magbasa kita - sil international

88
Magbasa Kita Padduman ma Pamandu Bahasa Sama– Dilaut Let’s Read Guide for Teaching Sama-Dilaut Department of Education Region IX, Zamboanga Peninsula Division of Isabela City

Upload: others

Post on 29-Oct-2021

4 views

Category:

Documents


0 download

TRANSCRIPT

Page 1: Magbasa Kita - SIL International

Magbasa Kita Padduman ma Pamandu

Bahasa Sama– Dilaut

Let’s Read

Guide for Teaching

Sama-Dilaut

Department of Education

Region IX, Zamboanga Peninsula

Division of Isabela City

Page 2: Magbasa Kita - SIL International
Page 3: Magbasa Kita - SIL International

Magbasa Kita Padduman ma Pamandu

Bahasa Sama– Dilaut

Let’s Read

Guide for Teaching

the Sama-Dilaut Langauge

Page 4: Magbasa Kita - SIL International

ii

Magbasa Ki

Gabay sa Pagturo ng Wikang Sama-Dilaut

Karapatang Ari (Hindi ipinagbibili)

First Edition, 2016

Resebado ang lahat ng Karapatan. Ang alinmang bahagi nito ay hindi maaaring ilathala o ilabas sa anumang anyo, kasama na rito ang pelikula, nang walang nakasulat na pahintulot ang Tagapaglathala at ang mga may-akda. Hindi sakop ng karapatang-ari ang suring modyul na ilathala sa mga pahayagan at magasin.

Inilathala ng Kagawaran ng Edukasyon.

Training Workshop and Publication Team:

Dr. Isabelita M. Borres, CESO III

Lucman L. Manupac

IPED Regional Coordinator

Esther V. Chang

Encoder, Teaching-Aids Specialist

Regional Office IX, Pagadian City

William Hall

SIL Linguist-Western Subanon Language Project

Xinia Skoropinski, M. A.

SIL Language, Education and Development Coordinator

Mansueto Casquite, M. A.

Literacy and Education Consultant

Ryn Jean Fe Gonzales

SIL Language Assessment and Documentation Consultant

Lynne Pina

TAP Literacy and Education Consultant

Ryan Galorport

TAP Field linguist and Literacy Consultant

DEPARTMENT OF EDUCATION

Region IX, Zamboanga Peninsula

Airport Road, Tiguma, Pagadian City

SIL PHILIPPINES PO Box 2270, 1099 CPO, Manila Philippines

Page 5: Magbasa Kita - SIL International

iii

Republika ng Pilipinas

Kagawaran ng Edukasyon

Region IX, Zamboanga Peninsula

SANGAY NG ISABELA

PEO Rd., Bancao-Bancao, Lungsod Puerto Princesa

Lubos akong nagagalak sa ipinakitang katalinuhan at tyaga ng mga gurong kabahagi sa pagbuo ng isang kagamitang pampagtuturo ang “Magbasa Ki: Sunuran Para ta Pagtudlo ta Subanen na Linggwai”. Malaking tulong ito upang mas mapabuti at maging mas epektibo ang proseso ng pagtuturo ng mga guro lalo na sa mga paraaralan na kung saan Subanen ang ginagamit bilang wikang panturo.

Tinitiyak ko na mas magiging inspirado na sila sa gawain sa klasrum dahil mas napagaan ang paraan ng kanilang pagtuturo par-tikular na sa asignaturang Mother Tongue (MT).

Kinikilala rin ng Sangay ng Palawan ang ginawang pagpu-punyagi ng pangkat ng Summer Institute of Linguistic (SIL) – Philip-pines upang maging mabunga ang naturang gawain. Maraming sala-mat sa inilaan ninyong panahon at paghabagi ng katalinuhan sa aming mga guro na lubos namang mapapakinabangan ng aming mga mag-aaral na Palaweño.

Umaasa ang Sangay na sanay may gagawin pang kahalintulad nitong gawain para naman sa iba pang wika sa Palawan.

SERVILLANO A. ARZAGA, CESO V

Tagapamanihala ng Sangay

Change the text to

your context

Page 6: Magbasa Kita - SIL International

iv

Page 7: Magbasa Kita - SIL International

v

Introduction

This book is an introductory guide for teaching the writing system of the Sama-Dilaut language, and is an output of the Orthography Development Workshop held Pagadian, September 14-16, 2016. This effort to review the Sama-Dilaut orthography was undertaken with the active participation of Sama-Dilaut elders and educators who followed the five orthography development principles recommended by Smalley (1994)*, which are: acceptability, clear and consistent representation of the important sounds of the language, easy to learn, easy to transfer and easy to reproduce. The Sama-Dilaut participants came from Malamawi, Isabela City.

The purpose of this document is to provide a preliminary spelling guide to help elementary school teachers in the production of materials such as Big Books, small books and primers required in teaching Grade 1 pupils to read and write the Sama-Dilaut language. The content of the book includes: a brief description of the orthography; a directed word list for each letter of the Sama-Dilaut alphabet; an alphabet chart; common words and phrases in Sama-Dilaut, Filipino and English and a collection of all the stories written by workshop participants. All are items required in teaching the written language.

It is the intention of the writers that no Sama-Dilaut children be left behind as the K+12 MTB-MLE education system is implemented nationwide. For that reason, all chose to participate in this effort, recognizing that adjustments based on community feedback might be needed in what has been done so far in order to fully implement the MTB-MLE program Isabela City.

* Principles adapted from Smalley, W.A. (1994). Linguistic Diversity and National Unity: Language Ecology in Thailand. Chicago: The University of Chicago Press.

Page 8: Magbasa Kita - SIL International

vi

Page 9: Magbasa Kita - SIL International

vii

Magbasa Kita Let’s Read

Sama-Dilaut

Writers

Illustrations: SIL International

Amilsari A. Adjilani

Community Resource Person

Tampalan, Malamawi

Nuayme S. Enriquez

Education Program Supervisor I

Isabela City Schools Division

Elsa A. Usman

Education Program Supervisor

Isabela City Schools Division

Julakmad I. Mohammad, MAED

School Head

M.S Bernardo Elem. School,

Diki Malamawi

Amina H. Asakil

Teacher II

Badjao Floating Elem. School

Sherlaine Q. Tubat

Master Teacher I

Badjao Floating Elem. School

Hushilda U. Sahi

Teacher I

M. S. Bernardo Elem. School

Change the text for

your context

Page 10: Magbasa Kita - SIL International

viii

Page 11: Magbasa Kita - SIL International

Padduman ma Pagsulat

Sama-Dilaut

Guidelines for Writing

Sama-Dilaut

Page 12: Magbasa Kita - SIL International

2

Page 13: Magbasa Kita - SIL International

3

Buwatitu Pagsulat Ma

Sama-Dilaut

Sama-Dilaut inusal 21

batangsulat – 16 katinig maka

5 patinig.

H’lling na ma katining ma Sama

-Dilaut buwat itu h’lling na ma

Filipino.

Ya itu suntuan kabtangan aniya

katinig.

B b- bangka (vinta)

D d –daying (fish)

G g –gandum (corn)

Hh- hama (mosquito)

K k –kagong (crab)

L l – luma’ (house)

M m – mata (eye)

N n – nangka

(jackfruit)

NG ng – ngget (small

octopus)

P p – payung

(umbrella)

R r – relos (watch)

S s – semmek (cloth)

T t – tepo’ (mat)

W w – walu’ (eight)

Y y – kayu’ (wood)

Maytu ma katinig buwat ma

English hi’llinganan glottal stop

(panghati na dumain ka taha’

pahundung hi’lling kabtangan)

apostrophe (’) pangilahan

inusal.

Hi’lling na ma patinig ma Sama-

Dilaut buwat hi’lling ma

Filipino.

A a – ambak (frog)

E e – empon (teeth)

I i – imbaw (seashell)

Oo – ongka (game)

Uu – ullang (shrimp)

Undang-undang Buwahan

Tumaluwa Anulat Sama-

Dilaut

Rule 1: Isa atawa Duwa

patinig batang-sulat maka

ataha h’lling

Ya itu heka batang-sulat ataha

Page 14: Magbasa Kita - SIL International

4

hi’lling. Itu tanda’ tam

marahuwan kabtangan maka

saddi batangsulat patinig atawa

katinig.

Sawpama:

mma’ (father)

nnom (six)

llaw (day)

mbal (disagree)

mbo’ denda’

(grandmother)

Usal dakuya batangsulat katinig

ataha katinig suwala pasunud

katining suwala.

Sawpama:

mbal (disagree)

mbo’ denda’ (grandmother)

Usal duble batangsulat ataha

katinig suwala pasunud patinig

suwala.

Sawpama:

mma’ (father)

nnom (six)

Long vowel sounds

The vowel A

H’lling ataha katinig A ma Sama

-Dilaut buwat h’lling ataha

patinig A ma Filipino. Ma Sama-

Dilaut, buwat itu pagsulat.

Sawpama:

kāpa

omāng

āpa

Sali du ma undang-undang

nihinang katinig buwat na e, o,

u saddi lagi min i alam

sawpama ta anda.

Sawpama:

ēro (dog)

ahōg (fell)

toōlang (bones)

ūlat (worm)

Page 15: Magbasa Kita - SIL International

5

Rule 2: The glottal stop

consonant

Ma glottal stop pahali mabaliyu

aniya duwa suwala ta h’lling.

(a) Ma glottal stop baytaluwa

malas kabtangan pet’nnaan bi

apostrophe ( ' ) pangilahan.

Sawpama:

ina’ (mother)

onde’ (child)

luma’ (house)

(b) Ma glottal stop inusal

pinandaan alamaniya h’lling

katinig ma batang-sulat

mat’ngaan sin duwa katinig

batang-sulat.

Sawpama:

am’ssi’ (fishing)

am’lla (cooking)

’nsellan lahing (cooking oil)

mat’ngaan (between)

Sali du’ taluwa makasaddi mbal

katinig h’lling.

Sawpama:

h’nda (wife)

Rule 3: Saddi Lagi Niyusal

Ma Hyphen

Ma hyphen (-) inusal pabalik-

balik kabtangan.

Sawpama:

igal-igal (dance

“pangalay”)

unduk-unduk (seahorse)

onde’-onde (baby)

tehe’-tehe’ (sea urchin)

gat-gat (saw)

Ma hyphen (-) mat’ngaan ma

prefix iya mag, maka pag maka

poonan kabtangan ya itu

panagnaan patinig sinulat ma

hyphen (-) pangilahan.

Sawpama:

pag-agung (playing agong)

mag-igal (will dance)

mag-umpo’ (grandchild)

Ma hyphen (-)) mat’ngaan ma

prefix buwat na ika maka

poonan kabtangan panagnaan

ataja katinig suwala ya itu

magsunusunu umbul sinulat

Page 16: Magbasa Kita - SIL International

6

hyphen (-) pangilahan.

Sawpama:

ika-mpat

ika-nnom

Ma hyphen niyusal duwa

kabtangan na.

Sawpama:

sangpu-kalima (fifteen)

sangpu-kadda (eleven)

asawa-bulan (full moon)

mapasu’-llaw (sunny day)

bakul-tangan (daliri)

Rule 4: Conjunctions

Aniya duwa kabtangan inusal

ma conjunctions pinagdakayu

kabtangan atawa tumpukan

kabtngan buwat na maka

(and) maka da (also).

Sawpama:

ullang maka kuhita’

(shrimp and octopus)

Akug da isab kami.

(We are also happy)

Rule 5: Hindaman Aheka

Kabtangan

Ma anulat on a’ā maka lahat

subay mbal sinambian.

Sawpama:

Claret College

Marcos

Luneta

(b) Aheka kabtangan bahāu

panyap buwat na cellphone,

laptop, Xerox, chemotherapy,

CT scan maka saddi lagi buwat

na mbal sambian ta sulat sigam.

(c) Bang magsulat on ‘llew

maka bulan ma English maka

Filipino manjari inusal. Manjari

ru isab sinulat beyaun bi’

buwat tingga pagsulat Sama-

Dilaut.

Sawpama:

Sunday Linggo Ahad

Thursday Huwebes Hammis

January Enero Jumaal-Ula

(ya tu tanda’ tahun Islamic

calendar 2017 1ya itu maanana

1438AH)

Page 17: Magbasa Kita - SIL International

7

(d) Kabtangan hindaman aheka

min English maka Filipino maka

buwat itu ‘llew-’llew kabtangan

inusal ma Badjao manjari sinulat

masaddi sulatan Sama-Dilaut.

Sawpama:

malkina (machine)

bolpen (ballpen)

naylon (nylon)

Rule 6: Pangindanan Inusal

Mapagsulat

Aheka pangindaan inusal ma

pagsulat ma Sama-Dilaut buwat

Filipino.

(a) ( . ) Ma tumbok (period)

inusal madamulihan jukup

himumungan bang ka

magsulisuli atawa anoho’.

Sawpama:

The child is reading his book.

Onde’-onde’ amassa’ buk na’.

(b) ( ? ) Ma pang’ndaan tinilaw

inusal maramulian jukup

himumungan mapanilaw.

Sawpama:

Where do you live?

Maingga pa tennaan nu?

What is your name?

Say on nu’?

(c) ( ! ) Ma pang’ndaan akosog

pangatayan inusal maramulian

jukup himumungan buwat na

kinatawan, kinublaan, asung’t

atawa alasig tuongan.

Sawpama:

Agey! Part of me has been

pinched/trapped between two

objects.

Agka!Bay aku tagipit.

Ya! A large snake!

Alu’! Aheya sowa!

(d) ( “ ” ) Duwa ariki gudlis

inusal maryata bay ha h’lling ni

indaman.

Sawpama:

My mother said to me, “Don’t

be continually out walking at

night.”

A h’lling ina’ ku. “Daa daranun

pallengan sangom.”

(e) ( , ) Ariki gudlis inusal

sinaddi aheka kabtangan.

Page 18: Magbasa Kita - SIL International

8

Sawpama:

Go to the store and there buy

some oil, soy sauce, pepper

and salt.

Pehe ka ni tinda ubus amelli ka

nsillan-lahing, tauyu, sayul lara,

maka asin.

(f) ( : ) Duwa tumbok inusal

bang aniya dakayu atawa

aheka kabtangan nilista dakayu

dakayu.

Sawpma:

These are the ingredients for

preparing steamed cassava:

grated cassava, coconut, and

little water.

Iya itu manga panyap mag-adjal

pinutu’: panggi’-kayu’, lahing

maka dangkuri’ bohe’.

Rule 7: Pag-usal Ahaye

Kabtangan

Ma pagsulat ma Sama-Dilaut,

gunana ma aheya batang-sulat

sali du’ buwat English maka

Filipino.

Ma pagsulat jukup

himumungan, dahuwan

batang-sulat aheya.

Sawpama:

His clothes are new.

In semmek niya bahau.

Ma pagsulat on a’a, lahat,

llew, bulan maka saddi

kabtangan buwat na , dahuwan

kabtangan subay aheya .

Sawpama:

Rita

Malamawi

Isnin (Monday)

Muharram

Ma aheya batang-sulat manjari

du isab inusal pagsulat mawdu

buk, tarasul, sulisuli maka

ahalga pakaradjaan.

Sawpama:

Haylaya Hadji’

Page 19: Magbasa Kita - SIL International

9

Please add here the

FILIPINO Translation of

the Sama-Dilaut text.

Make sure the following

session is also included in

the Sama-Dilaut text

Mga Paraan ng Pagsulat sa

Subanenay

Tuntunin 8: Mga Hiram na

Salita

(a) Hindi na babaguhin o

papalitan kung ang sinusulat ay

tanging pangalan ng mga tao at

lugar

Halimbawa:

Manuel L. Quezon

Sergio Favila

Cagayancillo

Roxas

Malacañang

(b) Salita para sa bagong gamit

tulad ng cellphone, laptop,

Xerox, chemotherapy, CT scan

at kahalintulad ng mga ito ay

hindi na babaguhin o papalitan.

(c) Sa pagsusulat ng ngalan ng

araw at buwan ay maaring

gamitin ang alin man sa

katawagan ng English at Filipino.

Subalit maari rin namang isulat

sa paraan ng pagbababay ng

Subanen.

Halimbawa:

English Filipino

Subanen

Sunday Linggo

Duminggo

Thursday Hwebes

Wibis

January Enero

Iniro

November Nobyembre

Nubimbri

(d) Ang mga salitang hiram sa

English at Filipino na palagiian

nang ginagamit ng mga Subanen

ay isusulat sa paraan kung kung

paano sumulat ang mga

Subanen

Halimbawa:

kudak (litrato)

bulpin (bolpen/pluma)

Page 20: Magbasa Kita - SIL International

10

Tuntunin 9: Mga Pananda

sa Pagsusulat

Ang mga pananda na ginagamit

sa Subanen at katulad din ng sa

Filipino

(a) ( . ) Tuldok (period) ito ay

ginagamit sa dulo ng

pangungusap o pahayag na

nagkukuwento o pagbibigay ng

utos.

Halimbawa:

Ang bata ay nagbabasa ng aklat.

Tong, umigib ka muna ng tubig.

(b) ( ? ) Tandang Pananong

(question mark) ito ay ginagamit

sa dulo ng pangungusap o

pahayag na nagtatanong.

Halimbawa:

Kailan ka aalis?

Anong pangalan mo?

(c) ( ! ) Tandang Padamdam

(exclamatory point) ito ay

ginagamit sa sa dulo ng pahayag

katulad kung ang kaibigan mo

ay natakot, nagulat, nagalit, or

sobrang saya.

Halimbawa:

Agey! Naipit ako.

Ya! May sawa!

(d) ( “ ” ) Panipi (quotation

marks) ginagamit sa isang

pahayag isang pahayag na

tahasang ginamit.

Halimbawa:

Ang sabi ni nanay, “Wag kang

laging naglalakad tuwing gabi.”

(e) ( , ) Kuwit (comma)

ginagamit sa paghihiwalay ng

mga salita.

Halimbawa:

Bumili ka sa tindahan ng

mantika, tuyo, paminta at asin.

(f) ( : ) Tutuldok (colon) ay

ginagamit kapag mayroong

dalawa o higit pang mga salitang

nakatala nang paisa-isa.

Halimbawa:

Ito ang mga sangkap sa paggawa

ng lub-ong: niyadyad na

kamoteng kahoy, gata at asukal.

Tuntunin 10: Pagsulat sa

Malaking Titik

Sa pagsusulat sa Wikang

Subanen, ang paggamit ng

Page 21: Magbasa Kita - SIL International

11

malaking titik ay katulad din ng

tuntunin sa paggamit sa English

at Filipino. Ginagamit rin ang

malaking titik sa simula ng

pangungusap.

Halimbawa:

Bago ang kanyang mga damit.

Malaking titik ang simula ng

tanging ngalan ng tao, lugar,

araw, buwan at iba pang mga

tanging ngalan.

Halimbawa:

Roselyn

Cawili

Lunis

Marso

Ginagamit din ang malaking titik

sa pagsusulat ng pamagat ng

aklat, tula, kwento at pangyayari.

Halimbawa:

Ang Bagong Filipino

Langisan, Langisan

Krismas

Page 22: Magbasa Kita - SIL International

12

The Way of Writing Sama-

Dilaut

Sama-Dilaut uses 21 letters – 16

consonants and 5 vowels.

The pronunciation of

consonants in Sama-Dilaut is

like the pronunciation in

Filipino.

These are examples of words

that have consonants.

B b– bangka

(vinta)

D d –daying (fish)

G g –gandum (corn)

Hh- hama (mosquito)

K k –kagong (crab)

L l – luma’ (house)

M m – mata (eyes)

N n – nangka (jackfruit)

NG ng – ngget (small

octopus)

P p – payung (umbrella)

R r – relos (watch)

S s – semmek (cloth)

T t – tepo’ (mat)

W w – walu’ (eight)

Y y – y kayu (wood)

For the consonant which in

English is called a glottal stop

(which means to say a not long

stop in saying a word) the

apostrophe (’) symbol is used.

The pronunciation of vowels in

Sama-Dilaut is like the

pronunciation in Filipino.

A a – ambak (frog)

E e – empon (teeth)

I i – imbaw (seashell)

O o – ongka (game)

U u – ullang (shrimp)

Rules for the Correct Way

to Write Sama-Dilaut

Rule 1: One or two

consonant letters with long

sound

There are letters with long

sounds. These are seen at the

beginning of a word and next to

the letter consonant or vowel

letters.

For example:

mma’ (father)

Page 23: Magbasa Kita - SIL International

13

nnom (six)

llaw (day)

mbal (disagree)

mbo’ denda’ (grandmother)

Use single consonant letter for

long consonant sound preceded

by consonant sound.

For example:

mbal (disagree)

mbo’ denda’ (grandmother)

Use double letters for long

consonant sound preceded by

vowel sound.

For example:

mma’ (father)

nnom (six)

Long vowel sounds

The vowel A

The pronunciation of the long

vowel A in Sama-Dilaut is like

the pronunciation of long vowel

A in Filipino. In Sama-Dilaut, this

is written in ā.

For example:

kāpa

omāng

āpa

The same rule applies to vowels

like e, o, u except i which

example has not been found.

For example:

Ēro (dog)

ahōg (fell)

toōlang (bones)

ūlat (worm)

Rule 2: The glottal stop

consonant

A glottal stop is a stop of air when

two sounds are pronounced.

(a) A glottal stop that occurs at

the end of the word should be

mark with apostrophe ( ' )

symbol no with h.

For example:

ina’ (mother)

onde’ (child)

Page 24: Magbasa Kita - SIL International

14

luma’ (house)

(b) A glottal stop is used to

represent silent vowel (e) letter

between two consonant letters.

For example:

am’ssi’ (fishing)

am’lla (cooking)

’nsellan lahing (cooking oil)

The same may occurs in other

weak vowel sounds.

For example:

h’nda (wife)

Rule 3: Other use of a

hyphen

A hyphen is used in repeated

words.

For example:

igal-igal (dance “pangalay”)

unduk-unduk (seahorse)

onde’-onde (baby)

tehe’-tehe’ (sea urchin)

gat-gat (saw)

A hyphen which is between a

prefix such as mag, and pag

and a root word which begins

with a vowel is written with the

hyphen (-) symbol.

For example:

pag-agung (playing agong)

mag-igal (will dance)

mag-umpo’ (grandchild)

A hyphen which is between a

prefix such as ika and a root

word which begins with long

consonant sound to mean

ordinal numbers is written with

the hyphen (-) symbol.

For example:

ika-mpat

ika-nnom

A hyphen is used for compound

words.

For example:

sangpu-kalima (fifteen)

sangpu-kadda (eleven)

asawa-bulan (full moon)

mapasu’-llaw (sunny day)

bakul-tangan (daliri)

Page 25: Magbasa Kita - SIL International

15

Rule 4: Conjunctions

There are two words used as

conjunctions to join words or

phrases such as maka (and) and

da (also).

For example:

ullang maka kuhita’

(shrimp and octopus)

Akug da isab kami.

(We are also happy)

Rule 5: Borrowed words

(a) In writing names of people

and places should not be

changed.

For example:

Claret College

Marcos

Luneta

(b) Words about new objects

such as a cellphone, laptop,

Xerox, chemotherapy, CT scan

and others like that do not

change when writing them.

(c) In writing names of days and

months English and Filipino can

be used. But, they can also be

written following the way to

write Sama-Dilaut.

For example:

Sunday Linggo Ahad

Thursday Huwebes Hammis

January Enero Jumaal-Ula

(which represent the year in

Islamic calendar for 2017

corresponds to 1438 AH)

(d) Words which are borrowed

from English and Filipino and

which already are now everyday

words used by Badjao can be

written following the way to

write Sama-Dilaut.

For example:

malkina (machine)

bolpen (ballpen)

naylon (nylon)

Rule 6: Marks used in

writing

Marks which are used in writing

Sama-Dilaut are like Filipino.

(a) ( . ) A dot (period) is used at

the end of a complete

statement as when you tell a

Page 26: Magbasa Kita - SIL International

16

story or give a command.

For example:

The child is reading his book.

Onde’-onde’ amassa’ buk na’.

(b) ( ? ) The mark for asking a

question (question mark) is used

at the end of a complete

statement which is a question.

For example:

Where do you live?

Maingga pa tennaan nu?

What is your name?

Say on nu’?

(c) ( ! ) The mark of strong

emotion (exclamation point) is

used at the end of a complete

statement such as when afraid,

surprised, angry, or very happy.

For example:

Agey! Part of me has been

pinched/trapped between two

objects.

Agka!Bay aku tagipit.

Ya! A large snake!

Alu’! Aheya sowa!

(d) ( “ ” ) Two small-lines

(quotation marks) are used above

what someone else has said

which you have borrowed.

For example:

My mother said to me, “Don’t

be continually out walking at

night.”

A illing ina’ ku. “Daa daranun

pallengan sangom.”

(e) ( , )The small-stroke

(comma) is used in separating

words.

For example:

Go to the store and there buy

some oil, soy sauce, pepper and

salt.

Pehe ka ni tinda ubus amelli ka

nsillan-lahing, tauyu, sayul lara,

maka asin.

(f) ( : ) Two dots (colon) are

used if there are two or more

words which are listed one by

one.

For example:

These are the ingredients for

preparing steamed cassava:

grated cassava, coconut, and

little water.

Iya itu manga panyap mag-adjal

Page 27: Magbasa Kita - SIL International

17

pinutu’: panggi’-kayu’, lahing maka

dangkuri’ bohe’.

Rule 7: Using a capital

letter

In writing Sama-Dilaut the

function/use of a capital letter is

the same as in English and

Filipino.

When writing a complete

statement, the first letter is a

capital.

For example:

His clothes are new.

In semmek niya bahau.

When writing the name of

people, places, days, months and

other words like that, the first

letter should be a capital.

For example:

Rita

Malamawi

Isnin (Monday)

Muharram

A capital letter is also used in

writing the title of books,

poems, stories and important

events.

For example:

Haylaya Hadji’

Page 28: Magbasa Kita - SIL International

18

Page 29: Magbasa Kita - SIL International

19

Batang- Sulat sin Sama-

Dilaut Kabtangan

The Alphabet

of the Sama– Dilaut

Languange

Page 30: Magbasa Kita - SIL International

20

Aheka patinig bissara ma Sama– Dilaut

A a

ambak

E e

empon

I i

imbaw

O o

ongka

Page 31: Magbasa Kita - SIL International

21

U u

ullang

B b

bangka

D d

daying

Aheka katinig bissara ma Sama-Dilaut

Page 32: Magbasa Kita - SIL International

22

G g

gandum

H h

hama

K k

kagong

L l

luma'

Page 33: Magbasa Kita - SIL International

23

M m

mata

N n

nangka

Ng ng

ngget

P p

payung

Page 34: Magbasa Kita - SIL International

24

R r

relos

S s

semmek

T t

talum

W w

walu

Page 35: Magbasa Kita - SIL International

25

Y y

kayu

'

tokke'

Page 36: Magbasa Kita - SIL International

26

Aheka Batang- Sulat ta Bissara ma Sama– Dilaut

A a

ambak

B b

bangka

D d

daying

E e

empon

G g

gandum

H h

hama

I i

imbaw

K k

kagong

L l

luma'

M m

mata

N n

nangka

Ng ng

ngget

O o

ongka

P p

payung

R r

relos

S s

semmek

T t

talum

U u

ullang

W w

walu

Y y

kayu

'

tokke'

Page 37: Magbasa Kita - SIL International

27

Listahan sin Pagtu’ ma

Batang– Sulat ma

Sama– Dilaut

List of Words

for Teaching the Letters of

the Alphabet

Page 38: Magbasa Kita - SIL International

28

Para ta Pagtudlo ta Mga Litra ta Sama-Dilaut

(Patinig) Sama-Dilaut English

A a_________

initial

aa person

aniya have

agtilaw ask

akog happy

alam nothing

_______A a______

middle

sawan glass

bulan month/moon

dakayu one

kakan food

sangpu ten

_________A a

final

bangka boat

aheka many

daggaha chest

della tongue

ruwa two

E e_________

initial

empon teeth

endong eel

erom Black beauty

ettom black

ero dog

_______E e______

middle

denda girl

lella boy

tepo mat

aheka many

kepel armpit

_________E e

final

presidente president

bohe water

tape foot

amene big

pehe go

Page 39: Magbasa Kita - SIL International

29

(Patinig) Sama-Dilaut English

I i_________

initial

igal dance

imbaw clam

Ina’ mother

ilu that

itu this

_______I i______

middle

pila how much

lima five

kawin wedding

talinga ear

sin money

_________I i

final

kami we

api fire

dangkuri less than

sali the same

pissi hook

O o________ onde’ child

omang seashell

initial oto elder brother

ongka’ play

ongkaan toys

_______O o______

middle

kok head

agong gong

bottong stomach

ponsot navel

kagong crab

_________O o

final

tempo regime/season

tepo mat

toddo clear

bato stone

aho yes

Page 40: Magbasa Kita - SIL International

30

Patinig Sama-Dilaut English

U u_______

initial

unduk seahorse

umpan bait

usuha work/job

ullang shrimp

ung nose

_______U u_____

middle

tunang girlfriend/boyfriend

luwag serving spoon

kulang lack

suray comb

burut back

_________U u bayhu face

kuku nail

final bangku chair

dakayu one

kayu wood

Katinig

B b_________

initial

bang if

binuwa bring

banakaw mangrove

bowa’ month

bottong stomach

_______B b______

middle

gabun clouds

kambal twin

dambila otherside/half

kasambuhan development

gibang left

_________B b

final

isab and

sabab cause

alanab delicious

keyah fan

lokkob cover

Page 41: Magbasa Kita - SIL International

31

katinig Sama-Dilaut English

D d_________

initial

dae’-dae’ in a harry

daying fish

dayahan rich

duwa two

denda girl

_______D d______

middle

pangaddatan character

gandum corn

gadja elephant

gaddung green

dudjang lady/maiden

_________D d

final

palamud join

amaid asking permission

paayad careful

binelad sore eyes

bud mountain

G g_________

initial

gibang left

gabbang musical instrument

garapun Jar/bottle

ginisin variety

gudlis line

_______G g______

middle

agung musical instrument

atoggol too long to wait

tunggul post

bagay friend

bagid match

_________G g

final

kalog worm

pasandig leam

tendog follower

akosog strong

lengog war

Page 42: Magbasa Kita - SIL International

32

Katinig Sama-Dilaut English

H h_________

Initial

halam none

hengkot tie

hama mosquito

habay-habay amulet

hinag work

_______H h______

middle

kohap afternoon

tahak cooked food

pahalu tomorrow

bohe water

ahap good

_________H h

-not orthographically

represented-

K k_________

initial

kulang lack

kanuus squid

kuhita octapus

kamemon all

kalitan shrak

_______K k______

middle

ariki small

dangkuri a little

dakayu one

bokko turtle

tokke’ gecko

_________K k

final

anak child

lapuk brittle

kok head

tommok fat

owak crow

Page 43: Magbasa Kita - SIL International

33

Katinig Sama-Dilaut English

L l _______

initial

lalom deep

lommok fat

langal chin

lellah male/boy

laha’ blood

_______L l ____

middle

della’ tongue

talinga’ ear

tullu three

relos watch

bulan moon

_________L l

final

kepel armpit

mastal teacher

iskul school

abondol straight

ambay no

M m_________

initial

mattoa old

misking poor

mahanda get married

makakan food

malkina machine

_______M m______

middle

limambulan 5 months

angimbaw harvesting of clams

gamay sea weeds

kambal twins

hama’ mosquito

_________M m

final

apam hot cake

halam nothing

sangom night

mariyom inside

Imam Muslim priest

Page 44: Magbasa Kita - SIL International

34

Katinig Sama-Dilaut English

N n_________

initial

napas breath

nabang help

nandal suffer

nengge stand

nangka jackfruit

_______N n______

middle

kulintangan musical instrument

gandum corn

gantung necklace

abontol straight

kanuus squid

_________N n

final

bulan month/moon

limambulan 5 months

empon tooth

pasalan because

binuwa To bring

Ng ng_________

initial

ngelo gum

ngentom missing someone

ngeket bite

ngutta’ vomite

nguskus scrub

_______Ng ng______

middle

sangpu ten

bangku chair

punggubaha shoulder

kengkeng pinky finger

tenga-tangan middle finger

_________Ng ng

final

saging banana

ung nose

lawang door

lowang hole

gibang left

Page 45: Magbasa Kita - SIL International

35

Katinig Sama-Dilaut English

P p_________

initial

pasala’ because

puga jar

patta picture

piddih painful

punggo’ baha shoulder

_______P p______

middle

lappas seashell

garapun container

seppun runny nose

lapohan stove

ulapay colds

_________P p

final

hap delicious

sirap seashell

kohap afternoon

ahap good

agap parrot

R r_________

initial

relos watch

rayang dearly

reyon inside

_______R r______

middle

sarta’ but

baran body

paragan to run

karut sacks

sarang enough

_________R r

final

agar-agar seaweeds

magsukur thanks

Page 46: Magbasa Kita - SIL International

36

Katinig Sama-Dilaut English

S s_________

initial

sakeh sickness

sampu ten

siggit garbage

semmek clothes

saloka coconut tree

______S s______

middle

amessi fishing

kassa bottle

miskin pook

pasaw expired

pansot navel

_________S s

final

hatus one hundred

tenes a kind of song

bihtis leg

kulis palm lines

kanuus squid

T t________

initial

tepo mat

tebba low tide

tambal madicine

timas throw

tungkang casserole

______T t______

middle

katas paper

bitis leg

kalitan shark

oto brother

etek cluck

________T t

final

bukut back

ponsot navel

koktuut knee

bonut coconut husk

pokot fishing net

Page 47: Magbasa Kita - SIL International

37

Katinig Sama-Dilaut English

W w_________

initial

waktu time

walu eight

wanni fruit

wali permission

wakil consent

_______W w______

middle

bawe pig

suwa snake

duwa two

duwampu twenty

lawang door

_________W w

final

langaw fly

babaw rat

kalbaw water buffalo

imbaw clam

bangkaw mangrove

Y y_________

initial

yukna according to

yakan native

yahe that

ya itu this is it

ya ele that is it

_______Y y_____

middle

daying fish

aniya have/has

dakayu one

kayu wood

bayhu face

_________Y y

final

gamay sea grapes

busay paddle

suray comb

sampay until

bagay fried

Page 48: Magbasa Kita - SIL International

38

Page 49: Magbasa Kita - SIL International

39

Words Commonly Used

Kabtangan Araran Niusal

Page 50: Magbasa Kita - SIL International

40

I. Pagtamyaw daw Duma na mga Ambalen (Common Greetings and Expressions)

SAMA– DILAUT FILIPINO ENGLISH

Ahap llaw. Magandang araw. Good day.

Ahap sangom. Magandang gabi. Good evening.

Ahap ugtullaw. Magandang tanghali. Magandang hapon.

Ahap subu. Magandang umaga. Good morning.

Peheon. Sige. All right.

Magsukul. Salamat po. Thank you.

Aho' du'. Okey lang yon. Its alright.

Alam dokohe. Walang anuman. You're Welcome

Magmaap. Ipagpaumanhin mo. I’m sorry.

Manjari aku puluwas? Maaari po bang lumabas? May I go out?

Aho'. Oo. Yes, you may.

Tabi' palabay aku. Makikiraan po. May I pass?

Manjari aku angindam? Maari bang makahiram ng _? May I borrow _?

Magmaap. Patawad po. Please forgive me.

Aho'. Opo Yes, ma'am. / sir.

II. Parti ta Lawa (Parts of the Body)

FILIPINO ENGLISH SAMA– DILAUT

ulo head kok

anit scalp buun

buhok hair tuutang kok

bungo skull kulit kok

noo forehead lindu'

kilay eyebrow kilay

mata eyes mata

talukap na mata eyelid diyu mata

palikmata eyelashes bulbul mata

ilong nose ung

butas ng ilong nostril luwang-ung

pisngi cheek bayhu'

bibig mouth bowa'

labi lip bihing bowa'

Page 51: Magbasa Kita - SIL International

41

SAMA– DILAUT FILIPINO ENGLISH

della' dila tongue

empon ngipin teeth

bagaang gilagid gum

langal baba chin

kollong leeg neck

buli kollong batok nape

punggo' baha balikat shoulder

lunggon braso arm

buli siko siko elbow

bukubuku tangan galang-galangan wrist

tangan kamay hand

kum kuman kamao fist

bottong tangan palad palm

gulamay tangan daliri finger

bokol tangan hinlalaki thumb

pano hintuturo pointer

ina' tangan hinlalatao middle finger

pasingsingan palasing-singan ring finger

kengkeng hinliliit pinky finger

daggaha dibdib chest

hawakan baywang waist

bottong tiyan stomach

ponsot pusod navel

kok– bundu puson abdomen

tombong puwit butt/behind

kalompang balakang hip

puunla hita thigh

tuot tuhod knee

bittis binti leg

tongtong tape sakong heel

puun paa paa foot

bukubuku tape bukong-bukong ankle

botong tape talampakan sole

gulamay tape daliri sa paa toe

Page 52: Magbasa Kita - SIL International

42

III. Mimbro ta Pamilya (Members of the Family)

SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH

mma' tatay father

ina' nanay mother

oto' kapatid brother/sister

arong kuya / ate older brother/sister

mbo' dende lola grandmother

mbo' lella lolo grandfather

bapa tiyo uncle

babo tiya aunt

kaki pinsan cousin

ipal denda hipag sister-in-law

ipal lella bayaw brother-in-law

matoa lella biyanang lalake father-in-law

matoa denda biyanang babae mother-in-law

kamanakan lella pamangking lalake nephew

kamanakan denda pamangking babae niece

IV. Mga Gaubra Naan ta Kumyunidad (Community Workers)

SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH

pari pari priest

mastal guro/titser teacher

pulis pulis policeman

bombero bumbero fireman

magtiman– segget basurero garbage collector

doktor doktor/manggagamot doctor

panday kumadrona midwife

maglarot– empon dentista dentist

nars nars nurse

maghinang– luma' karpentero/anluwagi carpenter

magbuwan– sulat kartero postman

magbobowa– lling mensahero messenger

anahi semmek modista dressmaker

anahi semmek sastre tailor

nahi mananahi sewer

maglanu kalsada kaminero streetsweeper

Page 53: Magbasa Kita - SIL International

43

SAMA– DILAUT FILIPINO ENGLISH

drayber drayber driver

maghinang pan panadero baker

maghinang tindero/tindera vendor

am'ssi mangingisda fisherman

magtatanom magsasaka farmer

magpipinta pintor/ilustrador/

tagaguhit/

tagadrowing/

bibuhista

painter

bangkero bangkero boatman

magpiha alta minero miner

V. Mga Ayep (Animals)

FILIPINO ENGLISH SAMA– DILAUT

aso dog ero

pusa cat kuting

manok chicken manok

baboy pig bawe

ibon bird manok-manok

kambing goat kambing

kalabaw carabao kalbaw

kabayo horse kura

baka cow sapi

tandang rooster manok llela

sisiw chick manok-manok ariki

tuta puppy ero-ero ariki

gansa goose etek ataha kollong na

bibi duck etek

talabong egret manok ataha tape na

daga rat babaw

kuneho rabbit

kalapati dove assang

langaw fly langaw

bayawak monitor lizard tokke'

unggoy monkey kuyya

palaka frog ambak

pugo quail tella'- tella'

ahas snake suwa

Page 54: Magbasa Kita - SIL International

44

SAMA– DILAUT FILIPINO ENGLISH

bokko pagong turtle

kalog bulate worm

tigel tigre tiger

layon leyon lion

belle agila eagle

giraffe giraffe

ampan tipaklong grasshopper

mamang langgam ant

bawe baboy-ramo/

baboy-damo

wild pig

kaba'- kaba' paruparo butterfly

balang locust

tabungay bubuyog bee

hama lamok mosquito

salaginto beetle with green outer wings

salagubang beetle that eats mango leaves

VI. Mga Numiro (Numbers)

FILIPINO ENGLISH SAMA– DILAUT

wala zero alam

isa one isa

dalawa two duwa

tatlo three tullu

apat four mpat

lima five lima

anim six nnom

pito seven pitu

walo eight walu

siyam nine siyam

sampu ten sangpu

labing-isa eleven sangpu– kadda

labindalawa twelve sangpu– karuwa

labingtatlo thirteen sangpu– katullu

sangpu– kampat labing-apat fourteen

Page 55: Magbasa Kita - SIL International

45

SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH

sangpu– kalima labinglima fifteen

sangpu– kannom labing-anim sixteen

sangpu– kapitu labimpito seventeen

sangpu– kawalu labing-walo eighteen

sangpu– kasiyam labingsiyam nineteen

duwampu dalawampu twenty

duwampu– kadda dalawampu't isa twenty-one

duwampu– karuwa dalawampu't dalawa twenty-two

tullumpu tatlumpu thirty

tullumpu– kadda tatlompu't isa thirty-one

mpatpu apatnapu forty

mpatpu-kadda apatnapu’t isa forty one

limampu limampu fifty

limampu– kadda limampu’t isa fifty one

nnompu animnapo sixty

nnompu-kadda animnaput isa sixty one

pitumpu pitumpu seventy

pitumpu-kadda pitumpu’t isa seventy one

walumpu walumpu eighty

walumpu-kadda walumpu’t isa eighty one

siyampu siyamnapu ninety

siyampu– kadda siyamnapu’t isa ninety one

dangibu sanlibo one thousand

sangpu-ngibu sampung libo ten thousand

dahatus– ngibu Isang daang libo one hundred thousand

damilyun isang milyon one million

Page 56: Magbasa Kita - SIL International

46

VIII. Kurti (Shapes)

FILIPINO ENGLISH SAMA-DILAUT

bilog circle tibulung

parihaba rectangle kwadaw-ataha

parisukat/kwadrado square kwadaw

hugis bituin star bituun

triangulo/tatsulok, triangle bubungan

habilog/biluhaba oblong

IX. Pagsingngot daw Pagtilaw (Smell and Taste)

SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH

ahamot mabango fragrant

bawwan mabaho bad/foul smell

mabantot smelly

bahu-pullut mapanghi stinky

amamis matamis sweet

alossom maasim sour

apakkat mapakla taste of not so ripe fruit

maasin maalat salty

apait mapait bitter

atabang matabang bland

VII. Kulay (Colors)

FILIPINO ENGLISH SAMA-DILAUT

dilaw yellow biyaning

berde/luntian green gaddung

asul/bughaw blue bilu

pula red keyat

puti white pote'

kayumanggi brown sakulate

lila purple/violet taluk

dalandan orange kulit

itim black ettom

mapusyaw pastel mbal akolor

matingkad dark color sobra kolor

kupas faded color magbaluba

Page 57: Magbasa Kita - SIL International

47

X. Parti ta Balay daw Mga Lugar (Parts of a house and Places)

SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH

bubungan bubong roof

kisame ceiling

lawang pinto door

arunan hagdan stairs

lantay sahig floor

salas-salas terasa/balkonahe terrace

salas sala living room

tandawan bintana window

dingding dingding wall

bilik silid-tulugan bedroom

kasilyas banyo toilet/comfort room

kusina kusina kitchen

pagkakanan kainan dining room

iskul silid-aralan/klasrum classroom

klinik klinika clinic

pagpatannaan buk silid-aklatan/laybrari library

pagbillihan kantina canteen

pag-ongkaan palaruan playground

salas pasilyo corridor

lawang tarangkahan gate

pagpatannaan panji tagdan flagpole

tiyage palengke market

hospital pagamutan/ospital hospital

munisipal munisipyo municipal hall

parke park

plasa plasa plaza

Page 58: Magbasa Kita - SIL International

48

XI. Uras; Adlaw; Bulan (Time Concepts) SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH

subu umaga morning

ugtulaw tanghali noon

kohak hapon afternoon

subu-subu madaling-araw dawn

pareyo na llaw takip-silim sunset

paluwas na llaw bukang-liwayway sunrise

nikasa ngoman magdamag overnight

sangom gabi night

ikasangpu– karuwa san-

gom

hatinggabi midnight

Ahad Linggo Sunday

Isnin Lunes Monday

Salasa Martes Tuesday

Albaa Miyerkules Wednesday

Hammis Huwebes Thursday

Jumaat Biyernes Friday

Sabtu' Sabado Saturday

Muharram Enero January

Sappal Pebrero February

Rabiyul– Awwal Marso March

Rabiyul– Ahir Abril April

Jumadil– Awwal Mayo May

Jumadil– Ahir Hunyo June

Rajab Hulyo July

Sa'ban Agosto August

Ramadan Setyembre September

Sawwal Oktubre October

Julkaidda Nobyembre November

Julhidja Disyembre December XII. Timpo (Weather Concepts)

SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH

tempo– ulan tag-ulan rainy

apasu- llaw tag-araw summer

apasu– llaw maaraw sunny

Page 59: Magbasa Kita - SIL International

49

XIII. Nabatyagan (Feelings)

SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH

alamma malungkot sad

asusa namimighati/nagdadalamhati mourning

akog masaya happy

anettowa humahalakhak laughing

taemtom ku naaalala missing

nananabik longing

angimbu nagseselos jealous

angalindi naiinggit envious

alasa nagmamahal loving

akoyag natutuwa happy

ataw natatakot afraid

asengngot naiinis irritated

kalintaw naaasar annoyed

amale naiinip bored

SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH

amihan monsoon air

habagat habagat south monsoon

baliw mahangin windy

bonok-bonok ambon drizzle

aulan maulan rainy

akosog– baliw bumabagyo stormy

XIV Sukulan daw mga Symbol ta Matimatika(Measurements

and Math Symbols)

SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH

merto metro meter

centimeter sentimetro centimeter

decimeter desimetro decimeter

inch gadaling inch

yarda yarda yard

gram gramo gram

Page 60: Magbasa Kita - SIL International

50

XIV. Sukulan daw mga symbol ta Matimatika (Measurements and Math Symbols)

SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH

kilo kilo kilo

litro litro liter

foot piye foot

kilometer kilometro kilometer

mile milya mile

kinopan pagdagdag addition

kinulangan pagbabawas subtraction

maglabi minda kayu sobra sa isa more than

dangkuri minda kayu kaunti sa isa fewer than one

dangkuri kaunti kaysa less than

aheka marami kaysa more than

sali du' pareho sa the same as, equals

numero number

bilangin count

alam wala zero, none

Page 61: Magbasa Kita - SIL International

51

XV. Mga Ambal naan ta Filipino (Vocabulary for Filipino)

SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH

aheka pantig mga pantig syllables

bissara pangungusap sentence

pangngalan noun

on aa pangalan ng tao name of person

on kapanyapan pangalan ng bagay name of object

on lahat pook/lunan name of place

on sattuwa pangalan ng hayop name of animal

gamit ng “ang” use of “ang”

gamit ng “ang mga” use of “ang mga”

pagduman panuto/bilin/tuntunin directions

pagsuli-suli pagkukuwento story telling

pang-uri adjective

bahagi ng aklat parts of the book

panghalip pronoun

pandiwa verb

magsadi lling kasalungat antonym

magdaluwa buwahan na kasingkahulugan synonym

magkasingtunog homonym

pinagdakayu lling pagbuo ng mga salita word construction

kilatam lling pagkilala ng mga salita word recognition

magkalang kita maghibal awit na may kilos or galaw action song

magdrama pagsasadula role playing

umaw-umaw pantomina pantomime

balagtasan poetical joust in verse

ongka laro games

pakikinig sa kwento listening to a story

pagkakasunud-sunod ng mga

pangyayari

sequencing events

tula poem

Page 62: Magbasa Kita - SIL International

52

XVI. Mga Ambal ta Tugtog (Vocabulary for Music) SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH

pangindanan simbulo symbols

suwala boses voice

ludlis linya line

hahusig galaw movement

paawit na salita chant

kapanyapan mga instrumento instruments

takale alingawngaw echo

kumpas beat

scale iskala scale

alanga mataas high

reyo mababa low

pansamantalang tigil pause

pahillingon tugtog play

kutub pulso pulse

suwala na tono tone

tunga kalahati half

putusan buo whole

suwala na tono pitch

suwala areyo baho bass

inangun isagawa demonstrate

gitara gitara guitar

organ piyano piano

agung agong gong

biyula biyulin violin

nota note

melodiya melody

harmoniya harmony

ritmo rhythm

liriko lyric

tunog sound

pahinga rest

kalangan awit, kanta sing

akosog malakas loud

Page 63: Magbasa Kita - SIL International

53

XVII. Mga Ambal ta Matimatika (Vocabulary for Mathematics)

SAMA– DILAUT FILIPINO ENGLISH

itungun bilangin count

kilahun tukuyin identify

kulang dakayu kulang ng isa one less

kinopan dakayu dinagdagan ng isa one more

binowa piilu bayniitung kinalalagyan ng bilang/halaga place value

dangkuri mindakayu mas kaunti kaysa fewer than

magsibu kasingdami as many as

anahut pinakamaliit least

pagdaluwahun paghambingin compare

aheya– toongan pinakamalaki greatest

maglaksu– laksu mag-itung palaktaw-laktaw na pagbilang skip counting

sinsilyu barya coins

sin katas perang papel bills

peso sign simbolo ng pera peso sign

balikun ulitin repeat

sinulat isulat write

kininopan pagdagdag addition

niitung kinopan mga bilang na pinagdagdag addends

pila kamemon kabuuan sum / total

pinagdakayu pagsama-samahin putting together

plus sign pananda ng pagdagdag plus sign

pinagbeya pagsamasamahin join

nilaanan pagbawas subtraction

itung kinulangan mga bilang na binabawasan subtrahend

itung kinulangan mga bilang na binabawas minuend

kapin na sagot sa pagbawas/natira difference

panga pagkuha taking away

tabba naiwan left

kinulangan bawasan minus

daluwa katumbas equivalent

daluwa na katumbas sa equal

mbal daluwa hindi katumbas not equal

Page 64: Magbasa Kita - SIL International

54

XVIII. Mga ambal ta Araling Panlipunan (Vocabulary for Ara-

ling Panlipunan) SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH

pinakila ipakikilala introduce

baran ku sarili oneself

pagsasaddi-saddi pagkakaiba difference

magtay– anak mag-anak/ pamilya family

pinaandaan naipakikita show

panagnaan panimula beginning

bay pinalling nasasabi tell

halga' na kahalagahan importance

bay pagpallingan natatalakay talk about

tabeya' kabilang including

kawman pamayanan community

sehe kasapi member

umbul bilang number

pinagdaluwa naihahambing compare

pinagtabangan pagtutulungan cooperation/participation

magsabennal pagtitiwala trust

nenga pagtanggap acceptance

pagboa pakikitungo deal

pagdakayu pagkabuklod-buklod/

pagkakaisa

unity

suntuan pagmomodelo modeling

llaw bay panganak araw ng kapanganakan birthdate

awal nu pinagmulan origin

mga sagisag symbols

pangaddatan mga katangian /

mga kaugalian

traditions/characteristics

pamannal paniniwala belief

kabayaan mga pangangailangan needs

kawasa kapangyarihan power

pagpahalga' pagpapahalaga value

hati na/ kahugan na kahulugan meaning

nailalarawan describe

Page 65: Magbasa Kita - SIL International

55

XIX. Mga Ambal ta Edukasyon sa Pagpapakatao(Vocabulary for Edukasyon sa Pagpapakatao)

SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH

amuwan mapagbigay charitable

kakosogan kalakasan strength

kalammahan kahinaan weakness

ahap baran mabuting kalusugan good health

kasabannalan katapatan sincerity

ambal atuwas kok na pagkamasunurin obedience

pagmamalasakit sa kapaliggiran concern for environment

kahapan kaayusan order

sehe' kasapi member

mbo' nakakatanda older

maglling nagsasabi tell

toongan totoo true

magtay-anak mag-anak family

nihalgaan kahalagahan valuable

paglasa-lasa pagmamahal love

kamattoahan magulang parent

meya'- meya' masunurin obedient

magtay-anak pamilya family

sakalibut kapaligiran environment

kakusugan kalusugan healthy

alanu' kalinisan cleanliness

hinang nu tungkulin responsibility

takole' nu kakayahan ability

toongan-toongan katapatan sincerity

aniya atekka musiba pangayayari happen

mbal magtaluwa di-pagkakaintindi misunderstanding

amannal ni tuhan pananampalataya faith

Tuhan Diyos God

aholat pag-asa hope

anabang-sehe' pagkakawanggawa charity

mag-addat paggalang respect

kapatutan karapatan right

kabannalan paniniwala belief

kahapan kabutihan goodness

sabennalan katotohanan truth

Page 66: Magbasa Kita - SIL International

56

XX. Mga Ambal na para ta Pagdayad ta Lawa (Vocabulary for Health)

SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH apasu' lagnat fever

magsungi-sungi pagtatae diarrhea

sippun sipon colds

apandikok sakit ng ulo headache

pengka lumpo crippled

kulang laha keyat anemya anemia

mahunit makatuli mahirap makatulog insomnia

kutu kuto lice

katol galis scabies

apasu' trangkaso flu

kalibukot pigsa boil

umaw pipi mute

alanu malinis clean

tolek tutuli ear wax

bayhu mukha face

kok ulo head

buon buhok hair

ung ilong nose

bowa bibig mouth

botong tiyan stomach

longon bisig forearm

tangan kamay hand

punggubaha balikat shoulder

lunggon braso upper arm

hawakan baywang waist

kulis palad palm

tikodtikod -tape sakong heel

tuktuk noo forehead

kuku kuko nail

bittis binti leg

tuot tuhod knee

kalumpang balakang hip

buli-siko siko elbow

kullung leeg neck

bukut likod back

daggaha dibdib chest

Page 67: Magbasa Kita - SIL International

57

XXI. Mga Ambal para ta Pampabiskeg ta Lawa (Vocabulary for Physical Education)

SAMA-DILAUT FILIPINO ENGLISH

bahagi parte/bahagi parts

neoseg galaw movement

kahantang hugis shape

aoseg lokomotor locomotor

daka oseg di-lokomotor nonlocomotor

animbang balanse balance

alaan ilipat transfer

panduan maghinang pakitang-turo demonstrate

dambeyaan grupo team

pinaandaan ipakita perform

beya'-beya in gayahin imitate

palamugay makisali participate

gibang pakaliwa turn Left

kowan pakanan turn right

panyap kagamitan materials

pasong abante step forward

pasuhut atras step backward

magtendek-tendek lakad patakda march

pakuppa kingking hop

pabing ibukutan/ pabin ni

rahuwan

talikod-harap about face

angigal sayaw dance

baran katawan body

magbuwang-buwang ehersisyo exercise

lumengngan irahuwan lakad pasulong forward march

magteppak-teppak pumalakpak clap

magnapas pareyom hingang papasuk inhale

magnapas paluwas hingang papalabas exhale

alallay mabagal slow

lakkas bilis speed

alakkas mabilis fast

magkalangan pag-awit singing

abohat mabigat heavy

Page 68: Magbasa Kita - SIL International

58

Page 69: Magbasa Kita - SIL International

59

Diksyunario

Dictionary

Page 70: Magbasa Kita - SIL International

60

Verbs SUBANEN FILIPINO ENGLISH

pata’ min iya iwasan to avoid

binantug purihin to praise

alamina malungkot to be sad, unhappy

akod masaya to be happy

pasunu sumunod to follow

parahu mamuno to lead

mag are’-are’ palamutian to decorate

amennal maniwala to believe

paatahon paghiwalayin to break

pag guni-guni pagdudahan to doubt

binungkal bungkalin to dig

binahagi hiwalayin to split

eskobahan walisin to sweep

amatay mamatay to die

amuwan magbigay to give

pahe magpunta to go

amawa magtago to hide

ameha maghanap to look for

magteltuwa tumawa to laugh

paglasa magmahal to love

pinagga’ pigain to squeeze

tinunu’ sunugin to burn

mag-kohol mag-ubo to cough

sino’ na pehe payagan/ pahintulu-

tan

to allow

tinungguan bantayan to look after

ipatun pangalagaan to take care

indaun tingnan to see

pakale pakinggan to hear

intanan hawakan to hold, catch

naghenda/mag hella mag-asawa to marry

angalanu maglinis to clean, wipe

amangan kumain to eat

Page 71: Magbasa Kita - SIL International

61

Verbs SUBANEN FILIPINO ENGLISH

kineket kagatin to bite

anginom uminom to drink

sinanglitan mamangha to be amazed

atakka na dumating to come

halambe atakka darating to arrive

angahinang lilikhain to create

pinog putulin to cut

angitung bumilang to count

bonoun/binono’ patayin to kill

atau pagtuto to learn

pakuppa pagtalon to jump

pinatoho pagtuyo to dry

magbono’ makipag-away to fight

bininasa saktan to hit

anga’ mag-ani to harvest

magtanom magtanim to plant

mangaso to hunt

am’ssi mangisda to fish

mag-ongka’ maglaro to play

ataw matakot to fear, to be afraid

magnapas huminga to breathe

ahug mahulog to fall

magsusut hiludin to rub

na hella’ hatakin to pull

lahi-lahi tumakbo to run

anengko’ umupo to sit

anengge tumayo to stand

angalait magtahe to sew

Anolaun pehe alamin to know

asaki magkasakit to be sick

akosog maging malusog to be healthy

Page 72: Magbasa Kita - SIL International

62

Verbs

SUBANEN FILIPINO ENGLISH

angalingan tumawag to call

maghigung-higung bumulong to whisper

nilinganan tawagin to call someone

magkalangan/

magtenes

umawit to sing

mag-igal sumayaw to dance

magbissara ampal

apatat

walang kabuluhang

pag-uusap

to talk nonsense

amangkong mamaga to swell

pabahak humiga to lie down

atuli matulog to sleep

ilintuwaran Itulak to push, shove

dungsuin saksakin to stab

pinagung palutangin to float

palangi lumangoy to swim

sukang bawalan to forbid

palingi lumingon to turn

magpikilan mag-isip to think

ahelling ni iya sabihin to say

angahaka sabihin to tell

tinimanan Itapon to throw away

magkose’ maghuhugas to wash

kose’in hugasan to wash

angandaug manalo to win

maghinang magtrabaho to work

lumangngan lumakad to walk

angahinang bubuuhin to make something

angagad maghintay to wait for

abbuhan magmayabang to show off, fool

around

Page 73: Magbasa Kita - SIL International

63

Nouns SUBANEN FILIPINO ENGLISH

jil bilangguan jail, prison

atommon simpleng tao unsophisticated

person

kampung kamag-anak relative

itlug itlog egg

sattuwa a-esog mabangis na hayop animals (wild)

sattuwa ni ipat alagang hayop animals

(domesticated)

mata mata eye

kapa wasay axe

saging saging banana

onde’-onde’ ariki batang maliit baby

pangari-ngari palamuti decoration

ero’ aso dog

bulu timbak gatilyo barrel

langaw langaw a fly (insect)

puting kasingulingan a lie

bahibu balahibo feather

tana’ lupa earth, ground

insi’llan lahing mantika fat, grease

lowang butas hole

Kapanyapan ku/

maaku

pag-aari supplies, possessions

kinakan pagkain food

atay puso heart

garun ulap cloud

semmek damit clothes

luma’ bahay house

laha’ dugo blood

toōlang buto bone

mareya kagubatan jungle, bush

Page 74: Magbasa Kita - SIL International

64

Nouns SUBANEN FILIPINO ENGLISH

‘llaw araw day

poon kayu punong kahoy tree

ulat uod worm

dawun dahon leaf

addat ugali custom

halaman hardin garden

a-a tao person

sin pera money

tambal gamot medicine

mattō-a taong matanda old person

kellat tali/ lubid rope

damela semmek piraso ng damit cloth

denda babae woman

henda asawa (babae) /

kabiyak

wife

lella lalaki man

hella asawa (lalaki) husband

anak ku lella anak na lalaki son

anak ku denda anak na babae daughter

bahau bay niyanakan sanggol infant

onde’-onde’ bata small child

budjang-budjang dalagita young woman

subul-subul binatilyo young man

siit min ina’ tiyahin sa ina aunt (mother’s side)

siit min mma’ tiyahin sa ama aunt (father’s side)

siit min ina’ tiyuhin sa ina uncle (mother’s side)

siit min mma’ tiyuhin sa ama uncle (father’s side)

mbo’ min ina’ lola sa ina grandmother

(mother’s side)

Page 75: Magbasa Kita - SIL International

65

Nouns SUBANEN FILIPINO ENGLISH

mbo’ min mma’ lolo sa ama grandfather (father’s

side)

ipal denda bayaw na babae sister-in-law

ipal tella bayaw na lalaki brother-in-law

mato’-a denda biyenang babae mother-in-law

mato-a lella biyenang lalaki father-in-law

bihing tahik tabing dagat beach, coast

laring kutsilyo knife

bulan buwan moon

butuun bituin star

būd bundok mountain

lahat nayon village

pagtanoman taniman field

api apoy fire

āddat ugali habit, custom

mata eye

higi buto seed

hag poste posts

bagay-bagay kaibigan friend

atawu takot fear

daying isda fish

buwa’ bunga fruit

atay atay liver

manuk-manuk ibon bird

magsungi-sungi pagtatae diarrhea

sumping bulaklak flower

langit kalangitan sky, heaven

pik-pik pakpak ng ibon bird’s wing

kinakan kanin rice

babaw daga rat

Page 76: Magbasa Kita - SIL International

66

Nouns SUBANEN FILIPINO ENGLISH

ambak palaka frog

gamut ugat root

lan kalsada/daan road

saddi iba some

dakayu illing isang bagay something

illaw araw sun

asaki sakit/ karamdaman sickness, disease

mag-igal sayaw dance

ayu alabok ashes

kulit balat skin

kulit kayu balat ng kahoy bark of a tree

magkakkit kamot scratch

hamut amoy smell, odor

bumbu usok smoke

sowa ahas snake

asin asin salt

tahik dagat sea

bandehan bandehado saucepan

pala pala spade

daraplos patpat stick

batu bato stone

Kata-kata tula poem

ugat root

iba some

isang bagay something

araw sun

sakit/ karamdaman sickness, disease

sayaw dance

alabok ashes

balat skin

Page 77: Magbasa Kita - SIL International

67

Nouns SUBANEN FILIPINO ENGLISH

kissa pabula/ kwentong

bayan

fable, folktale

ka ombo’-omboan ninuno ancestor

togel buntot tail

pikilan isipan thought, idea,

opinion

paghalling pananalita speech

abgutta’ suka vomit

gusung buhangin sand

bohe’ tubig water

sowang ilog river

baliyu hangin wind (air)

Page 78: Magbasa Kita - SIL International

68

Adjectives

SUBANEN FILIPINO ENGLISH

alamu’ malinis clean

alimmis marumi dirty

alaat pangit ugly

alingkat maganda beautiful

ahap mabuti good

kasambut katanggap-tanggap acceptable

alaat masama bad

aponno’ puno full

asekot na aponno’ malapit mapuno almost full

halam isiyan walang laman empty

agon halam isiyan halos walang laman almost empty

miskin dukha/ mahirap poor

dayahan mayaman wealthy

aheya toongan napakalaki huge, enormous

aheya malaki big

sarang-sarang katamtaman medium-sized

ariki maliit small

ariki min

kamemoman

napakaliit tiny, very small

abuhat mabigat heavy

alampung magaan light, not heavy

Sidda alampung napakagaan very light

apasu’ taangan napaka-init very hot

apasu’ mainit hot

tenne lamig cool

atenne malamig cold

taga henda may asawa married

Halam aniya handa

na

walang asawa unmarried

alampong magaan ang timbang light in weight

atalom matulis sharp

atampol mapurol dull

Page 79: Magbasa Kita - SIL International

69

Adjectives

SUBANEN FILIPINO ENGLISH

abuhuk bulok rotten

baha-u sariwa fresh

abolelok naguguluhan confused, insane

ata-u matalino smart, clever

ataha’/alangkaw mahaba/ matangkad long, tall

apondok/apput puut mababa/ maikli short

alommok mataba fat

angagkag payat thin

alambu malapad wide

akiput makitid narrow

ata malayo far

asekot malapit near

dangkuri du kaunti few

aheka’ marami many

saddi’ iba pa other

kamemon lahat all

magsaddi kakaiba different

saddi’ iba another

sarang-sarang sapat enough

atibulung bilog round

bannal tama correct

ato-a matanda old

onde’-onde’ bata young

alunuk malambot soft

atuwas matigas hard

dakayu isa lang only

dangan-dangan nag-iisa alone

lebbak-lebbak lubak-lubak bumpy

Page 80: Magbasa Kita - SIL International

70

Direction/Location

SUBANEN FILIPINO ENGLISH

mariyata sa itaas up, above

miimbukutan likuran back

mareyo’ sa ibaba down there

ma’itu dito here

mahe’ doon there

nin dambila’ kabilang bahagi other side, far aside

ma sa at

boy mula sa from

mariyata sa ibabaw ng on top of

mandeyo’ ilalim ng under

mareyom sa loob inside

matangnga’ sa gitna in the middle

mindahuwan sa unahan at the front end(first)

minbulian sa hulihan at the back end (last)

Time

raellaw kinaumagahan early morning

subu umaga morning

ngtullaw tanghali mid-day

kohap hapon afternoon

sangom gabi evening

tonga’bahangi gabi night

di-ilaw kahapon yesterday

Adverbs

akod-akod masayang-masaya happily

alekkas mabilis quickly

alamma malungkot sadly

kamaya’-maya’ dahan dahan slowly

Page 81: Magbasa Kita - SIL International

71

Pronouns

SUBANEN FILIPINO ENGLISH

mayya kanya his, hers, its

maaaku akin my

ilu iyan that

itiya itong mga these

iya itu ito ay this

ya inaan iyong mga those

kitam kami we (exclusive)

tayo we (inclusive)

kaam kayo you (many)

kaa ikaw you (one)

makaam inyo yours

masigaan kanila theirs

Question Words

SUBANEN FILIPINO ENGLISH

Ay? Ano? What?

Sumilan? Kailan? When?

Ma ingga? Saan? Where?

Ay-ay, napain? Anu-ano? Which?, Who?,

Whose?

Sayi? Sino? Who?

Anoong? Bakit? Why?

Buwa tingga

kaheka’?

Gaano karami? How much?, How

many?

Page 82: Magbasa Kita - SIL International

72

Common Phrases

SUBANEN FILIPINO ENGLISH

Wa’ iya maluma’ Siya ay nasa bahay. He is at the house.

Ai ni hinang nu? Ano ang ginagawa mo? What are you doing?

Magpatenna’laku

kinakan

Naghahanda ako ng

pagkain.

I’m preparing food.

Masayi kinakan pina

tenna nu?

Kaninong pagkain ang

inihahanda mo?

Whose food are you

preparing?

Kinakan si mma’. Pagkain ng tatay. My father’s food.

Ay kinakan baybilla Anong pagkain ang

niluluto mo?

What food are you

preparing?

Amella aku kiankan

maka daying

Nagluluto ako ng kanin

at isda.

I’m preparing rice and

fish.

Maingga bay ning’ nu

paliyuk?

Saan mo kinuha ang

palayok?

Where did you get the

saucepan?

Bay billi ma tinda Nabili ko sa tindahan. I got it from the store.

Sumiyan bay billi nu? Kailan mo nabili? When did you get it?

Baybilli ku diilaw. Nabili ko kahapon. I got it yesterday.

Pila bay pamili nu? Magkano ang bili mo? How much did it cost?

Limampu’ pilak. Limampung piso. It cost 50 pesos.

Bilahi aku amilli

dakayu.

Gusto kong bumili ng

isa.

I want to get one.

Bay na min ingga? Saan ka nanggaling? Where did you come

from?

Bay aku min tabu? Galing ako sa

pamayanan.

I have come from the

village.

Say on nu? Ano ang pangalan mo? What is your name?

Aku______________ Ako si __________. My name is ______.

Sumilan bay takka nu? Kailan ka dumating? When did you arrive?

Page 83: Magbasa Kita - SIL International

73

Mga Isturya naan ta

Linggwai na Sama-Dilaut

Stories in the

Sama-Dilaut Language

Page 84: Magbasa Kita - SIL International

74

Page 85: Magbasa Kita - SIL International

75

Magtay-anak Ku Sama-Dilaut

Suli-suli ni: Amilsari A. Adjilani, Badjao Elder,

Isabela City Basilan

Sinulat ni: Amina H. Asakil, Teacher II,

Badjao Floating Elementary School

Tempo Presidente Marcos, agtilaw ungsud mma’ ku maka ina’ ku bang pila ungsud pa ma mma’ denda, magsulut kami lima hatus. Magtunang lagi lima bulan, binuwahan mi tunang saging, marang, panyam maka pan. Magkawin kami ma bulan Maulud. Magkulintangan maka mag-agung, mag-igal ma bangka.

Limam bulan magtimbul na ma h’nda na, aniya onde’ kami dakayu lella si Suwaris, ikaruwa lella Boy, ikatullu denda Esperanza, ika-mpat Suwayli, ikalima Balikbayan, ika– nnom Hassan, ikapitu Norsiba, ikawalu kambal, Dakota maka Luneta, ikasangpu Marilyn, ikasangpu kassa Delphin.

Am’ssi, angibaw, anga’ gamay ampa makakakan du’ mag-anum tepo. Pasalan aheka kami, kulang sin pinabillihan kinakan bang halam aniya taha’ daying bang asawa bulan anga’ kanuus, kulabutan, ullang maka kuhita. Magtagba isab h’nda ku maka onde’ denda ampa pinabillihan asupaya aniya sin.

Akog da isab kami misan dangkuri da usaha sabab makakakan du’ magdakayu kami.

Page 86: Magbasa Kita - SIL International

76

Bay Kalabayan Ku

Suli-suli ni: Aldin M. Baraluddin, District Supervisor,

Isabela City Schools Division

Sinulat ni: Sherlaine Q. Tubat, Master Teacher I,

Badjao Floating Elementary School

Aku si Aldin M. Baraluddin, maglahat aku ma Diki

barangay, Isabela City. Pag-usaha ku tagna magdaying

ginisan panyap ni usal pangullo’ daying. Sabab itu manga

panyap ni usal pangullo’ daying subay miya’ ma waktu da.

Mag-usal aku pokot subay bulan anahut, tullu sampay

sangpu- karuwa kasubangan, bang sangpu- katullu

kasubangan sampay sangpu kalima mag-ullang.

H’nda ku isab anabang mag-usaha mag-anum tepo.

Kami maglaki bini binuwanan ni tuhan tullu onde’.

Onde’ ku si siyaka denda mag-iskul na ma pangkat nnom.

Pasunu pangkat mpat ubus iya ka siyalihan halam mag-

iskul pasal nahut.

Ubus butinaan aniya na pag-usaha kami maka h’nda

ku, kabayaan ku aniya pag-iskul onde’ ku maka talus

sigam sambil makahinang ma parinta.

Page 87: Magbasa Kita - SIL International

77

Magtay-anak

Suli-suli ni: Julakmad I. Mohammad, School Head,

MS Bernardo Elementary School

Sinulat ni: Hushilda U. Sahi, Teacher I,

MS Bernardo Elementary School

Aku si Julakmad I. Mohammad, tullumpu’- kannom

ummul ku, bay aku inanak ma Tampalan, Malamawi,

Isabela City. Sangpu– karuwa kami magdanakan, walu

denda, mpat lella, ika-sangpu kassa aku, alam na aniya

ina’ maka mma’ ku, amatay na bay ma bulan tahun 2012.

Pag-usaha mma’ ku magpissi’, ina’ ku mag-anum tepo.

Nakatalus aku pag-iskul elementary ma Badjao

Floating Elementary School (1993– 1994), ma high school

ma Basilan National High School, Malamawi Annex (1997-

1998), ma college Claret College of Isabela (1998-2002).

Ma masteral Basilan State College (2015). Buwat itu mag-

iskul aku ma doctoral aniya sangpu- kawalu units.

Buwat itu aku nakura’ ma iskul MS Bernardo

Elementary School duwampu– karuwa mastal, ubus mpat

hatus nnompu’- kasiyam onde’-onde’ angiskul buwat itu.

Bang aniya ongka-ongka, pilmi kami palamud ubus

pilmi ru kami isab angandaug buwat journalism,

boyscout, brigada eskwela maka saddi lagi.

Page 88: Magbasa Kita - SIL International

For inquiries or feedback, please contact:

The DEPARTMENT OF EDUCATION

Learning Resources Management Section. Isabela City,

Zamboanga Peninsula, Region 9

For improvement of this book, please send suggestions or comments to Elsa A. Usman. EPS-1. Email ad. [email protected]

Nuayme S. Enriquez, EPS-1. Email ad. [email protected]

SIL PHILIPPINES

PO Box 2700 CPO 1099 Manila