mahfuz zaric peyami safa edebiyat anlayisi

Zari, Mahfuz, Peyami Safa'nn Sanat Edebiyat Anlay ve Duygu Dnce Dnyas, Bir Teredddn Aydn Hece Peyami Safa zel Says, S. 217, s. 66-82

Ankara Ocak 2015 ISSN 1301-210X

66

PEYAM SAFA'NIN SANAT EDEBYAT ANLAYII VE DUYGU DNCE DNYASI

Yrd. Do. Dr. Mahfuz ZAR

Btn yazlarmdan pimanm.

Onlardan utandm iin daha iyilerini yazmaya

alyorum. Peyami Safa, 1957

Giri

Peyami Safann hayat ve kiilii sz konusu edilince yazarn ge yata yazmaya balamas,

geim skntsn yazlar araclyla amak zorunda kalmas, imknszlklara ramen kendi kendini

yetitirmesi, ok okuyup ok rn vermesi, polemiki kiilii, hastalklara maruz kalm zayf

bnyesi; babasn, kardeini ve evladn vakitsiz kaybetmesi ve bu kayplar sonucu yaad ac

sarsntlar vurgulanr.

Peyami Safa, 1918den itibaren kaleme ald ve tarihleri-balamlar erevesinde

deerlendirilmesi gereken yazlarnda pek ok konu, sorun, olay ve kiiye yer vermitir. Yazarn ele

ald konularn pek ou o gnk scakln kaybetmi olmakla birlikte gnmzde de hl

tartlmaya devam etmektedir. Peyami Safann dnemin baz gazete ve dergilerinde tartmalar,

savunmalar, izahatlar biiminde gndeme getirdii belli bal konular; dil, milliyetilik, genlik,

eitim-retim, inklaplk, Cumhuriyeti devrimler, Avrupallama, Doululuk, Batl ideolojiler,

medeniyet-kltr kavramlar, din-mistisizm-dincilik; kozmopolitlik-milliyetilik kartl,

modernizm, tarih algs, felsefe; sanat, edebiyat ve tenkitte eilimler, edebi akmlar, edebiyatta trler

ve slup olarak sralanabilir.

Felsefi, siyasal, sosyolojik, sanatsal ve tahkiyeli yazlar kaleme alm olan Peyami Safa,

Bbli yaz piyasasnda genellikle Cumhuriyet inklaplarnn, milli hassasiyetlerin ve gelecein

savunucusu olarak konumlandrlmtr. Moda tabirlerden reel politikte ise onun ve onun gibi

mcadeleci-polemiki ahslarn edebi-sanatsal gr ve uygulamalar ou zaman davalarnda

onlara yaslananlarn ne umurunda olmutur ne de dimanda.

P. Safa ve dnceleri pek ok adan ele alnmtr. Yazar zerine sz syleyenlerden

Mustafa ekip Tuna gre kendi kendilerini yetitiren dier otodidaktlar gibi P. Safann dnce

yazlarndaki zek ve hassasiyet gerginliinin srr da zorluklarla dolu ilk genlik hayatnn

ideallerine sadakat gstermesinde gizlidir. Zorluklar, yazar bir yandan terbiye ederken bir yandan da

onu yazmaya sevk etmitir. (Tun, 2013: 18) Safa zerine sz sylemi bir dier isim kran

Kurdakul ise Peyami Safann dnce dnyasnda meydana gelen deiikliklere dikkat ekmi ve P.



67

Safann bir zamanlar Nazm Hikmetle birlikte eski edebiyat kuan tasfiye hareketini benimsemi

olduunu kaydetmitir. Kurdakul, Sosyolojik dncelerinde de Z. Gkalp eletirilerine karn P.

Safann Durkheimn grlerini benimsediini; faist ideolojilerin kinci Dnya Savann

ardndan ykl sonras ise dincilie ve mistisizme balandn vurgulamtr. (Kurdakul, 2005:

328-330)

Osmanl bakiyesi milleti hkime Trkiyesinde birilerinin trl abalarna ramen kimlerin

insancl, milletsever, vatanperver, halaskr, aydn, fedakr, cefakr veya insanlk, millet ve din

dman; vatan haini, banaz, yobaz, gerici; bilim ve aydnlk dman, i birliki ya da hain olduu

noktasnda her naslsa fikir birlii salanamamtr. Anlalan gelecekte de bu konuda fikir

yaknlamas dahi salanamayacaktr. Memlekette bir dnemin ilaml hainleri on yllar bazen sadece

yllar sonra kahraman olarak takdim edilebilmektedir. Bu durumun phesiz birok nedeni vardr.

nsanlarmz gnl kulaklarn evvela bir tek inanmak istediklerine amaktadrlar. Futbol takmlarna

duyduklar taraftarlk taassuplarna benzer ekilde dinlerine ve mezheplerine; evrenin ve ynetimin

kendilerine dayatp rettii ideolojilerine ve siyasal partilerine sahip kmaktadrlar.

tekiletirilenlere de rakip muamelesinde bulunabilmektedirler. lim insanlarn dnce ve kanaatleri

karsnda bile seyrettikleri bir futbol mandaki hakem kararlarna kar gsterdikleri tepkilerin

benzerlerini gsterebilmektedirler. Hisleriyle yol alp muhataplarn tasvip veya tahkir

edebilmektedirler. Sras gelince zihni menfaatlerine dokunan apak hakikatlere dahi arkalarn

tereddtsz dnebilmektedirler. Bilinli olarak empati eitiminden mahrum brakldklarndan,

tekine sempati de duyulabileceini kata hesaba katmamaktadrlar.

Yakn dnem edebiyat tarihinde kendilerine yer bulabilmi pek ok yazara ve aire milletin

okur-yazar kesimi de ne yazk ki hl bylesi saiklerle yaklamakta, deerler biebilmektedir. Bu

anlamda Peyami Safa, Nazm Hikmet, Mehmet Akif, Tevfik Fikret gibi simgelemi ahsiyetlerin

talihleri ve talihsizlikleri, kendilerini iinde bulduklar ufku daraltm tartma mecralarna bal

olmutur. Fikirlerin atmasnn bir ynyle edebi rnlere dnt ve faydal olduu

sylenebilir. Fakat bu ideolojik tartma atmosferleri, anlan kiilerin ve onlarn eserlerinin, edebi-

estetik deerleri asndan laykyla konuulmasna ve anlatlasna nemli lde engel tekil

etmitir. Pozitivizmi, Milliyetilii, Sosyalizmi, Batcl, Osmanlcl veya slam bir kurtulu

reetesi olarak gstermek isteyenler ynetimi ele alabilmek, insan ynlarna hkmedebilmek

arzusuyla bu sylemleri her ne gaye ile olursa olsun zgrlk, ruhuluk, mistisizm, muhafazakrlk

gibi perdeler ardnda kullanabilmilerdir. En nihayet btn samimiyetleriyle bu dncelere inanp

gvenenler ve umut balayanlar, kalemi gl edebi ahsiyetleri sembolletirmilerdir. Hatta bazlar,

mayasnda yazarlk kabiliyeti bulunan bu isimleri ve onlarn yazlarn tekiletirdiklerinin aleyhinde

bir silah gibi kullanmlardr. Byk bir hnerle estetiin ve edebiyatn yaz leminin



68

zirvelerindeki bu isimlerin bir tr ortak inanc ve ahlak olduu gereini gzden karmlardr.

Sonuta tepkisel veya kltrel nitelemelerle de olsa milliyetilii Trk milletine bir hak ve

kurtulu yolu olarak grenler, Peyami Safa ve Mehmet Akif gibi isimlerin uurlu milliyetiler

olduunu ispat etmek zere kitaplar dizmiler, konferanslar dzenlemilerdir. Hmanizm,

beynelmilellik, eitlik, adalet, adalk, aydnlk vs. adna kendilerini muhalif konumlandranlar,

kutup belledikleri ideolojik devletlerin asimilasyon ve ykm politikalarn tevillerle gzel

gstermiler veya en hafif ifadeyle grmezden gelmilerdir. slamc olarak nitelenenlerin kahir ekseri

ise bir asra yakn karnndan konumu ya da milliyetilikle gvenceye konforlarn ideallere tercih

etmilerdir.

1.Peyami Safann Sanat-Edebiyat Anlay

P. Safann sanata ve zellikle edebiyata dair grleri, byk oranda yazarn, dnemin

hararetli tartmalarnn yaand gazete ve dergilerinde yer bulan gncel-siyasi dncelerinin

glgesinde kalmtr. Kk yalarndan itibaren geim sava vermek zorunda kalmas ve geimini

salamak iin gazetecilik mesleini semi olmas, yazarn konu seimlerine ve slubuna da nemli

lde etki etmitir.

1.1.Sanat ve Edebi Akmlar

Cumhuriyet aydnlarndan Peyami Safaya gre sanat, gzelin iinde doruyu; ilim ise

dorunun iinde gzeli bulur. Gzel ve doru, birbirinden ne bsbtn ayrdrlar ne de bir birbirinin

aynsdrlar. Her edebi eser, bir felsefi gr ifade eder. Byk air ve romanclarda felsefi dnce,

ak bir temayl veya izah hlinde grlr. Sanat eserleri zihinden ok, yaanm ruh hllerinden

doan sentezler olduu iin iir ve roman gibi edebi metinlerde dncelerin kalplanm ekillerde

ifade edilmesi, sanatsal retimin bu prensibine aykr grlebilir. (SET: 19-23)

Batdaki edebi akmlar edebiyat rlar olarak inceleyen P. Safa, bu akmlara okul

(cole), eit (nevi) veya nazariye de denilebileceini syler. Bu akmlarn birer edebi sistem ifade

etmekle beraber felsefi -izmlerle zde tutulamayacan ileri srer. Bu akmlardan Srrealizmin

nazari bir sistem deeri tadn, Egzistansiyalizmin ise bir varlk (tre) ve varlama (existence)

felsefesi, bir ontoloji (felsefe ile sanat kaynatran bir hamle) olduunu vurgular.

Dnemin edebi tartmalarnda modern terimi ile Sembolizm, ltramodern ile

Ftrizm ve Dadaizm gibi akmlar kastedilmektedir. P. Safa ise ltramodern ile soysuzlam,

mehul babas tarafndan bile inkr edilmi ve anasnn parmaklaryla kprnn altna atlm bir

canavar yavrusuna benzettii sanat eserlerini kast ettiini syler. (SET: 175-192)

1.2.Eski ve Yeni Roman

Edebiyat, bidayetinde ve nihayetinde szl veya yazl metinler manzumesi demektir. Edebi

tr dediimiz kavramlar da metinlere biip giydirdiimiz zihinsel giysilerdir. Giysiler nasl ki



69

ilerindekini belirlemede ancak nisbi bir gsterge olabilirlerse bir yazar asndan da tr kavram o

derece belirleyici olabilmektedir. Edebiyatta asl hareket noktas metindir. Metin kendi trn

dayatr, tayin eder; trler metinleri deil. Burada deindiimiz hakikat, gl ve alelade yazarlarn,

airlerin birbirinden ayrt edilebilmesi iin bavurulabilecek bir lt olarak da grlebilir.

Peyami Safa, romanclk anlaynn geliimi sresince, roman anlatcsnn aradan

olabildiince ekilmesini arzulamtr. Roman yazma konusunda da teknik anlamda tre kalplar

dayatlamayacan hatrlatmakla birlikte Safa, roman yazma iinin bir plandan bsbtn azade

tutulamayacan vurgulamtr. O, romanda psikolojik zmlemelere insann i macerasnn

anlatlmasna nem vermitir. Romanda kurmaca gereklerin biyografik gereklerden daha deerli

olduunu sylemi ve her bir yeni romanyla yeni teknikler sergilemeyi arzulamtr.

Safa, 1939da yaymland bir yazsnda, eski roman anlaynn; ayr ayr seciyelere haiz

birka insandan, atmalardan, geici birok heveslerden, az veya ok hakiki bir vakadan, bu vakaya

mekn olan yerlerden, rengrenk tasvirlerden, kahramanlarn geirdikleri ruhi deimelerden,

hayallerden, hatralardan, heyecanlardan ve tahlillerden ibaret olduunu savunur. Gereklik hissi

uyandran romanlarn realist sfatyla; hayat hayali bir taklitle yanstan romanlarn ise romantik

olarak nitelendirildiini belirtir. Dneminin eletiri zihniyetinin de tenkit urasn, bir eserin

gerek hayata uygunluunu tetkik ile edeer grdn ilave eder. (SET: 199-201)

Safaya gre yeni roman anlay ise Natralizm, Realizm, Romantizm gibi ekollerden

bsbtn bakadr. Yeni roman, en mzitir. Yeni romanda beli bal bir konu yoktur. Olayn anlat

sras deimitir. Zaman ve mekn belirsizdir. Hatta kahramanlar bazen isimsizdir. Roman kiileri,

beklenmedik davranlar sergilerler. Kimi romanlarn hakikatle de hibir mnasebeti kalmamtr.

Romanc, kendisini muhayyilenin serbest akna brakmtr. Yeni romanda vakann, entrikann,

kronolojinin ve anlatmann nemi neredeyse kalmamtr. Gelinen noktada Batda roman konusunda

hibir nihai karar verilememektedir. Roman, buhran iindedir. Daha yeni bir roman anlaynn

doum sanclar ekilmektedir. Her byk romanc kendine mahsus bir trn yaratcs, balatcs

kabul edilecei iin roman tr konusunda bir tasnif yapmak gtr. Belki de tasnif mmkn

deildir. amz kesin tanmlamalardan da nefret etmekte, onlar birer engel olarak grmektedir.

(SET: 201-204)

P. Safann burada deindii roman anlaylar bugn iin postmodern ve byl

gerekilik; anlatm teklikleri ise bilin ak, parallk olarak; eletiri anlay da okur merkezli

eletiri eilimi olarak adlandrlmaktadr. Safa, roman trleri ve kiileri tartmalarnda dikkat

ekici karlatrmalara da yer vermitir. yle ki karakter edebiyatndan popler polisiye romana

meyledilmesi durumu ile gerek hayatta karakter sahibi insan yetitirilememesi arasnda bir ilgi

kurmutur.



70

Yazar, okuyucuya da roman eletirisi ve romann gelecee tanmas, anlamca

zenginletirilmesi balamlarnda byk nem atfetmitir. Ona gre, okurun romann teekkl

vakasnda byk bir tesir pay sz konusudur. Roman ile okuyucusu arsnda gizli bir mnasebet

vardr. Romanc daha yazma aamasnda, okuyucu kitlesinin ok defa farknda olunmayan kuatmas

altndadr. Bir romann edebi deerini, yazar ve okur birlikte belirlemektedir. Yazar, muhayyel okur

guruplarn hakikatte her an dikkate almaktadr. (SET: 207-210)

1.3.iir ve air

Dneminin modern olarak nitelenen iir anlayn kendisiyle de hararetli tartmalara giren

Kaynak dergisi eletirisi mnasebetiyle kedi yavrusu gibi sevimli, umulmadk sraylarla dolu,

btn cazibesini idrak edilmee muhta olmayacak kadar basit bulan P. Safa, modern olma

iddiasndaki nesir ve tenkit yazlarnn da ok defa babayani bir slub ile kaleme alndklarn

syler. (SET: 193, 194)

P. Safaya gre bizde iir, azdr. airse oktur. Ve bu oranszlk iiri az anlayanlarn ok

olmasndan kaynaklanmaktandr. P. Safa, airliin hususi ettlere ihtiya duyduuna, doktorluk gibi

g bir i olduuna inanr. Halk iirine ise mesafeli yaklar. Halk iirini, bir ocuun terennmleri

gibi sevimli ve enteresan fakat iptida bulur. Ona gre airler, halk iirlerini taklit etmemelidirler. Bu

iptidailikten kap kurtulmal, onu amaldrlar. Safa, bir yazsnda da halk iirini, ilenmesi gereken

bir aa gvdesine benzetir. Revata olan iir anlaynn da darack bir folklor kalb ve ekil

disiplinlerini ciddiye almayan bir ahenkle icra edildiini ileri srer. Muhtevann ksrlat, edann

fakirletii savunur. Bu durumlardan yaknr.

P. Safann savunduu anlayta ise iir; salt ruh rperilerinin, neenin, simgesel deerlerin

deil; iine, varln ve topluluun byk skntlarn ekerek yreinde ten ve iirin temiz kan

hline getiren ruh ve seciye kahramannn iiridir. air, ruhu ve varl btn meseleleriyle kavrayan

kiidir. iir, fizikle metafizik arsnda istedii gibi gidip gelebilmelidir. air, zeksyla deil ruhuyla

dnmelidir. Zek, airi teknie kavuturan bir vastadr. iir, yeni neslin iddiasnn aksine manann

ta kendisidir. iir, Kltr, sezi, dnce, grg, deneme, ruhu iiren, byten harekete ve varlkla

temasa getiren her ey, ruha ait her faaliyet eidine ihtiya duyan bir trdr. iir, byk bir davadr.

(Yeni Mecmua, 30 Mays 1942; Yedign, say 171, 1936, SET: 244-247)

P. Safa, gerek iiri, nesirle de ifade edilebilir gzel szlerden baka trl kabul eder. Ona

gre iir sadece vezin, kafiye veya gzellik deildir. Safa, o trden rnleri iir tarihinde ikinci bir

kategorinin mal mesabesinde grr. Fonolojik deeri, iire yabanc kabul edip aruzcularn kafiye

srarn da bu itibarla hata olarak niteler. iirde hece yolunu srdrenleri de aruzcular gibi iirle

nesir arasndaki fark ifade eklinden ve teknikten ibaret grmeleri dolaysyla hatal bulur. iirde i

dolgunluk ve zengin kltrn byk bir hazine hkmnde olduunu belirtir.



71

P. Safaya gre iiri vcuda getiren unsurlar, belirsiz ve kaypak duygular olsa da iiri

oluturmak kadar iiri anlamlandrmak da izah isteyen konulardandr. Bu dorultuda iir, kendisini

izaha yarad dnlen sabit ifade kadrolarndan kamaktadr. iiriyetin anlalmas psikolojinin

barbar terimlerine ihtiya duymaktadr. iirin zne ait nitelikler, onun uurla mnasebetinde

aranmaldr.

P. Safa, iir iini uurla uuraltnn belirsiz kavak noktasnda beliren dumanl bir ruh hlinin

ifadeye dklmesi gayretine benzetir. iirin belirsizliklerden domas, bilinaltndan bilince doru

imgeler, hayaller, semboller eklinde kmas; uurun d dnya ile mnasebetinin nesnel olmas; i

dnyamzla mnasebetininse znel olmas, iir yorumlama iinin zorluklarnn ve farkl yorumlara

ulalabilmesinin balca nedenleridir. Safa, iiri uuralt muhtevalarnn uura semboller hlinde

boalmas ynyle de ryaya benzetir. htiyari oluuyla da ryadan ayrr. Dolaysyla iirleri

ihtiyari ryalar gibi kabul eder. air; olan, olaan ve olaca bir vahdet hlinde sezdiren kiidir.

air, muhatabna adeta fizikte metafizii yaatr. air; izah, tasvir veya telkin etmez. Ancak ima

sanatn icra eder. (Trk Dili, Kasm 1951, SET: 248-253)

1.4.Eletiri-Eletirmen

P. Safa, Yaar Nabi ve Nurullah Ata gibi isimlerin bizde mnekkit olmamas ynndeki

yaknmalar zerine, nce bahsi geen isimleri eletirmen olmalarna ramen szlanmalar yznden

eletirir. Ardndan -Abdlhak inasi Hisar gibi birka isim hari tutulmas artyla- hakikaten de

memleketin eletirmenden yoksun olduunu kaydeder. (Cumhuriyet, 3 Mays 1938, SET: 317-320)

1957 tarihli bir baka yazsnda ise bizde genel anlamyla hem tenkidin hem de tarih(bilincin)in

bulunmadn; dahas ikisinin de bozuk olduunu ileri srer. Tarihlerimizin, zellikle

objektiflikten mahrum ve metotsuz olduunu vurgular. (Milliyet, 2 Mart 1957, SET: 320-321)

Tam manasyla ok ynl bir mteferrik-yazar olan Peyami Safa, 1939 tarihli yi Yaz, Kt

Yaz balkl denemesinde, Hegelci tez-antitez-sentez dnce sistemi dorultusunda, dnmek

ve yazmak arasnda bir analoji kurar. yi (dz) yaznn muvaffakiyetini iyi (sistemli) dnceye

balar. P. Safaya gre zetle iyi yaznn belli bal nitelikleri; dncede tereddtszlk, mevzuda

kapsayclk, cmlelerde disiplin ve yerindelik; okuru yakalama, dnceleri sadeletirme, iyi

dnceyle yazarlk yeteneinin birleimi olma, konunun iyi kavranm olmas, dncelerin iyi

analiz edilmi ve snflandrl olmas, yerinde mukayese ve nihayet salam bir muhakemedir.

Kt yaznn ayrc zellikleri ise (bilgisizlikten kaynakl) tereddtler ve korkular,

mevzularn sadece eiklerinde srnmek, danklk, kapsayc olamamak, yapay-zorlama hayallerle

slubu gevetmek, simetriden mahrumiyet, okuru kaybetmek, mevzudan ibareye- esastan ekle

ekmek, fazlalklar, (gereksiz) tekrarlar, bulanklk, samimiyetsizlik, ahenksizlik, laubalilik,

(dncenin bnyesine ithal edilmi) hayaller, benzetmeler, istiareler, krtmalar, yapmacklar ve



72

dilde kelime icatldr. yi dncenin safhas ise esas kavramak, tahlil-tasnif, ve

karlatrma-hkm vermedir. (Yedi Gn, 27 Haziran 1939, SET: 143-146)

1.5.Eski Edebiyat-Yeni Edebiyat

P. Safa, kadim edebi eserlerin -devirlerini ifade etmeleri bakmndan deerlerini kabul

etmekle birlikte- kltr Tarihinin sadece birer belgesi olarak grlmesine kar kar. Nice eski

eserlerin, tarihi deerlerini ve her dem taze gzelliklerini sonsuz bir gelecee doru tadklarn ileri

srer:

Eski eserleri her yeni asrn eskilerden dahi iyi anlad ve tatt doru olmak lazm gelir.

Her yeni asrn idrak seviyesi daha yksektir. Onun her eski aheserde yenilikler kefetmesi bizi yle

bir hakikate gtryor: Bir eseri yalnz yazan deil, okuyan da yaratr. Yeni ve stn bir hayl telakki

seviyesinde okunan eser onun tkenmez imknlarn gerekletirir ve ona yeni deerler kazandrr

Gerek sanat ebednin szcsdr. (Milliyet, 2 Ekim 1958, SET: 14, 15)

P. Safa, kendi dneminin edebiyatn bir ynyle Tanzimat ncesinin mistik edebiyatna

kyasla plak bir tahasssten ibaret grr. Yazara gre yeni edebiyat, dnceye malzeme

salayan bilgiler hakknda malumat sahibi olmaldr. Yzn, Batnn kaynaklarnn yan sra dnya

edebiyatna da yneltmelidir. Trk edebiyatnn uluslararas bir deer olabilmesi iin muasr kltre

intibak salanmaldr. Ve ilimle edebiyat mterek almaldr. Kadim Dou edebiyat ise zellikle

Divan edebiyat, duygu-his plannda, gnl ve ihtiras mevzularnda kald iin fikirsiz bir edebiyat

olarak kalmtr. (SET: 16-19)

P. Safaya gre dil inklb gibi vezin (aruz) inklb da edebiyatmzn sathna deil, dibine

ait zaruretlerden domutur. Safann burada aruz lsn hakaret niteliinde tasvir etmesi, biraz

da zamann ruhuna kendisini fazlasyla kaptrmasyla ilgili olsa gerek. Cumhuriyet gazetesinde yer

bulan 15 Haziran 1938 tarihli yazsnda aruz, Aleksandrenin (kadim Fransz iir lsnn) en

iptidai ekillerinden bile geridir ve tamamiyle ortaaa mahsus bir ahenk telakkisini zamanmza

kadar srkleyip getirmitir. diyen Peyami Safa, bu szlerinin ncesinde ise Aruzu yalnz

gayrimill bir vezin oluu ldrmedi. Ho, yalnz bu kadarc bile kltrmzn kklerini Arap ve

Acem tesrinden, ortaa tefekkrnden ve medrese retoriinden kurtararak mill bnyesine iade

ettiimiz bir devirde geldii yere uurlamamz iin kfi bir sebepti demektedir. (SET: 283)

1.6.z Trke ve Yeni slup

Yazar, z Trke abalaryla; dilden przlerin ayklanmasn, dilin yabanc tortulardan

elenmesini, szlmesini ve gzel dille yazlmasn kasteder. z Trke uralarnn hem kolaylklar

hem de baz zorluklar barndrdn syler. Gnlk ihtiyalarn, vaka anlatmlarnn sade dille

yaplabileceini; fakat mcerret fikirlerin anlatmnda veya baka dillerden Trkeye evrilmesinde

z Trkenin tutukluk yaayacan ilave eder. (Hafta, 13 ubat 1935, SET: 35)



73

Peyami Safa, yeni edebiyatn yeni slup anlay olarak, uzun cmlelerin ksa cmlelere

blnmesi temaylne ise baz gerekelerle kar kar. Kendi metinlerinden bir rnekten yola

karak uzun bir cmlesini cmleye ayrdktan sonra btnn yapsndaki manalarn

kaybolduunu, dure denilen srekliliin uurdaki hlinin, bazen yalnz ylesi uzun cmlelerle

ifade edilebildii sonucuna varr. Yazar, edebi deer asndan cmlelerin uzunluk-ksalnn bir

anlam ifade etmediini gstermeye alr. Bu hususta sonuta anlatnn ihtiyalarna uyulmas

gerektii hkmne varr. Safann slup konusundaki belli bal kar klar, Bayal Cmle

balyla niteledii, iinde bilgi ve zek malzemesi kt, aa cinsten edebi hayalleredir; hi bir

salam ve ahs fikirde meyyidesini bulmam sra sra tebihlere ve sembolleredir; eskilerin

tabiriyle tearedir. (Tasvir, 2 Nisan 1945, SET: 152-153)

P. Safa, Gen Kalemlerden beri savunulan, yaz dilinin konuma diline yaklat lde

geliecei dncesine kar kar. Ona gre dile ve edebiyata ait bu iki ayr hadise birbirine

kartrlmtr. Bir dilin yabanc szcklerden temizlenmesi, halk diline dnmekle mmkn olamaz.

nk edebi dildeki pek ok soyut kavram konuma dilinde mevcut bulunmamaktadr. Tretme

yoluyla elde edilmi karlklar da Trke olmayan szckler kadar halka yabancdr. Halka doru

akm seviyesizlie, dil ve dnce fakirliine, yavanla ve adilie doru bir gidi olmutur. Medeni

dillerin aksine Trke yaz dili, son yarm yzylda ortak dilin fakir sz hazinesi iinde kalakalmtr.

(Trk Dncesi, 1 Temmuz 1954, SET: 154-155)

Yaz Dili ve Edeb Dil balkl denemesinde de bu kavramlarn ayr eyler olduunu

savunan Safa, edebi dilin halk diline yaklamas gerektii dncesine kar kar. Edebi dilin hususi

olduunu vurgulayan yazara gre edebi dilde anlam kazanan pek ok dnce, ortak dilde mantksz

ve sama grlebilir. Edebi dilden gnlk dile eviri, pek ok anlam derinliini kaybettirebilir. Halk

dili de edebi dilden ayr tutulmaldr. (Milliyet, 31 Temmuz 1958, SET: 158, 159)

P. Safa, dilde ve slupta sadelii savunurken aleladelikten kanmay salk verir. Sadelii,

bayalk ve yavanl tevik olarak grmemeyi nerir. Ona gre iyi dncenin vasf aleladelik

olmad gibi, sadeliin vasf da basitlik deildir. Sadelik, edebilik gayesine dnk olmaldr.

(Cumhuriyet, 16 ubat 1938, SET: 160, 161) Sadelik, bir niteliktir. Hakikatte sadelik, anlamn

emrindedir. Yerine gre sadelik, meziyet veya kusur olabilir. Sadeliin bizdeki uygulamas,

basitlikten koflua ve kabala doru soysuzlamtr. Ayn ekilde ifrata varacak adal, aprak bir

slup da tehlikeli kabul edilmelidir. (Milliyet, 5 Haziran 1958, SET: 163, 164)

2. Peyami Safann Duygu-Dnce Dnyas

Aydnlar, kalem kavgalaryla lkeye yn tayin edecek rejimleri, tekilerine kar

savunurlarken salt idareyi ellerinde bulundurmak hevesindekiler, hakikatte hibir zaman Marksizm,

Liberalizm, Milliyetilik, slam gibi dnce sistemlerinin tam manasyla ne yannda ne de karsnda



74

yer alrlar. Onlar iin baar, her zaman dmende kalabilmektir. Pek ok lkede ihtilal dnemlerinde

formle ettikleri gibi iktidar tutkunlar, memlekete ne lazmsa ona karar vermek ve onu getirmekle

kendilerini vazifeli gmlerdir. Batclarn, sosyal devrimcilerinin, milliyetilerinin, slamclarn;

ou zaman dmeni ele alanlar sylemlerine bakp kendilerinden grp gsterebilmeleri biraz da bu

durumun bir tezahrdr.

2.1.Hristiyan Bat, slam Dou ve Batllama

Peyami Safa lgatinde Bat, Hristiyan medeniyeti; Dou ise bir yn ile slam medeniyeti

demektir. (TB: 7) P. Safa, bir yazsnda Douyu tek gzl olarak niteler. Safaya gre Dou, ona

teki gzn atracak zek ve sosyal ahlk inklbnn hasretiyle yanmaktadr. (D: 219)

Yazara gre ark, slam ark ve Budist-Brehmen ark olmak zere ikiye ayrmak

gerekmektedir. slam ark da Budizme nazaran Avrupal saymaldr. Peyami Safa, ark Nedir?

balkl yazsnda Garp gibi ark teriminin de farkl ve birbiriyle elien tanmlamalar olduunu

gsterir. ark tabiri, Asya ktasnda domu olmakla beraber, bu mefhumun anlam kapsam ktann

snrlarn amtr. Sonuta Garp denilince akla Avrupann, ark denilince de Asyann gelmesi

doaldr. Avrupa, dinen Hristiyanlk, kltrel olarak Greko Latinken; Asya, dinen ve kltr olarak

Mslman, Mecusi, Brehmen ve Budist olmak zere eitlilik arz edebilmektedir. arkn Garptan

en byk fark, ilim ve birey karsndaki tutumunda belirmektedir. ark nereden gelip nereye

gittiinin farknda deildir. ark mefhumundan, halkn haberi yoktur. ark, faniyi beenmez, aceleci

ve hrsl deildir; naziktir arkn ilmi olmad gibi tenkidi de yoktur. Bu sebeple arkta fikir

hayatndan hatta zekdan sz edilemez. ark dindardr, filozof deildir. ark iin bilmek, bir

anlamyla sadece inanmaktr. ark hrriyetten, hukuktan, ilimden, ahlktan bahsetmee mecbur

olduu zaman garb taklid eder. Safaya gre bu hakikatlerin hilafna Douyu savunanlar her eyin

Asyann beiinde doduunu ileri srer; Btn bir Bat ilminin ve felsefesinin arktan mlhem

olduunu iddia ederler. (TB: 131-135)

P. Safa, Batllama hareketinin bir zaruret olduunu belirtirken Bat kltr ve medeniyetinin

ritmine ve asrn gereklerine de uyulmasn ister. Ona gre hl Batllaamam olmamz, meseleyi

anlamam olmamzdan; ilim; akl, din, milliyet, madde, ruh, tabiat ve insan kavramlarna Batl

anlayla anlam veremeyiimizden kaynaklanmtr. Batdan yaplacak tercme faaliyetleri de

dnce cevherinin fkrmasna yardmc olmas dolaysyla faydal ve gerekli bir faaliyetken bizde

evvela Douya, sonra Batya maymunca bir hayranln kayna olmaktan teye gidememitir.

inde bulunulan 20. asrda artk kinat iin bir merkez kabul sz konusu deildir. Mahedeler bile

indidir. ada bilim adamlar, cihana amil bir l olmadn ortaya koymulardr. Dorunun

teklii artk kabul grmemektedir. Zamanmzn dncesi, birbirimizin grlerine kar byk bir

sayg duymamz zorunlu klmaktadr. (Trk Dncesi, 1 Aralk 1953, YAAB: 21-24)



75

Nasl Batllamal? sorusuna yant veren P. Safa, arka mahsus hassasiyet ve

inceliklerimizi, manevi deerlere ve ilahi prensiplere ballmz, kuvvetli sezi hassamz

tamamyla feda etmeden, Bat medeniyet ailesi iinde yer alabileceimizi syler. Yine ancak milli

ahsiyeti muhafaza etmek art ile adi bir takliti olmaktan kurtulabileceini ilave eder. (PSS: 107)

Safaya gre modern, maziden istikbale kurulan en soylu, en canl ve en dzgn tarih

kprsnn vasfdr. Safann modernite konusundaki kar k daha nce de belirtildii gibi

ltramodern iinde and soysuzlam eserleredir. Yazar, soysuzlukla gelenekten kopuk,

yaratl garibesi, eceresi mehul eserleri kast ettiini belirtmektedir. (Cumhuriyet 9 Haziran 1938,

SET: 191, 192)

Mslmanlk ve Hristiyanlk balkl yazsnda P. Safa, mehur spanyol islamiyats

Miguel Asin Palacios ve Ordinarys Profesr smail Hakk zmirlinin grlerinden hareketle

sz konusu iki dinin ksmi bir karlatrmasn yapar. Gazali gibi kimi mtefekkirlerin ve Kuran

metninin Hristiyanlktan ve Hristiyanlk kaynaklarndan beslendiini aktarr. Safa, bu yazsnda, pek

ok Tanzimat ve Cumhuriyet dnemi aydn gibi slam mevzusunu sadece Batl kaynaklar referans

gstererek ele alr. slam kltrnn asli kaynaklar Kuran, snnet ve slam tarihine Fransz bir ed

ile dncesini gelitirir ve Mslmanln, Hristiyanln tekml olduu grn dillendirir.

Safaya gre Dounun slam bloku bu itibarla Batnn kaynandan biri olan Hristiyanlk

inancn daha kuvvetli yaam olmaktadr. slamn, nceki semavi dinlerin muharref olduu

ynndeki srar ve iddiasndan bihaber grnen Safa, mslmanln peygamber dinlerinden ve

hristiyanlktan yetime olduklar hlde, hepsinden ve bilhassa bu sonuncusundan daha az hayal ve

daha az derun, daha az iptida ve daha az mistik bir akl bnyeye doru tekaml ettii savn tekrar

eder. Hazreti sa, alt asr sonra dnyaya gelseydi, belki, Hristiyanln iptida ve hayal taraflarndan

birounu fazla bulacakt. diyen Peyami Safa, slam dinini milli kimlik ve birliin inasnda

kaynatrc bir kltrel unsur olarak grmekle iktifa eder. (TB: 160-165)

P. Safa, Hz Peygambere hakaret ettiini syledii ve o tarihte lm bulunan Nurullah

Ataa dikkat ektii bir baka yazsnda da hem dnce sistematii hem de referans itibariyle yine

Batl bir duru sergiler. Safa, burada da inansz ngiliz yazar Bernard Shaw ve ABD bakan

Eisenhowerin Hz. Peygamber hakkndaki vg dolu szlerini ne karmakla yetinir, kendinden bir

dnce retmek veya bir hkm vermekten de imtina eder. (Milliyet, 4 Haziran 1957, YSM: 191,

193)

Yazar, 24 ubat 1960 tarihli Tercman gazetesinde yaymlanan Nihayet Kapattlar! balkl

yazsnda da stanbul niversitesinde hayrseverlerin katklaryla donatlm mescidin bir kararla

apar topar kapatlmasna ve eyalarnn derdest edilmesine duyduu znty dile getirir. Yapt

haberle ufuktaki ihtilalden bihaber gzken yazar, hukuku Rektrden, Avrupadaki niversitelerde



76

yer alan katedralleri rnek gstererek, mescidin tekrar almasn temiz duygularla talep eder. (D:

204, 205)

P. Safa, 25 Mart 1960 tarihli Tercman gazetesindeki yazsnda ise lmnden sonra

Bedizzaman hakknda yazanlarn bilgiden yoksunluuna dikkat eker; Bedizzaman

anlamamalarna duyduu hayreti dile getirir. P. Safa iin Bedizzaman, Said-i Nurs ve Said-i

Krddir. Onu, Divan Yolunun ve Sultan Ahmetin Akademi denilen kahvehanelerinde tanmtr.

Safaya gre Bedizzaman ve onun aprak dilli eserlerini anlayabilmek iin asgari bir din bilgisi;

Kelam, Tefsir, Fkh ve Hadis bilgisi; sonra halis Osmanlca bilgisi arttr. Dahas dile ve tarihe ait

birok eyler bilmek lazm gelmektedir. (YSM: 248-250)

2.2.slamlamak, Mistisizm ve Deerler

P. Safa, Ziya Gkalpin aksine slamlamak fikrinin Merutiyetten ve modernizasyon

fikrinden sonra domadn ileri srer. Trlemek, Muasrlamak ve slamlamak fikirlerinin

birbirinden bsbtn bamsz olmadn hatrlatr:

Hayat iinde bunlar birbirine karyordu: Trk-slamc, Trk-Garbc, slamc-Garbc

gibi mrekkeb fikir zmreleri peyda olmutu. Yalnz bu zmrelerin ve bu ahslarn galib

temayllerine ve nzm fikirlerine itibar edilirse her birine sadece Trk, sadece Garbc veya sadece

slmc demek mmknd. (TB: 29)

Yazar, tarihin de savalardan, siyasi ilikilerden ve ekonomik retim farkllamalarndan

ibaret olmadn syler. Trk tarihinin tarih ncesi alara dayandrabileceini ve saysz devletlerle,

medeniyetlerle temas iinde gsterilebileceini belirtir. P. Safaya gre slam kltrnn spanyadan

geri ekilmek zorunda kalmasndan itibaren Trk kltr de ileri bir Avrupa kafasndan kt

hlde geri bir Asya kafasnda karar klmtr. Riyazi grten mahrum olmamz da bizi mspet ilim

metodundan yoksun brakmtr. Hendese kafasna muhta kompozisyon sanatlar, trajedi, roman,

polifonik musiki bizde pek ge domaya balamtr. Hendes perspektifleri idrak edemiyen,

mesafe uurundan mahrum ark resmi, tek sathl primitif bir gr iinde kalakalmtr. Trk ilmi

gibi Trk sanatnn da Rnesans kavrayamam olmas bundandr ve Avrupallamak demek her

eyden nce matematiklemek demektir. Dncenin riyazilemesi de sk skya toplumun

matematiklemesine baldr. (TB: 214, 215)

Safaya gre mistisizm, Arapadaki tasavvuf tarifinden daha kapsamldr. Tasavvuf, duyular

leminden soyutlanp akla ihtiya duymakszn sezgi yoluyla Allaha yaklamak, onda fena olmak

demektir. Mistisizm, dinen bu anlam kapsarken felsefi adan ruhun aracsz olarak varlkla

birlemesi, bu birleimiyle normal bilgiye yabanc bir yaama tarz ve bilgi tesis etmesi demektir.

Mistisizm, d dnyadan aldmz imgelerin ve zihni kavramlarn geree delalet etmediini



77

kabullenmektir. Mistisizm, nesnel dnyann perdeler ardndaki byk nuruna ulamak anlamlarn da

barndrmaktadr. (TB: 216)

Bugn bir kez daha popler bir konu olarak zihinleri megul eden deerler konusuna da

Peyami Safa, 1959 tarihli bir yazsyla -manev kavramnn piyasasnn ykseklii itibariyle- dikkat

eker. Manev szc Franszcada moral, Arapada ahlak szcklerine karlk gelmektedir.

Kymet/deer kavram ise kltr ilimlerinde insann toplum hlindeki tercihlerine balanmaktadr.

Yazarmza gre manev sonuta deerler din, ahlak, sanat gibi madd olmayan messeselere bal

tercihler demektir. Deerlere duyulan rabet, ahlka dair znt ve endielerden domaktadr.

Maddiyat iptilas da manevi deerler buhran yaatmaktadr. Maneviyatlarn temel gayreti ise

kazan ve keyif yerine feragat ve manev zevk ahlakn yaatmaya almaktr. (YSM: 231-232)

2.3.Devrimler, Halk ve Nazm Hikmet

Peyami Safaya gre Osmanldan Cumhuriyete gei, ayn zamanda mmet devrinden

ktr. (PSS: 95) Atatrk devrimleri de Dou-Bat ikilemini kknden bien bir harekettir.

Atatrkn devrimlerini izah etmek zere slam ark hristiyan garbla bartrarak tesirlerini rana,

Afganistana Hindistana, Suriyeye ve Msra kadar yayan Trk inklbnn dnya tarihinde ilk defa

grlen bu orijinal tecrbesini medeniyetlerin ve kltrlerin mukayesesinde anlamaya alm tek

bir eser bile yazlmamtr. (TB nsz: 8)

Peyami Safann dnce yazlarn sekinci sylem varsaym balamnda 1930-1940

yllarn kapsayacak ekilde Falih Rfk Atayn dnceleriyle karlatran Tezcan Durnaya gre P.

Safa, halk kavram ile toplumsal-siyasal birlii kastetmitir. Modernleme srecine, ifte

bakla/anlatmla yaklamtr. Halk dncesi karsnda ikircikli konumlanmtr. Onun

tasavvurundaki halk kavram ile ulus/millet kavram arasnda inceltilmi bir geikenlik

bulunmaktadr. Safann dncelerinde halk, millet kavramna iaret niteliindedir. Halk,

kandrlabilir bir ocuk saflnda grlmektedir. Halk kltrne tepeden baklr. eitli halk

inanlar hurafeler olarak deerlendirilir (Durna 2009: 217-223)

Safa, 1959 tarihli bir gazete yazsnda C.H.P. ve Dinsizlik balyla CHPnin dinsiz

olmadn iln etmesine dikkat eker. Ve bu itiraf, CHPnin Avrupada Hristiyan partilerin de

bulunduunu idrak etmesine yorar. Safa, sonuta hem partinin hidayete erdiini kabul etmenin hem

de partide dindarlarla dinsizlerin -ileri gelenler olarak bir arada- bulunmasnn hatal eyler olduunu

ileri srer. (D: 209) Devrimbaz olarak niteledii Orhan Veli Kank gibi isimlerin de yeni ina

edilmekte olan camileri, irticann alameti ve zararl messeseler olarak gstermelerini yadrgar.

Bylelerinin Bat medeniyeti adna konumalarnn sama olduunu, dinden anlamayanlarn

medeniyetten de anlamayacan ileri srer. (Tercman, 24 Aralk 1959, D: 221)



78

Peyami Safann air Nazm Hikmet hakkndaki duygu ve dnceleri psikolojik-biyografik

tahlillere dayal, insani ve takdir dolu iken Zekeriya Sertel, evket Sreya Aydemir gibi isimlerle

siyaseten hareket eden Nazm hakkndaki dnceleri ise eletirel ve fkelidir. P. Safann

yazlarnda eski dostu Nazm Hikmete bazen acd, bazen de ondan bir tehlikeymi gibi haz

etmeden sz ettii grlr. Vecdi Brn, yaymlad bir musahabede Cahit Stk Taranc, Ahmet

Muhip Dranas ve P. Safadan sz ederken. P. Safann kendisine hreti kazandran eseri Dokuzunca

Hariciye Kouunu ithaf ettii Nazm Hikmete eskiden insani bir ilgi gsterdiini belirtir. Safa,

vaktiyle Nazm Hikmetin korunmas gerektiine inanmtr. Safaya gre Nazm, iirimizi

boulmaktan kurtarmtr. Kuvvetli iir genleri bakmndan da o tam bir airdir. air hassasiyetiyle

olaylardan hemen etkilenmekte ve hislerini iire dkebilmektedir. Onun beslendii taraf, travmal

ocukluudur. Nazm, srekli ayrlmann eiinde, kavgal bir anne-babann ocuu olarak domu

ve o gvensizlik havas iinde bymtr. Nazmn kendi toplumundan kopmasnn ve ona kin

duymasnn asl nedeni annesi Cemile Hanmn yaadklardr. Sylentilere gre air Yahya

Kemalin bir aileyi geindirebilecek kadar bir kazanc olmamas yznden Cemile Hanmla evlenme

dnceleri gerekleememitir. Gen Nazm ise herkesin, annesinin bir ak hayat yaad

sylentisiyle megul olduu dncesindedir. Nazn Hikmetin gnl ilerindeki rahatl ise byk

lde mark bym, zevkine dkn, hedonist bir paa torunu olarak yetitirilmesinden

kaynaklanmtr. P. Safaya gre Nazm Hikmet, vaktiyle doyumsuzluk lsnde paragz birisidir.

Ahlak mesellerinde de yaadklarndan tr aldrszdr. Onun eski sanat kiilii Moskova

meydannda kalakalmtr. Dahas ters istikamette gelimitir. Nazm Hikmet iin iir de ideoloji de

sonuta bir snak olmutur. (PSS: 67-78)

2.4.Osmanlca, Milliyetilik ve Gayrimslimler

Kaderin bir cilvesi mi, her yeninin eski olduu hakikati mi, P. Safann kalem kavgalar

arasnda yer tutan konulardan birisi de bugnlerde yine gndemi igal eden Osmanlca bahsidir. Bu

tartmann gnmz niversitelerinin Trk Dili ve Edebiyat, Tarih, Sanat Tarihi, Mzikoloji ve

lahiyat gibi blmlerin rencilerindeki yansmas da ayrca dikkate deerdir. Dne kadar,

Osmanlca dersi hakknda, Niin bize bunu zorla retiyorsunuz, niin bu dersi gryoruz!

trnden yaknmalarda bulunan kimi igzar renciler, istikballerinde bir ekmek kaps olarak

belirince, bu dersin liselerde de semeli veya zorunlu olarak okutulmas ihtimali karsndaki

tavrlarn bir byk maharetle deitirdiler. Osmanlca dersinin ne de mhim olduu nokta-i naznda

hceleriyle bit-tevbe-i nash hemfikir oldular. Dahas Lisn- Trk-i Devr-i Osmanyi belletmekte

bu blm talebelerinin her bir taifesi, dersi daha ok smestr tetkkat talmat eylediklerinden

bahisle bu vazife in zatlilerinin daha liyakatli ve daha ehliyetli olduklar hususunda mtalaa,

mnazara v mnakaa eyler oldular, vesselam



79

P. Safa, yeni Cumhuriyetin Osmanl devletinin pek ok ynyle bir devam olduunu, esasl

deiikliin rejimle ilgili olduunu belirtir. Ona gre Osmanl milleti Trk demektir. Her Trkn

ortak soyad da Osmanldr. (Milliyet, 7 ubat 1959, OTU: 11, 12) Osmanlca, Trke,

Uydurmaca konusunda P. Safa, yeni tretilen kelimelerin, kullanla eski manalarn salayamad

durumlarda, o szcklerin yabanc ekillerinin yaamaya devam edeceini belirtir. Halkn ve

genlerin, mutedil ve gzel Osmanlcay uydurmacaya tercih eden gazeteleri daha ok sevdiini

hatrlatr. Yeni szcklerin eskilerin manalarndan bir ksmn ldrmesinden yaknr. (Milliyet, 11

Austos 1958, OTU: 13) Dil ve Osmanl Trkesi konusu bir ynyle de mazi ile ilikilidir. Safa, z

kklerinden kopmay bu balamda bir tr iflas olarak niteler. (PSS: 101)

Osmanlcay da barndran Trkeyi savunan Safaya gre Trke zengin bir lgate sahiptir.

Trke en mazbut bir dildir. Gramerce de mkemmeldir. Trkenin cmle ve terkip yaps da

sadedir. (OTU: 15) Safa, dil ve szck tasfiyesiyle uraanlarn edebiyat olmamalarndan ve salt

dilci olmalarndan yaknr. P. Safaya gre kelimeleri yaratan ve yaatan sanatkrlardr. Gne-Dil

teorisi tartmalar da szck tasfiyesini nispeten de olsa durdurduu iin faydaldr. (Cumhuriyet, 27

Eyll 1938, OTU: 21)

Lisan kilii konusunda yazar, dil inklabnn/ameliyatnn, lisann bnyesini paralamak

eklinde gelimesine kar kar. Bu iin, dilin tekmln sekteye uratan unsurlar kazmaktan

ibaret kalmasn nerir. Dile mdahale edenlerin, maharetli ve mutedil sanatkrlar olmasn temenni

eder. Zamann Maarif Vekletinden de yaz Trkesinin normlarna aykr hibir lisan oyununa

msaade etmemelerini, lisan ikiliini ortadan kaldrmalarn ister. Maarif Vekletine, yaayan

kelimeler ve kaidelere itibar etmelerini, Trkenin slah iin sanatkrl itirak ettiren akademi

trnden yaplar hemen tesis etmelerini nerir. (Cumhuriyet, 6 Mays 1939, OTY: 30, 31)

2.5.Kltr, Medeniyet ve Milli Edebiyat

P. Safaya gre kltr, zihnin btn tefekkr savruluu iinde harekete gelen canl bir bilgidir.

Kltre canllk kazandran ve onu ahsiyetin ve benliin en aziz, en vital hareketlerine balayan

ey de edebiyattr. Edebiyat, kltr ve bilgiyi evlendirmektedir. Mtefekkirler, marifetleriyle

kelimelere sihir verirlerken edebiyat, tefekkrn en yksek haddini temsil eder. lim adamlar iin

edebiyattan uzak dmek hafzalarnn karanlk ambarnda uurun aydnlna delik amak ve kileri

boaldka doldurmakla mr tketmek olacaktr. Kltrsz edebiyat da iptida bir cokunluk, bir

sezi kabiliyetine dayanan dipsiz ve bo bir duygu lemi olacaktr. Kltr, insann bahtna istikamet

veren fikirlerin nizamdr. Kltr, dncenin ve ihtirasn yeknu deilse bile mahsuldr. (SET: 15-

20)

Peyami Safa, Bat medeniyeti karsnda yaanan yenilgi neticesinde, ngiliz tarihi

Tonybeenin grlerinden hareketle gsterilmesi gereken tavr konusunda da bir terkibe varlmasn



80

nerir. Tonybee, baka bir medeniyetin tehdidi altna giren topluluklarn ya Zelotizm denilen

kabuuna ekilip takn bir ballkla geleneklerine yapmak ynndeki tavr takndklarn ya da

Herodyanizm denilen tehditkr medeniyetin kuvvet ve silahlarn edinerek ona kar koymak

eklindeki davran sergilediklerini ileri srmtr. P. Safa ise tehdide uram bir medeniyetin hem

muhafaza edecei deerleri olacan hem de tasfiye etmesi gereken arlklar bulunacan

sylemektedir. Kltr-medeniyet atmas/uyumas meselenin bu iki ihtiya arasndaki dengeyi

salamak olduunu vurgulamaktadr. (Gze, 2002: 31)

Yazara gre milli edebiyat kavram milliyeti edebiyat kavramndan ayr tutulmaldr; zde

manada kullanlmamaldr. nk milli olmayan bir edebiyat dnlemez. Milli szc, hibir

tasnifle de snrlandrlamaz bir kavramdr. Milliyeti edebiyat, milleti snf ve ideallerinin stnde

tutan bir nitelie sahip edebiyat demektir. Safa, insanilik-slamilik ncelii hususunda ise dini ve

milli olan her eyi insani saymay tercih ermitir. (PSS: 94, 95)

Peyami Safa, edebi metinlerin, ahsiyetlerin ve kavramlarn nitelendirilmesinde milli,

milliyeti, slamc trnden ayrmlarn zenle yaplmas gerektiini pek ok vesileyle hatrlatmtr.

Safa, Mehmet Akif Ersoy hakknda kendisine yneltilen anket sorularna verdii cevapta,

milliyetiliin ve slamcln kapal sistemler olduunu; Akifinse hem milli hem de slami bir air

olduunu, Akifin snf deil halk airi olduunu belirtir. Ona gre Akif, Trk edebiyatnda teknik

bakmdan Muallim Naciyi tekml ettirmitir ve aruzun cenazesini ykayp gmmtr. Akif, tezsiz

bir airdir. Akif, yklan arka alam, ahlak tereddisiyle mcadeleye alm ve hsran iinde

gzlerini hayata kapamtr. (Yeni Adam, nr. 167, 1937, PSS: 93, 94)

P. Safaya gre hakikatte milli olmayan edebiyat yoktur. Milliyeti edebiyat ise uur ve

heyecann her trl ideal ve ideolojilerin stne koyan snrl bir anlay demektir. Bizdeki milliyeti

edebiyat modern bir devlet olmaya ve mmet devrinden kmaya baladmz devirlerin, yani pek

yakn zamanlarn mahsuldr. (Syleyii yapan N. Safa Cokun, stanbul, 1938, PSS: 95, 96)

2.6.izmler, Gayrimslimler ve Dier Memleket Meseleleri

lahi/semavi diye nitelenen dinlerden uzaklatrmak isteyip bu inan sistemlerine dogma

diyenler, gnmzde Marksizm gibi ideolojileri beeri ve dogmatik dinlere dntrmlerdir.

stelik bu trden dinleri, tevilleriyle muharref dinler silsilesine katabilmeyi de baarmlardr.

P. Safa slupu, mkemmeliyeti, aray iindeki, nc ve mtefekkir bir yazardr. O,

kendisini, tashihe alan birisi; Marksist olmakszn, kendi hudutlar iinde bir eit sosyalist; hem

muhafazakr hem de inklp birisi olarak tantmtr. (Hayat, 6 Eyll 1957, PSS: 63-66) Peyami

Safann Marksizm, Sosyalizm ve Komnizmle kavgas da gnmzde daha ok milliyetilik

ekseninde aksettirilmektedir. P. Safa, yazlaryla tarihi adan, sosyolojik adan, ahlaki adan bir

mantk erevesine oturtarak anlan ideolojilerin muzr olduunu; dahas din, insanlk ve milliyet



81

dman olduunu ispata almtr. Bu rejimlerin barndrdklar elikileri, kmazlar ve muhtemel

tehditleri uzun uzadya izah etmitir. Karl Marksn grlerinin orijinal ve zgn olmadn, abartl

olduunu gstermeye almtr. Diyalektik materyalizmin rk bir dnce sistemi olduunu;

toplumsal altrmalarn yegne nedeninin snfsal-ekonomik retime dayal olmadn; tarihin de

snflarn mcadeleleri tarihinden ibaret olmadn uzun uzadya anlatmtr. (SMK: 27-42)

P. Safa, bizden olmalar artyla, gayrimslimlerin de ayr gayr tutulmamas gerektiini

syler. Safann gayrimslim tebaa konudaki dncelerini aklamas, gvur szcnn

gayrimslimler hakknda kfir manasyla bir tezyif ve tazyik sz olarak kullanlmas ve bir Rum

gencinin mektubunda Bizler, yni Rumlar, Yunanllar iin Trk tohumuyuz. Dolaysyla

kendilerince, onlarla alakamz yoktur. Trkiyede de Trk deiliz. O halde biz neyiz? Merihli

miyiz? diyerek kendisine yaknmas mnasebetiyledir. (Milliyet, 1958, D: 226, 227)

P. Safann geni ilgi alannda yer alp gnmzde de taze bir konu imi gibi sunulan

gelimelerden birisi en son CERNde peine dlen yaratl srrdr. 1945 tarihli yazsnda P. Safa,

General Electric Corporationn muhtemelen dnyann yaratl srrn zdn ilan eder. irketin,

enerjiyi maddeye eviren Betraton adnda bir makine imal ettiini mjdelercesine haber verir. Safa,

bu haberin doruluundan hareketle Yaratc Tekml (Evrim) eserinin yazar koca Bergsonun

Bitip tkenmez ve kendi kendisinden hibir ey kaybetmeyen enerjinin Allah adn verdiimiz

varln vasflarndan biri olduunu sezmesini de byk bir hayranlkla okurlaryla paylar. (Tasvir,

27 Ekim 1945, YAAB: 36, 37)

P. Safa gibi bir gazeteci-yazar-dnr-romanc-sosyolog-eletirmen-estet iin gazete

yazlarnda memleket ilerinden nelerden sz etmi diye bakmak byk bir hata ve hakszlk olur.

Yazarmz nelerden sz etmemi ki! Milliyette yer alan 7 Ocak 19556 tarihli Makann Dullarna

Ak Mektup serlevhal -bugnk tabirle- makalesinde yazarmz, kim olduklar bilinmeyen Maka

dullarnn nce en gzel erkek tipini, ardndan yln erkei olarak smet nny, son olarak da yln

kadn diye Ayfer Terziolunu seip ilan etmi olmalarn ele alr. Bu dullara tabiri caizse atar.

Hzn alamayp hanmlara hitaben u szlerle yazsn sonlandrr:

Affedersiniz, biraz evvel kocalarnzdan ne zaman ve niin boandnz bilmediimi

syledim. Ne zaman boandnz bilmiyorum ama, talihsiz kocalarnzn sizden niin ayrlmaya

karar verdiklerini tahmin eder gibi oluyorum! (KAA: 54, 55)

Peyami Safann 1958 senesinde niversitelerimizin Hali bal altnda syledikleriyle bu

bahsi sonlandrmal. P. Safa, 1947de muhtariyetlerini (21. asr Trkesiyle z-erkliklerini) kazanm

olan niversitelerimizin yksek bir ilm liyakate duyduklar ihtiyaca dikkat eker. Milletleraras

anlamda liyakat sahibi isimlerin hakkn teslim ettikten sonra ac bir tablo izer. Safaya gre bahsi

geen retken mstesna isimler, maalesef niversitelerimize ilmi bir kimlik kazandrabilecek sayda



82

deillerdir. niversiteleri igal etmi ounluk hocalarnn ise tek bir eseri; hatta baslm ders

takrirleri bile bulunmamaktadr. Krslere uramayanlar, kliniklerinin banda bulunmayanlar,

klfetli yurt d gezilerini bile ilmi almalarla talandrmayanlar ounluktadr. Eser veren kimi

hocalarn ise ayaklar kaydrlmakta, byleleri istifaya zorlanmaktadr. Liyakat sahibi nice genlere

de keyfi nedenlerle kadro verilmemektedir. Fahr asistanlar, neredeyse bir le yemei karlnda

smrlmektedir. Bunlarn darda baka iler yapp hayatlarn kazanmalarna da engel

olunmaktadr. st dzeydeki pek ok hoca, darda byk taahht ileri almakta, kimisi gnde krk

hastaya bakmaktadr. Mezkr hocalar, bu megaleler iinde ve servet peinde, byk aratrmalar

yapmak bir yana, kitap hatta gazete bile okumaya vakit bulamamaktadr. (EG: 297, 298)

Kaynaklar

Durna, Tezcan, Kemalist Modernleme ve Sekincilik, Dipnot Yaynlar, Ankara,

2009.

Gze, Ergun, Peyami Safa, Kltr Bakanl Yaynlar, Ankara, 2002.

Kurdakul, kran, ada Trk Edebiyat 4, Evrensel Basm Yayn, stanbul, 2005.

Safa, Peyami, 20. Asr, Avrupa ve Biz, tken Neriyat, stanbul, 2012. (1.bs. 1976)

Safa, Peyami, Din, nklp, rtica, tken Neriyat, stanbul, 2013. (1.bs. 1971)

Safa, Peyami, Eitim, Genlik, niversite, tken Neriyat, stanbul, 2013. (1.bs.

1976)

Safa, Peyami, Kadn, Ak, Aile, tken Neriyat, stanbul, 2012. (1.bs. 1973)

Safa, Peyami, Osmanlca, Trke, Uydurmaca, tken Neriyat, stanbul, 2013.

(1.bs. 1976)

Safa, Peyami, Sanat, Edebiyat, Tenkit, tken Neriyat, stanbul, 2012. (1.bs. 1971)

Safa, Peyami, Sosyalizm, Marksizm, Komnizm, tken Neriyat, stanbul, 2012.

(1.bs. 1971)

Safa, Peyami, Trk nklbna Baklar, tken Neriyat, stanbul, 2013. (1. bs.

1938)

Safa, Peyami, Yazarlar, Sanatlar, Mehurlar, tken Neriyat, stanbul, 2012.

(1.bs. 1976)

Tekin, Mehmet, Peyami Safa ile Syleiler, izgi Kitabevi, Konya, 2003.

Tun, Mustafa ekip, Peyami Safa ve Trk nklbna Baklar, Trk nklbna

Baklar, tken Neriyat, stanbul, 2013.

mahfuz zaric peyami safa edebiyat anlayisi

Documents