCW 2011
49
besproken. Verder receptieonderzoek naar The Passion zou dan ook kunnen bestaan uit het
vergelijken van de reacties in verschillende landen, zowel in de media als van het publiek.
Zo liet een artikel in het NRC Handelsblad al zien dat Palestijnen het leed dat Jezus
onderging voelden door The Passion. Dat betrof echter geen religieuze ervaring zoals de
christenen hier wel ervoeren, maar de Palestijnen zagen in Jezus meer een lotgenoot die net
als zij te lijden had van de Joden. (NRC Handelsblad 10-4-2004) Ook zou het misschien
interessant zijn om kijkers uit verschillende landen met elkaar in gesprek te laten gaan over
de film, zoals Jaap Kooijman, Jude Davies, Linda Berg-Cross, Laura Copier en Aisha
Asby dat gedaan hebben en beschrijven in International Education, the Internet, and the
Three Kings Experiment (2004). Zij lieten studenten uit de Verenigde Staten, Nederland en
het Verenigd Koninkrijk via Blackboard discussiëren over Three Kings (Reg. David O.
Russell. Warner Bros. Pictures, 1999), een film met onder andere George Clooney over
drie Amerikaanse soldaten die aan het eind van de Eerste Golfoorlog proberen goudstaven
te stelen uit Irakese bunkers. Behalve onderzoeken of het mogelijk was studenten met
verschillende achtergronden wat betreft opleiding, universiteit en het land waarin ze
woonden met elkaar een intellectuele discussie te laten voeren via het internet, wilden de
onderzoekers ook kijken naar hoe de film door de studenten in de verschillende landen
ontvangen werd. (Kooijman et al. 2004) Een soortgelijk onderzoek zou ook uitgevoerd
kunnen worden met The Passion als te bediscussiëren film.
Daarnaast bestaat er natuurlijk altijd de kans dat een onderzoeksonderwerp wordt
ingehaald door de realiteit. Op het moment van schrijven, de tijd voor Pasen 2011, lopen in
Nederland de gemoederen opnieuw hoog op over The Passion. Deze keer niet over
Gibsons film, maar over een groot muzikale evenement dat op 21 april uitgevoerd zal
worden in Gouda; het paasverhaal in een eigentijds jasje, namelijk aan de hand van
bekende Nederlandse popsongs. Het evenement is een samenwerking tussen de omroepen
EO en RKK, de PKN, de Rooms-Katholieke Kerk, het Nederlands Bijbelgenootschap en
de gemeente Gouda, die het een prachtige missionaire kans noemen om de oorspong van
Pasen onder de aandacht te brengen. De Volkskrant meldde op 11 maart echter al dat
predikanten van drie reformatorische kerken van de Gereformeerde Gemeente in
Nederland en de politieke partij SGP in Gouda principieel bezwaar aantekenden tegen het
evenement. Ze hebben er moeite mee dat “luidruchtige popmuziek en verfilmd naspelen
van het lijden van Jezus tot onderwerp van een evenement wordt gemaakt.” (Berkeljon: de
Volkskrant 11-03-2011)
RCW 2011
50
Het houdt niet op, zou ik bijna zeggen. Een muzikaal evenement is misschien een
zijstraat van de geschiedenis van de Jezusfilm, maar het passieverhaal blijft de wereld
bezig houden. Naar mijn idee kan de reactie van een maatschappij op de verbeelding van
het passieverhaal veel zeggen over de maatschappij op dat moment. Wat dit betreft zou er
ook prima samenwerking plaats kunnen vinden tussen verschillende wetenschappelijke
disciplines, waarbij ik natuurlijk denk aan mijn eigen tweede opleiding Mediapsychologie,
de wetenschap die zich bezighoudt met de invloed van media op mensen.
Receptieonderzoek staat via de theorieën van wetenschappers als Janet Staiger en Annette
Kuhn al op de schouders van disciplines zoals de sociologie en mediapsychologie zou daar
nog een extra dimensie aan toe kunnen voegen, namelijk de menselijke dimensie: wat doen
de media met het publiek? Heeft de negatieve aandacht voor The Passion inderdaad tot
gevolg gehad dat er minder mensen naar de bioscoop gingen om de film te zien, zoals ik
hierboven stelde? Een andere onderzoeksvraag zou kunnen zijn of de meningen van
Nederlanders over christenen beïnvloed zijn door de overweldigende media-aandacht voor
The Passion? Er zijn nog vragen en onderzoeksonderwerpen te over dus. Op welke manier
dan ook, het passieverhaal zal naar mijn verwachting in ieder geval reacties blijven
losmaken.
RCW 2011
51
BRONNEN
Gepubliceerde literatuur
Babbie, Earl R. The Practice of Social Research. 11e editie. Belmont: Thomson
Wadsworth, 2007.
Bakker, Freek L. The Challenge of the Silver Screen: An Analysis of the Cinematic
Portraits of Jesus, Rama, Buddha, and Muhammad. Leiden: Koninklijke Brill NV,
2009.
Barnes Tatum, W. Jesus at the Movies: A Guide to the First Hundred Years. Santa Rosa:
Polebridge Press, 1997.
Berkeljon, Sara. ‘(Evenement: The Passion.) Paasverhaal in een nieuw jasje.’ De
Volkskrant, V23, middenkolom. 11-03-2011.
Bordwell, David, Kristin Thompson, Film Art: An Introduction. 7e editie. New York:
McGraw-Hill, 2004.
Brent Plate, S., red. Re-viewing the Passion: Mel Gibson’s Film and its Critics. New York:
Palgrave Macmillan, 2004.
Ariel, Yaakov. ‘The Passion of the Christ and the Passion of the Jews. Mel
Gibson’s Film in Light of Jewish-Christian Relations’ in S. Brent Plate (red.).
Re-viewing the Passion. Mel Gibson’s Film and its Critics. New York: Palgrave
Macmillan, 2004: pp. 23-41.
Cook, Pam, Mieke Bernink, red. The Cinema Book. 2e editie. Londen: British Film
Institute, 1999.
Corley, Kathleen E., Robert Leslie Webb, red. Jesus and Mel Gibson’s The Passion of the
Christ: The Film, the Gospels and the Claims of history. Londen: Continuum, 2004.
Elsaesser, Thomas. European Cinema: Face to Face with Hollywood. Amsterdam:
Amsterdam University Press, 2005.
Fredriksen, Paula. On The Passion of the Christ: Exploring the Issues Raised by the
Controversial Movie. Berkely: University of California Press, 2006.
Gans, Evelien: ‘De Joodse almacht. Hedendaags antisemitisme.’ Vrij Nederland, 29
november 2003 (Nederlands Instituut voor Oorlogsdocumentatie).
Gans, Evelien. ‘Over gaskamers, joodse nazi’s en neuzen’ in Rodrigues, Peter R., Jaap van
Donselaar (red.). Monitor Racisme & Extremisme. Negende rapportage. Amsterdam:
Anne Frank Stichting/Amsterdam University Press, 2010: pp. 129- 152.
RCW 2011
52
Glaser, Barney G., Anselm L. Strauss. The Discovery of Grounded Theory: Strategies for
qualitative reseach. Chicago: Aldine, 1967.
Grace, Pamela. The Religious Film. Chichester: Wiley-Blackwell, 2009.
Harris, Richard Jachson. A Cognitive Psychology of Mass Communication. 5e editie. New
York: Routledge, 2009.
Hirschfeld, Hadassa (samensteller). Jaaroverzicht antisemitisme in Nederland 2003 en
overzicht 1 januari – 5 mei 2004. Den Haag: CIDI, 2004.
Hirschfeld, Hadassa, Agnes van der Sluijs (samenstellers). Antisemitische incidenten in
Nederland. Overzicht van het jaar 2004 en de periode 1 januari – 5 mei 2005. Den
Haag: CIDI, 2005.
Hirschfeld, Hadassa (samensteller). Antisemitische incidenten in Nederland. Overzicht
2005 en 1 januari – 5 mei 2006. Den Haag: CIDI, 2006.
Kooijman, Jaap. Fabricating the Absolute Fake: America in Contemporary Pop Culture.
Amsterdam: Amsterdam University Press, 2008.
Kooijman, Jaap, Jude Davies, Linda Berg-Cross, Laura Copier, Aisha Asby. ‘International
Education, the Internet, and the Three Kings Experiment.’ Journal of Studies in
International Education, jrg. 8 nr. 2 (juni 2004): pp. 207-223.
Kuhn, Annette. An Everyday Magic: Cinema and Cultural Memory. Londen: I.B. Tauris &
Co Ltd., 2002.
McDougal, Stuart Y., red. Stanley Kubrick’s A Clockwork Orange. Cambridge: Cambridge
University Press, 2003.
Pells, Richard. Not Like Us: How Europeans Have Loved, Hated, and Transformed
American Culture Since World War II. New York: Basic Books, 1997.
Severin, Werner J., James W. Tankard, Jr. Communication Theories: Origins, Methods,
and Uses in the Mass Media. 5e editie. New York: Longman/Pearson, 2010.
Shingler, Martin. ‘Interpreting All About Eve: A Study in Historical Reception’ in Melvyn
Stokes en Richard Maltby (red.). Hollywood spectatorship: Changing perceptions of
cinema audiences. Londen: British Film Institute, 2001: pp. 46-62.
Staiger, Janet. Interpreting Film: Studies in the Historical Reception of American Cinema.
Princeton: Princeton University Press, 1992.
Staiger, Janet. Perverse Spectators: The Practices of Film Reception. New York: New
York University Press, 2000.
Tankard, J., L. Hendrickson, J. Silberman, K. Bliss, S. Ghanem. ‘Media Frames:
Approaches to Conceptualization and Measurement.’ Paper presented at the annual
RCW 2011
53
convention of the Association for Education in Journalism and Mass Communication,
7-10 augustus 1991.
De Waal, Esther, Klaus Schoenbach, i.s.m. Edmund Lauf. ‘Online kranten en
maatschappelijke betrokkenheid: Een onderzoek naar de invloed van het lezen van
online versus gedrukte dagbladen op de publieke agenda in Nederland.’ (2005) The
Amsterdam School of Communication Research (ASCoR). Onderzoek uitgevoerd met
steun van het Bedrijfsfonds van de Pers. 22-04-2011
<http://www.stimuleringsfondspers.nl/01/MyDocuments/Online_kranten_2005.pdf>
Webpublicaties
Christenen voor Israël. Voor het laatst bijgewerkt op 27 december 2010. 10-03-2011
< http://christenenvoorisrael.nl/>
Nederlandse Vereniging van Bioscoopexploitanten. Regelmatige updates. 18-03-2011
<http://www.nvbinfocentrum.nl/>
Online grafieken. Ontwerp en maak je eigen online grafieken en diagrammen. Zygomatic,
2008. 14-02-2011
<http://www.grafiektool.nl/>
Platform Appèl Kerk en Israël. Voor het laatst bijgewerkt op 24 januari 2011. 10-03-2011
<http://www.appelkerkenisrael.nl/>
Protestantse Kerk in Nederland. 10-03-2011
<http://www.pkn.nl/>
Twitter. 18-03-2011
<http://twitter.com/>
Overige media
The Passion of the Christ. Verenigde Staten, 2004. Icon Film Distribution. Bruce Davey,
Mel Gibson en Stephen McEveety, producenten. Enzo Sisti, uitvoerend producent.
Benedict Fitzgerald en Mel Gibson, scenario. Mel Gibson, regie. Caleb Deschanel,
camera. John Wright, montage. John Debney, muziek. James Caviezel, Maia
Morgenstern en Monica Bellucci, de voornaamste acteurs.
RCW 2011
54
Afbeeldingen
Afbeelding op het voorblad: Mel Gibson. The Passion of the Christ. Jezus bij Pilatus, ten
overstaande van het Joodse volk. Flickr. 27-01-2011
<http://www.flickr.com/photos/pikturz/4981123856/>
Figuur 1: Aandacht voor The Passion in landelijke dag- en opiniebladen. Zelfgemaakt aan
de hand van de verzameling artikelen van LexisNexis en het EYE Film Instituut
Nederland met behulp van het online grafiekprogramma Grafiek Tool.
Afbeelding 1: Het “logo” van de Volkskrant voor artikelen over de Jesus Christ Superhype.
de Volkskrant 05-03-2004.
RCW 2011
55
APPENDIX
Chronologisch overzicht van alle 270 artikelen uit de database van LexisNexis en het EYE
Film Instituut Nederland, gepubliceerd tussen 1 juli 2002 en 30 juni 2005 in Nederlandse
dag- en opiniebladen, waarin aandacht besteed werd aan Mel Gibsons The Passion of the
Christ. De artikelen met een asterix (*) achter de titel komen uit het digitale archief van
EYE Film Instituut Nederland, de overige artikelen zijn terug te vinden in de database van
LexisNexis.
Datum Bron Titel Auteur Code Code
23-9-2002 de Volkskrant
Mel Gibson maakt film over
Jezus in dode talen *
aankondiging dode talen
13-8-2003 de Volkskrant
Joodse groep: film Gibson
“antisemitisch” *
antisemitisme
15-8-2003 Het Parool
Joodse kritiek op film Mel
Gibson *
antisemitisme
22-8-2003 HP/De Tijd De promotie van Jezus * Schilder, Jim
27-8-2003
de Volkskrant
Mel Gibson als regisseur beticht
van anti-semitisme; Achtergrond:
“Het ware verhaal” over Jezus'
kruisiging *
Hoogstraten,
Diederik van
voor- en
tegenstanders
29-8-2003 Trouw
Emoties rond Gibsons The
Passion lopen op *
antisemitisme evangelisatie
30-8-2003 Het Parool De kruisweg van Mel Gibson *
Akkerman, Stevo omstreden
voor- en
tegenstanders
4-12-2003
Het Parool
Vaticaan mag film Gibson niet
zien
geweld omstreden
4-12-2003
NRC
Handelsblad
Vaticaan mag film Gibson niet
zien *
geweld antisemitisme
20-12-2003
Algemeen
Dagblad
Paus Johannes Paulus II Storm, Jaqueline
betrokkenheid
kerk
22-12-2003 Trouw “Jezus-film heeft zegen paus”
betrokkenheid
kerk
4-2-2004
NRC
Handelsblad
Eindeloos debat over
Jezus-film *
discussie
antisemitisme
11-2-2004
NRC
Handelsblad
The Passion bekritiseerd * kritiek
waarheidsclaim
tegengesproken
antisemitisme
16-2-2004 de Volkskrant
Acteur uit Jezus-film op
audiëntie bij paus *
betrokkenheid
kerk
17-2-2004 Het Parool
Mel Gibson moet zich
verantwoorden
Moorman, Mark tegengesproken
antisemitisme
21-2-2004
Trouw
Gibson moet evangelie promoten
evangelisatie antisemitisme
RCW 2011
56
21-2-2004 Trouw
Steun voor omstreden Jezusfilm
Dros, Lodewijk evangelisatie
tegengesproken
antisemitisme
21-2-2004
de Volkskrant
De “eigentijdse Verlosser” van
Amerika; Mel Gibson wil met
zijn film de waarheid over de
kruisiging van Jezus verkondigen
Hoogstraten,
Diederik van
discussie
antisemitisme
evangelisatie
24-2-2004 Trouw
Achter “anti-Joodse gestoorde
non” aan
redactie Religie &
Filosofie
evangelisatie
tegengesproken
antisemitisme
25-2-2004 De Telegraaf
Omstreden Christus-film Mel
Gibson nu al succes
kassasucces antisemitisme
25-2-2004
NRC
Handelsblad
Gelovigen bekijken Gibsons
Passion
(alleen foto) omstreden
25-2-2004 Trouw
Spijker als een hebbedingetje van
Jezus' Passion
redactie Religie &
Filosofie
evangelisatie omstreden
26-2-2004
NRC
Handelsblad
Gibsons Passion is death-trip Frölke, Viktor voor- en
tegenstanders
geweld
26-2-2004
Algemeen
Dagblad
Controversiële kruisiging;
Gewelddadige film van Mel
Gibson over Jezus
Rhee, Annemart van
hype
geweld
27-2-2004 de Volkskrant
“Passion is walgelijke
geweldsorgie”
Hoogstraten,
Diederik van
geweld voor- en
tegenstanders
26-2-2004
Het Parool
Gibsons Jesus chainsaw
massacre
Moorman, Mark hype geweld
27-2-2004 De Telegraaf
Controverse rond film over Jezus
redactie Buitenland
voor- en
tegenstanders
kassasucces
27-2-2004
NRC
Handelsblad
Parades van bleke geesten; Het
aardse en het hemelse volgens El
Greco
Hartog Jager, Hans
den
omstreden
27-2-2004
Algemeen
Dagblad
Mel Gibson zwijgt over Jezus kritiek antisemitisme
27-2-2004
Trouw
Passion trekt aandacht van
Oscars weg; Vaticaanse prelaat:
“film is heel mooi”
redactie Religie &
Filosofie
voor- en
tegenstanders
hype
28-2-2004 Trouw Bloederige godsdienstles Deen, Rolf geweld
niet-christelijke
boodschap
28-2-2004
Trouw
The Passion leidt tot verknipte
gelovigen *
Hoekendijk, Liebje
lijden
28-2-2004 Trouw (geen titel)*
Smits, Bart geweld
1-3-2004
Algemeen
Dagblad
Grote interesse voor omstreden
film Jezus
hype voor- en
tegenstanders
1-3-2004
Algemeen
Dagblad
Stormloop op film over Jezus
hype
1-3-2004 Trouw
Nu al kaartjes te koop voor
Gibsons omstreden Passion
hype voor- en
tegenstanders
1-3-2004 de Volkskrant
Vroege kaartverkoop Gibson-
film
hype
1-3-2004
Het Parool
Omstreden Jezus-film is
kassucces
kassasucces hype
2-3-2004
NRC
Handelsblad
Dutroux en Jezus Etty, Elsbeth bloederig
RCW 2011
57
2-3-2004
NRC
Handelsblad
“Geen bepaling staat mij toe te
discrimineren”; Het Amerikaanse
debat over het homohuwelijk is
riskant voor alle partijen
Chavannes, Marc
bloederig
2-3-2004
Algemeen
Dagblad
Historisch, voorspelbaar en een
beetje saai; Lord of the Rings-
verfilming recordhouder met 11
Oscars
Rhee, Annemart van
omstreden
2-3-2004
Trouw
Lord of the Rings
Graaf, Belinda van
de
omstreden
2-3-2004 de Volkskrant
“De spijker is een nieuw
symbool”; Jesus Christ superhype
antisemitisme hype
4-3-2004
Algemeen
Dagblad
Mel Gibson verslaat The Lord kassasucces
4-3-2004 Trouw
Samen strijden tegen het kwaad
Limpt, Cokky van antisemitisme
4-3-2004
Trouw
Pinkstervoorganger biedt Joodse
volk excuses aan: zo was het niet
bedoeld
antisemitisme
5-3-2004
Algemeen
Dagblad
Een levenslange liefde voor kunst
Stortm, Jaqueline realisme
5-3-2004 de Volkskrant
Discutabele Passie biedt
consument emotie
Heesters, Kees waarheidsclaim hype
5-3-2004 de Volkskrant Jesus Christ superhype * hype evangelisatie
6-3-2004
Algemeen
Dagblad
Duitse kritiek op Jezus-film wreed te kort door de
bocht
8-3-2004
NRC
Handelsblad
Passion van Gibson is succes kassasucces
8-3-2004 Trouw Virussen Limpt, Cokky van omstreden
9-3-2004
Algemeen
Dagblad
Acteur Mel Gibson effent pad
voor reli-Big Brother
inspiratie
10-3-2004
NRC
Handelsblad
EO-bureau begeleidt Passion betrokkenheid
kerk
tegengesproken
antisemitisme
10-3-2004 Trouw
Het ware verhaal over Jezus die
lacht aan het kruis
Globert, Yvonne &
Dros, Lodewijk
lijden
10-3-2004 Trouw
Film werft en splijt religieuze
kiezers VS
Kools, Frank voor- en
tegenstanders
12-3-2004
De Telegraaf Murw Weijers, Marco antisemitisme gruwelijk
12-3-2004
De Telegraaf Polen in ban Jezus-film evangelisatie antisemitisme
12-3-2004
de Volkskrant Jesus Christ superhype hype evangelisatie
12-3-2004 de Volkskrant
Passion inspireert tot
evangelisatie
Groen, Janny evangelisatie realisme
13-3-2004 De Telegraaf
Heftige reacties bij nieuwe Jezus-
film
heftige reacties antisemitisme
13-3-2004
Vrij Nederland
Het kruis van Christus;
De morele schizofrenie van
Amerika *
Dunk, Thomas von
der
RCW 2011
58
13-3-2004 Trouw
“Passion is gevaarlijke film”;
Antisemitisme zit goed verstopt
Crijnen, Ton antisemitisme gruwelijk
13-3-2004 de Volkskrant
Naftaniel ziet antisemitische
trekjes Passion
antisemitisme
13-3-2004
Het Parool
Passion of the Christ ook hier
controversieel
Burg, Jos van der
gruwelijk
kritiek
waarheidsclaim
16-3-2004
NRC
Handelsblad
The Passion Jansen, Kasper
17-3-2004
Algemeen
Dagblad
Zieltjes winnen met Mel Gibson evangelisatie
19-3-2004
NRC
Handelsblad
Moedeloze broeders; The Death
of Klinghoffer symboliseert het
Midden-Oostenconflict
Jansen, Kasper
antisemitisme
19-3-2004
NRC
Handelsblad
De pratende sfinx Amerika Galan, Menno de fundamentalisme
19-3-2004
Trouw
Theologie van “bloed zien” blijft
in; Film is splijtzwam: prima of
vreselijk voor de evangelisatie
Dros, Lodewijk &
Dijkstra, Michel
evangelisatie
20-3-2004
NRC
Handelsblad
The Passion of the Christ Jansen, Kasper
22-3-2004
NRC
Handelsblad
Arafat looft The Passion tegengesproken
antisemitisme
23-3-2004
Algemeen
Dagblad
Massaal napraten over
doodbloedende Jezus
evangelisatie voor- en
tegenstanders
23-3-2004
Algemeen
Dagblad
Gelovigen massaal naar Jezus-
film
enthousiaste
gelovigen
23-3-2004 Het Parool
Plannen joodse western van Mel
Gibson
kunstredactie antisemitisme
24-3-2004 Algemeen
Dagblad
Tweede sterfgeval tijdens
Jezusfilm
heftige reacties
24-3-2004
Het Parool
Tweede sterfgeval bij The
Passion
heftige reacties
25-3-2004
Het Parool
Life of Brian als tegengif Passion
tegenreactie
25-3-2004 de Volkskrant
Godvruchtige wreker; Acteur en
regisseur Mel Gibson
Jekker, Jan Pieter
26-3-2004
NRC
Handelsblad
Een vechter voor alle leeftijden Galan, Menno de evangelisatie politiek
25-3-2004
de Volkskrant Bloederig statement * Ekker, Jan Pieter antisemitisme omstreden
26-3-2004
NRC
Handelsblad
Wie niet lijdt doet iets fout; Over
The Passion of the Christ *
Grunberg, Arnon lijden succes
26-3-2004 Trouw
Antisemitisme noch wreedheid
deert Polen
Overbeek, Ekke hype
26-3-2004 Het Parool
Moordenaar bekent na bezoek
Jezusfilm
evangelisatie
26-3-2004 HP/De Tijd
Bloederig statement * Spaans, Eric geweld antisemitisme
RCW 2011
59
27-3-2004
Het Financieele
Dagblad
Satan steelt de show in Jezusfilm;
Groot contrast tussen twee films
met bijbelse thematiek
Hoes, Hans
voor- en
tegenstanders
geen
entertainment
27-3-2004
NRC
Handelsblad
The Passion of the Python
27-3-2004
Algemeen
Dagblad
Dominee in docusoap omstreden
27-3-2004 Trouw Platform wil afkeuring Jezusfilm
redactie Religie &
Filosofie
antisemitisme
27-3-2004 Trouw
Gibsons Jezus helaas geen
oproerkraaier
Verwimp, Remi kritiek
waarheidsclaim
27-3-2004
de Volkskrant Gij zult geloven * Bodelier, Ralf
31-3-2004
NRC
Handelsblad
Van kleine film tot gebeurtenis hype
31-3-2004
NRC
Handelsblad
James Caviezel Linssen, Dana
31-3-2004
NRC
Handelsblad
Pasolini's Jezus heruitgebracht omstreden
31-3-2004
NRC
Handelsblad
Op de eerste rij bij de kruisiging
van Christus
Stigter, Bianca gruwelijk saai
31-3-2004
Trouw
Elke tijd heeft zijn eigen
Jezusfilm plus schandaal; The
Passion is niet gelovig maar
achterlijk
gruwelijk
niet-christelijke
boodschap
31-3-2004 Het Parool
Jezus (Jim Caviezel) Burg, Jos van der hype gruwelijk
31-3-2004
Het Parool
Jezus in Hollywood: moordzucht
en marketing; The Passion of the
Christ is niet zijn Golgotha
geworden maar zijn Olympus
Burg, Jos van der
succes
hype
31-3-2004
de Volkskrant Palmpalmpasen Blokker, Jan geweld
31-3-2004 Het Parool
Passion of the Christ zorgt voor
recordomzet
kassasucces
31-3-2004 Trouw
Elke tijd heeft zijn eigen
Jezusfilm plus schandaal *
Ruyters, Jann gruwelijk
1-4-2004
Het Parool
“Ik wil Jezus van het kruis halen”
Quaegebeur, Els lijden waarheidsclaim
1-4-2004 de Volkskrant
Geen genade; The Passion is een
gruwelijke orgie van bloed en
lijden *
Sneek, David
1-4-2004 De Telegraaf
Bloed en pulp M.W. lijden bloederig
1-4-2004 De Telegraaf
Passie bloederig
1-4-2004 De Telegraaf
EO-docu over The Passion of the
Christ
publiciteit
1-4-2004 Algemeen
Dagblad
Indringende Matthaeus nadert
perfectie
Jansen, Kasper
1-4-2004 Algemeen
Dagblad
Jezus gereduceerd tot rauwe
biefstuk
Zagt, Ab gruwelijk kritiek
waarheidsclaim
RCW 2011
60
1-4-2004 Algemeen
Dagblad
Religie en musea
kritiek
waarheidsclaim
1-4-2004
Algemeen
Dagblad
Verlosser? hype evangelisatie
1-4-2004
Algemeen
Dagblad
Verdeeldheid over The Passion voor- en
tegenstanders
1-4-2004 Trouw
Na twee uur nog steeds geen idee
wie Jezus is en wat Hem beweegt
Lange, Remke de bloederig ongeïnspireerd
1-4-2004 Trouw
Het lijden onder de rol van Jezus
publiciteit
2-4-2004
NRC
Handelsblad
“Ik voel nu hoe Hij heeft
geleden”
Wit, Lotte de goed beeld van
het lijden
2-4-2004 NRC
Handelsblad
Kunstzinnige
kruistochten; Idolatrie in Maand
van de Filosofie
Mul, Jos de omstreden
2-4-2004 Trouw
“Dat duiveltje had er niet bij
gehoeven”
Marlet, George goed beeld van
het lijden
kritiek
3-4-2004 Trouw
The Passion * Schrijers, M. geweld
3-4-2004 Het Parool Jezus - Einstein 1 - 1 :
Heertje/Grunberg *
Heertje, Arnold &
Grunberg, Arnon
fundamentalisme
3-4-2004
de Volkskrant
Jezus nam de zonden van de
mensen op zich *
Govers-la Housse,
Ied
positief
christelijke
boodschap
3-4-2004 de Volkskrant
Vreedzaam * Marx, Patrick
3-4-2004 de Volkskrant
Weldenkend * Drewes, D.F. gruwelijk
3-4-2004 de Volkskrant
Martelmarathon * Mooijer, Sandra gruwelijk
3-4-2004
de Volkskrant
Naastenliefde *
Heckers, Raymond
positief
christelijke
boodschap
3-4-2004
de Volkskrant
Goeiend *
Vegter, E.J.
positief
christelijke
boodschap
3-4-2004 Vrij Nederland
The Passion * antisemitisme
3-4-2004 Vrij Nederland
De Kritische Keuze; Elke era
krijgt de Christus-film die hij
verdient *
Ieperen, Ab van geweld tegengesproken
antisemitisme
3-4-2004
NRC
Handelsblad
Welk evangelie?; De eenzijdige
theologische en historische visie
van Mel Gibson
Lietaert Peerbolte,
Bert Jan
kritiek
waarheidsclaim
3-4-2004
NRC
Handelsblad
Vrolijk Pasen met een hippe
kruisigingsspijker
Frölke, Viktor commercie succes
3-4-2004
NRC
Handelsblad
The Passion of the Christ succes geweld
3-4-2004
Algemeen
Dagblad
Verboden kost voor mijn
kinderen
voor- en
tegenstanders
3-4-2004
Trouw
Geweld The Passion heeft
zinnige functie; Film is eerder
gebed dan historisch verslag van
lijden van Jezus
Ramaker, Timon
functioneel
geweld
kritiek
RCW 2011
61
5-4-2004 de Volkskrant
Lichtheid Herreweghe maakt
Bach ook kwetsbaar
Waa, Frits van der
geweld
5-4-2004 de Volkskrant
Amerikanen geven schuld vaker
aan joden na Passion
Hoogstraten,
Diederik van
antisemitisme
5-4-2004
Het Parool
Het goede nieuws: uitvoeringen
genoeg. Het slechte nieuws:
allemaal uitverkocht
Voermans, Erik
bloederig
6-4-2004 de Volkskrant
Lijden in de Lijdensweek * Müller, Henk lijden
7-4-2004
NRC
Handelsblad
Gibson succes in Midden-Oosten
hype antisemitisme
7-4-2004
NRC
Handelsblad
Film Gibson geen kaskraker kassasucces
7-4-2004
NRC
Handelsblad
Zo. En nu eerst een Bavaria Brederode, Desanne
van
kritiek
waarheidsclaim
afgestompt
7-4-2004
Algemeen
Dagblad
“Ik weet toch al hoe het afloopt” Oor, Jochem lijden
7-4-2004
Algemeen
Dagblad
Religieus fanatisme Sanders, W. H. J. fundamentalisme
7-4-2004
Algemeen
Dagblad
Gibson deugt niet Lijdsman, Marike gruwelijk
7-4-2004
Algemeen
Dagblad
Attractie uit pretpark Jas, Ralph fundamentalisme
7-4-2004
Algemeen
Dagblad
Subjectieve recensies Hamers, Rob geweld tegengesproken
antisemitisme
7-4-2004
Algemeen
Dagblad
Onder de indruk Schouten, Bart goed
7-4-2004
Algemeen
Dagblad
Liever het Boek Vogel, D. bloederig
8-4-2004
NRC
Handelsblad
The Bigger Picture Panhuyzen, Ralph geweld niet-christelijke
boodschap
8-4-2004
Trouw Kruis versus hoofddoek omstreden
8-4-2004 Trouw
Passion beïnvloedt vooral
jongeren
antisemitisme
8-4-2004 Trouw
Taal en teken Otten, Willemien geweld
8-4-2004 Trouw Passion Herstel, Wim geweld
niet-christelijke
boodschap
8-4-2004 de Volkskrant
Origineel komt na de Mexicaanse
kopie
Zoon, Cees succes
9-4-2004 HP/De Tijd Jezus in Tuschinski * Baar, Dirk-Jan van
hernieuwde
aandacht religie
9-4-2004
Trouw
De bloeddorst van het
christendom; Pijn opwekken was
teken van reiniging
Santing, Catrien
symboliek
10-4-2004
De Telegraaf Jezus ongelooflijke hit hype evangelisatie
10-4-2004
Trouw Jezus' opstanding * Seelemeijer, Bart
10-4-2004 de Volkskrant
God * Rademaerk, Cor
RCW 2011
62
10-4-2004
De Groene
Amsterdammer
Het innerlijk conflict van Jezus * Boer, G.M. de
10-4-2004
Elsevier Jezus Joustra, Arendo Jezushype
10-4-2004 Elsevier
Jezus is terug; Pasen: in de ban
van het kruis
List, Gerry van der
Jezushype
10-4-2004 Elsevier
Jos Punt: “Ik zie een nieuwe
ontvankelijkheid”
Camps, Hugo lijden
10-4-2004 Elsevier Passiespelen
Brink, H.M. van den
voor- en
tegenstanders
verfilming
10-4-2004
NRC
Handelsblad
Selectieve aandacht voor lijden in
Gibsons film
Haas, Gerard de lijden
10-4-2004
NRC
Handelsblad
Het woord is vrees geworden Steinze, Pieter bloederig
10-4-2004
NRC
Handelsblad
Palestijnen voelen leed dat Jezus
onderging'; Omstreden film The
Passion of the Christ loopt goed
in Midden-Oosten
Garschagen, Oscar
antisemitisme
succes
10-4-2004
Algemeen
Dagblad
Passion verdeelt christenen in
Europa
voor- en
tegenstanders
succes
10-4-2004 Trouw
Passie of spot; Brief van de
hoofdredactie
Exter, Frits van kassasucces
10-4-2004 Trouw
Britse kerken liften mee op
succes Passion
redactie Religie &
Filosofie
evangelisatie
10-4-2004
Trouw Opstanding van de macho Dros, Lodewijk hype gruwelijk
10-4-2004
de Volkskrant
Boze moslim treft altijd
hoon; Achterlijke moslims mag
je rauw lusten maar zeg zoiets
niet over joden, dan is men
meteen hevig ontzet
Benzakoer,
Mohammed
antisemitisme
10-4-2004
Het Parool
Al 100.000 mensen zagen
Jezusfilm
kassasucces
13-4-2004 Algemeen
Dagblad
48 uur Pasen; Wat deed
Nederland met de paasdagen?
Kruyswijk, Marc gruwelijk
14-4-2004
Trouw Jezus op tv gruwelijk
14-4-2004 de Volkskrant Lijden en laten lijden Bleich, Anet gruwelijk
voor- en
tegenstanders
14-4-2004
Het Parool
Jezusfilm trekt 85.000 bezoekers
met Pasen
kassasucces
14-4-2004 Het Parool
In het jaar… gruwelijk
15-4-2004
Algemeen
Dagblad
Urker kerken: geen Passion op tv
verfilming
16-4-2004 HP/De Tijd The Passion * Bekkers, Willard
tegengesproken
antisemitisme
16-4-2004 HP/De Tijd
The Passion * Dieren, L. van
16-4-2004
NRC
Handelsblad
God heeft al opgehangen Bentz van den Berg,
Roel
verraad
RCW 2011
63
16-4-2004
Algemeen
Dagblad
Kerken Urk: geen Jezus-film op
tv
verfilming
16-4-2004 Trouw
Vrouwenvertier Schouten, Rob bloederig
16-4-2004 Het Parool
Goud voor soundtrack Passion of
the Christ
succes
17-4-2004
Vrij Nederland Bekering Sanders, S.
19-4-2004
de Volkskrant
Aramese dorpelingen zijn blij
met The Passion; Film Mel
Gibson is een hit in het Midden-
Oosten en een opsteker voor de
Aramees-sprekenden
dode talen
20-4-2004
De Groene
Amsterdammer
De horror van Jezus; The Passion
of the Christ
Keyser, Gawie
hype
20-4-2004
Elsevier
The Passion of the Christ:
Lijdensweg
List, Gerry van der antisemitisme geweld
21-4-2004
Het Parool
Helende muziek bij harde scènes
Jong, Harry de omstreden
22-4-2004
NRC
Handelsblad
“Film Franciscus door Gibson” maker
22-4-2004 Het Parool
“Mel Gibson moet leven
Franciscus verfilmen”
maker
23-4-2004 NRC
Handelsblad
Kroon van bloed; Mel Gibson
ging NIET te ver
Fuchs, Rudi symboliek geweld
23-4-2004
Algemeen
Dagblad
Commercie Amerika in de ban
van Jezus; Tinnen nagel doet het
goed bij jonge mannen
Guillet, Marc
Jezushype
commercie
24-4-2004
NRC
Handelsblad
The Passion of the Christ toch in
bioscoop Israël
antisemitisme kassasucces
24-4-2004 Het Parool
Passion of the Christ toch te zien
in Israël
antisemitisme
27-4-2004
Vrij Nederland
Pompeuze Jezus-film vol haat;
Mel Gibsons geweldsfilm The
Passion of the Christ
Hulst, Auke geweld antisemitisme
27-4-2004
Trouw
Platform wil afkeuring
Jezusfilm *
antisemitisme evangelisatie
27-4-2004 Trouw
Gibsons Jezus helaas geen
oproerkraaier *
Verwimp, Remi
30-4-2004
NRC
Handelsblad
Passion in Iran omstreden
8-5-2004
NRC
Handelsblad
Acties tegen Da Vinci Code Frölke, Viktor geweld antisemitisme
10-5-2004
NRC
Handelsblad
Rufus Wainwright
indrukwekkend
Vollard, Jan inspiratie
12-5-2004
NRC
Handelsblad
Paasfilm ophef
13-5-2004 Trouw
Religieuze haat-mail en -sites
groeien snel
redactie Religie &
Filosofie
haatgevoelens
13-5-2004
de Volkskrant Jezus praat, de rest luistert Sneek, David omstreden
RCW 2011
64
15-5-2004
Trouw
Johannes' Jezus vult die van
Gibson aan
Ruyters, Jann
omstreden
success
16-6-2004 Trouw
Religie steeds populairder bij
televisiestations VS
succes
18-6-2004 De Telegraaf
Spiegeltje spiegeltje... succes
18-6-2004
Het Parool Gibson beroemdheid van het jaar
omstreden hype
19-6-2004 Trouw
Veertien overwegingen bij The
Passion of the Christ
Brink, Gabriel van
den
22-6-2004
de Volkskrant WieWatWaar; Mel Gibson
succes
24-6-2004
de Volkskrant
Een zelfmoordterrorist op de
wc; Hany Abu-Assad verfilmt de
laatste 24 uur van twee
Palestijnse jongens die zichzelf
gaan opblazen in Tel-Aviv
Biedermann, Ferry
omstreden
26-6-2004
Het Financieele
Dagblad
Kruistocht tegen Bush in 900
bioscopen
Winkel, Rik
omstreden
kassasucces
26-6-2004
Algemeen
Dagblad
Spirituele sterren; Madonna: “Ik
wil niet dat mensen zich kleden
zoals ik, maar dat ze denken
zoals ik”
Scheulderman,
Antoinnette
28-6-2004
NRC
Handelsblad
Fahrenheit best bezochte film in
VS; Moore verbreekt z’n record
kunstredactie omstreden hype
30-6-2004
NRC
Handelsblad
Een protestants antwoord op Mel
Gibsons Passion
reactie
10-7-2004 de Volkskrant
Michael Moore verslaat Rocky
III
Hoogstraten,
Diederik van
fundamentalisme
24-7-2004
Algemeen
Dagblad
Passion of Christ volgend jaar bij
RTL
omstreden
24-7-2004 Het Parool
RTL gaat omstreden Jezusfilm
uitzenden
omstreden
24-7-2004
Het Financieele
Dagblad
Het gepolariseerde Amerika van
Michael Moore
Goudswaard,
Michiel
bloederig evangelisatie
26-7-2004
NRC
Handelsblad
RTL koopt Gibsons Christus-film
omstreden
26-7-2004 Trouw
RTL snoept The Passion af van
EO
redactie Religie &
Filosofie
evangelisatie verfilming
2-8-2004
Trouw
Maleisische censuur dwarsboomt
missie met The Passion
evangelisatie
2-8-2004 Het Parool
Gibsons Passion niet voor
moslims Maleisië
voor- en
tegenstanders
bloederig
10-9-2004 Het Parool
Dvd van The Passion breekt
verkooprecord
DVD succes
15-9-2004 Het Parool
Passie met bulkkorting Put, Bart van der DVD gruwelepos
18-9-2004 Trouw
Oostenrijkse keizer Karel wordt
zalig verklaard
bron omstreden
RCW 2011
65
18-9-2004 Het Parool
video/dvd top 10 DVD succes
25-9-2004
Elsevier TOP 5 succes
25-9-2004 Het Parool
video/dvd top 10 DVD succes
2-10-2004
Trouw
JPII maakt omstreden Anna zalig
bron gruwelijk
4-10-2004
De Telegraaf Keizer Karel I zalig verklaard bron
4-10-2004 Trouw
Paus stelt keizer Karel I aan
politici ten voorbeeld
redactie Religie &
Filosofie
bron
7-10-2004 Het Parool
Straatverbod voor zwerver die
Mel Gibson lastigviel
maker
13-10-2004
Het Parool
Stalker wilde bidden met Mel
Gibson
maker
25-10-2004
NRC
Handelsblad
De mompelende detective
Gelder, Henk van omstreden kassasucces
2-11-2004
Het Parool Moore als mikpunt Moorman, Mark succes
3-11-2004 Het Parool
Californië wil stamcelonderzoek
toestaan en stimuleren
extreem
christelijk
4-11-2004
de Volkskrant
Het naakte spook; De Fuehrer
moest weer de man worden die
hij was volgens degenen die hem
van nabij hebben meegemaakt
hype
23-11-2004
Trouw The Passion of the Christ omstreden evangelisatie
10-12-2004
NRC
Handelsblad
Schaar in je hoofd; De vrijheid en
verantwoordelijkheid van
filmmakers
Berkhout, Karel
omstreden
antisemitisme
15-12-2004
Trouw
Chanoeka-thema voor Mel
Gibson
maker antisemitisme
18-12-2004 Elsevier
Religie: Prins der kerk, even
nederig als onbuigzaam
List, Gerry van der verfilming
23-12-2004 Trouw
Toneel van katholiek-joodse twist
redactie Religie &
Filosofie
antisemitisme evangelisatie
24-12-2004
Algemeen
Dagblad
Jezus herovert Amerika; “Het
wordt tijd dat we Kerstmis
verdedigen als ons feest”
Guillet, Marc
omstreden
Jezushype
24-12-2004
De Telegraaf Sobels wensen wereld vrijheid antisemitisme
24-12-2004 Het Parool
Payne, Eastwood en Scorsese zijn
de grote kanshebbers
kunstredactie succes
31-12-2004 de Volkskrant
Niet eerder riepen kunstenaars
zoveel heftige reacties op
Witman, Bob heftige reacties antisemitisme
4-1-2005
Algemeen
Dagblad
Recordjaar Amerikaanse film kassasucces
4-1-2005 de Volkskrant
Recordopbrengst in 2004 voor
Hollywood
kassasucces
20-1-2005 de Volkskrant
Kwaaier; Religieus protest tegen
de kunst
Schoonenboom,
Merlijn
protest
26-1-2005
NRC
Handelsblad
Aviator overheerst bij Oscars kunstredactie spraakmakend
RCW 2011
66
26-1-2005
Algemeen
Dagblad
Biografie scoort bij Oscars; The
Aviator grote favoriet voor 77ste
editie Academy Awards
Rhee, Annemart van
omstreden
15-2-2005
NRC
Handelsblad
Film over euthanasie krijgt volle
laag
Chavannes, Marc gruwelijk
23-2-2005
Het Parool
Anne Frank Stichting en Jaap
Tanja constateren dat veel oude
waanideeën springlevend zijn
Bruijn, Laura de
antisemitisme
26-2-2005 Trouw
Films over euthanasie beheersen
Oscar-gala
Graaf, Belinda van
de
einde hype
2-3-2005
NRC
Handelsblad
Mel Gibson koopt Fiji-eilandje maker
5-3-2005
Trouw Zet je oren open in de bioscoop Lint, Peter van der muziek
7-3-2005
Trouw Lijden light Dros, Lodewijk recut antisemitisme
9-3-2005
Het Parool
Demon die van een biertje houdt
Put, Bart van der
success
hype (vorig jaar)
15-3-2005
Algemeen
Dagblad
Nieuwe versie van film The
Passion
recut breder publiek
15-3-2005 Het Parool Nieuwe versie van The Passion recut
breder publiek
(minder geweld)
19-3-2005
Het Financieele
Dagblad
Vastgenageld Dijksterhuis, Edo inspiratie gruwelijk
23-3-2005
NRC
Handelsblad
Passie re-release gruwelijk
24-3-2005
De Telegraaf Levensgrote ets van kruisiging inspiratie
24-3-2005
Algemeen
Dagblad
Terugkeer van The
Passion; Lijdensweg Jezus moet
traditie in bioscopen worden
Rhee, Annemart van
re-release
hype (vorig jaar)
24-3-2005
Trouw
De hersneden passie van Mel
Gibson
Ruyters, Jann
recut
breder publiek
(minder geweld)
14-4-2005
Algemeen
Dagblad
Gibson werkt aan film over paus
Gibson als maker
10-5-2005 Het Parool
Ook discussie over films die “te
ver” gaan
kunstredactie omstreden
17-5-2005 de Volkskrant Film (I); Spoedcursus Hoog, Michiel de
niet-christelijke
boodschap
gruwelijk
8-6-2005
Het Parool De grens van toelaatbaar Put, Bart van der omstreden recut
20-6-2005
Het Parool Oprah is machtigste succes
24-6-2005
Algemeen
Dagblad
Stalker Mel Gibson krijgt drie
jaar cel
omstreden