“Niet voor de school, maar voor het leven leren wij”

A.A.J. Olgers, E.L. Schra en M.C. Veldman“Niet voor de school, maar voor het leven leren wij”

HAVO - VWO

Maatschappijleer

Maatschappijleer • HAVO

- VWO

Methode voor Maatschappijleer

Seneca is ontwikkeld om leerlingen inzicht te geven in sociale en politieke processen. De methode onderscheidt zich van veel andere methoden door het geven van een duidelijke begrippenstructuur, in plaats van een thematische aanpak. Ook de spiraalsgewijze opbouw, gekoppeld aan het ervaren van politieke processen door middel van rollenspelen, maakt dit een uitstekende methode voor HAVO VWO.

Seneca is een gezamenlijk geschreven methode van drs. A.A.J. Olgers, drs. E.L. Schra en drs. M.C. Veldman.

Ton Olgers is afgestudeerd in sociale ethiek aan de Radboud Universiteit te Nijmegen en is leraaropleider maatschappijwetenschappen/ maatschappijleer aan de faculteit der Sociale Wetenschappen van de Vrije Universiteit Amsterdam.

Lennart Schra is afgestudeerd in politicologie op een onderzoek naar politieke socialisatie onder jongeren aan de Vrije Universiteit in Amsterdam en is docent maatschappijwetenschappen en maatschappijleer aan het Johannes Fontanus College te Barneveld.

Marco Veldman is afgestudeerd in politicologie op een onderzoek naar Huntingtons theorie van botsende beschavingen aan de Rijks Universiteit te Leiden en is docent maatschappijwetenschappen en maatschappijleer aan het Johannes Fontanus College te Barneveld.

ISBN 978-90-812923-3-7

9 789081 292337

ISBN 978-90-812923-3-7

INTERACTIEF

LEERBOEK

Download via

Download via

Download via

Download via

Seneca AR

Niet stampen, maar denken.

Niet stampen, maar denken.

ColofonTitel: Seneca HAVO - VWO Derde editie, oplage juni 2014Auteurs: A.A.J. Olgers, E.L. Schra en M.C. VeldmanVormgeving/opmaak: Molenberg Media, Zwolle Jasper SchuurmanDruk: Molenberg Media, ZwolleUitgave: Seneca, Harderwijk - Derde Editie

ISBN 978-90-812923-3-7NUR 130

© 2014 - A.A.J. Olgers, E.L. Schra en M.C. Veldman.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk,

fotokopie, microfi lm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

DIT INTERACTIEVE BOEK MAAKT GEBRUIK VAN DE SENECA AR APP. Download de app in de Apple App Store of in de Google Play Store. Met deze app kun je bladzijden scannen die m.b.v. het logo dat je hiernaast ziet staan. PROBEER HET MAAR.

Seneca ARDownload via

Download via

Download via

Download via

00

ColofonTitel: Seneca HAVO - VWO Derde editie, oplage juni 2014Auteurs: A.A.J. Olgers, E.L. Schra en M.C. VeldmanVormgeving/opmaak: Molenberg Media, Zwolle Jasper SchuurmanDruk: Molenberg Media, ZwolleUitgave: Seneca, Harderwijk - Derde Editie

ISBN 978-90-812923-3-7NUR 130

© 2014 - A.A.J. Olgers, E.L. Schra en M.C. Veldman.

Alle rechten voorbehouden. Niets uit deze uitgave mag worden verveelvuldigd en/of openbaar gemaakt door middel van druk,

fotokopie, microfi lm of op welke andere wijze ook, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever.

DIT INTERACTIEVE BOEK MAAKT GEBRUIK VAN DE SENECA AR APP. Download de app in de Apple App Store of in de Google Play Store. Met deze app kun je bladzijden scannen die m.b.v. het logo dat je hiernaast ziet staan. PROBEER HET MAAR.

Seneca ARDownload via

Download via

Download via

Download via

00

Seneca • 3

“Niet voor de school, maar voor het leven leren wij”

A.A.J. Olgers, E.L. Schra en M.C. Veldman

HAVO - VWO

Maatschappijleer

Seneca • 7

“Als er nu in de familie een discussie is over de politiek kan ik meedoen, want ik weet waar ik over praat”

( Joyce uit Barneveld, leerling uit havo4 na één jaar maatschappijleer)

Inleiding / voorwoordVanaf welke leeftijd zijn jongeren volwassen genoeg om mee te mogen stemmen bij verkiezingen? Mag de politie mijn sms-jes lezen en mij volgen op Twitter? Moeten we de leerplicht afschaffen en jongeren zelf verantwoordelijk maken voor hun eigen opleiding en toekomst? Mogen er christelijke scholen zijn of moeten alle scholen openbaar onderwijs geven? Bij maatschappijleer bestuderen we dat soort vragen over het samenleven van mensen en het geluk in de maatschappij.

1) Volg het nieuws bij maatschappijleer koppelen we de theorie aan de actualiteit2) Onderbouw je mening met feiten bij maatschappijleer gaat het over verschillende meningen en daarom is het belangrijk je mening te onderbouwen met feiten 3) Durf je te laten overtuigen bij maatschappijleer gaan we discussiëren over maatschappelijke problemen en daarbij moet je je ook durven laten overtuigen... wie nog nooit van mening is veranderd, heeft waarschijnlijk nog nooit iets geleerd... Bij maatschappijleer leer je naar de samenleving te kijken en je eigen mening over maatschappelijke problemen te vormen. Daarom is dit vak belangrijk voor je kennis over de samenleving. Dit boek heet daarom ook Seneca. Hij was een Romeinse wijsgeer aan wie de uitspraak “Non scolae, sed vitae discu-mus” wordt toegeschreven. En dat geldt ook voor maatschappijleer: ‘niet voor de school maar voor het leven leren wij!’. Je leert bij dit vak over onderwerpen waar je later in je leven nog meer over zult horen.

Maatschappijleer heeft twee doelen: je opvoe-den tot democratisch burger en je inleiden in de sociale wetenschappen. Bij het eerste doel hoort dat je gaat begrijpen wat democratie en poli-tiek is, je gaat je een eigen mening vormen en je leert dat je door een debat nieuwe inzichten krijgt. Het tweede doel is gericht op vervolg-studies. Voor maatschappijleer maken we veel gebruik van theorieën uit politicologie en socio-logie. Voor beroepen als journalist, psycholoog, communicatiedeskundige en groepswerker is het vak dan ook een mooie voorbereiding.

Wij wensen je veel plezier en wijsheid bij je jaar maatschappijleer toe!A.A.J. OlgersE.L. SchraM.C. Veldman

Wat verwacht jij van één jaar maatschappijleer? Schrijf meer op dan ‘leren over de maatschappij’.

01

Seneca • 11

we uit van twee ‘ongelukkige mensen’, Martijn en Maria. Ze zijn op zich allebei ‘even ongelukkig’, maar wonen in verschillende landen. Martijn woont in Denemarken en daar voelen mensen zich met elkaar verbonden en Maria woont in Afghanistan waar de ene groep vecht tegen de andere groep. Voor Mar-tijn zijn er veel kansen om zich te ontwikkelen, maar voor Maria zijn die mogelijkheden er nauwelijks. In Afghanistan is er nogal wat ongelijkheid, waardoor Maria het idee heeft dat ze weinig kan doen om gelukkiger te worden; het hoort er blijkbaar bij in haar land. Martijn ziet wel verschil tussen mensen in Denemarken, maar toch is er best wel wat gelijkheid. Ook wat betreft de welvaart is het beter wonen in het land van Martijn: daar is welvaart. Terwijl in het land van Maria voor veel mensen armoede heerst.

Martijn en Maria scoren allebei laag als het om hun persoonlijk geluk gaat. Kijken we naar de landen waarin ze wonen, dan zien we dat er in Denemarken meer cohesie, meer vrijheid, meer gelijkheid en meer welvaart is dan in Afghanistan. Dat heeft ook gevolgen voor het persoonlijk geluk van die twee: Martijn zal zich toch gelukkiger voelen dan Maria omdat het maatschappelijk geluk in zijn land hoger is dan in haar land.

VerdiepingMaakt geld gelukkig? (Gammacanon)Mensen vragen zich vaak af of ‘geld gelukkig maakt’. Met ‘geld maakt gelukkig’ bedoelen we dat iemand die veel geld heeft gelukkig is. Maar uit onderzoek van de ‘geluksprofessor’ Veenhoven van de Erasmus Universiteit Rotterdam blijkt dat rijke mensen niet per se gelukkkiger zijn omdat ze meer geld hebben. Ook erfelijke factoren spelen mee, net zoals opleiding en beroep. Als het gaat om de vraag of een land gelukkig is, blijkt volgens Veenhoven heel duidelijk dat mensen in rijke landen gelukkiger zijn. Kortom, geld heeft voor het persoonlijk geluk minder duidelijke gevolgen dan voor het maatschappelijk geluk.

Opdracht bij 1.1

Opdracht 1.1 - Beantwoord de volgende vragen.

1. Welke vier zaken zijn belangrijk voor het maatschappelijk geluk?2. Wat is het verschil tussen persoonlijk en maatschappelijk geluk?3. Bekijk de tabel met de hoogte van het maatschappelijk geluk in verschillende landen. Hoe kan het volgens jou dat dat geluk zo verschilt?4. Lees de tekst “Maakt geld gelukkig?” Wat zit er achter het idee ‘geld maakt gelukkig’?5. Wat wordt bedoeld met de laatste regels van die tekst (“Als het gaat... het maatschappelijke geluk”)?

Maak opdracht 1.1

02

Seneca • 21

A:

W:

B: > >

A: politie

W: orde

B: - > >

A:

W:

B:

A: horeca

W: -

B: alcohol verkopen

Voor het weergeven van maatschappelijke botsingen, maken we een schema om de botsing snel en overzichtelijke weer te kunnen geven. Dit heet een AWB-schema, waarbij de ‘A’ staat voor actor, de ‘W’ voor waarde en de ‘B’ voor belang. Hieronder staat zo’n schema.

Schema 1 - Analysemodel maatschappelijke botsingen: AWB-schema

Aan de hand van het maatschappelijk probleem ‘alcohol onder de 18’ een ingevuld AWB-schema.

Maak opdracht 1.13 - 1.17

VN-simulatiespelHet oplossen van wiskundige problemen kan moeilijk zijn, maar is vaak niet onmogelijk. Voor maatschappelijke problemen ligt dat anders, omdat actoren verschillende opvattingen hebben over het maatschappelijk geluk en hun eigen waarden en belangen hebben. Dit komt onder andere naar voren in het klimaatprobleem en de opwarming van de aarde. Actoren benoemen verschillende oorza-ken van dit maatschappelijk probleem en kijken ook anders aan tegen de oplossing ervan. Met het VN-simulatiespel zul je ervaren hoe lastig het is om maatschappelijke problemen op te lossen als actoren verschillend denken. VN staat voor Ver-enigde Naties en daarbij horen 192 landen van de wereld die onder andere elk jaar vergaderen over dit maatschappelijke probleem op een klimaattop.

Maak opdracht 1.18 - 1.20

03

40 • Seneca

04

Seneca • 43

WLB C

Ga naar www.seneca.nu/testen en maak de mens-beeldtest. Schrijf de uitslag op en geef kort aan (3-5 regels) of je dát mensbeeld verwachtte.

Opdrachten bij 2.1

Opdracht 2.1 - Beantwoord de volgende vragen.

1. Welke twee vragen spelen een rol bij het bepalen van mensbeelden?2. Waarom gaat het over mensbeelden en niet over mensbeeld?3. Geef per ‘mensbeeld-vraag’ de twee uiterste antwoorden.4. Welke twee uiterste antwoorden op de ‘mensbeeld-vragen’ horen bij links?5. Welke twee uiterste antwoorden op de ‘mensbeeld-vragen’ horen bij rechts?6. Welke twee waarden zijn voor links belangrijk?7. Welke twee waarden zijn voor rechts belangrijk?8. Leg uit waarom het logisch is dat links ethische vrijheid belangrijk vindt.9. Leg uit waarom het logisch is dat rechts economische vrijheid belangrijk vindt.10. Welke actoren geloven meer in de maakbaarheid van de samenleving: linkse of rechtse? Leg uit.

Opdracht 2.2 - Geef van onderstaande stellingen aan of ze horen bij een links of rechts mensbeeld.

1. Eigenbelang is slecht.2. Het leven is een strijd tussen mensen.3. misdadigers worden niet geboren, maar verkeerd opgevoed.4. criminelen moet je gewoon heel lang opsluiten. 5. iedereen moet zijn eigen boontjes doppen.6. mensen zijn net beesten en soms zelfs erger.7. Wie niet werkt, zal ook niet eten.8. Je moet de zwakkeren beschermen.9. niemand heeft het recht om over een ander te heersen.10. Wie niet horen wil, moet maar voelen.

05

56 • Seneca

Bovendien zou er in de geschiedenis van Nederland en België niets zijn veranderd zonder radicale mensen. Radicalisme en radicalisering zijn heel legitieme stromingen in een samenleving. Radicalen zijn zelfs het zout in de onze samenleving, maar té veel zout is niet goed voor het lichaam. Acties die buiten de wet vallen zijn dan ook niet acceptabel.”kennislink.nl, ‘radicalisme is het zout in de samenleving’, 01-02-2008 (bewerkt en ingekort)

1. in de eerste alinea relativeert coolsaet de angst voor terrorisme. Vind jij dat terecht? Waarom wel / niet?2. in de eerste alinea worden drie groepen genoemd die geweld gebruiken, namelijk de EtA- beweging, het Animal Liberation Front en moslimterroristen. Geef van elk van deze drie aan of ze meer passen bij extreem-links of extreem-rechts. Leg uit.3. coolsaet is een ‘man van het midden’. Welk citaat uit alinea 2 past daar het best bij?4. bij welke ideologie zou je coolsaet indelen? Waarom?

2.3 Politieke partijenPolitieke partijen en politici debatteren met elkaar om anderen te overtuigen van hun visie op het maatschappelijk geluk. Zij bepalen hun mening vaak niet per maatschappelijk probleem, maar nemen een ideologie als uitgangspunt. bij de verkiezingen van 2012 zijn er elf nederlandse politieke partijen in de tweede kamer gekomen en deze zijn te ordenen op een links-rechts-verdeling en in te delen bij ideo-logieën. We hanteren de volgende indeling indeling, waarbij 50Plus nog niet is genoemd.

LinkS VAn HEt miDDEn rEcHtS VAn HEt miDDEn

extreem-links links centrum-links centrum-rechts rechts extreem-rechts

anarchismecommunisme

socialismesociaal-

democratieliberalisme

conserva-tisme

nazismefascisme

SPGroenLinks

PvdDPvdA VVD PVV

D66

christen-democratie

christenUnie cDA SGP

Schema 7 - Politieke partijen per ideologie

Linkse en centrum-linkse politieke partijenDe vijf politieke partijen3 die in nederland aan de linkerkant van de links-rechts-verdeling staat, zijn van links naar rechts SP, GroenLinks, Partij voor de Dieren, PvdA en D66.

De meest linkse partij in de tweede kamer is de SP, de Socialistische Partij. Deze partij zit sinds 1994 in de tweede kamer en vindt economische gelijkheid belang-rijk: “rijken worden rijker en mensen die weinig hebben, krijgen het steeds moei-lijker”. De SP vindt dat er een belangrijke taak is weggelegd voor de overheid om

3 ChristenUnie is ook centrum-links, maar deze partij wordt besproken bij de christelijke partijen.

06

60 • Seneca

in de nederlandse geschiedenis zijn er twee bekende voorbeelden van extreme partijen: de nSb en de cPn. De nSb heeft tot en met de tweede Wereldoorlog bestaan: de nationaal-Socialistische beweging. Dit was een nederlandse nazipartij en de nSb heeft in de oorlog de Duitse bezetter geholpen. na de bevrijding werd de nSb verboden en werden veel nSb-leden gestraft, omdat zij de bezetter hadden geholpen. De cPn (communistische Partij nederland) werd juist tijdens de tweede Wereldoorlog populairder, omdat zij in verzet kwam (wel pas na de Duitse inval in de Sovjet-Unie). bij de eerste verkiezingen na de oorlog kreeg de cPn dan ook 10% van de stemmen en was de vierde partij van nederland. in de tijd van de koude Oorlog werd de cPn ervan verdacht samen te werken met de communistische Sovjetunie en daardoor daalde de populariteit snel. in 1989 is de cPn met drie andere partijen gaan samenwerken en is GroenLinks opgericht.

naast deze bekende voorbeelden is politicus Hans Janmaat ook vaak extreem-rechts genoemd. in de jaren ’80 en ’90 was hij lid van de tweede kamer voor de centrumpartij (cP) en de centrum Democraten (cD). Janmaat zelf was het niet eens met het feit dat hij en zijn partij werden bestempeld als extreem-rechts, maar critici vonden zijn uitspraken “Vol=Vol” en “Eigen Volk Eerst” daar wel van getuigen en ook de rechter vond de uitspraken van Janmaat discriminerend en veroor-deelde hem. Actoren in de 21ste eeuw beweren dat de uitspra-ken van Wilders verder gaan dan die van Janmaat, maar Wilders is door de rechter vrijgesproken van discriminatie. De verandering van samenleving en opvattingen hebben daar mee te maken.

WLB E

Welk van de politieke partijen spreekt jou het meest aan? En welke het minst? Leg dit uit per geko-zen politieke partij uit in 5 regels en gebruik in je antwoord maatschappelijke waarden die je belang-rijk vindt (zo mogelijk uit WLb A).

WLB F

Ga naar www.seneca.nu/testen en maak de “Stem-wijzer van het iPP” en “Het kieskompas van trouw en de VU”. Schrijf de uitslag op en geef kort aan (3-5 regels) of je die uitkomst verwachtte, zowel als het gaat om de partijen die het dichtst bij je staan en het verst van je af staan.kijk tot slot in 5-10 regels terug op je zelf:

> komt de uitslag overeen met WLb E? Zowel de partijen die het dichtst bij je staan en het verst van je af. Licht je antwoord toe.> komt de uitslag overeen met WLb D? Zowel de partijen die het dichtst bij je staan en het verst van je af. Licht je antwoord toe.

07

76 • Seneca

08

84 • Seneca

De vier samenlevingsdilemma’s maken niet alleen het analyseren van politieke problemen eenvou-diger, maar zijn ook belangrijk voor de inrichting van een samenleving. Elke samenleving heeft in de loop van de tijd een keuze gemaakt bij de vier dilemma’s en haar idee over het maatschappelijk geluk. De uitkomsten daarvan zijn niet willekeurig, maar hangen met elkaar samen. Als een land bij

het machtsdilemma voor daadkracht kiest, dan zou het niet logisch zijn als er ook voor bestaanszeker-heid wordt gekozen. Ook de combinatie eenheid en vrijheid is niet logisch. Eigenlijk betekent het dat wanneer een actor of een samenleving bij een van de dilemma’s bijvoorbeeld de blauwe positie heeft (rechts), dat dan waarschijnlijk voor deze actor of samenleving ook de andere posities blauw zullen zijn. Met andere woorden: de samenhang van de kleuren is een uitwerking van de ideologieën zoals je die in hoofdstuk 2 hebt leren kennen.

extreeM-links links centruM rechtsextreeM-rechts

MachtsdileMMa

de groep beslistals geheel, maargelijkheid wordt

afgedwongen

iedereen beslist wie mag beslissen

en krijgt zoveel mogelijk invloed op de beslissers

iedereen beslistwie magbeslissen

een kleine groepbeslist

één leider beslist

MensenrechtendileMMa

strijd om orde tekrijgen voor

economischegelijkheid

debat overvrijheid met denadruk op het

goede

zoveel mogelijk gelijke vrijheden voor alle groepen

debat overvrijheid met denadruk op het

bestraffen van hetslechte

strijd om orde tekrijgen voor éénwaarheid en één

cultuur

welzijnsdileMMa

overheid moetzorgen dat

iedereen hetzelfdewelzijn heeft

overheid moetgelijkheid voor

iedereenbevorderen

zoveel mogelijk solidariteit tussen

alle groepen

iedereen voorzich en hulp voorzwakkeren door

rijken

iedereen voorzich en zwakkeren

dienen derijkeren

cultuurdileMMa

elke cultuur mager zijn, maar

mag zich niet als politieke macht

organiseren

elke cultuur mager zijn en moeten zich vrij kunnen

organiseren

culturen mogenverschillen maar

moeten metelkaar in debat

andere culturenmoeten zich in

belangrijke mateaanpassen aan de

heersendecultuur

de heersendecultuur is de

enige cultuur dieer mag zijn

Schema 9 - Samenlevingsdilemma’s uitgewerkt

Maak opdracht 3.10

09