magbasa kita - sil international
TRANSCRIPT
Magbasa Kita Padduman ma Pamandu
Bahasa Sama– Dilaut
Let’s Read
Guide for Teaching
Sama-Dilaut
Department of Education
Region IX, Zamboanga Peninsula
Division of Isabela City
Magbasa Kita Padduman ma Pamandu
Bahasa Sama– Dilaut
Let’s Read
Guide for Teaching
the Sama-Dilaut Langauge
ii
Magbasa Ki
Gabay sa Pagturo ng Wikang Sama-Dilaut
Karapatang Ari (Hindi ipinagbibili)
First Edition, 2016
Resebado ang lahat ng Karapatan. Ang alinmang bahagi nito ay hindi maaaring ilathala o ilabas sa anumang anyo, kasama na rito ang pelikula, nang walang nakasulat na pahintulot ang Tagapaglathala at ang mga may-akda. Hindi sakop ng karapatang-ari ang suring modyul na ilathala sa mga pahayagan at magasin.
Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon.
Training Workshop and Publication Team:
Dr. Isabelita M. Borres, CESO III
Lucman L. Manupac
IPED Regional Coordinator
Esther V. Chang
Encoder, Teaching-Aids Specialist
Regional Office IX, Pagadian City
William Hall
SIL Linguist-Western Subanon Language Project
Xinia Skoropinski, M. A.
SIL Language, Education and Development Coordinator
Mansueto Casquite, M. A.
Literacy and Education Consultant
Ryn Jean Fe Gonzales
SIL Language Assessment and Documentation Consultant
Lynne Pina
TAP Literacy and Education Consultant
Ryan Galorport
TAP Field linguist and Literacy Consultant
DEPARTMENT OF EDUCATION
Region IX, Zamboanga Peninsula
Airport Road, Tiguma, Pagadian City
SIL PHILIPPINES PO Box 2270, 1099 CPO, Manila Philippines
iii
Republika ng Pilipinas
Kagawaran ng Edukasyon
Region IX, Zamboanga Peninsula
SANGAY NG ISABELA
PEO Rd., Bancao-Bancao, Lungsod Puerto Princesa
Lubos akong nagagalak sa ipinakitang katalinuhan at tyaga ng mga gurong kabahagi sa pagbuo ng isang kagamitang pampagtuturo ang “Magbasa Ki: Sunuran Para ta Pagtudlo ta Subanen na Linggwai”. Malaking tulong ito upang mas mapabuti at maging mas epektibo ang proseso ng pagtuturo ng mga guro lalo na sa mga paraaralan na kung saan Subanen ang ginagamit bilang wikang panturo.
Tinitiyak ko na mas magiging inspirado na sila sa gawain sa klasrum dahil mas napagaan ang paraan ng kanilang pagtuturo par-tikular na sa asignaturang Mother Tongue (MT).
Kinikilala rin ng Sangay ng Palawan ang ginawang pagpu-punyagi ng pangkat ng Summer Institute of Linguistic (SIL) – Philip-pines upang maging mabunga ang naturang gawain. Maraming sala-mat sa inilaan ninyong panahon at paghabagi ng katalinuhan sa aming mga guro na lubos namang mapapakinabangan ng aming mga mag-aaral na Palaweño.
Umaasa ang Sangay na sanay may gagawin pang kahalintulad nitong gawain para naman sa iba pang wika sa Palawan.
SERVILLANO A. ARZAGA, CESO V
Tagapamanihala ng Sangay
Change the text to
your context
iv
v
Introduction
This book is an introductory guide for teaching the writing system of the Sama-Dilaut language, and is an output of the Orthography Development Workshop held Pagadian, September 14-16, 2016. This effort to review the Sama-Dilaut orthography was undertaken with the active participation of Sama-Dilaut elders and educators who followed the five orthography development principles recommended by Smalley (1994)*, which are: acceptability, clear and consistent representation of the important sounds of the language, easy to learn, easy to transfer and easy to reproduce. The Sama-Dilaut participants came from Malamawi, Isabela City.
The purpose of this document is to provide a preliminary spelling guide to help elementary school teachers in the production of materials such as Big Books, small books and primers required in teaching Grade 1 pupils to read and write the Sama-Dilaut language. The content of the book includes: a brief description of the orthography; a directed word list for each letter of the Sama-Dilaut alphabet; an alphabet chart; common words and phrases in Sama-Dilaut, Filipino and English and a collection of all the stories written by workshop participants. All are items required in teaching the written language.
It is the intention of the writers that no Sama-Dilaut children be left behind as the K+12 MTB-MLE education system is implemented nationwide. For that reason, all chose to participate in this effort, recognizing that adjustments based on community feedback might be needed in what has been done so far in order to fully implement the MTB-MLE program Isabela City.
* Principles adapted from Smalley, W.A. (1994). Linguistic Diversity and National Unity: Language Ecology in Thailand. Chicago: The University of Chicago Press.
vi
vii
Magbasa Kita Let’s Read
Sama-Dilaut
Writers
Illustrations: SIL International
Amilsari A. Adjilani
Community Resource Person
Tampalan, Malamawi
Nuayme S. Enriquez
Education Program Supervisor I
Isabela City Schools Division
Elsa A. Usman
Education Program Supervisor
Isabela City Schools Division
Julakmad I. Mohammad, MAED
School Head
M.S Bernardo Elem. School,
Diki Malamawi
Amina H. Asakil
Teacher II
Badjao Floating Elem. School
Sherlaine Q. Tubat
Master Teacher I
Badjao Floating Elem. School
Hushilda U. Sahi
Teacher I
M. S. Bernardo Elem. School
Change the text for
your context
viii
Padduman ma Pagsulat
Sama-Dilaut
Guidelines for Writing
Sama-Dilaut
2
3
Buwatitu Pagsulat Ma
Sama-Dilaut
Sama-Dilaut inusal 21
batangsulat – 16 katinig maka
5 patinig.
H’lling na ma katining ma Sama
-Dilaut buwat itu h’lling na ma
Filipino.
Ya itu suntuan kabtangan aniya
katinig.
B b- bangka (vinta)
D d –daying (fish)
G g –gandum (corn)
Hh- hama (mosquito)
K k –kagong (crab)
L l – luma’ (house)
M m – mata (eye)
N n – nangka
(jackfruit)
NG ng – ngget (small
octopus)
P p – payung
(umbrella)
R r – relos (watch)
S s – semmek (cloth)
T t – tepo’ (mat)
W w – walu’ (eight)
Y y – kayu’ (wood)
Maytu ma katinig buwat ma
English hi’llinganan glottal stop
(panghati na dumain ka taha’
pahundung hi’lling kabtangan)
apostrophe (’) pangilahan
inusal.
Hi’lling na ma patinig ma Sama-
Dilaut buwat hi’lling ma
Filipino.
A a – ambak (frog)
E e – empon (teeth)
I i – imbaw (seashell)
Oo – ongka (game)
Uu – ullang (shrimp)
Undang-undang Buwahan
Tumaluwa Anulat Sama-
Dilaut
Rule 1: Isa atawa Duwa
patinig batang-sulat maka
ataha h’lling
Ya itu heka batang-sulat ataha
4
hi’lling. Itu tanda’ tam
marahuwan kabtangan maka
saddi batangsulat patinig atawa
katinig.
Sawpama:
mma’ (father)
nnom (six)
llaw (day)
mbal (disagree)
mbo’ denda’
(grandmother)
Usal dakuya batangsulat katinig
ataha katinig suwala pasunud
katining suwala.
Sawpama:
mbal (disagree)
mbo’ denda’ (grandmother)
Usal duble batangsulat ataha
katinig suwala pasunud patinig
suwala.
Sawpama:
mma’ (father)
nnom (six)
Long vowel sounds
The vowel A
H’lling ataha katinig A ma Sama
-Dilaut buwat h’lling ataha
patinig A ma Filipino. Ma Sama-
Dilaut, buwat itu pagsulat.
Sawpama:
kāpa
omāng
aā
āpa
Sali du ma undang-undang
nihinang katinig buwat na e, o,
u saddi lagi min i alam
sawpama ta anda.
Sawpama:
ēro (dog)
ahōg (fell)
toōlang (bones)
ūlat (worm)
5
Rule 2: The glottal stop
consonant
Ma glottal stop pahali mabaliyu
aniya duwa suwala ta h’lling.
(a) Ma glottal stop baytaluwa
malas kabtangan pet’nnaan bi
apostrophe ( ' ) pangilahan.
Sawpama:
ina’ (mother)
onde’ (child)
luma’ (house)
(b) Ma glottal stop inusal
pinandaan alamaniya h’lling
katinig ma batang-sulat
mat’ngaan sin duwa katinig
batang-sulat.
Sawpama:
am’ssi’ (fishing)
am’lla (cooking)
’nsellan lahing (cooking oil)
mat’ngaan (between)
Sali du’ taluwa makasaddi mbal
katinig h’lling.
Sawpama:
h’nda (wife)
Rule 3: Saddi Lagi Niyusal
Ma Hyphen
Ma hyphen (-) inusal pabalik-
balik kabtangan.
Sawpama:
igal-igal (dance
“pangalay”)
unduk-unduk (seahorse)
onde’-onde (baby)
tehe’-tehe’ (sea urchin)
gat-gat (saw)
Ma hyphen (-) mat’ngaan ma
prefix iya mag, maka pag maka
poonan kabtangan ya itu
panagnaan patinig sinulat ma
hyphen (-) pangilahan.
Sawpama:
pag-agung (playing agong)
mag-igal (will dance)
mag-umpo’ (grandchild)
Ma hyphen (-)) mat’ngaan ma
prefix buwat na ika maka
poonan kabtangan panagnaan
ataja katinig suwala ya itu
magsunusunu umbul sinulat
6
hyphen (-) pangilahan.
Sawpama:
ika-mpat
ika-nnom
Ma hyphen niyusal duwa
kabtangan na.
Sawpama:
sangpu-kalima (fifteen)
sangpu-kadda (eleven)
asawa-bulan (full moon)
mapasu’-llaw (sunny day)
bakul-tangan (daliri)
Rule 4: Conjunctions
Aniya duwa kabtangan inusal
ma conjunctions pinagdakayu
kabtangan atawa tumpukan
kabtngan buwat na maka
(and) maka da (also).
Sawpama:
ullang maka kuhita’
(shrimp and octopus)
Akug da isab kami.
(We are also happy)
Rule 5: Hindaman Aheka
Kabtangan
Ma anulat on a’ā maka lahat
subay mbal sinambian.
Sawpama:
Claret College
Marcos
Luneta
(b) Aheka kabtangan bahāu
panyap buwat na cellphone,
laptop, Xerox, chemotherapy,
CT scan maka saddi lagi buwat
na mbal sambian ta sulat sigam.
(c) Bang magsulat on ‘llew
maka bulan ma English maka
Filipino manjari inusal. Manjari
ru isab sinulat beyaun bi’
buwat tingga pagsulat Sama-
Dilaut.
Sawpama:
Sunday Linggo Ahad
Thursday Huwebes Hammis
January Enero Jumaal-Ula
(ya tu tanda’ tahun Islamic
calendar 2017 1ya itu maanana
1438AH)
7
(d) Kabtangan hindaman aheka
min English maka Filipino maka
buwat itu ‘llew-’llew kabtangan
inusal ma Badjao manjari sinulat
masaddi sulatan Sama-Dilaut.
Sawpama:
malkina (machine)
bolpen (ballpen)
naylon (nylon)
Rule 6: Pangindanan Inusal
Mapagsulat
Aheka pangindaan inusal ma
pagsulat ma Sama-Dilaut buwat
Filipino.
(a) ( . ) Ma tumbok (period)
inusal madamulihan jukup
himumungan bang ka
magsulisuli atawa anoho’.
Sawpama:
The child is reading his book.
Onde’-onde’ amassa’ buk na’.
(b) ( ? ) Ma pang’ndaan tinilaw
inusal maramulian jukup
himumungan mapanilaw.
Sawpama:
Where do you live?
Maingga pa tennaan nu?
What is your name?
Say on nu’?
(c) ( ! ) Ma pang’ndaan akosog
pangatayan inusal maramulian
jukup himumungan buwat na
kinatawan, kinublaan, asung’t
atawa alasig tuongan.
Sawpama:
Agey! Part of me has been
pinched/trapped between two
objects.
Agka!Bay aku tagipit.
Ya! A large snake!
Alu’! Aheya sowa!
(d) ( “ ” ) Duwa ariki gudlis
inusal maryata bay ha h’lling ni
indaman.
Sawpama:
My mother said to me, “Don’t
be continually out walking at
night.”
A h’lling ina’ ku. “Daa daranun
pallengan sangom.”
(e) ( , ) Ariki gudlis inusal
sinaddi aheka kabtangan.
8
Sawpama:
Go to the store and there buy
some oil, soy sauce, pepper
and salt.
Pehe ka ni tinda ubus amelli ka
nsillan-lahing, tauyu, sayul lara,
maka asin.
(f) ( : ) Duwa tumbok inusal
bang aniya dakayu atawa
aheka kabtangan nilista dakayu
dakayu.
Sawpma:
These are the ingredients for
preparing steamed cassava:
grated cassava, coconut, and
little water.
Iya itu manga panyap mag-adjal
pinutu’: panggi’-kayu’, lahing
maka dangkuri’ bohe’.
Rule 7: Pag-usal Ahaye
Kabtangan
Ma pagsulat ma Sama-Dilaut,
gunana ma aheya batang-sulat
sali du’ buwat English maka
Filipino.
Ma pagsulat jukup
himumungan, dahuwan
batang-sulat aheya.
Sawpama:
His clothes are new.
In semmek niya bahau.
Ma pagsulat on a’a, lahat,
llew, bulan maka saddi
kabtangan buwat na , dahuwan
kabtangan subay aheya .
Sawpama:
Rita
Malamawi
Isnin (Monday)
Muharram
Ma aheya batang-sulat manjari
du isab inusal pagsulat mawdu
buk, tarasul, sulisuli maka
ahalga pakaradjaan.
Sawpama:
Haylaya Hadji’
9
Please add here the
FILIPINO Translation of
the Sama-Dilaut text.
Make sure the following
session is also included in
the Sama-Dilaut text
Mga Paraan ng Pagsulat sa
Subanenay
Tuntunin 8: Mga Hiram na
Salita
(a) Hindi na babaguhin o
papalitan kung ang sinusulat ay
tanging pangalan ng mga tao at
lugar
Halimbawa:
Manuel L. Quezon
Sergio Favila
Cagayancillo
Roxas
Malacañang
(b) Salita para sa bagong gamit
tulad ng cellphone, laptop,
Xerox, chemotherapy, CT scan
at kahalintulad ng mga ito ay
hindi na babaguhin o papalitan.
(c) Sa pagsusulat ng ngalan ng
araw at buwan ay maaring
gamitin ang alin man sa
katawagan ng English at Filipino.
Subalit maari rin namang isulat
sa paraan ng pagbababay ng
Subanen.
Halimbawa:
English Filipino
Subanen
Sunday Linggo
Duminggo
Thursday Hwebes
Wibis
January Enero
Iniro
November Nobyembre
Nubimbri
(d) Ang mga salitang hiram sa
English at Filipino na palagiian
nang ginagamit ng mga Subanen
ay isusulat sa paraan kung kung
paano sumulat ang mga
Subanen
Halimbawa:
kudak (litrato)
bulpin (bolpen/pluma)
10
Tuntunin 9: Mga Pananda
sa Pagsusulat
Ang mga pananda na ginagamit
sa Subanen at katulad din ng sa
Filipino
(a) ( . ) Tuldok (period) ito ay
ginagamit sa dulo ng
pangungusap o pahayag na
nagkukuwento o pagbibigay ng
utos.
Halimbawa:
Ang bata ay nagbabasa ng aklat.
Tong, umigib ka muna ng tubig.
(b) ( ? ) Tandang Pananong
(question mark) ito ay ginagamit
sa dulo ng pangungusap o
pahayag na nagtatanong.
Halimbawa:
Kailan ka aalis?
Anong pangalan mo?
(c) ( ! ) Tandang Padamdam
(exclamatory point) ito ay
ginagamit sa sa dulo ng pahayag
katulad kung ang kaibigan mo
ay natakot, nagulat, nagalit, or
sobrang saya.
Halimbawa:
Agey! Naipit ako.
Ya! May sawa!
(d) ( “ ” ) Panipi (quotation
marks) ginagamit sa isang
pahayag isang pahayag na
tahasang ginamit.
Halimbawa:
Ang sabi ni nanay, “Wag kang
laging naglalakad tuwing gabi.”
(e) ( , ) Kuwit (comma)
ginagamit sa paghihiwalay ng
mga salita.
Halimbawa:
Bumili ka sa tindahan ng
mantika, tuyo, paminta at asin.
(f) ( : ) Tutuldok (colon) ay
ginagamit kapag mayroong
dalawa o higit pang mga salitang
nakatala nang paisa-isa.
Halimbawa:
Ito ang mga sangkap sa paggawa
ng lub-ong: niyadyad na
kamoteng kahoy, gata at asukal.
Tuntunin 10: Pagsulat sa
Malaking Titik
Sa pagsusulat sa Wikang
Subanen, ang paggamit ng
11
malaking titik ay katulad din ng
tuntunin sa paggamit sa English
at Filipino. Ginagamit rin ang
malaking titik sa simula ng
pangungusap.
Halimbawa:
Bago ang kanyang mga damit.
Malaking titik ang simula ng
tanging ngalan ng tao, lugar,
araw, buwan at iba pang mga
tanging ngalan.
Halimbawa:
Roselyn
Cawili
Lunis
Marso
Ginagamit din ang malaking titik
sa pagsusulat ng pamagat ng
aklat, tula, kwento at pangyayari.
Halimbawa:
Ang Bagong Filipino
Langisan, Langisan
Krismas
12
The Way of Writing Sama-
Dilaut
Sama-Dilaut uses 21 letters – 16
consonants and 5 vowels.
The pronunciation of
consonants in Sama-Dilaut is
like the pronunciation in
Filipino.
These are examples of words
that have consonants.
B b– bangka
(vinta)
D d –daying (fish)
G g –gandum (corn)
Hh- hama (mosquito)
K k –kagong (crab)
L l – luma’ (house)
M m – mata (eyes)
N n – nangka (jackfruit)
NG ng – ngget (small
octopus)
P p – payung (umbrella)
R r – relos (watch)
S s – semmek (cloth)
T t – tepo’ (mat)
W w – walu’ (eight)
Y y – y kayu (wood)
For the consonant which in
English is called a glottal stop
(which means to say a not long
stop in saying a word) the
apostrophe (’) symbol is used.
The pronunciation of vowels in
Sama-Dilaut is like the
pronunciation in Filipino.
A a – ambak (frog)
E e – empon (teeth)
I i – imbaw (seashell)
O o – ongka (game)
U u – ullang (shrimp)
Rules for the Correct Way
to Write Sama-Dilaut
Rule 1: One or two
consonant letters with long
sound
There are letters with long
sounds. These are seen at the
beginning of a word and next to
the letter consonant or vowel
letters.
For example:
mma’ (father)
13
nnom (six)
llaw (day)
mbal (disagree)
mbo’ denda’ (grandmother)
Use single consonant letter for
long consonant sound preceded
by consonant sound.
For example:
mbal (disagree)
mbo’ denda’ (grandmother)
Use double letters for long
consonant sound preceded by
vowel sound.
For example:
mma’ (father)
nnom (six)
Long vowel sounds
The vowel A
The pronunciation of the long
vowel A in Sama-Dilaut is like
the pronunciation of long vowel
A in Filipino. In Sama-Dilaut, this
is written in ā.
For example:
kāpa
omāng
aā
āpa
The same rule applies to vowels
like e, o, u except i which
example has not been found.
For example:
Ēro (dog)
ahōg (fell)
toōlang (bones)
ūlat (worm)
Rule 2: The glottal stop
consonant
A glottal stop is a stop of air when
two sounds are pronounced.
(a) A glottal stop that occurs at
the end of the word should be
mark with apostrophe ( ' )
symbol no with h.
For example:
ina’ (mother)
onde’ (child)
14
luma’ (house)
(b) A glottal stop is used to
represent silent vowel (e) letter
between two consonant letters.
For example:
am’ssi’ (fishing)
am’lla (cooking)
’nsellan lahing (cooking oil)
The same may occurs in other
weak vowel sounds.
For example:
h’nda (wife)
Rule 3: Other use of a
hyphen
A hyphen is used in repeated
words.
For example:
igal-igal (dance “pangalay”)
unduk-unduk (seahorse)
onde’-onde (baby)
tehe’-tehe’ (sea urchin)
gat-gat (saw)
A hyphen which is between a
prefix such as mag, and pag
and a root word which begins
with a vowel is written with the
hyphen (-) symbol.
For example:
pag-agung (playing agong)
mag-igal (will dance)
mag-umpo’ (grandchild)
A hyphen which is between a
prefix such as ika and a root
word which begins with long
consonant sound to mean
ordinal numbers is written with
the hyphen (-) symbol.
For example:
ika-mpat
ika-nnom
A hyphen is used for compound
words.
For example:
sangpu-kalima (fifteen)
sangpu-kadda (eleven)
asawa-bulan (full moon)
mapasu’-llaw (sunny day)
bakul-tangan (daliri)
15
Rule 4: Conjunctions
There are two words used as
conjunctions to join words or
phrases such as maka (and) and
da (also).
For example:
ullang maka kuhita’
(shrimp and octopus)
Akug da isab kami.
(We are also happy)
Rule 5: Borrowed words
(a) In writing names of people
and places should not be
changed.
For example:
Claret College
Marcos
Luneta
(b) Words about new objects
such as a cellphone, laptop,
Xerox, chemotherapy, CT scan
and others like that do not
change when writing them.
(c) In writing names of days and
months English and Filipino can
be used. But, they can also be
written following the way to
write Sama-Dilaut.
For example:
Sunday Linggo Ahad
Thursday Huwebes Hammis
January Enero Jumaal-Ula
(which represent the year in
Islamic calendar for 2017
corresponds to 1438 AH)
(d) Words which are borrowed
from English and Filipino and
which already are now everyday
words used by Badjao can be
written following the way to
write Sama-Dilaut.
For example:
malkina (machine)
bolpen (ballpen)
naylon (nylon)
Rule 6: Marks used in
writing
Marks which are used in writing
Sama-Dilaut are like Filipino.
(a) ( . ) A dot (period) is used at
the end of a complete
statement as when you tell a
16
story or give a command.
For example:
The child is reading his book.
Onde’-onde’ amassa’ buk na’.
(b) ( ? ) The mark for asking a
question (question mark) is used
at the end of a complete
statement which is a question.
For example:
Where do you live?
Maingga pa tennaan nu?
What is your name?
Say on nu’?
(c) ( ! ) The mark of strong
emotion (exclamation point) is
used at the end of a complete
statement such as when afraid,
surprised, angry, or very happy.
For example:
Agey! Part of me has been
pinched/trapped between two
objects.
Agka!Bay aku tagipit.
Ya! A large snake!
Alu’! Aheya sowa!
(d) ( “ ” ) Two small-lines
(quotation marks) are used above
what someone else has said
which you have borrowed.
For example:
My mother said to me, “Don’t
be continually out walking at
night.”
A illing ina’ ku. “Daa daranun
pallengan sangom.”
(e) ( , )The small-stroke
(comma) is used in separating
words.
For example:
Go to the store and there buy
some oil, soy sauce, pepper and
salt.
Pehe ka ni tinda ubus amelli ka
nsillan-lahing, tauyu, sayul lara,
maka asin.
(f) ( : ) Two dots (colon) are
used if there are two or more
words which are listed one by
one.
For example:
These are the ingredients for
preparing steamed cassava:
grated cassava, coconut, and
little water.
Iya itu manga panyap mag-adjal
17
pinutu’: panggi’-kayu’, lahing maka
dangkuri’ bohe’.
Rule 7: Using a capital
letter
In writing Sama-Dilaut the
function/use of a capital letter is
the same as in English and
Filipino.
When writing a complete
statement, the first letter is a
capital.
For example:
His clothes are new.
In semmek niya bahau.
When writing the name of
people, places, days, months and
other words like that, the first
letter should be a capital.
For example:
Rita
Malamawi
Isnin (Monday)
Muharram
A capital letter is also used in
writing the title of books,
poems, stories and important
events.
For example:
Haylaya Hadji’
18
19
Batang- Sulat sin Sama-
Dilaut Kabtangan
The Alphabet
of the Sama– Dilaut
Languange
20
Aheka patinig bissara ma Sama– Dilaut
A a
ambak
E e
empon
I i
imbaw
O o
ongka
21
U u
ullang
B b
bangka
D d
daying
Aheka katinig bissara ma Sama-Dilaut
22
G g
gandum
H h
hama
K k
kagong
L l
luma'
23
M m
mata
N n
nangka
Ng ng
ngget
P p
payung
24
R r
relos
S s
semmek
T t
talum
W w
walu
25
Y y
kayu
'
tokke'
26
Aheka Batang- Sulat ta Bissara ma Sama– Dilaut
A a
ambak
B b
bangka
D d
daying
E e
empon
G g
gandum
H h
hama
I i
imbaw
K k
kagong
L l
luma'
M m
mata
N n
nangka
Ng ng
ngget
O o
ongka
P p
payung
R r
relos
S s
semmek
T t
talum
U u
ullang
W w
walu
Y y
kayu
'
tokke'
27
Listahan sin Pagtu’ ma
Batang– Sulat ma
Sama– Dilaut
List of Words
for Teaching the Letters of
the Alphabet
28
Para ta Pagtudlo ta Mga Litra ta Sama-Dilaut
(Patinig) Sama-Dilaut English
A a_________
initial
aa person
aniya have
agtilaw ask
akog happy
alam nothing
_______A a______
middle
sawan glass
bulan month/moon
dakayu one
kakan food
sangpu ten
_________A a
final
bangka boat
aheka many
daggaha chest
della tongue
ruwa two
E e_________
initial
empon teeth
endong eel
erom Black beauty
ettom black
ero dog
_______E e______
middle
denda girl
lella boy
tepo mat
aheka many
kepel armpit
_________E e
final
presidente president
bohe water
tape foot
amene big
pehe go
29
(Patinig) Sama-Dilaut English
I i_________
initial
igal dance
imbaw clam
Ina’ mother
ilu that
itu this
_______I i______
middle
pila how much
lima five
kawin wedding
talinga ear
sin money
_________I i
final
kami we
api fire
dangkuri less than
sali the same
pissi hook
O o________ onde’ child
omang seashell
initial oto elder brother
ongka’ play
ongkaan toys
_______O o______
middle
kok head
agong gong
bottong stomach
ponsot navel
kagong crab
_________O o
final
tempo regime/season
tepo mat
toddo clear
bato stone
aho yes
30
Patinig Sama-Dilaut English
U u_______
initial
unduk seahorse
umpan bait
usuha work/job
ullang shrimp
ung nose
_______U u_____
middle
tunang girlfriend/boyfriend
luwag serving spoon
kulang lack
suray comb
burut back
_________U u bayhu face
kuku nail
final bangku chair
dakayu one
kayu wood
Katinig
B b_________
initial
bang if
binuwa bring
banakaw mangrove
bowa’ month
bottong stomach
_______B b______
middle
gabun clouds
kambal twin
dambila otherside/half
kasambuhan development
gibang left
_________B b
final
isab and
sabab cause
alanab delicious
keyah fan
lokkob cover
31
katinig Sama-Dilaut English
D d_________
initial
dae’-dae’ in a harry
daying fish
dayahan rich
duwa two
denda girl
_______D d______
middle
pangaddatan character
gandum corn
gadja elephant
gaddung green
dudjang lady/maiden
_________D d
final
palamud join
amaid asking permission
paayad careful
binelad sore eyes
bud mountain
G g_________
initial
gibang left
gabbang musical instrument
garapun Jar/bottle
ginisin variety
gudlis line
_______G g______
middle
agung musical instrument
atoggol too long to wait
tunggul post
bagay friend
bagid match
_________G g
final
kalog worm
pasandig leam
tendog follower
akosog strong
lengog war
32
Katinig Sama-Dilaut English
H h_________
Initial
halam none
hengkot tie
hama mosquito
habay-habay amulet
hinag work
_______H h______
middle
kohap afternoon
tahak cooked food
pahalu tomorrow
bohe water
ahap good
_________H h
-not orthographically
represented-
K k_________
initial
kulang lack
kanuus squid
kuhita octapus
kamemon all
kalitan shrak
_______K k______
middle
ariki small
dangkuri a little
dakayu one
bokko turtle
tokke’ gecko
_________K k
final
anak child
lapuk brittle
kok head
tommok fat
owak crow
33
Katinig Sama-Dilaut English
L l _______
initial
lalom deep
lommok fat
langal chin
lellah male/boy
laha’ blood
_______L l ____
middle
della’ tongue
talinga’ ear
tullu three
relos watch
bulan moon
_________L l
final
kepel armpit
mastal teacher
iskul school
abondol straight
ambay no
M m_________
initial
mattoa old
misking poor
mahanda get married
makakan food
malkina machine
_______M m______
middle
limambulan 5 months
angimbaw harvesting of clams
gamay sea weeds
kambal twins
hama’ mosquito
_________M m
final
apam hot cake
halam nothing
sangom night
mariyom inside
Imam Muslim priest
34
Katinig Sama-Dilaut English
N n_________
initial
napas breath
nabang help
nandal suffer
nengge stand
nangka jackfruit
_______N n______
middle
kulintangan musical instrument
gandum corn
gantung necklace
abontol straight
kanuus squid
_________N n
final
bulan month/moon
limambulan 5 months
empon tooth
pasalan because
binuwa To bring
Ng ng_________
initial
ngelo gum
ngentom missing someone
ngeket bite
ngutta’ vomite
nguskus scrub
_______Ng ng______
middle
sangpu ten
bangku chair
punggubaha shoulder
kengkeng pinky finger
tenga-tangan middle finger
_________Ng ng
final
saging banana
ung nose
lawang door
lowang hole
gibang left
35
Katinig Sama-Dilaut English
P p_________
initial
pasala’ because
puga jar
patta picture
piddih painful
punggo’ baha shoulder
_______P p______
middle
lappas seashell
garapun container
seppun runny nose
lapohan stove
ulapay colds
_________P p
final
hap delicious
sirap seashell
kohap afternoon
ahap good
agap parrot
R r_________
initial
relos watch
rayang dearly
reyon inside
_______R r______
middle
sarta’ but
baran body
paragan to run
karut sacks
sarang enough
_________R r
final
agar-agar seaweeds
magsukur thanks
36
Katinig Sama-Dilaut English
S s_________
initial
sakeh sickness
sampu ten
siggit garbage
semmek clothes
saloka coconut tree
______S s______
middle
amessi fishing
kassa bottle
miskin pook
pasaw expired
pansot navel
_________S s
final
hatus one hundred
tenes a kind of song
bihtis leg
kulis palm lines
kanuus squid
T t________
initial
tepo mat
tebba low tide
tambal madicine
timas throw
tungkang casserole
______T t______
middle
katas paper
bitis leg
kalitan shark
oto brother
etek cluck
________T t
final
bukut back
ponsot navel
koktuut knee
bonut coconut husk
pokot fishing net
37
Katinig Sama-Dilaut English
W w_________
initial
waktu time
walu eight
wanni fruit
wali permission
wakil consent
_______W w______
middle
bawe pig
suwa snake
duwa two
duwampu twenty
lawang door
_________W w
final
langaw fly
babaw rat
kalbaw water buffalo
imbaw clam
bangkaw mangrove
Y y_________
initial
yukna according to
yakan native
yahe that
ya itu this is it
ya ele that is it
_______Y y_____
middle
daying fish
aniya have/has
dakayu one
kayu wood
bayhu face
_________Y y
final
gamay sea grapes
busay paddle
suray comb
sampay until
bagay fried
38
39
Words Commonly Used
Kabtangan Araran Niusal
40
I. Pagtamyaw daw Duma na mga Ambalen (Common Greetings and Expressions)
SAMA– DILAUT FILIPINO ENGLISH
Ahap llaw. Magandang araw. Good day.
Ahap sangom. Magandang gabi. Good evening.
Ahap ugtullaw. Magandang tanghali. Magandang hapon.
Ahap subu. Magandang umaga. Good morning.
Peheon. Sige. All right.
Magsukul. Salamat po. Thank you.
Aho' du'. Okey lang yon. Its alright.
Alam dokohe. Walang anuman. You're Welcome
Magmaap. Ipagpaumanhin mo. I’m sorry.
Manjari aku puluwas? Maaari po bang lumabas? May I go out?
Aho'. Oo. Yes, you may.
Tabi' palabay aku. Makikiraan po. May I pass?
Manjari aku angindam? Maari bang makahiram ng _? May I borrow _?
Magmaap. Patawad po. Please forgive me.
Aho'. Opo Yes, ma'am. / sir.
II. Parti ta Lawa (Parts of the Body)
FILIPINO ENGLISH SAMA– DILAUT
ulo head kok
anit scalp buun
buhok hair tuutang kok
bungo skull kulit kok
noo forehead lindu'
kilay eyebrow kilay
mata eyes mata
talukap na mata eyelid diyu mata
palikmata eyelashes bulbul mata
ilong nose ung
butas ng ilong nostril luwang-ung
pisngi cheek bayhu'
bibig mouth bowa'
labi lip bihing bowa'
41
SAMA– DILAUT FILIPINO ENGLISH
della' dila tongue
empon ngipin teeth
bagaang gilagid gum
langal baba chin
kollong leeg neck
buli kollong batok nape
punggo' baha balikat shoulder
lunggon braso arm
buli siko siko elbow
bukubuku tangan galang-galangan wrist
tangan kamay hand
kum kuman kamao fist
bottong tangan palad palm
gulamay tangan daliri finger
bokol tangan hinlalaki thumb
pano hintuturo pointer
ina' tangan hinlalatao middle finger
pasingsingan palasing-singan ring finger
kengkeng hinliliit pinky finger
daggaha dibdib chest
hawakan baywang waist
bottong tiyan stomach
ponsot pusod navel
kok– bundu puson abdomen
tombong puwit butt/behind
kalompang balakang hip
puunla hita thigh
tuot tuhod knee
bittis binti leg
tongtong tape sakong heel
puun paa paa foot
bukubuku tape bukong-bukong ankle
botong tape talampakan sole
gulamay tape daliri sa paa toe
42
III. Mimbro ta Pamilya (Members of the Family)
SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH
mma' tatay father
ina' nanay mother
oto' kapatid brother/sister
arong kuya / ate older brother/sister
mbo' dende lola grandmother
mbo' lella lolo grandfather
bapa tiyo uncle
babo tiya aunt
kaki pinsan cousin
ipal denda hipag sister-in-law
ipal lella bayaw brother-in-law
matoa lella biyanang lalake father-in-law
matoa denda biyanang babae mother-in-law
kamanakan lella pamangking lalake nephew
kamanakan denda pamangking babae niece
IV. Mga Gaubra Naan ta Kumyunidad (Community Workers)
SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH
pari pari priest
mastal guro/titser teacher
pulis pulis policeman
bombero bumbero fireman
magtiman– segget basurero garbage collector
doktor doktor/manggagamot doctor
panday kumadrona midwife
maglarot– empon dentista dentist
nars nars nurse
maghinang– luma' karpentero/anluwagi carpenter
magbuwan– sulat kartero postman
magbobowa– lling mensahero messenger
anahi semmek modista dressmaker
anahi semmek sastre tailor
nahi mananahi sewer
maglanu kalsada kaminero streetsweeper
43
SAMA– DILAUT FILIPINO ENGLISH
drayber drayber driver
maghinang pan panadero baker
maghinang tindero/tindera vendor
am'ssi mangingisda fisherman
magtatanom magsasaka farmer
magpipinta pintor/ilustrador/
tagaguhit/
tagadrowing/
bibuhista
painter
bangkero bangkero boatman
magpiha alta minero miner
V. Mga Ayep (Animals)
FILIPINO ENGLISH SAMA– DILAUT
aso dog ero
pusa cat kuting
manok chicken manok
baboy pig bawe
ibon bird manok-manok
kambing goat kambing
kalabaw carabao kalbaw
kabayo horse kura
baka cow sapi
tandang rooster manok llela
sisiw chick manok-manok ariki
tuta puppy ero-ero ariki
gansa goose etek ataha kollong na
bibi duck etek
talabong egret manok ataha tape na
daga rat babaw
kuneho rabbit
kalapati dove assang
langaw fly langaw
bayawak monitor lizard tokke'
unggoy monkey kuyya
palaka frog ambak
pugo quail tella'- tella'
ahas snake suwa
44
SAMA– DILAUT FILIPINO ENGLISH
bokko pagong turtle
kalog bulate worm
tigel tigre tiger
layon leyon lion
belle agila eagle
giraffe giraffe
ampan tipaklong grasshopper
mamang langgam ant
bawe baboy-ramo/
baboy-damo
wild pig
kaba'- kaba' paruparo butterfly
balang locust
tabungay bubuyog bee
hama lamok mosquito
salaginto beetle with green outer wings
salagubang beetle that eats mango leaves
VI. Mga Numiro (Numbers)
FILIPINO ENGLISH SAMA– DILAUT
wala zero alam
isa one isa
dalawa two duwa
tatlo three tullu
apat four mpat
lima five lima
anim six nnom
pito seven pitu
walo eight walu
siyam nine siyam
sampu ten sangpu
labing-isa eleven sangpu– kadda
labindalawa twelve sangpu– karuwa
labingtatlo thirteen sangpu– katullu
sangpu– kampat labing-apat fourteen
45
SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH
sangpu– kalima labinglima fifteen
sangpu– kannom labing-anim sixteen
sangpu– kapitu labimpito seventeen
sangpu– kawalu labing-walo eighteen
sangpu– kasiyam labingsiyam nineteen
duwampu dalawampu twenty
duwampu– kadda dalawampu't isa twenty-one
duwampu– karuwa dalawampu't dalawa twenty-two
tullumpu tatlumpu thirty
tullumpu– kadda tatlompu't isa thirty-one
mpatpu apatnapu forty
mpatpu-kadda apatnapu’t isa forty one
limampu limampu fifty
limampu– kadda limampu’t isa fifty one
nnompu animnapo sixty
nnompu-kadda animnaput isa sixty one
pitumpu pitumpu seventy
pitumpu-kadda pitumpu’t isa seventy one
walumpu walumpu eighty
walumpu-kadda walumpu’t isa eighty one
siyampu siyamnapu ninety
siyampu– kadda siyamnapu’t isa ninety one
dangibu sanlibo one thousand
sangpu-ngibu sampung libo ten thousand
dahatus– ngibu Isang daang libo one hundred thousand
damilyun isang milyon one million
46
VIII. Kurti (Shapes)
FILIPINO ENGLISH SAMA-DILAUT
bilog circle tibulung
parihaba rectangle kwadaw-ataha
parisukat/kwadrado square kwadaw
hugis bituin star bituun
triangulo/tatsulok, triangle bubungan
habilog/biluhaba oblong
IX. Pagsingngot daw Pagtilaw (Smell and Taste)
SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH
ahamot mabango fragrant
bawwan mabaho bad/foul smell
mabantot smelly
bahu-pullut mapanghi stinky
amamis matamis sweet
alossom maasim sour
apakkat mapakla taste of not so ripe fruit
maasin maalat salty
apait mapait bitter
atabang matabang bland
VII. Kulay (Colors)
FILIPINO ENGLISH SAMA-DILAUT
dilaw yellow biyaning
berde/luntian green gaddung
asul/bughaw blue bilu
pula red keyat
puti white pote'
kayumanggi brown sakulate
lila purple/violet taluk
dalandan orange kulit
itim black ettom
mapusyaw pastel mbal akolor
matingkad dark color sobra kolor
kupas faded color magbaluba
47
X. Parti ta Balay daw Mga Lugar (Parts of a house and Places)
SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH
bubungan bubong roof
kisame ceiling
lawang pinto door
arunan hagdan stairs
lantay sahig floor
salas-salas terasa/balkonahe terrace
salas sala living room
tandawan bintana window
dingding dingding wall
bilik silid-tulugan bedroom
kasilyas banyo toilet/comfort room
kusina kusina kitchen
pagkakanan kainan dining room
iskul silid-aralan/klasrum classroom
klinik klinika clinic
pagpatannaan buk silid-aklatan/laybrari library
pagbillihan kantina canteen
pag-ongkaan palaruan playground
salas pasilyo corridor
lawang tarangkahan gate
pagpatannaan panji tagdan flagpole
tiyage palengke market
hospital pagamutan/ospital hospital
munisipal munisipyo municipal hall
parke park
plasa plasa plaza
48
XI. Uras; Adlaw; Bulan (Time Concepts) SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH
subu umaga morning
ugtulaw tanghali noon
kohak hapon afternoon
subu-subu madaling-araw dawn
pareyo na llaw takip-silim sunset
paluwas na llaw bukang-liwayway sunrise
nikasa ngoman magdamag overnight
sangom gabi night
ikasangpu– karuwa san-
gom
hatinggabi midnight
Ahad Linggo Sunday
Isnin Lunes Monday
Salasa Martes Tuesday
Albaa Miyerkules Wednesday
Hammis Huwebes Thursday
Jumaat Biyernes Friday
Sabtu' Sabado Saturday
Muharram Enero January
Sappal Pebrero February
Rabiyul– Awwal Marso March
Rabiyul– Ahir Abril April
Jumadil– Awwal Mayo May
Jumadil– Ahir Hunyo June
Rajab Hulyo July
Sa'ban Agosto August
Ramadan Setyembre September
Sawwal Oktubre October
Julkaidda Nobyembre November
Julhidja Disyembre December XII. Timpo (Weather Concepts)
SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH
tempo– ulan tag-ulan rainy
apasu- llaw tag-araw summer
apasu– llaw maaraw sunny
49
XIII. Nabatyagan (Feelings)
SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH
alamma malungkot sad
asusa namimighati/nagdadalamhati mourning
akog masaya happy
anettowa humahalakhak laughing
taemtom ku naaalala missing
nananabik longing
angimbu nagseselos jealous
angalindi naiinggit envious
alasa nagmamahal loving
akoyag natutuwa happy
ataw natatakot afraid
asengngot naiinis irritated
kalintaw naaasar annoyed
amale naiinip bored
SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH
amihan monsoon air
habagat habagat south monsoon
baliw mahangin windy
bonok-bonok ambon drizzle
aulan maulan rainy
akosog– baliw bumabagyo stormy
XIV Sukulan daw mga Symbol ta Matimatika(Measurements
and Math Symbols)
SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH
merto metro meter
centimeter sentimetro centimeter
decimeter desimetro decimeter
inch gadaling inch
yarda yarda yard
gram gramo gram
50
XIV. Sukulan daw mga symbol ta Matimatika (Measurements and Math Symbols)
SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH
kilo kilo kilo
litro litro liter
foot piye foot
kilometer kilometro kilometer
mile milya mile
kinopan pagdagdag addition
kinulangan pagbabawas subtraction
maglabi minda kayu sobra sa isa more than
dangkuri minda kayu kaunti sa isa fewer than one
dangkuri kaunti kaysa less than
aheka marami kaysa more than
sali du' pareho sa the same as, equals
numero number
bilangin count
alam wala zero, none
51
XV. Mga Ambal naan ta Filipino (Vocabulary for Filipino)
SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH
aheka pantig mga pantig syllables
bissara pangungusap sentence
pangngalan noun
on aa pangalan ng tao name of person
on kapanyapan pangalan ng bagay name of object
on lahat pook/lunan name of place
on sattuwa pangalan ng hayop name of animal
gamit ng “ang” use of “ang”
gamit ng “ang mga” use of “ang mga”
pagduman panuto/bilin/tuntunin directions
pagsuli-suli pagkukuwento story telling
pang-uri adjective
bahagi ng aklat parts of the book
panghalip pronoun
pandiwa verb
magsadi lling kasalungat antonym
magdaluwa buwahan na kasingkahulugan synonym
magkasingtunog homonym
pinagdakayu lling pagbuo ng mga salita word construction
kilatam lling pagkilala ng mga salita word recognition
magkalang kita maghibal awit na may kilos or galaw action song
magdrama pagsasadula role playing
umaw-umaw pantomina pantomime
balagtasan poetical joust in verse
ongka laro games
pakikinig sa kwento listening to a story
pagkakasunud-sunod ng mga
pangyayari
sequencing events
tula poem
52
XVI. Mga Ambal ta Tugtog (Vocabulary for Music) SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH
pangindanan simbulo symbols
suwala boses voice
ludlis linya line
hahusig galaw movement
paawit na salita chant
kapanyapan mga instrumento instruments
takale alingawngaw echo
kumpas beat
scale iskala scale
alanga mataas high
reyo mababa low
pansamantalang tigil pause
pahillingon tugtog play
kutub pulso pulse
suwala na tono tone
tunga kalahati half
putusan buo whole
suwala na tono pitch
suwala areyo baho bass
inangun isagawa demonstrate
gitara gitara guitar
organ piyano piano
agung agong gong
biyula biyulin violin
nota note
melodiya melody
harmoniya harmony
ritmo rhythm
liriko lyric
tunog sound
pahinga rest
kalangan awit, kanta sing
akosog malakas loud
53
XVII. Mga Ambal ta Matimatika (Vocabulary for Mathematics)
SAMA– DILAUT FILIPINO ENGLISH
itungun bilangin count
kilahun tukuyin identify
kulang dakayu kulang ng isa one less
kinopan dakayu dinagdagan ng isa one more
binowa piilu bayniitung kinalalagyan ng bilang/halaga place value
dangkuri mindakayu mas kaunti kaysa fewer than
magsibu kasingdami as many as
anahut pinakamaliit least
pagdaluwahun paghambingin compare
aheya– toongan pinakamalaki greatest
maglaksu– laksu mag-itung palaktaw-laktaw na pagbilang skip counting
sinsilyu barya coins
sin katas perang papel bills
peso sign simbolo ng pera peso sign
balikun ulitin repeat
sinulat isulat write
kininopan pagdagdag addition
niitung kinopan mga bilang na pinagdagdag addends
pila kamemon kabuuan sum / total
pinagdakayu pagsama-samahin putting together
plus sign pananda ng pagdagdag plus sign
pinagbeya pagsamasamahin join
nilaanan pagbawas subtraction
itung kinulangan mga bilang na binabawasan subtrahend
itung kinulangan mga bilang na binabawas minuend
kapin na sagot sa pagbawas/natira difference
panga pagkuha taking away
tabba naiwan left
kinulangan bawasan minus
daluwa katumbas equivalent
daluwa na katumbas sa equal
mbal daluwa hindi katumbas not equal
54
XVIII. Mga ambal ta Araling Panlipunan (Vocabulary for Ara-
ling Panlipunan) SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH
pinakila ipakikilala introduce
baran ku sarili oneself
pagsasaddi-saddi pagkakaiba difference
magtay– anak mag-anak/ pamilya family
pinaandaan naipakikita show
panagnaan panimula beginning
bay pinalling nasasabi tell
halga' na kahalagahan importance
bay pagpallingan natatalakay talk about
tabeya' kabilang including
kawman pamayanan community
sehe kasapi member
umbul bilang number
pinagdaluwa naihahambing compare
pinagtabangan pagtutulungan cooperation/participation
magsabennal pagtitiwala trust
nenga pagtanggap acceptance
pagboa pakikitungo deal
pagdakayu pagkabuklod-buklod/
pagkakaisa
unity
suntuan pagmomodelo modeling
llaw bay panganak araw ng kapanganakan birthdate
awal nu pinagmulan origin
mga sagisag symbols
pangaddatan mga katangian /
mga kaugalian
traditions/characteristics
pamannal paniniwala belief
kabayaan mga pangangailangan needs
kawasa kapangyarihan power
pagpahalga' pagpapahalaga value
hati na/ kahugan na kahulugan meaning
nailalarawan describe
55
XIX. Mga Ambal ta Edukasyon sa Pagpapakatao(Vocabulary for Edukasyon sa Pagpapakatao)
SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH
amuwan mapagbigay charitable
kakosogan kalakasan strength
kalammahan kahinaan weakness
ahap baran mabuting kalusugan good health
kasabannalan katapatan sincerity
ambal atuwas kok na pagkamasunurin obedience
pagmamalasakit sa kapaliggiran concern for environment
kahapan kaayusan order
sehe' kasapi member
mbo' nakakatanda older
maglling nagsasabi tell
toongan totoo true
magtay-anak mag-anak family
nihalgaan kahalagahan valuable
paglasa-lasa pagmamahal love
kamattoahan magulang parent
meya'- meya' masunurin obedient
magtay-anak pamilya family
sakalibut kapaligiran environment
kakusugan kalusugan healthy
alanu' kalinisan cleanliness
hinang nu tungkulin responsibility
takole' nu kakayahan ability
toongan-toongan katapatan sincerity
aniya atekka musiba pangayayari happen
mbal magtaluwa di-pagkakaintindi misunderstanding
amannal ni tuhan pananampalataya faith
Tuhan Diyos God
aholat pag-asa hope
anabang-sehe' pagkakawanggawa charity
mag-addat paggalang respect
kapatutan karapatan right
kabannalan paniniwala belief
kahapan kabutihan goodness
sabennalan katotohanan truth
56
XX. Mga Ambal na para ta Pagdayad ta Lawa (Vocabulary for Health)
SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH apasu' lagnat fever
magsungi-sungi pagtatae diarrhea
sippun sipon colds
apandikok sakit ng ulo headache
pengka lumpo crippled
kulang laha keyat anemya anemia
mahunit makatuli mahirap makatulog insomnia
kutu kuto lice
katol galis scabies
apasu' trangkaso flu
kalibukot pigsa boil
umaw pipi mute
alanu malinis clean
tolek tutuli ear wax
bayhu mukha face
kok ulo head
buon buhok hair
ung ilong nose
bowa bibig mouth
botong tiyan stomach
longon bisig forearm
tangan kamay hand
punggubaha balikat shoulder
lunggon braso upper arm
hawakan baywang waist
kulis palad palm
tikodtikod -tape sakong heel
tuktuk noo forehead
kuku kuko nail
bittis binti leg
tuot tuhod knee
kalumpang balakang hip
buli-siko siko elbow
kullung leeg neck
bukut likod back
daggaha dibdib chest
57
XXI. Mga Ambal para ta Pampabiskeg ta Lawa (Vocabulary for Physical Education)
SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH
bahagi parte/bahagi parts
neoseg galaw movement
kahantang hugis shape
aoseg lokomotor locomotor
daka oseg di-lokomotor nonlocomotor
animbang balanse balance
alaan ilipat transfer
panduan maghinang pakitang-turo demonstrate
dambeyaan grupo team
pinaandaan ipakita perform
beya'-beya in gayahin imitate
palamugay makisali participate
gibang pakaliwa turn Left
kowan pakanan turn right
panyap kagamitan materials
pasong abante step forward
pasuhut atras step backward
magtendek-tendek lakad patakda march
pakuppa kingking hop
pabing ibukutan/ pabin ni
rahuwan
talikod-harap about face
angigal sayaw dance
baran katawan body
magbuwang-buwang ehersisyo exercise
lumengngan irahuwan lakad pasulong forward march
magteppak-teppak pumalakpak clap
magnapas pareyom hingang papasuk inhale
magnapas paluwas hingang papalabas exhale
alallay mabagal slow
lakkas bilis speed
alakkas mabilis fast
magkalangan pag-awit singing
abohat mabigat heavy
58
59
Diksyunario
Dictionary
60
Verbs SUBANEN FILIPINO ENGLISH
pata’ min iya iwasan to avoid
binantug purihin to praise
alamina malungkot to be sad, unhappy
akod masaya to be happy
pasunu sumunod to follow
parahu mamuno to lead
mag are’-are’ palamutian to decorate
amennal maniwala to believe
paatahon paghiwalayin to break
pag guni-guni pagdudahan to doubt
binungkal bungkalin to dig
binahagi hiwalayin to split
eskobahan walisin to sweep
amatay mamatay to die
amuwan magbigay to give
pahe magpunta to go
amawa magtago to hide
ameha maghanap to look for
magteltuwa tumawa to laugh
paglasa magmahal to love
pinagga’ pigain to squeeze
tinunu’ sunugin to burn
mag-kohol mag-ubo to cough
sino’ na pehe payagan/ pahintulu-
tan
to allow
tinungguan bantayan to look after
ipatun pangalagaan to take care
indaun tingnan to see
pakale pakinggan to hear
intanan hawakan to hold, catch
naghenda/mag hella mag-asawa to marry
angalanu maglinis to clean, wipe
amangan kumain to eat
61
Verbs SUBANEN FILIPINO ENGLISH
kineket kagatin to bite
anginom uminom to drink
sinanglitan mamangha to be amazed
atakka na dumating to come
halambe atakka darating to arrive
angahinang lilikhain to create
pinog putulin to cut
angitung bumilang to count
bonoun/binono’ patayin to kill
atau pagtuto to learn
pakuppa pagtalon to jump
pinatoho pagtuyo to dry
magbono’ makipag-away to fight
bininasa saktan to hit
anga’ mag-ani to harvest
magtanom magtanim to plant
mangaso to hunt
am’ssi mangisda to fish
mag-ongka’ maglaro to play
ataw matakot to fear, to be afraid
magnapas huminga to breathe
ahug mahulog to fall
magsusut hiludin to rub
na hella’ hatakin to pull
lahi-lahi tumakbo to run
anengko’ umupo to sit
anengge tumayo to stand
angalait magtahe to sew
Anolaun pehe alamin to know
asaki magkasakit to be sick
akosog maging malusog to be healthy
62
Verbs
SUBANEN FILIPINO ENGLISH
angalingan tumawag to call
maghigung-higung bumulong to whisper
nilinganan tawagin to call someone
magkalangan/
magtenes
umawit to sing
mag-igal sumayaw to dance
magbissara ampal
apatat
walang kabuluhang
pag-uusap
to talk nonsense
amangkong mamaga to swell
pabahak humiga to lie down
atuli matulog to sleep
ilintuwaran Itulak to push, shove
dungsuin saksakin to stab
pinagung palutangin to float
palangi lumangoy to swim
sukang bawalan to forbid
palingi lumingon to turn
magpikilan mag-isip to think
ahelling ni iya sabihin to say
angahaka sabihin to tell
tinimanan Itapon to throw away
magkose’ maghuhugas to wash
kose’in hugasan to wash
angandaug manalo to win
maghinang magtrabaho to work
lumangngan lumakad to walk
angahinang bubuuhin to make something
angagad maghintay to wait for
abbuhan magmayabang to show off, fool
around
63
Nouns SUBANEN FILIPINO ENGLISH
jil bilangguan jail, prison
atommon simpleng tao unsophisticated
person
kampung kamag-anak relative
itlug itlog egg
sattuwa a-esog mabangis na hayop animals (wild)
sattuwa ni ipat alagang hayop animals
(domesticated)
mata mata eye
kapa wasay axe
saging saging banana
onde’-onde’ ariki batang maliit baby
pangari-ngari palamuti decoration
ero’ aso dog
bulu timbak gatilyo barrel
langaw langaw a fly (insect)
puting kasingulingan a lie
bahibu balahibo feather
tana’ lupa earth, ground
insi’llan lahing mantika fat, grease
lowang butas hole
Kapanyapan ku/
maaku
pag-aari supplies, possessions
kinakan pagkain food
atay puso heart
garun ulap cloud
semmek damit clothes
luma’ bahay house
laha’ dugo blood
toōlang buto bone
mareya kagubatan jungle, bush
64
Nouns SUBANEN FILIPINO ENGLISH
‘llaw araw day
poon kayu punong kahoy tree
ulat uod worm
dawun dahon leaf
addat ugali custom
halaman hardin garden
a-a tao person
sin pera money
tambal gamot medicine
mattō-a taong matanda old person
kellat tali/ lubid rope
damela semmek piraso ng damit cloth
denda babae woman
henda asawa (babae) /
kabiyak
wife
lella lalaki man
hella asawa (lalaki) husband
anak ku lella anak na lalaki son
anak ku denda anak na babae daughter
bahau bay niyanakan sanggol infant
onde’-onde’ bata small child
budjang-budjang dalagita young woman
subul-subul binatilyo young man
siit min ina’ tiyahin sa ina aunt (mother’s side)
siit min mma’ tiyahin sa ama aunt (father’s side)
siit min ina’ tiyuhin sa ina uncle (mother’s side)
siit min mma’ tiyuhin sa ama uncle (father’s side)
mbo’ min ina’ lola sa ina grandmother
(mother’s side)
65
Nouns SUBANEN FILIPINO ENGLISH
mbo’ min mma’ lolo sa ama grandfather (father’s
side)
ipal denda bayaw na babae sister-in-law
ipal tella bayaw na lalaki brother-in-law
mato’-a denda biyenang babae mother-in-law
mato-a lella biyenang lalaki father-in-law
bihing tahik tabing dagat beach, coast
laring kutsilyo knife
bulan buwan moon
butuun bituin star
būd bundok mountain
lahat nayon village
pagtanoman taniman field
api apoy fire
āddat ugali habit, custom
mata eye
higi buto seed
hag poste posts
bagay-bagay kaibigan friend
atawu takot fear
daying isda fish
buwa’ bunga fruit
atay atay liver
manuk-manuk ibon bird
magsungi-sungi pagtatae diarrhea
sumping bulaklak flower
langit kalangitan sky, heaven
pik-pik pakpak ng ibon bird’s wing
kinakan kanin rice
babaw daga rat
66
Nouns SUBANEN FILIPINO ENGLISH
ambak palaka frog
gamut ugat root
lan kalsada/daan road
saddi iba some
dakayu illing isang bagay something
illaw araw sun
asaki sakit/ karamdaman sickness, disease
mag-igal sayaw dance
ayu alabok ashes
kulit balat skin
kulit kayu balat ng kahoy bark of a tree
magkakkit kamot scratch
hamut amoy smell, odor
bumbu usok smoke
sowa ahas snake
asin asin salt
tahik dagat sea
bandehan bandehado saucepan
pala pala spade
daraplos patpat stick
batu bato stone
Kata-kata tula poem
ugat root
iba some
isang bagay something
araw sun
sakit/ karamdaman sickness, disease
sayaw dance
alabok ashes
balat skin
67
Nouns SUBANEN FILIPINO ENGLISH
kissa pabula/ kwentong
bayan
fable, folktale
ka ombo’-omboan ninuno ancestor
togel buntot tail
pikilan isipan thought, idea,
opinion
paghalling pananalita speech
abgutta’ suka vomit
gusung buhangin sand
bohe’ tubig water
sowang ilog river
baliyu hangin wind (air)
68
Adjectives
SUBANEN FILIPINO ENGLISH
alamu’ malinis clean
alimmis marumi dirty
alaat pangit ugly
alingkat maganda beautiful
ahap mabuti good
kasambut katanggap-tanggap acceptable
alaat masama bad
aponno’ puno full
asekot na aponno’ malapit mapuno almost full
halam isiyan walang laman empty
agon halam isiyan halos walang laman almost empty
miskin dukha/ mahirap poor
dayahan mayaman wealthy
aheya toongan napakalaki huge, enormous
aheya malaki big
sarang-sarang katamtaman medium-sized
ariki maliit small
ariki min
kamemoman
napakaliit tiny, very small
abuhat mabigat heavy
alampung magaan light, not heavy
Sidda alampung napakagaan very light
apasu’ taangan napaka-init very hot
apasu’ mainit hot
tenne lamig cool
atenne malamig cold
taga henda may asawa married
Halam aniya handa
na
walang asawa unmarried
alampong magaan ang timbang light in weight
atalom matulis sharp
atampol mapurol dull
69
Adjectives
SUBANEN FILIPINO ENGLISH
abuhuk bulok rotten
baha-u sariwa fresh
abolelok naguguluhan confused, insane
ata-u matalino smart, clever
ataha’/alangkaw mahaba/ matangkad long, tall
apondok/apput puut mababa/ maikli short
alommok mataba fat
angagkag payat thin
alambu malapad wide
akiput makitid narrow
ata malayo far
asekot malapit near
dangkuri du kaunti few
aheka’ marami many
saddi’ iba pa other
kamemon lahat all
magsaddi kakaiba different
saddi’ iba another
sarang-sarang sapat enough
atibulung bilog round
bannal tama correct
ato-a matanda old
onde’-onde’ bata young
alunuk malambot soft
atuwas matigas hard
dakayu isa lang only
dangan-dangan nag-iisa alone
lebbak-lebbak lubak-lubak bumpy
70
Direction/Location
SUBANEN FILIPINO ENGLISH
mariyata sa itaas up, above
miimbukutan likuran back
mareyo’ sa ibaba down there
ma’itu dito here
mahe’ doon there
nin dambila’ kabilang bahagi other side, far aside
ma sa at
boy mula sa from
mariyata sa ibabaw ng on top of
mandeyo’ ilalim ng under
mareyom sa loob inside
matangnga’ sa gitna in the middle
mindahuwan sa unahan at the front end(first)
minbulian sa hulihan at the back end (last)
Time
raellaw kinaumagahan early morning
subu umaga morning
ngtullaw tanghali mid-day
kohap hapon afternoon
sangom gabi evening
tonga’bahangi gabi night
di-ilaw kahapon yesterday
Adverbs
akod-akod masayang-masaya happily
alekkas mabilis quickly
alamma malungkot sadly
kamaya’-maya’ dahan dahan slowly
71
Pronouns
SUBANEN FILIPINO ENGLISH
mayya kanya his, hers, its
maaaku akin my
ilu iyan that
itiya itong mga these
iya itu ito ay this
ya inaan iyong mga those
kitam kami we (exclusive)
tayo we (inclusive)
kaam kayo you (many)
kaa ikaw you (one)
makaam inyo yours
masigaan kanila theirs
Question Words
SUBANEN FILIPINO ENGLISH
Ay? Ano? What?
Sumilan? Kailan? When?
Ma ingga? Saan? Where?
Ay-ay, napain? Anu-ano? Which?, Who?,
Whose?
Sayi? Sino? Who?
Anoong? Bakit? Why?
Buwa tingga
kaheka’?
Gaano karami? How much?, How
many?
72
Common Phrases
SUBANEN FILIPINO ENGLISH
Wa’ iya maluma’ Siya ay nasa bahay. He is at the house.
Ai ni hinang nu? Ano ang ginagawa mo? What are you doing?
Magpatenna’laku
kinakan
Naghahanda ako ng
pagkain.
I’m preparing food.
Masayi kinakan pina
tenna nu?
Kaninong pagkain ang
inihahanda mo?
Whose food are you
preparing?
Kinakan si mma’. Pagkain ng tatay. My father’s food.
Ay kinakan baybilla Anong pagkain ang
niluluto mo?
What food are you
preparing?
Amella aku kiankan
maka daying
Nagluluto ako ng kanin
at isda.
I’m preparing rice and
fish.
Maingga bay ning’ nu
paliyuk?
Saan mo kinuha ang
palayok?
Where did you get the
saucepan?
Bay billi ma tinda Nabili ko sa tindahan. I got it from the store.
Sumiyan bay billi nu? Kailan mo nabili? When did you get it?
Baybilli ku diilaw. Nabili ko kahapon. I got it yesterday.
Pila bay pamili nu? Magkano ang bili mo? How much did it cost?
Limampu’ pilak. Limampung piso. It cost 50 pesos.
Bilahi aku amilli
dakayu.
Gusto kong bumili ng
isa.
I want to get one.
Bay na min ingga? Saan ka nanggaling? Where did you come
from?
Bay aku min tabu? Galing ako sa
pamayanan.
I have come from the
village.
Say on nu? Ano ang pangalan mo? What is your name?
Aku______________ Ako si __________. My name is ______.
Sumilan bay takka nu? Kailan ka dumating? When did you arrive?
73
Mga Isturya naan ta
Linggwai na Sama-Dilaut
Stories in the
Sama-Dilaut Language
74
75
Magtay-anak Ku Sama-Dilaut
Suli-suli ni: Amilsari A. Adjilani, Badjao Elder,
Isabela City Basilan
Sinulat ni: Amina H. Asakil, Teacher II,
Badjao Floating Elementary School
Tempo Presidente Marcos, agtilaw ungsud mma’ ku maka ina’ ku bang pila ungsud pa ma mma’ denda, magsulut kami lima hatus. Magtunang lagi lima bulan, binuwahan mi tunang saging, marang, panyam maka pan. Magkawin kami ma bulan Maulud. Magkulintangan maka mag-agung, mag-igal ma bangka.
Limam bulan magtimbul na ma h’nda na, aniya onde’ kami dakayu lella si Suwaris, ikaruwa lella Boy, ikatullu denda Esperanza, ika-mpat Suwayli, ikalima Balikbayan, ika– nnom Hassan, ikapitu Norsiba, ikawalu kambal, Dakota maka Luneta, ikasangpu Marilyn, ikasangpu kassa Delphin.
Am’ssi, angibaw, anga’ gamay ampa makakakan du’ mag-anum tepo. Pasalan aheka kami, kulang sin pinabillihan kinakan bang halam aniya taha’ daying bang asawa bulan anga’ kanuus, kulabutan, ullang maka kuhita. Magtagba isab h’nda ku maka onde’ denda ampa pinabillihan asupaya aniya sin.
Akog da isab kami misan dangkuri da usaha sabab makakakan du’ magdakayu kami.
76
Bay Kalabayan Ku
Suli-suli ni: Aldin M. Baraluddin, District Supervisor,
Isabela City Schools Division
Sinulat ni: Sherlaine Q. Tubat, Master Teacher I,
Badjao Floating Elementary School
Aku si Aldin M. Baraluddin, maglahat aku ma Diki
barangay, Isabela City. Pag-usaha ku tagna magdaying
ginisan panyap ni usal pangullo’ daying. Sabab itu manga
panyap ni usal pangullo’ daying subay miya’ ma waktu da.
Mag-usal aku pokot subay bulan anahut, tullu sampay
sangpu- karuwa kasubangan, bang sangpu- katullu
kasubangan sampay sangpu kalima mag-ullang.
H’nda ku isab anabang mag-usaha mag-anum tepo.
Kami maglaki bini binuwanan ni tuhan tullu onde’.
Onde’ ku si siyaka denda mag-iskul na ma pangkat nnom.
Pasunu pangkat mpat ubus iya ka siyalihan halam mag-
iskul pasal nahut.
Ubus butinaan aniya na pag-usaha kami maka h’nda
ku, kabayaan ku aniya pag-iskul onde’ ku maka talus
sigam sambil makahinang ma parinta.
77
Magtay-anak
Suli-suli ni: Julakmad I. Mohammad, School Head,
MS Bernardo Elementary School
Sinulat ni: Hushilda U. Sahi, Teacher I,
MS Bernardo Elementary School
Aku si Julakmad I. Mohammad, tullumpu’- kannom
ummul ku, bay aku inanak ma Tampalan, Malamawi,
Isabela City. Sangpu– karuwa kami magdanakan, walu
denda, mpat lella, ika-sangpu kassa aku, alam na aniya
ina’ maka mma’ ku, amatay na bay ma bulan tahun 2012.
Pag-usaha mma’ ku magpissi’, ina’ ku mag-anum tepo.
Nakatalus aku pag-iskul elementary ma Badjao
Floating Elementary School (1993– 1994), ma high school
ma Basilan National High School, Malamawi Annex (1997-
1998), ma college Claret College of Isabela (1998-2002).
Ma masteral Basilan State College (2015). Buwat itu mag-
iskul aku ma doctoral aniya sangpu- kawalu units.
Buwat itu aku nakura’ ma iskul MS Bernardo
Elementary School duwampu– karuwa mastal, ubus mpat
hatus nnompu’- kasiyam onde’-onde’ angiskul buwat itu.
Bang aniya ongka-ongka, pilmi kami palamud ubus
pilmi ru kami isab angandaug buwat journalism,
boyscout, brigada eskwela maka saddi lagi.
For inquiries or feedback, please contact:
The DEPARTMENT OF EDUCATION
Learning Resources Management Section. Isabela City,
Zamboanga Peninsula, Region 9
For improvement of this book, please send suggestions or comments to Elsa A. Usman. EPS-1. Email ad. [email protected]
Nuayme S. Enriquez, EPS-1. Email ad. [email protected]
SIL PHILIPPINES
PO Box 2700 CPO 1099 Manila