maanuwaala diirkee dhukkuba beeyladootaa...tamsa’an itti xiyyeeffachuudhaan to’annaan itti...
TRANSCRIPT
MAANUWAALA DIIRKEE DHUKKUBA BEEYLADOOTAA
KEESSUMATTUU MALLATTO
Irratti Hundaa’ee Fayyadinsa Sadarkaa Fiidiitiif Gargaaru
==============================================================
Maxxansaa 2ffaa
Isa Qaama USAID Naannoo Baha Afrikaa ta’un Qophaa’e
/AU-IBAR-USDA-FAS/ Proojaktii Tuftii Tooftootaa fi Adeemsootaa (PTTA),
Univarsiitii Joorjiyaatiin,
Kutaa Paatolojii Beeyladaa Waliin Gamtaa’uun Kan Hojjame,
Ateensii, Joorjiyaa, USA 30602-7388
Migra Abbummaa © 2015
Dr. Koriyee Braawun
ISBN:
Lakkoofsa Too’anna Laaybrarii Koongreesii: 2015959451
Fuulleen fi Haguuguun Maanuwaala kanaa bishan hin dabarsan Carqii
bareedaan salphumatti qulqulleessuun danda’ama
.
Maxxansuun:
Gamtaa Maxxansituu Bokkaa
200 I. Paarkii Pamelloo; Rd. suite 103
Bokaa Raatan, FL, 33432
Imeelii: [email protected]
Kanaadatti Maxxansame
GALATA
Barreeffamni kun dhukkuboota beeyladaa adda addaa, isaan mallattoo dhukkubotaa irratti
hundaayeen akkasumas dhukkuboota daangaa dabruun baballatan irratti xiyyeyfachuun
Univarsitii Maqale, Koollejjii Ngeenya Beeyladaa Afaan Amaaraa fi Tigreetiin kan qophaaye
yoo tahu, USAIDn deeggarsa teeknikaa nuuf laateera. Dabalataan, FAO-IKTAD, Institutinii
Qorannoo Misooma Qonnaa Itoophiyaa USAIDf deegarsa godhanini. Akkasumaas, maxxansaan
kun spoonsarii Motuummaa Gamtaa Awrooppaatiin gargaarame. Fayyadamummaan dookmantii
kanaa ummata naannoo gammoojjiitti horsiisa beeyladaatiin bulan gargaaruuf xiyyeeffateeti.
Qaamoota Maxxansi Kun na Ilaallata Jedhuuf
Barreyfamni kun maallaqa gargaalrsa Gamtaa Awrooppaatiin argameen kan hojjatamee dha.
Yaanni as kkessatti ka’e hundi ejjannoo Gamtaa Awroopaa akka ta’etti fudhatamu hin qabu.
Maanuwaala Diirkee Dhukkuba Beeyladootaa
Keessumattuu Mallatto
=======================================================
Korii Braawin
Sensi Andiiw Klaarkiin qophaawe
BUUSTOOTA/ GARGAARTOOTA
>>>>>>
Hiikaa
1. Dr. Ayyaaleew Nugusee
2. Dr. Endaalaa Baalchaa
Agarsiistuu saxaatoo:
Esmond Choowekee
Jamsii Waabachaa Raakuweel Rech Joraam Migihwiraa Lindaa Logaan Peetar Nijaaw Muriitii Nibaabuu Alumaa Amarii Mahammad H. Mahammad Noo’iliinaa Naantimaa Tsigee Kifleyesuus Amaanu’eel Kiflayyasuus Maykil Di’onee Jeef Awustiin
Piitar Maa’inaa Itondeeqaa Geetaachoo Gaarii Yooseeph Sarruugaa Isaam Magiid
Mahammad Husseen Alii Ivaansi Mutummaa Deevid Waaweruu Gabramadin G. Goojjaam Ammahaa Sabsibee Tequwiiroo A. Okumuu Abdii M. Elmii Mohammud H. Jaabraa
Zalaalam Taaddasaa
GABATEE QABIYYEE
SENSA 1
MAANUWAALA KANA KEESSATTI, WAAN BARBAADDU
AKKAMITTI ARGATTU LAATA 3
EGUMSA-NAANNOO LUB-QABOO: Beeyladoota fayyaa tiqsuuf,
seera shanan salphaa 4
የ DHUKKUBOOTA HANDAAQOOU FI SANYII ISHEE
1. Influenzaa Baay’ee Hamaa Simbirrotaa (HPAI)…………………………………………. 7
2. Influenzaa Baay’ee Hamaa Simbirrotaa (ND)…………………………………………... 16
DHUKKUBOOTA BOOYYEE
3. Laydaa Booyyee Afrikaa (ASF)………………………………………………………….25
DHUKKUBOOTA HOOLAA, RE’EE, LOONII, FI FARDAA
(a) Garaa Kaasaa
4. Dhukkuba Mariyyee Hoolaa fi Re’ee (PPR)……………………………………………..32
( (b) Sobmaafi hafuuraan wal qabate
5. Dhukkuba Daddarbaa Sombaa Horii Maalaa (CBPP)........................................................38
6. Dhukkuba Daddarbaa Sombaa Re’ee (CCPP)……………………………………………43
7. Laydaa Xarafa Garbaa Bahaa (ECF)…………………………………………………….. 48
8. Gagabsaa (Hear water)……………………………………………………………………52
9. Killis/ Darrisa (AHS)……………………………………………………………………...56
Ammaas : Dhukkuba Mariyyee Hoolaa fi Re’ee (PPR)……………………………….32
(c) Madaalee Afaanii fi Miilaa
10. Maasaa (FMD)…………………………………………………………………………..62
(d) Dkukkuboota gogaa
11. Dirmammeessa hoolaa fi re’ee (SP,GP)…………………………………………………69
12. Botote/ Dhukkuba gogaa horii maalaa (LSD)…………………………………………..76
13. Dirmammeessa Gaalaa (CP)…………………………………………………………….80
(e) Darbachuu
14. Wurjaa (Brucellosis)…………………………………………………………………….82
15. Laydaa Rift Vallii (RVF)……………………………………………………………….89
DHUKKUBOOTA YEROO HUNDA JIRAN
16. Dhukkuba Hafuuraa fi Sombaa Suutee (CRD)…………………………………………95
17. Dhukkuba Kaansarii fi Isaan Qaama sochoosuu fi Hadoochuu fidan (MD)…………...98
18. Dhukkuba Goflaa Barsaa Handaaqoou(IBD)…………………………………………101
19. Dhukkuba Fanxaaxaa Handaaqoou (FP)………………………………………………103
20. Dhukkuba Albaasaa Handaaqoou (CD)………………………………………………105
21. Jogsaa/ Tummaa (Tyrapanosomoses)………………………………………………….107
22. Dhukkuba Hafuuraa fi Sombaa gaalaa Suutee (CRDC)………………………………109
23. Cittoo Gaalaa (Scabies)………………………………………………………………...111
24. Nyanyee (Rabies)………………………………………………………………………113
XIYYEEFFANNAA: Maanuwaala kana keessatti squwerii halluu
diimaan ibsaman hundi jarmii (baakteeriyaa vaayrasii ykn
protozowaa ta’u malan) dhukkuboota fidan iibsuuf kaayame
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
1
SEENSA
Iddoo hundaafi naanno kamittiyyuu, beeyladoonni fi ummanni dhukkubarraa walaba adda addaa
irraa walaba tahan guddina diinaydee biyyaafi sabaatiif haalaan murteeysa dha.
Industriin beyladaa gaanfa Afrikaa keessatti shirri diinagdee kessati taphatu tokkoo fi lamaa miti.
Sadarkaa gandatti, beeyladaafi faayidaan beeyladarraa argaman, fkn annan, foon, hanqaaquu fi
kkf, diinagdee duddisuu fi nyaata barbaachisu ummataaf gahuudhaan gahee guddaa qabu.
Akkasumattis, akka biyyatti, biyyonni omishaalee beeyladaa kana gara biyya biratti
gurgurudhaan diinagdee guddisu irratti shiirri taphatan laafaa miti. Kanaafuu, nageenyaafi
dhukkuba adda addaa irraa eeguun haalaan barbaachisaa ta’a.
Dhukkuboonni daangaa biyyootaa giddutti tamsa’an jedhamanii beekaman kun miidhaa guddaa
biyyoorarratti human fidu dand’u qofa osoo hin ta’in, yeroo gabaabaa kessatti lafaa fi biyya
balloo keessatti faca’un gaga’ama gudda fiduun beekamu. Dhukkuboonni du’a fi miidhaa adda
addaa fiduu danda’an kun, ummata firii beeyladootaa adda addaa silaa argachuu qabu
laamshessuudhaan, akkasumattis, fayidaa gurgursa beeyladarraa argatan dhoorku. Haaluma
kanaan, sadarkaa biyyattiis daldala alaa uggursiisuun diinagdee laaffisuun jechuu dha.
Dhukkuboonni daangaa biyyootaa giddutti tamsa’an keessa tokko tokko dhukkuboota
beeyladarraa gara namaa dabarsuun kan bekamanii dha.
Tajaajilli Fayyaa Beeyladaa biyyoleessaa, dhukkubooya daangaa biyya add addaa iddutti
tamsa’an itti xiyyeeffachuudhaan to’annaan itti godhama.
Kitaaba kana keessatti, dhukkuboota daangaa biyya add addaa iddutti tamsa’an kana karaa
salphaa fii suuroora sirritti yaada ibsaniin waliin kan gurmaa’e dha. Kanaafuu, abbaa fedhe fi
ogeessaa hunda akka dhukkuboota kana addaan qoyyabatee qaama ilaalutti gabaasuu akka
danda’amutti qophaawe.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
2
Ummata beeylada horsiisu keessatti, beekkumsi fi muuxannoon sirna horsiisaa fi hormaataa
salphaa hint ta’in ni argama jennee amanna. Dhukkubootaas akkasuma. Horsiisee bultoonni,
qotee bultoonni, daldaltoonni, isaan fi’anilleen, suguyyoonni fi isaan biro jireenyi beeyladaa
waliin wal qabate, dhukkuboota biyya miidhu kana ni beekan jedhamee yaadama.
Kanaafuu, kitaaba kana beekumsa duraan qabdan daran cimfachuu fi yoo dhukkuboonni kun isin
mudate, gara qaama ilaallatutti gabaasa godhuu yaalaa.
Kaayyoon keenya, nama hunda akka gamtaan wal qarqaaree dhukkuba gaaga’ama fidu firaa
baraaruun danda’amuu fi.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
3
MAANUWAALA KANA KEESSATTI DHIMMA BARBAADDE
ARGACHUUF MAAL GODHUU QABDU
Yoo waa’e horsiisa handaaqoo laaluu barbaaddan taate, mata duree KUTAA
HORSIISA HANDAAQOO jedhu dhaqaa (DHN and IBHS)
Yoo booyyee dhukkubsate ykn du’e agartan taate, mata duree KUTAA
BOOYYEE (ASF) jedhutti ceehaa.
Mata duree beeyladoota hafan hundaatu yoo barbaaddan, HOOLAA RE’E,
LOON fi FARDA jedhurra dhaquu
Garaa kaasaa yoo agartan taate, Dhukkuba Mariyyee Hoolaa fi Re’ee (PPR) isa jedhutti
ceehaa
Rakkina afuura waliin walqabate yoo mudattan immoo, gara- Dhukkuba Mariyyee Hoolaa
fi Re’ee (PPR), Dhukkuba Daddarbaa Sombaa Re’ee (CCPP), Dhukkuba Daddarbaa
Sombaa Horii Maalaa (CBPP), Gagabsaa (Heart water), Laydaa xarafa Garbaa
Bahaa(ECF), Darrisa (AHS) jedhutti ceehaa
Akkasumattiis, madaa fi waan madaa fakkaataa milarratti ykn afaan irratti argitan taate,
gara MAASAA (FMD) jedhutti deemaa
Yooni dhukkuba kalloo ykn gogaan walqabate isin mudate, Dirmammeessa holaa fi re’ee
(SP,GP), Botote (LSD) jedhutti ceehaa.
Beeylada rimiya buuse yoo laaluu barbaaddan, Layda rift vallii (RVF), Wurjaa
(brucellosis) isaan jedhanitti deema.
DHUKKUBOOTA YEROO HUNDA JIRAN BEEKUU BARBAANNAAN IMMOO-
Jogsaa/ Tummaa, Nyanyee isaan jedhanitti deema.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
4
EGUMSA-NAANNOO LUB-QABOO
Egumsa-naannoo lub-qaboo jechuun ejjannoo beeyladoota keenya akka dhukkubni hinqabneef
fudhatamu dha. Ejjannooleen kun biyyoota addunyaa hunda irratti fudhatamuun beekaman.
Akkasumaas, yaroo hunda fudhatamuu qaban.
Qabxiin handhura yaada kanaa, hooma beeyladaa keenya, nama, beeylada biraa fi waanuma ta’e
akka beeylada keenyaa wajjin akka hin makamne eeguu dha. Maaliif? Wantoonni kun dhukkuba
ba’atuu malan waan tahee fi.
Fakkeenyaaf, yooni ati ooyruu/horsiisa beeyladaa tokko dheeqxe fi beeylaba bakka biro jirurraa
faltii miilarratii qabatte seente, jarmii dhukkuba tamsaasuu salphumatti dabarsuu dandeessa.
Karaa biraatiiniis, beeylada haarawa biro fiddee yoo kan kee waliin walitti naqxe, beeyladni sun
dhukkuba cimaa irraa ban baraare akka ta’e karaan itti beekuu dandeessu hin jiru. Kanaafuu
beeylada haarawa san jarjartee walitti makuun dogongora, hanga dhukkuba qabaachuu dhiisu
miekanessituu.
Qaamni horsiisa/ oomisha beeyladaa kana irrati bobbahan hunduu waa’e egumsa-naannoo lub-
qaboo kana beekuu qaban Fuulli itti aanu, of eeggannoo shaman Egumsa-naannoo lub-qaboo tiin
wal qabatee qoyyabachuun gaarii dha. Kun haalaan barbaachisaa yoo ta’an, guyyaa hunduma
too’achuu fi gochuun barbaaachisaa dha.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
5
SEERA DHAABU- DEEMUU EGUMSA-NAANNOO LUB-QABOO
TIIN WAL QABATE
Yoo seera dhaabu- deemuu jechu kana beeyladootaan wal
qabsiifnee jala ejjanne, beeyladoota keenya fayyaa mirkanessuu fi dhukkuba
ittisuu dandeenya.
Beeyladonni dhibaman kan nagayaarraa adda baasuu
Kophee baafadhu ti eega dheeqxee deebite booda, qulqulleeysi.
Nama ati beeytu qofaa tu beeylada keetitti siquu hayyamamaaf
Meeshaalee, konkolaataalee fi biros sirritti qulqulleeysi- Yoo namaaf
ergifta taate tarii, hogguu deebisan sirritti qulqulleeyfadhu.
ammaas
Dura Beeyladonni fayyaa ta’an eega too’atte, laaltee fixxe qofa gara
dhukkubsataniitti ceehi. Dhukkuba waan tamsaasuu dandeessuuf atuuu.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
6
KUTAA HORSIISA
HANDAAQOO
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
7
1. INFLUENZAA BAAY’EE HAMAA SIMBIRROTAA
(HPAI)
Dhukkuba Daangaa Biyyootaa Giddutti Tamsa’an
Eenyuutu qabama?
HANDAAQOOLEEN vaayrasicha dhiiga kessatti qabaatanii isaan birotti dabarsaniis, ofii
hindhukkubsatan.
Akkamitti dhukkuba kanaan qabaman?
Faltii ykn gororri vaayrasicha ni qaban. Kanaafu, haala kanaan dabarsu.
Qalbefadhaa! manuaala kana kessati iddoon sanduuqa diimaa kessati
kaa yaman jarmoota dhukkuba fidan ibsuuf kaayaman
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
8
Simbirroonni Virasii IBHS
yammuu bararan harcaasu.
Handaaqoouwwan dhukkubicha IBHS tiin
gabaman vaayrasicha Gororaa fi falti dhan
dabarssan
Simbirroonni gosa hundaa (handaaqoou itti dabalee) vaayrasicha IBHS
kanaan qabaman karaa salphaadhaan kan biraa irratti dabarsan.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
9
Hoomaa beeyladootaa keessaa hangamtu dhukkuba kanaan qabama?
Isaan irra guddaan ni miidhaman.
Ni du’u laata?
Isaan dhukkubichaaf saaxilaman hundi ni du’u.
Virasichi iddoo magaalaa handaaqootti haalaan harca’a. Irra guddaa immoo,
luukkuulee gandarraa gandatti ykn mooraa horsiisa tokkorraa gara biratti namootaan
daddabarsaman salphatti harca’u- virasichi. Akkasumattis, meeshaalee faallamaniin,
kophee, huccuu, saafaa killaa, meenshaa nyaataa fi namootaan harca’u dand’a.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
10
Meeshaan kamiyyuu vaayrasichaan faallaman hundi vaayrasicha qabaachuu
malu. Knaafuu meeshaalee itti fayyadamnu hunda sirritti qulqulleysuun
barbaachisaa dha.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
11
HANDAAQOOWWAN YARAMAN (HPAI)
Yeroo baayyee, mallattoon isa duraa, handaaqooun lakkoysaan baay’e akka tasatti
du’an.
Dhiitawaa ilillii irratti salphaan mul’atu fi hallu jijjiiruu gara dhiilgee agarra.
BITAA-
Handaaqooun saaxilamte
ilellii
ishee hangaan gara cuqullisaa
jijjiirama
MIRGA-
Handaaqoou gara mirgaa
jirtu kun handaaqoo
fayyaa yoo yaayu,
halluuniis diimaa dha
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
12
……Mallattoo IBHS
Miilonni sararoota diima
qabaachuu danda’an-
Kuniis gogaa jalatti
dhiiga qabachuu handaaqoo
agarsiisa
Gogaan gara mataa jiru
hundinuu gara halluu
cuqillisaa jijjiirama
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
13
……Mallattoo IBHS
Dhiitawaa qaamaa
gara mataa argamu
Handaaqooun vaayrasicha
kanaan
qabamte kun halluu ilellee
gara Dhiilgee/Cuqillisaa
jijjiirte
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
14
OF EEGANNOO SIMBIRROO DUUTUU WALIIN GODHAMU!
Fuuloota waraqaa armaan gadii argaman kessatti suuraalee Simbirroo duutuu dhukkuba
knaan dhufe isin garsiifna.
Yemmuu gogaa handaaqoou duutee baafnu, of eegannoon cimaan ni
barbaachisa, keessaafuu mallattoo dhukkuba kanaa yoo mudanne. Sababni
isaas: haala salphaan gara namatti dabara
SIMBIRROO DUUTUU (HPAI)
Gara mormaa,
gogaan bishaan qabata.
Kun mallattoo IBHS qulfii
ta’e dha.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
15
. . . MADAA MIIDHAA IJAAN QAAMARRATTI MUL’ATU (HPAI)
Yoo dhukkuba kana mudatte (agarte) laata, hogguusuma gara biiroo nagaya
beeyladaa olaanaa bilbiluun hin irranfatinaa.
Gogaa jalatti bishaan naqatuu,
kessaafuu miila gara kessaatiin.
Somba kessattiis bishaan
ykn dhiiga qabachuu
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
16
2. DHUKKUBA FINGIL (ND)
Dhukkuba Daangaa Biyyootaa Giddutti Tamsa’an
Eenyuutu qabama?
Sanyii simbirtootaa baay’eetu shukkuba kanaaf saaxilama. Haata’u malee, hundinuu hin
dhukkubsatan::
Akkamitti dhukkuba kanaan qabaman?
Faltii fi gororri vaayrasichha of keessa qabaachuu danda’u. Gara biraattiis dabarsu. Virasichi
luukkuulee gandarraa gandatti ykn mooraa horsiisa tokkorraa gara biratti namootaan
daddabarsaman salphatti harca’u- virasichi. Akkasumattis, meeshaalee faallamaniin, kophee,
huccuu, saafaa killaa, meenshaa nyaataa fi namootaan harca’u dand’a.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
17
Handaaqooun vaayrasicha Fingil kanaan qabaman gara hin qabaminitti
dabarsu
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
18
Hoomaa beeyladootaa keessaa hangamtu dhukkuba kanaan qabama??
Simbirroonni vaayrasicha Fingil kanaan qabaman karaa salphaadhaan fi saffisaan
kan biraa irratti dabarsan.
Ni du’u laata?
Isaan dhukkubichaaf saaxilaman, irra guddaan ni du’u.
HANDAAQOOUN DHIBAMAN
Nyaata dhaaban. Gamaa gamana sossoohuu hin danda’an; ni kufu. Akkasumaas
hanqaaquu omishuu dhaaban. Garaa kaasaas qabaachuu malu. Mormi ni jallata;
qaamni dalaguu dida
Mallattoon kar tokkoon HPAI walitti dhiyaata, garuu garaagarummaan madaalee
qamaa adda adda ta’a. Addaan bafachuufi qulqulleeysuuf, labraatoorii
fayyaamuun dirqama.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
19
HANDAAQOOUN DHIBAMAN (Fingil)
Diimeena fi iita nyaara ijaa
Handaaqooun ni mukaawa, fajaajoofti.
Garaa kaasaa yaasuuu dandeessi.
Mormii ni jallachuu uuma.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
20
. . .Mallattoo Dhukkuba Fingil (ND)
Hargansuu, fajaajawuu.
Afaan banuun afuura baafachuu
Handaaqooun qaamni irratti du’a.
Garuu, qalbiin dammaqinsa
gaarii qabdi
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
21
SIMBIRROO DUUTUU (Fingil)
Gara nyaaraatiin dhiiguu
Rijiijjiin ni iitoofti
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
22
…..Madaa miidhaa ijaan qaamarratti mul’atu (Fingil)
Yeroo jalqabu, xannachootni
marrimaan guddaa irratti
argamu ni dhiiga.
Xannachootni marrimaan
guddaa irratti dhiiga garsiisuu
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
23
. . . Madaa miidhaa ijaan qaamarratti mul’atu (Fingil)
Dhaabni Garaacha naanneeysu
hundi ni dhiiga.
Mar’imaan hanga
tahe irratti dhiiguu
Yoo dhukkuba kana mudatte (agarte) laata, hogguusuma gara biiroo nagaya
beeyladaa olaanaa bilbiluun hin irranfatinaa.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
24
Kutaa Booyye
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
25
3. DHUKKUBA LAYDAA AFRIIKAA BOOYYEE(ASF)
Dhukkuba Daangaa Biyyootaa Giddutti Tamsaa’u
Eenyuutu qabama?
Booyyen hudinuu Dhukkuba Laydaa Afriikaa Booyyee tin ni miidhamu.
Kessumattu booyyeen bosona Afrikaa virasii kana dhiiga kessatti qabaatanii isaan
birotti dabarsaniis, ofii hindhukkubsatan.
Akkamitti dhukkuba kanaan qabaman?
Faltii ykn gororri vaayrasicha haalaan ni qaban. Kanaafu, haala kanaan dabarsu.
Akkasumaas, silmiin gara booyyee ni fiddi. Qushaashni Foon booyyee irraa
bahuus ni dabarsa.
Hoomaa beeyladootaa keessaa hangamtu dhukkuba kanaan qabama?
Gurmuu/ hoomaan booyyee hundinuu qabamuu malu.
Ni du’u laata?
Duuti sadarkaa adda addaatiin jirti. Isaan dhukkubichaaf saaxilaman irra guddaan
ni du’u. Tamsaasniis haalaan saffisaa dha.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
26
Tamsaasa dhukkubichaa (Dhukkuba Laydaa Afriikaa Booyyee, ASF)
(a) Silmiin dhiiga karkarroo xuuxuun vaayrasicha gara booyyee fiddi.
Qushaashni foon booyyee irraa bahuus ni dabarsa. Shilmiin ba’attuu
vaayrasichaati.
(b) Yammuu silmiin booyyee irratti maxxanuun dhiiga xuuxxu, dhukkuba
dabarsiti.
(c) Booyyeen qabamaniis gara boyyoota biro salphaan dabarsu.
(a)
(c)
(b)
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
27
Booyyeewwan yaraman
(Dhukkuba layda Afriikaa Booyyee, ASF)
Layda akkaan cimaa; Diimachu fi dhiita'uni gurra fi
dheege irrati ni mulata
Boyyen nyaachu dhiisanii gara tokkotti sasabamu
Gurra maddii naannaa guutu
irratti gurraachoomuu ykn cuqullisaa
halluu jijjiirama.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
28
BOOYYEE DU’AN (DHUKKUBA LAYDAA AFRIIKAA BOOYYEE, ASF)
Rajiijjiin ni iitawa, harka 4 ykn
dabaluu dandaya.
Kan agartan kun rajiijjii
beeylada dhukkuba hn qabnee
dha
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
29
. . . Madaa miidhaa ijaan qaamarratti mul’atu
Rajjiijjiin ni iirawa,
salphatti miidhama
Rajiijjii itawuu fi xannacha
garaacha irraa fi tiruu irratti
argaman gurrachoomu fi dhiiga
qabachu,yaramuus ni malan.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
30
…… Madaa miidhaa ijaan qaamarratti mul’atu
Dhukkuba Layda Afriikaa
Booyyee, DHLAB- Layda,
xannacha kalee irraa
argaman gurrachoomu
fi dhiiga qabachu ni malan.
Yoo dhukkuba kana mudatte (agarte) laata, hogguusuma gara biiroo nagaya
beeyladaa olaanaa bilbiluun hin irranfatinaa.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
31
KUTAA HOOLAA, RE’EE, LOONII FI FARDAA
GARAA KAASAA
RAKKINA SOMBAAFI HAFUURAAN WAL
QABATE
RAKKINA AFAAN FI MIILAAN WAL QABATE
RAKKINA GOGAAN WAL QABATE
RAKKINA RIMIYA DARBUU
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
32
(A) GARAA KAASAA
4. DHUKKUBA MARIYYEE HOOLAA FI RE’EE (PPR )
Dhukkuba Daangaa Biyyootaa Giddutti Tamsa’u
Eenyuutu qabama?
Hoolaa fi re’e
Hoomaa beeyladootaa keessaa hangamtu dhukkuba kanaan qabama?
Akkamitti dhukkuba kanaan qabaman?
Faltii ykn gororri vaayrasicha haalaan ni qaban. Kanaafu, haala kanaan dabarsu.
Gurmuu/ hoomaan booyyee hundinuu
qabamuu malu. Tahuus, isaanuma keessaa,
re’e fi hoolaa umriin isaanii xixiqqo
tahan haalaan miidha
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
33
Ni du’u laata?
Isaan dhukkubichaaf saaxilaman, irra guddaan ni du’u. Maqashiin xixiqqoon talaala hinfudhatin.
Isaan umriin ol aanaa immoo miidhaan kan itti hammaatu yooni dhukkuboota biro akka raammo
garaa, hanqina nyaataa fi iddoo jireenya itti hin tolle tahe dha.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
34
BEEYLADONNI DHIBAMAN:
DHUKKUBA MARIYYEE HOOLAA FI RE’EE (PPR)
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
35
………..Mallattoo Dhukkuba Mariyyee Hoolaa fi Re’ee (PPR)
Madaa afaan fi funyaan akkasumaas
ija irra. Dabalataan furrii yaasuu.
Madaa afaan fi funyaan akkasumaas ija irra qabu
Madaa ija
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
36
BEEYLADOOTA DU’AN
(DHUKKUBA MARIYYEE HOOLAA FI RE’EE, PPR)
Madaa malaa qabu afaan fi funyaan
akkasumaas ija irra qabu.
Sababa kanaafi beeyladoonni
nyaata guututti dhaaban
Hargansuu iddoo sombaa irrati agara.
Beeyladonni hafuura baayyee ukkaamamu
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
37
. . . Madaa miidhaa ijaan qaamarratti mul’atu Dhukkuba
Mariyyee Hoolaa fi Re’ee (PPR)
Armaan gaditti kan laallu sombee
Dhukkuba Mariyyee Hoolaa
fi Re’ee kanaaan wal qabatu dha.
Madaalee adda addaatu
somba irratti agarra
Yoo dhukkuba kana mudatte (agarte) laata, hogguusuma gara biiroo nagaya
beeyladaa olaanaa bilbiluun hin irranfatinaa.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
38
(B) ISA RAKKINA SOBMAFI HAFUURAAN WALQABATE
5. DHUKKUBA DADDARBAA SOMBAA HORII MAALAA (CBPP)
Dhukkuba Daangaa Biyyootaa Giddutti Tamsaa’u
Eenyuutu qabama?
Shanyiin loonii hundinu saaxilamoo dha.
Akkamitti dhukkuba kanaan qabaman?
Hancufni fi hoomachi funyaaniin bahuu qofaatu dabarsa. Beeyladoonni baayyee walitti yoo
siqan qofa walitti dabarsuu dnadawu.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
39
Hoomaa beeyladootaa keessaa hangamtu dhukkuba kanaan qabama?
Beeyladoonni baayyee walitti yoo siqan loon baayyeen walitti dabarsuu dnadawu.
Ni du’u laata?
Isaan dhukkubni itti hammaate ni du’an.
BEEYLADONNI DHIBAMAN : DHUKKUBA DADDARBAA SOMBAA HORII MAALAA
(CBPP)
Haalaan mukaawa, hoomachi
funyaaniin baasuu.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
40
……Mallattoo Dhukkuba Daddarbaa Sombaa Horii Maalaa (CBPP)
Funyaaniin hoomachaa fi furrii baayyee baasuu
Dhukkuba Daddarbaa Sombaa Horii Maalaa (CBPP) tiin loon qabaman
gurmuu keessaa of baasanii kophaa tahan.
Yemmuu hafuura baasan morma dheereeysuu fi
afaan banuu garsiisan. Kuniis waan hafuurri itti
cituufi. Lubbu muddamuu fi qufaa
fi qufaa
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
41
BEEYDADOOTA DUUTUU
(Dhukkuba Daddarbaa Sombaa Horii Maalaa (CBPP)
Sombi gara halluu keellootti
jijjiirama.
Sombi waan halluun isaa
keelloo taheen marfama
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
42
. . . Madaalee Dhukkuba Daddarbaa Sombaa
Horii Maalaa (CBPP) tiin du’an argaman
Sombi waan halluun isaa keelloo
taheen marfama. Keeysii isaatiis
akkasuma ta’a
Somba yammuu baqaysinu, xannacha
baayyee qabu. Ulfaan sombaa ni dabala;
Foon somba kessa jiru waan akka jibriin
walitti hidhamee fakkaata. Marbliingii
jedhamee beekama.
Yoo dhukkuba kana mudatte (agarte) laata,hogguusuma gara biiroo nagaya
beeyladaa olaanaa bilbiluun hin irranfatinaa.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
43
6. DHUKKUBA DADDARBAA SOMBAA RE’EE (CCPP)
Dhukkuba Daangaa Biyyootaa Giddutti Tamsa’u
Eenyuutu qabama?
Re’ee. Yeroo baay’e immoo hoolaaleen re’e wajjiin walitti makamanii jiraatan ni saaxilaman.
Akkamitti dhukkuba kanaan qabaman?
Hancufni fi hoomachi funyaaniin bahuqofaatu dabarsa. Beeyladoonni baayyee walitti yoo siqan
qofa walitti dabarsuu dnadawu.
Hoomaa beeyladootaa keessaa hangamtu dhukkuba kanaan qabama?
Beeyladoonni baayyee walitti yoo siqan re’e fi hoolaan baayyeen walitti dabarsuu danda’u.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
44
Ni du’u laata?
Isaan dhukkubn keessaa irra guddaan ni du’an
BEEYLADONNI DHIBAMAN:
Qufaa, Dhuma cimaa, human dhabuu,
Ulfina irrachuu, aaduu,
Funyaaniin hoomacha
yaasuu, san boodaas du’u fida.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
45
BEEYLADONNI DHIBAMAN:
DHUKKUBA DADDARBAA SOMBAA RE’EE (CCPP)
Re’eeleen hoomachi
funyaaniin baasuu (CCPP)
Re’en dhibaman funyaaniin
hoomachaa fi furrii baayyee baasuu;
Yemmuu hafuura baasan morma
dheereeysuu fi afaan banuu garsiisan.
Kuniis waan hafuurri itti cituufi
(CCPP).
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
46
BEEYDADOOTA DUUTUU
(Dhukkuba Daddarbaa Sombaa Re’ee (CCPP)
Somba yammuu baqaysinu,
jabaa thuu; Iitawuu sombaa ni
dabala; Dhiigaas baasa
Sombi dhaaba yeroo
baay’ee laphee
walitti maxxana
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
47
. . . Madaa miidhaa ijaan qaamarratti mul’atu:
Dhukkuba Daddarbaa Sombaa Re’ee (CCPP)
Sombi waan baay’e hojii
ala waan tahuuf, akka
somba tahellee hanga
adda baasuun nama
dhibutti deema
Yoo dhukkuba kana mudatte (agarte) laata, hogguusuma gara biiroo nagaya
beeyladaa olaanaa bilbiluun hin irranfatinaa.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
48
7. LAYDAA XARAFA GARBAA BAHAA (ECF)
Dhukkuba Daangaa Biyyootaa Giddutti Tamsa’u
Hoomaa beeyladootaa keessaa hangamtu dhukkuba kanaan qabama?
Kun lakkoofsa silmii miidhamanii naannoo san irra jiraniin murtaawa. Akkasumaas human
dhukkuba firraa dhoorkuu beyladaa irratti murtaawa. Yeroo tokko tokko beeyladni lamaa fi sadi
yeroo biraa dhibaatamatti shalagaman saaxilamuu yaalu.
Akkamitti dhukkuba kanaan qabaman?
Silmii magaala gurraa irraa jarmichaaf saaxilamteen
Eenyuutu qabama?
Loon fi gafarsa
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
49
Ni du’u laata?
Isaan hedduun ni du’u.
LOON FI GAFARA DHUKKUBSATAN
Rakkisa baay’e hargansuu
fi iitawuu xannachootaa.
Nyaata dhaabuu, hafuuruu
dadhabuu, xumura irratti du’uu.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
50
BEEYLADONNI DHIBAMAN
Iitawuu xannachootaa
garsiisuu dandawu.
Lon yemmuu hafuura baasan
afaan banuu garsiisan.
Kuniis waan hafuurri itti
cituufi lubbu muddamuu fi qufaa
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
51
BEEYLADONNI DU’AN
Yoo dhukkuba kana mudatte (agarte) laata, hogguusuma gara biiroo nagaya
beeyladaa olaanaa bilbiluun hin irranfatinaa.
Dhiitawaa xannachootaa
garsiisuu dandawu
yemmuu dhoofnu
Sombii baay’e
jidhaa fi ulfinaa
baay’e garsiisa.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
52
8. GAGABSAA (Heart water)
Dhukkuba Daangaa Biyyootaa Giddutti Ta’e
Eenyuutu qabama?
Akkamitti dhukkuba kanaan qabaman?
Sadarkaa midhaa fi heddoommina silmiin diddurrati hundaawa, Seenaa saaxilamuu silmitti
gaaga’ameen fi dawaa silmii fayyadamina irratti murtaawa. Beeyladni tokko ykn baayyee hedduun
miidhamuu dandawa.
Loon, hoolaa fi re’e
Gagabsaan baakteeriyaa xinnoo silmiin tamsaasamtuun dhufa.
Hoomaa beeyladootaa keessaa hangamtu dhukkuba kanaan qabama?
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
53
Sadarkaa mallattoo dhukkuba kanaatti, beyladni miidhame maal garsiisa?
Laydaa akkaan cimaa, mirqaana
dhabuu, saffisaan hafuuruu,
mallattoo narvii… fkn hollachuu,
mormi goggoguu fi xumuratti du’u.
Ni du’u laata? Duuti ilaaa waan yeroo baayyee muddatu dha.
Yooni silmiin jiraachuu baate, gagabsaan tasumaahu beeyladonni dhukkuba
kanaan qabamu hin danda’an.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
54
BEEYLADONNI DHIBAMAN (GAGABSAA)
Silmii Ambilyoomaa
jedhamtu qaama
looni irratti mul’achuu
Silmii Ambilyoomaa
Jedhamtu dhiiga xuuxxee
tan itoofte
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
55
BEEYLADOOTA DU’AN (GAGABSAA)
Yoo dhukkuba kana mudatte (agarte) laata, hogguusuma gara biiroo nagaya
beeyladaa olaanaa bilbiluun hin irranfatinaa.
Onnee bishaan qabatte
Somba bishaaniin guutame
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
56
9. KILLIS/ DARRISA (AHS)
Dhukkuba Daangaa Biyyootaa Giddutti Tamsa’u
Eenyuutu qabama?
Irra gudda fardaatu saaxilama. Gaangee hanga sanii miti. Harree fi zeebraan saaxilamoo miti.
Akkamitti dhukkuba kanaan qabaman?
Dhukkubni sanyii titissaa vaayrasichaaf
saaxilamaniin darba. Titissi kun farad
tokkoraa gara biratti dabarsan
Titichootni kun miidhaa
guddaa kan fidan yammuu
aduun seentuu fi baatuu dha.
Hangamtaa titichoota
kanaa mm 1 hanga 4 ti
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
57
Hoomaa beeyladootaa keessaa hangamtu dhukkuba kanaan qabama?
Lakkoofsa titichaa irrati murtaawa. Hedduu, yoo tahan, dhukubni ni heddommaata. Xinnoo
taanaan immo, ni xiqqaata.
Ni du’u laata? Farda ni fixa. Gaangee hangas hin fixu.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
58
BEEYLADONNI DHIBAMAN (KILLIS/ DARRISA).
Laydaa cimaa fi huurkuu,
Sana booda, qufaa fi hafuura
baasuu muddamuu,
Funyaaniraa hoomacha
yaasuu dha.
Killis/ darrisaan titichoota bararaniin gara fardoolee baay’e
darba
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
59
. . . Mallattoo Killis/ Darrisa
Iitawuu fi
diimina ijaa fiduu,
Iitawuu nyaara gubbaaa
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
60
BEEYLADOOTA DU’AN (KILLIS/ DARRISA)
Fardi du’eera,
furrii baay’e
funyaaniin yaa’u
Sombii dhangalaawa
yaasa, ni guutamaas
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
61
. . . Madaa miidhaa ijaan qaamarratti mul’atu (Killis/ Darrisa)
Keeshaan onnee
naanneeysu dhangalaawaan
guutama
Yoo dhukkuba kana mudatte (agarte) laata, hogguusuma gara biiroo nagaya
beeyladaa olaanaa bilbiluun hin irranfatinaa.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
62
(C) MADAALEE AFAANII FI MIILAA
10. DHUKKUBA MAASAA (FMD)
Dhukkuba Daangaa Biyyootaa Giddutti Tamsa’u
Eenyuutu qabama?
Beeyladoota kotteen duudaa hundi Maasaan qabamu. Loon immo baayyee miidhamu, yammuu
re’ee fi hoolaan wal madaallu.
Akkamitti dhukkuba kanaan qabaman?
Beeyladoonni qabaman hafuuraan vaayrasicha tamsaasu. Ammaas, marga vaayrasichaan
baraaramen dabra. Bishaaniis akkasuma, Dhangalawoon kamiyyuu fkn fincaan, aannan, faltii fi
shawaa … qaamaa bahan dhukkuba dabarsu.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
63
Hoomaa beeyladootaa keessaa hangamtu dhukkuba kanaan qabama?
Saffisa cimaan tamsa’a vaayrasiin kun. Haalaan
Ni du’u laata?
Duuti ilaaa waan yeroo baayyee muddatu miti. Isaan umriin durguddo ni fayyu; isaan umriin
xixiqqoo ykn amma dhalatan immoo du’u malu. Cinaan rakkina dhaabbataa tahe miilarratti
mudatu.
(…..Suuraa ilaalaa fuula armaan gaditti)
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
64
BEEYLADONNI DHIBAMAN (Maasaa)
Miilli beylada miidhamee
baayyee waan
madaawuuf,
lafatti kufu ykn jilbiffatu
Yammuu sa’aan
gorora afaaniin yaasu
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
65
. . . Mallattoo (Maasaa)
Madaan cimaan
afaanirrati argama
Yammuu qorannaan
ittatti godhamu, happhee
irratti madaa garsiisa
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
66
. . . Mallattoo (Maasaa)
Madaan afaanirratti
mullatu yammuu
fayyaa jiru
Madaan miilarra jiru
akkaan cimaa ta’a,
kanarraa ka’uun kotteen
gara alaatiin
argami irraa cite
bu’u danda’a
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
67
. . . Mallattoo (Maasaa)
Booyyeen madaa haalaan
guddaa tahe funyaan
irratti kessimmeeysuu
danda’a, miilarratti
dabalatee.
Malaan miilarra jiru
laalaa cimaa uuma, kuniis
hanga rakkoo
dhaabbataa miilarrati fida.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
68
. . . Mallattoo (Maasaa)
Hoolaan qabame,
arrabarratti madaa
uumuu garsiisa
Yoo dhukkuba kana mudatte (agarte) laata, hogguusuma gara biiroo nagaya
beeyladaa olaanaa bilbiluun hin irranfatinaa.
ABDARRI MALLATTOO ISA DURA MULLATUU DHA.
KANAAFUU BEEYLADA MALLATTOO KANA GARSIISE
DAFAATI HOOMAA IRRAA ADDA BAASAA
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
69
(D) DHUKKUBA GOGAA
11. DIRMAMMEESSA HOOLAA FI RE’EE (SP,GP))
Dhukkuba Daangaa Biyyootaa Giddutti Tamsa’u
Eenyuutu qabama?
Hoolaa fi re’e umrii sadarkaa
umrii hundaa, sanyii hunda,
isaan bosonaa dabalatee. Sanyiin
vaayrasichaa kan hoolaa fi re’ee
adda addaa dha.
Akkamitti dhukkuba kanaan qabaman?
Madaan gogaa fi gororri
ni dabarsu. Keessaafu
gogaan yeroo dheeraaf
dabarsa. Wal tutuqinsaan darba.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
70
Dhukkuba kana keessatti, hoolaan gara hoolaa
qofa, re’eeniis gara re’e qofa dabarsan.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
71
TAMSAASA GIFIRA HOOLAA FI RE’E
A. Yoo beeyladni qabame tokko qaama isaa dallaya irratti of rige,
vaayrasichhi kun dallayyarratti dabra.
B. Sana booda, gara beeylada fayyaa qabutti dabra jechuu dha.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
72
Hoomaa beeyladootaa keessaa hangamtu dhukkuba kanaan qabama?
Gurmuu/ hoomaan booyyee hundinuu qabamuu malu.
Ni du’u laata?
Isaan dhukkubichaaf saaxilaman, irraa hangi ta’e ni du’u, keessaafuu raammoon kan miidhaman,
hanqina nyaataa kan qaban fi qilleensa badaaf saaxilaman.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
73
BEEYLADONNI DHIBAMAN
(DIRMAMMEESSA HOOLAA FI RE’EE)
Hoolaa dhukkubichaan
miidhaman irratti, madaa
gurraachoomte
hidhiirratti arganna
Madaa miidhaa ijaan
qaamarratti mul’atu
Hoolaa sanyii Mataa
Gurraachaa (Somaalee)
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
74
….. Mallattoo Dirmammeessa hoolaa fi re’ee
Madaalee gurraacha
qaamarraa ol kaka’an
argina hoolaa
miidhamanirratti
Googaa qaama
guuturratti madaa ol
kakaatu baayyee
arguu dandeenya
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
75
……Mallattoo Dirmammeessa hoolaa fi re’ee
Mallatto kan
adda ta’e arginu, Dirmammeessa
hoolaa fi re’eetti
Duma gara keessatti
madaa argina baayyee,
dhukkuba Dirmammeessa
hoolaa fi re’ee irratti
Sombarratti madaalee
xixiqqo haalaan baayyee
argina, beeylada Dirmammeessa hoolaa fi re’een qabaman
Yoo dhukkuba kana mudatte (agarte) laata, hogguusuma gara biiroo nagaya
beeyladaa olaanaa bilbiluun hin irranfatinaa.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
76
12. BOTOTE/ DHUKKUBA GOGAA HORII MAALAA (LSD)
Dhukkuba Daangaa Biyyootaa Giddutti Tamsa’an
Eenyuutu qabama?
Loon
Akkamitti dhukkuba kanaan qabaman? Karaa lamaan dabra
(1) Dhukkubni sanyii titissaa vaayrasichaaf saaxilamaniin darba. Titissi kun farad tokkoraa
gara biratti dabarsan.
(2) Loon hin wabamn qaama loon
qabameetiin wal shukkuumuun
dabra.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
77
Hoomaa beeyladootaa keessaa hangamtu dhukkuba kanaan qabama?
Irra guddaan miseensoonni hooma ni qabamu. Leeydaa ciman eegalee, madaa itaa ol kakaatuu
(kukkurfoo) qabu.
Ni du’u laata?
Isaan walakkaan ni du’an. Gogaan keessaafuu fayidaa ala taha.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
78
BEEYLADONNI DHIBAMAN: Botote/ Dhukkuba Gogaa Horii Maalaa
Botote/ Dhukkuba
gogaa horii maalaa
kun madaa itaa ol
kakaatuu (kukkurfoo)
qabu- qaama guutuu irratti
Madaa itaa ol kakaatuu
(kukkurfoo) kun furdaa
waan taheef, gogaa
haalaan miidha
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
79
………Mallattoo Botote/ Dhukkuba gogaa horii maalaa
Botote, Madaa miidhaa ijaan
qaamarratti mul’atu
Yoo dhukkuba kana mudatte (agarte) laata, hogguusuma gara biiroo nagaya
beeyladaa olaanaa bilbiluun hin irranfatinaa.
Madaan gad fagoo dha qaama keessatti
Bototen gogaa loni miidhaa
haalaan cimaa itti fida
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
80
13. DIRMAMMEESSA GAALAA (CP)
Dhukkuba Daangaa Biyyootaa Giddutti Tamsa’u
Eenyuutu qabama?
Dhukkubuchi gaala miidha
Akkamitti dhukkuba kanaan qabaman?
Madaan gogaa fi gororri ni dabarsu. Keessaafu gogaan yeroo dheeraaf dabarsa. Wal tutuqinsa
kallattiin tahefi kallattiin hintahiniin darba.
Hoomaa beeyladootaa keessaa hangamtu dhukkuba kanaan qabama?
Gurmuu/ hoomaan gaalaa hundinuu qabamuu malu.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
81
Nidu’u laata?
Isaan dhukkubichaaf saaxilaman, irraa hangi xiqqaan ni du’u, keessaafuu iddoon qun iddoo
qaama bishaaniitiin jiidhina qilleensa tahetti duuti harka dhibbarraa 40-50 tahu dandaya
Beeyladonni gaalaadhibaman (dirmammeessa gaalaa)
Gaalli dhukkubichaan miidhaman irratti, madaa fi dhiiga
dhangaleysuu afaani
fi hidhiirratti arganna
Yoo dhukkuba kana mudatte (agarte) laata, hogguusuma gara biiroo nagaya
beeyladaa olaanaa bilbiluun hin irranfatinaa.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
82
(E) GATACHUU
14. WURJAA (Brucellosis)
Dhukkuba Daangaa Biyyootaa Giddutti Tamsa’u
Eenyuutu qabama?
Hedduuu dha. Namootnileen ni saaxilamu.
Akkamitti dhukkuba kanaan qabaman?
Qaama keessaatiin fi dhangalaawa qaamaa dhukkubichaan qabame yoo beeylada biraatiin
wal tuqe.
Aannan beeylada dhukkubichaan qabame dhuguu
Nyaaata ykn bishaan baakteeriyaadhaan tuttuqame ni dabarsu.
Naannoolee keenya hunda, yoo dhangalaa qaama hormaataa dhalaa saaxilamteetiin,
dabaruu danda’a.
Wurjaan hoomaa tokkorraa gara biratti beeylada saaxilameen daddabruu mala.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
83
Hoomaa beeyladootaa keessaa hangamtu dhukkuba kanaan qabama?
Beeyladoonni hedduun hoomaa tokko kessatti argaman hedduun qabamuu malu, garuu
dhukkubsachuu dhiisuu danda’u.
Mallattoon maal fakkaata?
Kan sirritti mullatan, darbachuu fi oomisha aannanii xiqqeeysuu.
NAMNI WURJAAN AKKA HIN QABAMNE WAAN
GODHAMUU QABAN:
1. Foon beeylada dhukkubichaan qabame dhuguun hin barbaachisu
2. Aannan jiraa (kan hin danfisamin) ykn itittuu dhuguu baachuu.
3. Yammuu dhalchiisnu ykn beeylada rimiya darbe yammuu
gargaarru hunda gaantii uffachuu barbaachisa.
4. Bakka beeyladni itti dhalate fi bakka saxilamuuf yaalu hunda
sirritti qulqulleeysuun barbaachisaa dha.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
84
Wurjaan karaa baayyeen tamsaa’a
a) Annan saaxilame dhuguu
b) Walqunnamtii salaam
c) Hobbaatii saaxilame tuquu
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
85
Ni du’u laata?
Isaan gadamsa kessa jiran 100% osoo hindhalatin du’an. Rimiya adarbu.
obbaattii
obbaattii
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
86
BEEYLADONNI DHIBAMAN (WURJAA)
Darbachuu fi obbaatii
buusuu baachuun
mallattoo Wurjaati
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
87
BEEYLADOOTA DU’AN (WURJAA)
Sababicha wurjaatiin
rimiya gaalaa
isa darbame
Sbabicha wurjaatiin
obbaatii loonii akkaan iitofte
Sababicha wurjaatiin rimiya hoolaa
isa darbame
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
88
…….Madaa miidhaa ijaan qaamarratti mul’atu (Wurjaa)
Obbaatii rakkina
wurjaarraa bilisa ta’e
Sbabicha wurjaatiin
obbaatii
akkaan iitofte,
halluuniis kalloo taaate
Yoo dhukkuba kana mudatte (agarte) laata, hogguusuma gara biiroo
nagaya beeyladaa olaanaa bilbiluun hin irranfatinaa.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
89
15. LAYDAA RIFT VALLII (RVF)
Dhukkuba Daangaa Biyyootaa Giddutti Tamsa’u
Eenyuutu qabama?
Hoolaa, re’ee, loon fi gala, namaas ni qabaman.
Akkamitti dhukkuba kanaan qabaman?
Biimmeen vaayeasichaan ni qabamti, beeylada, tokkoraa gara biratti dabarsan.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
90
Hoomaa beeyladootaa keessaa hangamtu dhukkuba kanaan qabama?
Hoomaan hundi qabamuu malu,
kessumattuu biimmeen bayyeen
iddoo san yoo jiraatan.
Ni du’u laata?
Isaan gadamsa kessa jiran 100%
osoo hindhalatin du’an. Isaan dhukkubichaaf saaxilaman, parsantii 10-50 ni du’u. Isaan umriin
ol siiqan mallatto garsiisuu baachuu malu, garuu ni dabarsan beylada biratti.
Mallattoon beeylada dhukkubaaf saaxilaman maali?
Rimiya darbuu, Isaan umriin xiqqoo laafuu, leeyduu, fi maddii ijaa, afaan fi iddo hormaata
kaamaa halluun gara keellootti jijjiiramu.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
91
BEEYLADONNI DHIBAMAN (LAYDAA RIFT VALLII , RVF)
Gogaa, afaan fi
Qaama hormaataa
halluun gara
keellootti jijjiiramu
Re’e sababa
Dhukkubicha RVF tiin
darbatte
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
92
………Mallattoo (RVF)
Gaala sababa
Dhukkubicha RVF tiin darbatte
BEEYLADOOTA DU’AN (RVF)
Tiruu itawuu fi
naqni isa faallawuu
garsiisa
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
93
Yoo dhukkuba kana mudatte (agarte) laata, hogguusuma gara biiroo nagaya
beeyladaa olaanaa bilbiluun hin irranfatinaa.
DHUKKUBICHI AKKA NAMATTI HINDABARRE WAAN
GODHAMUU QABU
1. Dhiigaaf, dhangalaawaa hunda fii qaama beeylada saaxilame
hoggaa tuqnu gaantii uffachuu barbaachisa.
2. Iddoo san daddarbuun rimiyaa yoo jiraate, akka booken
sinciniinne eeggadhu.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
94
DHUKKUBOOTA YEROO HUNDA
JIRAN
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
95
16. DHUKKUBA HAFUURAA FI SOMBAA SUUTEE (CRD)
Eenyuutu qabama?
Handaaqooleen baayyee tahan saaxilamuu ni dandayu
Akkamitti dhukkuba kanaan qabaman?
Jarmoota baakteriyaatiin yeroo baayyee yoo dhufan, dhukkuboota birootiin qabamuu daran
dhukkubichaaf saaxila. Jarmichi mana handaaqoou keeysa osoo hindu’in yaroo dheeraa ni tura.
Dabarinsiniss: handaaqooulee qabamaniin, jojii namoonni hojjataniini fi qaamoota sanyii
handaaqoou hin tahin kan beeyladaatiin baballachuu dandaya.
Hoomaa handaaqooulee keessaa hangamtu dhukkuba kanaan qabama?
Harka walakkaa kan taye qabamu dandayu.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
96
Ni du’u laata?
Isaan dhukkubichaaf saaxilaman harka xiqqaatu ni du’.
Mallattoo luukkuulee dhukkubichaan qabaman?
Hin nyaatan, sossohuu xiqqeeysu, hanqaaquu darbuu xiqqeeysu (%10-15)fi qancaruu, qulqullinsi
hanqaaquu xiqqaata, albaayii yaasu, mataa cabsuu, jaanjayuu fi sossoohuu dadhabuu, funyaan
madaayuu, ajaawuu, funyaan bishaan yaasuu, qufayuu, hafuura baasuu fi naquu dadhabuu, qooqa
jijjiiruu, cinaan ni kufu, hafuurriis itti diduu dandayan .
Qufaa salphaa fakkaachuu dandaya. Garuu madaa uumamuun adda basuun ni dandayama yeroof.
Mirkanessaan garuu labraatoorii dha.
Suuraa kanarratti Handaaqoou kormaa dhukkubichaan qabamee dha. Ijji diimaa fi kan madaaye
dha. Kokaneen isaa kan madaayee fi adii tahuu dandaya. Funyaan ni cufama. Suuraan kun maddi
isaa MERCK Veterianry Manualirraa fudhatamee fi galanni North Carolina State Poultry Health
Management dha.
Tun handaaqoou dhaltuu dhukkubichaan qabamte dha. Ijji iitayee fi madaayee jira. Suuraafi ibsi
saaytii Poultrii irraa fudhatame.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
97
Handaaqoou dhukkubichaan qabame yaroo banamu kana fakkaata. Iddoo qilleensi seenu fi
bahuun kun iitawuu fi dhibachuu garsiisa. Suuraan kun maddi isaa MERCK Veterianry
Manualirraa fudhatamee fi galanni Gamtaa Ameerikaa Dhukkuba Handaaqoou irraa hi.
Yoo dhukkuba kana mudatte (agarte) laata, hogguusuma gara biiroo nagaya
beeyladaa olaanaa bilbiluun hin irranfatinaa
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
98
17. DHUKKUBA KAANSARII FI ISAAN QAAMA SOCHOOSUU FI
HADOOCHUU FIDAN(MD)
Eenyuutu qabama?
Isaaan xixiqoo fi hanqaaquu darbuu hin jalqabin akkasumaas, isaan shanyii foonii
dhukkubichaan qabamuu ni dandayan. Dhukkubichi umrii torbaan 3 irraa jalqabee ni mullata.
Keeysaafuu, ji’oota 2 irraa kaasee hanga 7 irratti hammaata.
Akkamitti dhukkuba kanaan qabaman?
Haalli dhukkubicha hammeeysan keessaa umrii, sanyii, ittisa dhukkubaa haadhrraa argamuun,
gosa vaayrasichaa, dhukkuboota birootiin laaffachuun kan dhufu dha.Dhukkubichi handaaqoou
qabamaniirraa dabra. Uumamni vaayrasichaatuu dhiiga handaaqoou kessa kan turu dha; Gogaa
handaaqoou dhukkubsatanirraa lafa bubu’u, rifeensaa fi kkfniin handaaqooulee tokkorra gara
naannoo olla jirutti salphumaan tamsa’uu dandaya. Suuraa kana ilaalaa.
Hoomaahandaaqooulee keessaa hangamtu dhukkuba kanaan qabama?
Hangi cinaa tahu tokko ni qabamu.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
99
Ni du’u laata?
Isaan qabaman kessa hangi walakkaa tokko ni du’u.
Mallattoo Handaaqooun dhukkube maal fakkaata
Sadarkaa hedduu qaba dhukkibichi. Miila, baallaa fi qaamni biro ni hadooda; hin sossoohu,
halluun ijaa ni jijjiirama, ni dhaamaas. Kaansara gogaa madaa qabuu fi kalladoo mulisa. Garaan
ni iitawa; nyaata dhaaban; hin sossoowan; albaati qaban; mataafi morma cabsu; qaama kessa
bannee yoo laalle, kaansarii qaba. Suura ilaali.
Suuraa kanarratti handaaqoou hindhadhalin tu mullata, hinsossowan. Ishee duraa miila mirgaa,
tokko tokko kan bitaa, kan biro lachuu miilli waan hadoodeef sossoohu hin dandayan; Kufanii
jiru. Suuraa kana MERCK Veterianry Manual irraa fudhanne.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
100
Dhukkuba kana irratti, narvichi Ishaatic jedhamu tokko, inni qaama hogganu, akka mallattoon
agarsiisutti, kan ol jiru hogguu isa gadiin jiruun yammuu wal madaallu ita agarsiiisa- sababa
dhukkubichaatiin. Handaaqoou lamaffaa immoo, ijji guututti badeera. Ishee sadaffaa immoo
gogaan ishee haalaan madaawe jira. Suuraa kana kitaaba Manual of Poultry Disease, Chief
edditr-Jeanne Brugère-Picoux & Jean-Pierre Vaillancourt irraa fudhanne.
Handaaqoouleen dhukkubicha ksnaan qabaman akkuma suuraa 1ffaa fi 2ffaatiin mullatutti tiruun
baraarame ni gurraachooma; tirun kun guddinni isaa yoo akka malee danalu, tiruun bakka
dhadhuute sanitti akka malee gurraachoomti kuniss kaansarii garsiisa.Waan ijaaf hintollefi
adiiniis toruu irratti faca'e mullata- kuniis waan uumaa ti miti.Isa suuraa 3ffaa immo, rijiijjiiniis
gara kaansarii jijjiiramee wanti tuqaalee hedduu fakkaattuu fi halluun adii taate facaate mullatti
guutumatti. Suuraa fi ibsa kana ከManual of Poultry Disease, Chief edditr-Jeanne Brugère-
Picoux & Jean-Pierre Vaillancourt irraa fidhanne.
Yoo dhukkuba kana mudatte (agarte) laata, hogguusuma gara biiroo nagaya
beeyladaa olaanaa bilbiluun hin irranfatinaa
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
101
18. DHUKKUBA GOFLAA BARSAA HANDAAQOOU (IBD)
Eenyuutu qabama?
Umriin wal qabatee ishee caacuu xixiqqoo ni qaba, isaan guddachaa jiraniis akkasuma. Torbee 3-
6 dhukkub ichii ballinaan miidha.
Akkamitti dhukkuba kanaan qabaman?
Wantoota dhukkubicha hammeeysan keessaa: (Haalli dhukkubicha hammeeysan keessaa umrii,
sanyii, ittisa dhukkubaa haadhrraa argamuun, gosa vaayrasichaa, dhukkuboota birootiin
laaffachuun kan dhufu dha.Dhukkubichi handaaqoou qabamaniirraa dabra. Uumamni
vaayrasichaatuu dhiiga handaaqoou kessa kan turu dha; Gogaa handaaqoou dhukkubsatanirraa
lafa bubu’u, rifeensaa fi kkfniin handaaqooulee tokkorra gara naannoo olla jirutti salphumaan
tamsa’uu dandaya. Suuraa kana ilaalaa.
Hoomaa beeyladootaa keessaa hangamtu dhukkuba kanaan qabama?
Walakkaa ol ni qabaman.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
102
Ni du’u laata?
Harka 100 irraa walakkaan ni du’an. Haa ta’u malee kun umrii handaaqoou fi gosa vaayrasichaa
irratti murtaawa.
Mallattoo Dhukkuba lukkootaan mullatu?
Sadarkaa hedduu qaba. Sadarkaa hedduu qaba dhukkubichi. Nyaata dhiisuu, miila, baallaa fi
qaamni biro ni hadooda; hin sossoohu, halluun ijaa ni jijjiirama, ni dhaamaas. Kaansara gogaa
madaa qabuu fi kalladoo mulisa.Garaan ni iitawa; hin sossoowan; albaati qaban; mataafi morma
cabsu; qaama kessa bannee yoo laalle, kaansarii qaba.Suura ilaali.Madaan iddoo Barsaa
xannachaa jedhamuu fi laphee irratti mullata.Dhiigni ifumaaf hidda dhiigaa irraa baha. Foon ni
dhiiga. As gaditti laalaa.
Ija guduunfan, mataa gad cabsan, rifeensa facaasan, ni dhaabbataas. Suuraa fi ibsa suuraa Manual
of Poultry Disease, Chief edditr-Jeanne Brugère-Picoux & Jean-Pierre Vaillancourt irraa fudhanne.
Qaamni gara keessaa. Suuraa duraa wanni garsiisu Xannachi barsaa jedhamu kun dhiiga
uffachuun fi iitawuun mullata. Suuuraa lamaffa yoo laallu, Foon miilaa fi laphee jiran
dhukkubicha kanaan dhiigan, iitawan. Suuraa fi ibsa Manual of Poultry Disease, Chief edditr-
Jeanne Brugère-Picoux & Jean-Pierre Vaillancourtirraa fuune .
Yoo dhukkuba kana mudatte (agarte) laata, hogguusuma gara biiroo nagaya
beeyladaa olaanaa bilbiluun hin irranfatinaa
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
103
19. DHUKKUBA FANXAAXAA HANDAAQOOU (FP)
Eenyuutu qabama?
Dhukkubichi kun vaayrasiin yoo dhufu, umrii hunda irratti balaa fida.
Akkamitti dhukkuba kanaan qabaman?
Wal tuttuqaa turaa handaaqooulee giddutti godhamuun dhufa.Handaaqoou lakkuma walitti
baayyatuun dhukkubniniis jabaata.Handaaqoou umriin isaanii wal adda walitti makanii
jiraachisuun dhukkubicha baballisa.Vaayrasichi qaama handaaqoou tokko bahee qilleensarra
yaroo dheera osoo hin du’in turuu dandaya.Doblafi biyyee keeysallee yaroo dheeraa tura.
Handaaqoouleen fayyanilleen vaayrasicha ifirratti qabuun garab biro dabarsu. Suura kana ilaali.
Hoomaa beeyladootaa keessaa hangamtu dhukkuba kanaan qabama?
Hangi walakkaa tokko qabamuu malan.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
104
Ni du’u laata?
Isaan qabaman keessa isaan hedduun ni yaraman; kan du’an immoo xiqqoo dha. Garuu, qaama
gara keeysaa waan miidhuuf, keeysaafuu mar’imaan fi garaacha akkasumas qaamolee hafuuraa fi
sombaa yoo miidhaman, handaaqooun ni du’a.
Mallattoo dhukkubichi garsiisu
Dhukkubichi qaama keeysa ta’us bakka lamatti qoonna. Okoneefi kale, afaan, miila, munnee,
ijaa fi buukii. kun hundi ni madaawa. Madaan afaan fi ija irratti yoo mullatu, handaaqoouleen
akka hin laalee fi hin nyaanne godha. Kanaafu ni du’an- beelaan. Goblaa fi buukiis hin baasan,
hanqaaquus heddu hin kennan. Qaama keessa yoo seene, qoonqoon olii ni madaawa. Du’a
baayyee arguu dandeenya. Suuraa laali.
Kokonee, ija, afaan isaanii madaan miidhamuun arguu dandeenya. Ibsaa fi suuraa kanaManual of
Poultry Disease, Chief edditr-Jeanne Brugère-Picoux & Jean-Pierre Vaillancourt irraa fudhanne
Yoo dhukkuba kana mudatte (agarte) laata, hogguusuma gara biiroo nagaya
beeyladaa olaanaa bilbiluun hin irranfatinaa
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
105
20. DHUKKUBA ALBAASAA HANDAAQOOU (CD)
Eenyuutu qabama?
Umrii irratti hundaawa. Isaan gurguddataa jiran haalaan miidha. Umrii torbaan 3 irraa yoo
jalqqabu hangi 3-6 immoo itti hammaata.
Akkamitti dhukkuba kanaan qabaman?
Waan dhukkubicha jabeessanii jira. Kuniis: umrii, jiidha iddoo bulan fi oowwa guddaan yoo
jiraate, dhukkubichi ni hammaata. Akkasumaas, heddoommina jarmichaa keeysaafuu jarmii
protozowaa jedhamaniin dhufa. Handaaqooun qabame gara birootti ni dabarsan- udaaniin fi
iddoo ykn mana jireenyaa miidhuun fi waan nyaadhamuun tamsa’a. Kanaafu kununsa manaa
gochuun barbaachisaa dha. Protozaan kun qaama keessaa bahuun iddo alaa kana keessa turuun
handaaqoou biro miidha jechuu. Suuraa laalaa.
Hoomaa handaaqoou keessaa hangamtu dhukkuba kanaan qabama ?
Gara walakkaa ni miidhaman.
Ni du’u laata?
Dhibbarraa hanga parsantii 5odu’u ni danda’an. Keessaafuu umriin torbaan 3-6 yoo tahan fi
jarmiin hedduu yoo tahe balaa guddaa fidan.
Mallattoo Handaaqoou miidhamee dhufan
Sadarkaa hedduu qaba. Mallattoon guddaan garuu garaa kaasaa dhiigaan walitti makamae.
Nyaata ni dhaabu; ni fajaajawan, baallaa fi buukiin ni dhaabbata; sochii xiqqessu; mataa cabsuu,
qancaruu, oomisha xiqqeeysuu; qaamni keeysaa ni iitawa- keessaafu marrimaan. Suuraa ilaalaa.
Qaamni keessaa dhiiga qabata.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
106
Mallattoon garaa kaasaa dhiigaan walitti makamae. Nyaata ni dhaabu; ni fajaajawan, baallaa fi
buukiin ni dhaabbata . Suuraan fi ibsi kun Manual of Poultry Disease, Chief edditr-Jeanne
Brugère-Picoux & Jean-Pierre Vaillancourtirraa fuune.
Dhukkuba kanaan, iddoon baayyen qaama keessa dhiga if keeysatti qabachuu garsiisa.
Akkasumaas ni iitawa, ni madaawa. Ibsi fi suuraan kun Manual of Poultry Disease, Chief
edditr-Jeanne Brugère-Picoux & Jean-Pierre Vaillancourtirraa fuune.
Yoo dhukkuba kana mudatte (agarte) laata, hogguusuma gara biiroo nagaya
beeyladaa olaanaa bilbiluun hin irranfatinaa
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
107
21. JOGSAA/ TUMMAA (TRYPANOSOMOSES)
Eenyuutu qabama?
Loon, re’ee, hoolaa, booyyee fi farda
Akkamitti dhukkuba kanaan qabaman?
IJogsaa/ Tummaan irra caalaa titissa gandiitiin cininamun
darba. Yeroo tokko tokko, titichooleen biro dabarsuu danda’an.
Garuu titichi gandii kan yeroo baayyee dabarsuun beekamuu
dha.
Hoomaa beeyladootaa keessaa hangamtu dhukkuba kanaan qabama?
Hedduun qabamuu dhiisuu malu. Jiraachuun titicha gandii iddoo tokoo haalaan barbaachisaa dha
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
108
Ni du’u laata?
Isaan dhukkubichaaf saaxilaman, irra guddaan ni du’u. Garuu yeroo dheeraaf muddamu
Beeyladonni dhibaman: Jogsaa/ Tummaa
Beyladonni yeroo
dheeraaf yoo miidhaman,
qaamnilleen haalaan huqqatu
Beeyladoota du’an (Jogsaa/ Tummaa)
Ulfina qaamaa
haalaan dhabuu
Yoo dhukkuba kana mudatte (agarte) laata, hogguusuma gara biiroo nagaya
beeyladaa olaanaa bilbiluun hin irranfatinaa
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
109
22. DHUKKUBA HAFUURAA FI SOMBAA GAALAA SUUTEE
(CRDC)
Eenyuutu qabama?
Gaalaatu miidhama
Akkamitti dhukkuba kanaan qabaman?
Waan dhukkubicha hammeysanii jira. Kana kessaa jijirama qillensaa, kununnessu dhabuu,
nyaata wal qixeysu dhiisu faa dha. Tamsaasni guddaan dhukkubichaa yammuu bonni oowwaan
gara roobatti jijjiramu. Rooba qillensa if kessaa qabu tamsaasicha hamaa uuma. Tamsaasaa fi
bittinnaawu dhukkubichaa wanti murteeysu vaayrasichaan tahee fangasii fi baakteriyaan
raammoolee tahu danda’u. Tuuta gaalaa bakka tokkotti walitti qabuniis dhukkubicha hammessa.
Akkasumaas nageenya fi qulqullina manaa eeguu dhiisu
Hoomaa beeyladootaa keessaa hangamtu dhukkuba kanaan qabama?
Hoomaa tokko kessa yaroo bayyee hanga xiqqaatu qabama.
Ni du’u laata? Hangi xiqqaan ni du’an.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
110
Beeyladonni gaalaa dhibaman (dirmammeessa gaalaa)
Dafanii hin fayyan. Rimiya ji’a 5-6 if kessaa kan qaban rimiya darban; ni qufa’u; furrii yaasu;
hoggaa hafuura baasan korrisan; ni huqqatan; ni laaffatu; nyaata dhaabu; dhaabbana sirrii hin
tahin qabu; imimmaan yaasu; ijji iita qabu. Walii gala waan kannuu qaban keessa ni irisu.
Gaala Duute
Yoo dhukkuba kana mudatte (agarte) laata, hogguusuma gara biiroo
nagaya beeyladaa olaanaa bilbiluun hin irranfatinaa
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
111
23. CITTOO GAALAA (SCABIES)
Eenyuutu qabama?
Namoota dabalee beeyladoota biros kan qaban yoo tahu, jarmoonni kun adda adda. Asirratti kan
gaalaa qofa laalla jechuu.
Akkamitti dhukkuba kanaan qabama?
Hogguu gaalonni qaamaan qal tutuqan dabra. Kanarrattiis mana kessa waliin bulaniin tamsa’a.
Meeshaa fi’ensaatiinis dabra.
Hoomaa handaaqooulee keessaa hangamtu dhukkuba kanaan qabama?
Hoggaa heddu akka tuutatti hangi giddu galleessaa tokko ni qabaman. Tahuus, qabiyyee
fokkotaafi qilleensa badaa yoo qabaatan, hedduun miidhamu dandayu.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
112
Ni du’u laata?
Eega miidhaman yaroo dheeraa booda du’u dandayu. Kununsa badaa fi qilleensa fokkotaa yoo
muddatan lakkooysi du’insaa dabaluu dandaya.
Mallattoo luukkuulee dhukkubichaan qabaman
Issaaan umriin xiqqaa fi dullotiin yaroo baayyee miidhamu. Fayyaa kan qabamaniis miidhamuu
yoo dandayu, mallattoon baayyee mullachuu dhiisuu mala.Mallattoonis, hoggaa dhukkubni
jalqabu hamaa tahee, bishaan qabata, achi boodas, rifeensa haada. Kuniis gogaarratti mullata.
Turees, madaa goggogee fi madaa asiifi achitti iitawe mullatu fida. Waan isaan nyanyaattuuf, of
shukkuuma. Hudduu fi meeshaa hormaataa bukkeetti hammaata. Iddoon rifeensi solloqe,
saantimeetira 2 faa taha. Dhukkuba turaa yoo tahe, gogaan ni addaata, ni furdata. Qaamni
isaaniis ni huqqata, aannan kannuu xiqqeessan, dahi nsaas ni xiqqessu.
Yoo dhukkuba kana mudatte (agarte) laata, hogguusuma gara biiroo nagaya
beeyladaa olaanaa bilbiluun hin irranfatinaa
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
113
24. NYANYEE (RABIES)
Eenyuutu qabama?
Hosiftoota hunda. Simbittoon hin qabamtu. Dhukkubni kun beeyladarraa gara namaa
dabra.
Akkamitti dhukkuba kanaan qabaman?
Beeyladni / namni
dhukkubichaan qabame,
yammuu isa hin saaxilamin
ciniine dabra. Irra guddaa- saree.
Dabalataan gororaa fi
dhiigni ni dabarsan gara
gogaa qaamaa.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
114
Beeyladonni miidhaman mallattoo garsiisan?
Mallattoo kan ammmaan gadii dabalata:
Gorora haalaan yaasuu
Amala haalaan jijjiiruu
Beyladni duraan amala gaarii qabu, gara amala hamaatti jijjiirama
Beyladonni bosonaa fi isaan marga nyaatan ni mukaawa
Beyladonni bosonaa amala qabbaneeysanii gara namatti siquu danda’u.
Hoomaa beeyladootaa keessaa hangamtu dhukkuba kanaan qabama?
Dhukkubichi take take argama, yammuu dhufu haalaan gaaga’ama fida.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
115
Ni du’u laata?
Beyladonni hundinuu yoo Nyanyeedhaan qabaman ni du’an. Dhukkubni akkanaa gara lamatti
qoodamu: Du’a olaanaa fi giddu galessa fidan.
Beeyladonni dhibaman:
Loon/ Sa’an Nyanyeen
qabame kun ni mukaawa
Sa’aan kufuu fi mukaawa
Nyanyee tiin dhufu
Beeyladonni du’an:
Madaa fi mallattoon madaa murteeffame waama kessati hin mul’atu.
Yoo dhukkuba kana mudatte (agarte) laata, hogguusuma gara biiroo nagaya
beeyladaa olaanaa bilbiluun hin irranfatinaa.
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
116
Manuwaala biro kan Dhaaba Garee Maxxansituu Bokkaatiin hojjataman:
Maanuwaala xiinxaala laboraatoorii fiildii Eddattoo itti sassaabuuf nu gargaaru
Maanuwaala Dhukkuboota Faallama beeyladootaa
Dhukkub beeyladootaa, Maxxansa 7 ffaa
Tikinsa bu’aa qonnaa: Nyaataa fi Qonna Biyya Ameerikaa Tiksuu
Jeeqinsa Omisha Qonnaan qal qabate irraa tikfamuu: Kitaaba wabii
Dhukkuba Beeyladootaa Keessumattuu Mallatto
117