makbeyler köşem valide sultan ve Çinili külliyesi

8/3/2019 Makbeyler Kem Valide Sultan ve inili Klliyesi

1/16

.

Mahpeyker Ksem Vlide Sultan ve

inili Klliyesi

F E R D A O L B A K M A Z A K

Arafltrmac-Yazar

Mahpeyker Ksem Vlide Sultan, tarih boyunca Osmanl Saraynn en nl ka-dn olmufltur.

Muhtemelen 993/1585 yl civarnda doduu, bir Rum rahibinin kz ve asl ad-nn Anastasya olduu, ufak yaflta yetim kalan bu kzn Bosna Belerbeyi HsrevPaflann eline geerek kzlar aasna gnderildii Sicilli Osmnde yazldr. Sa-rayda kendisine Mahpeyker ismi verilmifl, gler yz, gzellii ve gzel konufl-masyla dikkat ekmifl, on befl yafllarndayken I. Ahmedin hasekisi olmufl ve Ay-fle Sultan ile Fatma Sultan (1014/1605), daha sonraki senelerde srasyla, fieh-zde Murad (1018/1609), fiehzde Sleyman (1020/1611), fiehzde Kasm(1022/1613) ve fiehzde brahim (1024/1615)i dnyaya getirmifltir.1

Ksem adnn kendisine, ok gzel, tysz bir cildi olduundan veya sarayda di-er hasekilere gre nde olduundan ve gayet yetenekli olmasndan dolay veril-dii rivayet edilir.2

10 Eyll 1623 gn IV. Murad tahta kt gn, Mahpeyker Sultan 33 yaflnday-

d ve hem Vlide Sultan, hem de nibe-i saltanat olmufltu. Olu 11 yaflnda ve ogne kadar tahta kan en kk padiflaht. Bylelikle, makam- mehd-i ulydenilen saltanat makam, on yla yakn, bizzat Ksem Sultann olacakt.3

IV. Murad, Sultan brahim ve IV. Mehmedin saltanat dnemleri Mahpeyker K-sem Vlide Sultann naibeliinde4 bafllamfltr. Mahpeyker Ksem Vlide Sultan,torunu IV. Mehmedin 7 yaflnda padiflah olmasyla, Vlide-i Muazzama rtbe-sine ulaflarak terbiye ve nezaret grevini stlenmifltir.5

I. Ahmedin hasekisi iken olduka gl bir stat kazanan Ksem Sultan en b-yk nfuza Vlide sultan iken eriflti. Bu makama, oullar IV. Murad ve bra-himin saltanatlar ile torunu IV. Mehmedin padiflahlnn ilk yllarnda, 28 yl


2/16

362

.

boyunca sahip oldu. 1648 ylnda IV. Mehmed tahta getiinde, eski saraya e-kilmesi gerekirken gelenei bozarak, Vlide-i Muazzama olarak Topkap Sara-ynda kalmaya devam etti. Gelini Turhan, Vlide sultan oldu ise de, sarayda K-sem Sultandan sonra ikinci konumdayd. Mahpeyker Ksem Vlide Sultan l-mne kadar 3000 ake olan Vlide sultanlk maafln alrken IV. Mehmedin an-nesi Turhan Vlide 2000 ake almaya devam etti.6

Padiflah kadnlar, kzlar ve zellikle de Vlide sultann, kazanlmfl bir zafersonras padiflah stanbul dflna karak karfllamas eskiden beri sregelen birdetti. Mahpeyker Ksem Vlide Sultan da 1048/1638de Badat seferinden mu-zaffer olarak dnen IV. Murad karfllamak zere zmite gitmiflti. Ancak padifla-

hn deniz yoluyla dnmesi sebebiyle, Ksem Vlide altn ifllemeli perdeleri, te-kerlekleri altn kaplamal saltanat arabas ile nde, ssl atlarn zerinde devletriclinden kifliler arkada, onlar takip eden on iki arabadaki harem halkyla s-tanbula geri dnmflt.7

Mahpeyker Ksem Vlide Sultan, Osmanl Devletinin XVI. ve XVII. yzyllarda-ki diplomatik iliflkilerinde rol oynayan drt Vlide sultandan biridir. Dierleri;Hrrem, Nurbnu ve Safiye Vlidelerdir. IV. Murad ile annesi Mahpeyker K-sem Vlide Sultan, spanya ile barfl yapmann doruluu hakknda, ayn fikirdedeillerdi. Bir Venedik raporunda (1035/1625); Emperyalistler ve spanyollar,padiflahn annesinin desteiyle iflin olumlu gelifltiini iln ettiler diye yazmak-tadr.8

1623 ylnda gnderilen Venedik elilik mektubunda ise, Mahpeyker Ksem V-lide Sultann siyas tecrbesinden flyle sz ediliyordu: Btn g, hayatnnen gzel ve verimli dneminde, yksek bir ruh ve zekya sahip kocasnn salta-nat srasnda devlet idaresine sk sk katlmfl bir kadn olan annedir. ngiliz el-isi de; IV. Muradn, akll ve yrekli bir adam olan babasn da zamannda ida-re eden annesi tarafndan ynetileceini yazyordu.9

Padiflahlara tezkireler sunan Koi Bey, muhtemelen Ksem Sultann himayesialtnda, devletin tkand noktalar tespit edip zm nerileri sunan risalelerhazrlamfltr.10

Vlide Sultan, padiflahn herhangi bir sebeple stanbul dflnda olduu zamanlar-da taht koruduu gibi, gerektiinde flerefini de koruyordu. Mahpeyker Ksem

Vlide Sultan 1044/1634te IV. Muradn Bursada olduu bir srada, mmkn ol-duunca abuk stanbula dnmesini salayarak, onu ihanete uramaktan koru-mufltu.11

Mahpeyker Ksem Vlide Sultan, olu IV. Mehmedi saltanatnn sonlarna do-ru, kardefllerini ldrmekten vazgeirmekle imparatorluun devamn salamfl-tr. nk flehzde brahim idam edilmekle Osmanoullar soyunu devam etti-remeyecek ve Osmanl Devleti dalma durumuna dflecekti. Bunun iin, Mah-peyker Ksem Vlide Sultan, Sultan brahim dneminde de flehzadelerin oal-masn teflvik etmifltir.12

Mahpeyker Ksem Vlide Sultan; Vlide-i Muazzama, Vlide- Maktle, Vlide-i

S K D A R S E M P O Z Y U M U I V


3/16

363

.

fiehde13, mml-mminn, Mehd-i Uly- Saltanat, Vlide-i Kebre, Vlide Sul-tan, Vlide-i Atka, Sahibetl-makam unvanlar ile anlr.14

Mahpeyker Ksem Vlide Sultan, imparatorluun en kanl ve karflk zamanndayaflamfl, Sultan I. Ahmed, Sultan I. Mustafa, Sultan II. Osman, Sultan IV. Mu-rad ve Sultan brahim olmak zere befl padiflah dnemini grmfltr. Zeks vedevlet ifllerindeki tecrbe ve becerisi ile Osmanl siyas hayatnda nemli rolleroynamfltr.15

IV. Mehmedin padiflahlyla Vlide Sultan olan, ancak Mahpeyker Ksem V-lide Sultann Vlide-i Muazzama olarak sarayda kalmas ve nibelie devam et-

mesi, padiflahn annesi Hatice Turhan Sultan ve taraftarlarn huzursuz etti. Budurumun meydana getirdii ekiflme, 2 Eyll 1651 gecesi 61 yaflna gelmifl olanMahpeyker Ksem Vlide Sultann Bafllala Uzun Sleyman Aa ve yandafllartarafndan, dairesinde perde ipiyle, Evliy elebiye gre salaryla,16 boularakldrlmesiyle sonuland. Ertesi gn, Eski Saraya nakledilen cenze buradahazrlanarak, Sultanahmet Cmiinde klnan cenze namaz sonras efli SultanAhmed Hnn yanna gmld.17

Osmanl tarihinde Mahpeyker Ksem Vlide Sultandan baflka ldrlen Vlidesultan olmayfl, onun zel kiflilii ve saraydaki yaklaflk yarm yzyllk otorite-sinin sonucu olarak dflnlebilir.18

M A H P E Y K E R K S E M V L D E S U L T A N V E N L K L L Y E S

Ksem Sultan

inili Camii(arka sayfa)


4/16


5/16


6/16

366

.

Mahpeyker Ksem Vlide Sultann gnde 1000 ake denei vard. Yllk top-lam geliri 250.000 riyal (300.000 kurufl) veya 20.000 akeden fazla olan, Mene-men, Zile, Kilis, Ezdin ve Gazzede bulunan befl has sahibi idi. Kethdalar vevergi memurlarna, bu topraklardan alnacak bir kurufl verginin dah ihmal edil-memesini tembih ederdi. Has topraklar sahibinin lmnden sonra devlete aitolur ve daha sonra baflka bir hak sahibine tahsis edilirdi. Vlide Sultanlar genel-likle bu topraklardan gelen gelirlerle vakflar kurmufllar ve bu vakflarn idme-si iin kullanmfllardr. Mahpeyker Ksem Vlide Sultan ldnde yaptrd

handa 20 sandk19 dolusu altn sikke bulunduu sylenmektedir.20 Bu servet za-man zaman, ulema ve devlet adamlar arasnda tartflmaya sebep olmuflsa da, Ta-rihi Nima, nemli miktardaki bu servetin halkn yararna, cmerte harcand-n syleyerek Ksem Vlideyi savunur.21

Osmanl toplumunda, kadnlar kendilerine ait servetlerini diledikleri gibi kul-lanma hakkna sahip olduklarndan, vakf kurmak da en tabii haklar idi. 16.yzyln ortalarnda stanbulda bulunan vakflarn yzde otuz yedisi ka-dnlarn kurduu vakflardan olufluyordu.22

16. yzylda Vlide sultanlarn ve dier saray kadnlarnn yaptrd vakf eser-lerin bir ou skdardadr.23 zellikle kadnlara ait eserlerin skdarda ve


inili Camii iinden bir grnm


7/16

367

.

stanbul dflnda younlaflmas konusunda birok dflnce24 ileri srlmekle be-raber, skdarn, stanbulun Anadoluya alan kaps konumunda olmas vedolaysyla hac yolu zerinde bulunmas sebebiyle tercih edilmifl olduunu sy-lemek yanlfl olmasa gerektir.

1453 ylnda stanbulun fethinden sonra, Fatih Sultan Mehmed Han AnadoluTrklerinden bir ksm insan skdara yerlefltirmiflti. Hemen sonra skdar-da imar faaliyetleri bafllamfl ve fetihten sonra ilk cmii Rum Mehmed Pafla(870/1470) yaptrmfltr.25 Sonraki yllarda da skdar flenlendiren yaplar, ca-miler, klliyeler, sosyal kurumlar ve alt yap tesisleri yaplmaya devam etmifltir.1003/1594te Doanclarn eteklerinde kurulan Hd Tekkesi Klliyesi, sk-

darn bu blgesinde yerleflime ve nfus younluuna sebep olduu gibi, AzizMahmud Hdi hazretlerinin saray evresindeki nfz ve itibarndan dolaybaflta padiflah olmak zere saray erkn iin, skdar bir czibe merkezi hali-ne getirmifltir.26

inili Klliyesi, nceki yzylda Atik Vlide (998/1589) ile flenlenmifl bir evre-nin yaknnda yeni bir mahallenin oluflumu ve geliflimi iin bafllang teflkil et-mifl, bu evrenin mamur olmasn salamfltr.27

Mahpeyker Ksem Vlidenin de, baflta skdar olmak zere stanbulun eflitliyerlerinde ve stanbul dflnda yaptrd bir ok eser bulunmaktadr. MahpeykerKsem Vlide Sultann skdarda yaptrd inili Klliyesi, IV. Murad ve Sul-tan brahim devrinde yaplan tek seltin eser olma zelliine sahiptir; cami,

mektep, eflme, drl-hadis, mahfil-i hmyn ve ifte hamamdan oluflmakta-dr. Bundan baflka skdarn merkezinde hamam, Ayasofya ile Kapalarfl ara-snda ifte hamam ve Yenikapda bulunan tek hamam, akmaklarda VlideHan olarak bilinen ve iinde cmii bulunan flehrin en byk hann yaptrmfl-tr. Bu hann gelirlerinin bir ksm inili Cmii ve evresindeki hayratn giderle-ri iin vakfedilmifltir.28

inili Klliyesi, binalar dank olarak yerlefltirilmifl iki gruptan meydana gelir:cami, medrese, fladrvan ve sebil bir grubu, mektep, eflme ve hamam dier gru-bu oluflturur.29

Smiha Ayverdi, Boaziinde Tarih adl eserinde; bu camiden Ksem Sultannebed bahara benzeyen inili Cmii diye bahseder.30

skdar, Yeni Mahallede infla edilen bu eser, i ve dfl tezyinat bakmndan bu-lunduu semtin gzel bir camiidir.31 Mahpeyker Ksem Vlide Sultan tarafn-dan, 1050/1640 ylnda, mimar Kasm Aaya yaptrlan inili Cmii de zaman-nn en byk sanat eserlerinden biridir.32 Zengin ini bezemelerinden dolay i-nili adn almfltr.33

inili Cmii, skdar Toptaflnda bir mektep, bir eflme, bir sebil ve bir ifte ha-mam ile birlikte yaptrlmfltr. Cminin iki avlu kapsndan biri olan kuzey ka-psnn zerindeki Fevzye ait (flu) tarih kitabesinden eserin 1050/1640 ylndatamamland anlafllmaktadr:



8/16

368

.

Mderi Sultan brahim Han

Hazreti Sultan- Ekrem Vlide

Bu binyi hakk yapd hayrin

T ola beyt-i ibdet bide

Dvet ola befl vakitte rahmete

Menzil ola bide ve zhide

Yapd mektep, eflme, hamam u sebl

Kim ona Hakk lutf hem ihsn ide

Ehl-i hayr bunda taat ideni

Dhil et y Rab cenn- HlideFevziy lafzen ve mnen tarihi

Oldu bin ellide hayrul-Vlide

1050/1640 Son cemaat yeri bile inilerle kapldr; ancak ou alnmfl ve yerle-rine baflka iniler konulmufltur. Bu blmn kaps zerindeki flair Himmetnintarihi de flyledir:34

Hemifle hazreti vl cenb- Vlide Sultan

Huls zre li vechillh hayrat itmedir fl n

Yapub bu cmii ana nice emlk vakf itdi

Muvaffak itdi hayrata an tevfk- Rabbn

Tamam olunca dedi Himmet tarihini htif

Bu cmide olan taat ola makbl-i Sbhn

msralar, ebced hesabyla 1051 tarihini vermektedir.

Caminin mimarisi ve sanat deerini, 17. yzyla ait zel bir yap olduunu R. E.Kounun flu satrlar en gzel flekilde vurgulamaktadr:

Cami tek ve kk kubbelidir. i kubbe kasnana kadar ini ile kapldr. Trk

yap tarihinde inilerinden dolay zel yeri olan bir mbettir. Trk inicilii songzel eserlerini, 17. yzyl ortalarnda burada vermifltir. Burada kullanlan ini-lerde beyaz, siyah, lcivert, ak mavi, mor, yeflil ve krmz renklerle karanfil, l-le, gl, erik iei ve papatyalarn ahenkli birliktelii ok gzeldir. Mermer min-ber tafllk sanatnn btn inceliklerini sergilemektedir ve klh tamamen i-niden yaplmfltr.35 Evliya elebi de, havadar yerde byk kubbeli, taflra sofal,avlulu aydnlk bir cmidir der.36

Klliyenin yaplarndan olan inili hamam, Nuhkuyusunda caminin hemenyanndadr ve klliyenin en byk boyutlu binasdr. stanbul kadl,1147/1735 tarihli hamam defterine gre, bu tarihlerde hamamda on befl kifli



9/16

369

.

inili Ktphanesi

alflmaktadr. Bu bilgi bize burada on befl kifliyi geindirebilecek bir ticari faali-yet olduunu gstermektedir.

Merdivenkyl Tevfik Karkan, 1909 yllarnda hamamda dellaklk yapan Daday-l Tahir diye birini methederken inili Hamam da flyle ver:

.......................................................................... Ne rev destinde flu kisci kir /Reflk ider hsnne cmle cevhir Zmrd gzlerine ykut tenine / Bil kadr ukymeti Dadayl Thir

fiehr-i skdar tuttu flhreti / fibhesiz ki pri Ubeyd himmeti Germbenin l-yk yazsam tkna / inili hamamdr dnya cenneti.

1923ten sonra yanan hamam, 1963te satn alnarak aslna uygun tamir edilmiflve ifte hamam olarak tekrar almfltr.37 Osmanl hamamlarnn tipik zelliinitaflyan gnmze kadar gelmifl yap halen ifte hamam olarak iflletilmektedir.

Evliya elebi bu hamamdan, hepsinden sonra yapld iin, mimar her hama-mn tarzndan bir fleyler alarak yapmfltr. yle hofl sulu ve yle hofl binal birhamam ki skdarda deil, stanbulda bile benzeri yoktur, diye bahseder.38

Medrese ise, caminin gneydousunda avlunun kflesinde yer alan V fleklindebir yapdr. Muhtemelen caminin bitiminden sonraki yllarda yaplmfltr.



10/16

370

.

1912li yllarda harap olmasna ramen drl-hadis medresesi olarak kullanl-maya devam etmifltir.39 20. yzyln baflna kadar hibir tamirat kayd bulunma-yan inili medresesi, 1902 ylnda cami ile birlikte bir tamir grmfltr. 1918deharap olduundan iskna elveriflli olmadna dair rapor verilmifl, 1927de Vakf-lar Genel Mdrl tarafndan zel dareye devredilmifltir. 1938de bir tamirgeirmifl olan medrese40 1970 ylnda flimdiki haliyle tekrar tamirden gemifl vehalen kz kuran kursu olarak kullanlmaktadr.

SbyanMektebi, inili Hamam ile avufldere caddesinin kesifltii kflededir. Ha-len inili ocuk ktphanesi olarak hizmet vermektedir.41

Mahpeyker Ksem Vlide Sultan, ayrca skdardaki vakf eserlerine su getir-

mek zere inili suyolunu yaptrmfltr.inili suyu 17. yzyl ortalarnda, Mahpeyker Ksem Vlide Sultann Toptaflcivarndaki vakf eserleri iin, yine Vlide tarafndan yaptrlmfl suyoludur. Busuyun kaynaklar amlca ve akal dandadr. Byk amlcann dousunda-ki vadilerden toplanan sular, Tantav iftlii kuzeyindeki dereyi takip eder vederenin suyuyla artarak Alemdana kar, yolun karflsna geerek Kavak Bay-rna gelir. evredeki kflklerin balarndan inerek, Toygar eflmesinin alt tarafn-dan Libdeye ulaflr. Getii balardan da su katlr. Burada Byk amlca veKk amlcadan, Serasker Rza Pafla arazisinden de sular dahil olur. Dahasonra Merdiven ky caddesi kenarn takip ederek atal Maslaa gelir ve bura-da oalarak Kk amlca yoluna iner. Semerci ba ve mer Efendi korula-

rndan katlmlarla Fstkdibine iner. Niflantaflnn bulunduu tarladan, hassamflri Rauf Pafla, Altnizde Necip Bey arazisi ve Msrl Fazl Paflann bahe-sinden geip Sultan Saray Bahesine gelir. Buradan Sr ktibi bandan ve ift-lik Gazinosu kaps altndan Balarbafl caddesine kar. Yenimahalleye doruinen knk suyolu inili Cmii ve dier hayrata ulaflr. Suyolunun bir kolu Fs-tkdibinde Necip Bey arazisinde ayrlarak Vlidebana gider, fieyhlislm ArifHikmet Beyin eflme ve sebiline de su verirdi. Yirmi sekiz adet su verici yeri vegnde 600 metrekp verimi olan suyolunun 9900 metrelik knk flebekesi vard.42

Vakf defterine gre Ksem Vlide Sultan vakf olarak su tahsis edilen yerler iki-dir:

1- Murat Reis Mahallesi, avufldere Soka cami ve fladrvan, masura

2- Murat Reis Mahallesi, avufldere Soka eflme, masura.inili Cmiinin yanndaki eflmenin

Fevziy n mazhar- feyz oldu s

Menb- feyz oldu trh ol zaman

beytiyle dfllen tarih 1052/1642 yldr. Suyolunun eflme yapld zaman bit-tii kabul edildiinde suyolunun yapm tarihinin ayn olmas gerekir. eflme,avufldere Caddesi tarafnda, sbyan mektebinin avlu duvar zerindedir.



11/16

371

.

Kzm eenin skdar Sular kitabnda, skdarda eflitli blgelere datlanvakf sular listesine gre Ksem Vlide Sultan Vakf suyundan; Selmi Ali sem-ti Silhtar Bahesi Mahallesindeki eflmeye, Murat Reis semtinde cami, harik ha-vuz (ark), medrese, eflme, dier cami ve fladrvanna su verilmekte olduu g-rlmektedir.43

Ayrca, caminin inili Hamam sokana alan avlu kapsnn solunda, avlu du-varnda ki bir pencereden ibaret sebil bulunmaktadr.44

Klliyenin cami ile hamam arasnda bulunan imarethanesi bugn yoktur. Evli-ya elebi nl Seyahatnamesinde; bu imaretten Yeni Valide mareti ad ile bah-seder ve imaret Mihrimh Sultan ve Nurbn Sultan imaretleri gibi hayr mes-

sesesi olup belki daha fazladr. Seltin bahesi nnde zaiflere, miskinlere(yoksullar) ve dier misafirlere nimetleri boldur diye ilave ederse45 de, imret-hneyle ilgili herhangi bir bilgiye baflka kaynaklarda rastlanmamaktadr.

inili camiinin yaknnda, imarethanenin hemen yannda bir de kervansaray bu-lunmaktayd. Yz ocakl, bin beygir alr byklkteki bu kervansaray gnm-ze ulaflmamfltr.46 Evliya elebi, Ksem Vlide Kervansaray, yan ve kibar kal-mas iin mamur bir saraydr diye yazar.47

Eminn akmaklar yokuflundaki han ise, Ksem Sultan tarafndan vakflar-na gelir getirmesi iin yaptrlmfltr. Evliy elebinin, Vlide Ksem Sultan,Uzunarfldaki han daha nce yklmfl olan Cerrah Mehmed Paflann saraynn


inili Camii fiadrvan


12/16

372

.

bulunduu mahalde altl stl yz blmeden oluflan bir han infla ettirmifltirki stanbulda Mahmud Pafla Han ve bu handan daha byk han yoktur.

Bu handa yirmi befl metre ykseklikte, drt kfle bir cihannm kulesi vardr.Develii ve ahr bin adet at ve katr alr. Ortasnda cmii vardr48 fleklinde tarifettii, Reflat Ekrem Kou tarafndan on yedinci asr Trk yap sanatnn flhe-serlerinden, stanbulun en byk hanlarndan biri, bidev muazzam bina ola-rak tantt Byk Vlide Han, inili Klliyesine gelir salamak iin yaptrl-mfltr. stanbulda Kuran- Kerim ilk defa gizlice burada baslmfl, sonradan n-

l olan birok kifli buradaki bekr odalarnda yaflamfltr. fiehre gelen yabanctccarlar, flehrin bu en gzel hannda daima kalacak ucuz bir yer ve mallarnkoyacak depo bulabiliyorlard.49

XVII. yzylda, gerek stanbul ve gerek imparatorluun dier flehirlerinde, fazlamimar eser grlmemekte, infla iflleri daha ok hac ve ticaret yolu zerindemenzil hanlar, han ve kervansaraylar olarak Anadolu ve Rumelide younlafl-mfltr. Mahpeyker Ksem Vlide Sultann Vlide Han, bu dnemde stanbul-da yaplan en byk han olma zelliine sahiptir. Bykl ile dikkat ekenByk Vlide Han, stanbulda avlusu bulunan tek handr. Ahr ksmtamamen insanlardan ayr, nc avlunun bodrumuna yerlefltirilmifltir. Bina


inili hamam


13/16

373

.

arsann vaziyetine uygun olarak yaplarak evresiyle organik balant salanmfl-tr. ki katl avlulu Vlide Hannn byk, orta avlusunun ortasnda mescitbulunmaktadr. Tarihi yapsna uygun olmayan bir ok tamir geirmifl ve dei-flikliklere urayarak gnmze ulaflmfltr.50 Birinci avluda ranllar Muharreminonuncu gn ayin yaparlard. Encmen Arflivinde kaytl 1938 tarihli raporda,vakflar uhdesinde olduu ve baz yerlerinin haraba yz tuttuundan belediye-ce grlen lzum zere ykld yazldr.51

Bunlardan baflka; Yenikap52, fiehremini ve Befliktaflta eflmesi vardr. Abdlme-cid fieyh Efendinin Eypteki trbesini ve 1623te boaza nazr ift katl Ana-dolu Kava mescidini de Mahpeyker Ksem Vlide Sultan yaptrmfltr.

Mahpeyker Ksem Vlide Sultan, I. Ahmed devri sonlarnda, Hac mevsimindeher sene, Hac yolundaki haclara su salanmas iin otuz deve, alt deveci, altsaka ile hac kafilesiyle birlikte kk saka ve byk saka denilen grevlileri gn-derir, haclara souk sular dattrrd. Hatta baz konaklarda fleker flerbeti verdi-rirdi. Haremeyn fakirlerine her sene gmlek, yn palto, yemeni ve sark kumaflile iki yz kat amaflr, drt yz ift ayakkab datlmas yannda, Kuds, Mek-ke ve Medine camilerinde Kuran okutulmas iin vakf yapmfltr. Ayrca; Vli-de Sultan olduktan sonra Peygamber Efendimizin soyuna mensup 200 kifliye aylarda Sdt Ulfesi adyla tahsisat ayrlarak datlmas vakfiyesinin flartla-rndandr.

Her yl Recep aynda kyafet deifltirerek hapishaneleri dolaflp, katiller dflnda-

ki sulularn borlarn ve tazmnatlarn deyip salverilmelerini salard.53

Mahpeyker Ksem Vlide Sultan kendisine hizmet eden criyeleri iki- yl so-nunda, eski saray grevlileri veya mnasip mevkilerde kimselerle evlendirirdi.Evlendirdii erkee de, geimini salayacak bir dirlik verirdi. Evlendirdii kzla-ra eyiz, mcevher ve bir ka kese altn verirdi. Ayrca onlara maafl balatr, bay-ramlarda ve zel gnlerde altn keseleri hediye ederdi.54

Mahpeyker Ksem Vlide Sultan evlenme andaki yetim kzlar bulup onlaraeyizle birlikte, oturacak ev ve eflya da vererek evlenmelerini salamfltr.55

Netice olarak; Osmanl Saraynn en meflhur kadn olarak tarihe geen KsemSultan, ismi anlnca pek de hayrla yd edilmemekte, merhametsiz ve zalim bi-ri olarak hafzalarda canlanmaktadr.

Hlbuki olaylar devrin gerektirdii flartlar erevesinde deerlendirildiinde, Os-manl Devletinin devam ve bekasna hizmetleri dokunmufl, zek, tecrbe, bilgive becerisiyle Osmanl siyasi hayatnda nemli rol stlenmifl bir Vlide Sultanolduu grlr.

Ksem Sultan, olu IV. Mehmedi, kardefllerini ldrmekten vazgeirmekle im-paratorluun devamn salamfltr. nk flehzde brahim idam edildii takdir-de Osmanoullarnn soyu devam etmeyecek ve Osmanl Devletinin dalmaskanlmaz olacakt. Bunun iin Ksem Sultan, Sultan brahim dneminde deflehzadelerin oalmasn teflvik etmifltir. Buna zemin hazrlamas zannedildiigibi devlet ynetimini elinde tutmak iin Sultan brahimi oyalamak deil, dev-letin devam iin bir gayrettir.



14/16

374

.

Ksem Sultan, imparatorluun en kanl ve karflk zamannda yaflamfl, Sultan I.Ahmed, Sultan I. Mustafa, Sultan II. Osman, Sultan IV. Murad ve Sultan bra-him olmak zere befl padiflah dnemini grmfltr. Zeks ve devlet ifllerindekitecrbe ve becerisi ile Osmanl siyas hayatnda nemli roller oynamfltr.

Ksem Sultan fazlasyla hayrsever olup, fakir kzlar evlendirir, borlular ha-pisten kurtarr, yoksullar, dul ve yetimleri gzetirdi.

Osmanl mparatorluunda kadnlar kendilerine ait servetlerini diledikleri gibikullanma hakkna sahip olduklarndan, vakf kurmak da en tabii haklar idi. 16.

yzyl ortalarnda stanbulda bulunan vakflarn yzde otuz yedisinin kadnla-rn kurduu vakflardan oluflmas bunun gzel bir delilidir

zellikle XVI. yzyldan itibaren Vlide sultanlarn ve dier saray kadnlarnnyaptrd vakf eserlerin bir ou skdardadr. skdarda bulunan tarihi ya-plar incelediimizde, byk bir blmnn, zellikle bir semtin mar ve infla-s iin byk nem arz eden klliyelerin Vlide Sultanlar tarafndan yaptrld-n gryoruz.

1453 ylnda stanbulun fethinden sonra, Fatih Sultan Mehmed Han AnadoluTrklerinden bir ksm insan skdarda iskn edilmesiyle birlikte bafllayanskdardaki imar faaliyetleri sonraki yllarda ihtiyaca gre hzlanarak devam


inili Klliyesi


15/16


16/16

376

.

15 Tuncor, a.g.m., s. 24.16 Gnmz Trkesiyle Evliya elebi Seyahatnamesi: stanbul (haz. S. Ali Kahraman-Ycel Dal, stanbul

2004, I, 238.17 lgrel, Ksem Sultan, s. 275; Oransay, a.g.e., s. 208; ztuna, a.g.e., s. 172.18 Sakaolu, Ksem Sultan, s.98.19 Ayvansarayye gre 800 kese, a.g.e., s.591.20 Mcteba lgrel, Ksem Sultan, DA, XXVI, 275; Naima, a.g.e.,V, 113; ztuna, a.g.e., s. 175; Peirce,

a.g.e., 173, 283-284; BOA, MM, 1606.21 Naima, a.g.e., V, 112; Peirce, a.g.e., 329; Sakao?lu, Ksem Sultan, s.98.22 Faroqhi, a.g.e., s.133.23 Faroqhi, a.g.e., s.154.24 Genifl bilgi iin, bkz. Faroqhi, a.g.e., s.159.

25 Krflat E. Uykucu, Tarihte skdar, Hayat Tarih Mecmuas, stanbul 1970, II, s. 53.26 Mustafa Cezar, Osmanl Baflkenti stanbul, stanbul 2002, s.197-198.27 Cezar, a.g.e., 198.28 Ayvansaray Hseyin Efendi, Hadkatl-Cevm (haz. A. Nezih Galitekin), stanbul 2001, s. 287, 553-

590; lgrel, Ksem Sultan, s. 275; lgrel, a.g.m., s. 84; Peirce, a.g.e., s. 277-278; Sakaolu, KsemSultan, s. 97; Erdem Ycel, Osmanl Tarihinde Vakf Yapan Kadnlar, Hayat Tarih Mecmuas, stan-bul 1976, VII, 1, 49.

29 Cezar, a.g.e., s. 198.30 Smiha Ayverdi, Boaziinde Tarih, stanbul 1982, s.388.31 Mcteba lgrel, Ksem Sultann Bir Vakfiyesi,.. Ed. Fak. Tarih Dergisi, stanbul 1966, XVI, 21, s.83.32 Uykucu, a.g.m., s.53.33 Cezar, a.g.e., s. 198.34 Reflat Ekrem Kou, inili Camii, stanbul Ansiklopedisi, stanbul 1965, VII, 4009.

35 Kou, a.g.e., VII, 4010.36 Evliya elebi Seyahatnamesi, II, 432.37 Kou, a.g.e., VII, 40114013; Ahmet Vefa obanolu, inili Klliyesi, Dnden Bugne stanbul

Ansiklopedisi, stanbul 1994, II, 522.38 Evliya elebi Seyahatnamesi, II, 434.39 obanolu, inili Klliyesi, s.527.40 Mbahat S. Ktkolu, XX. Asra Eriflen stanbul Medreseleri, Ankara 2000, s.322-323.41 obanolu, a.g.m., s.522.42 S. Nzm Nirven, inili Suyu, Kou, stanbul Ansiklopedisi, stanbul 1965, VII, 40334034; Kzm

een, skdar Sular, stanbul 1997, s. 5758.43 Kzm een, skdar Sular, SK, stanbul, 1997, s.5758.44 Haskan, s.1210.45

a.g.e., s.986.46 Cezar, a.g.e., s. 197-199.47 Evliya elebi Seyahatnamesi, c.2, s.435.48 Evliya elebi Seyahatnamesi, c.1; s.28049 Reflat Ekrem Kou, Byk Vlide Han, stanbul Ansiklopedisi, VI, 33073309.50 Mustafa Cezar, a.g.e.,s.197-198.51 Encmen Arflivi, Tescil no. 708/648, Sra no. 337.52 Evliya elebi Seyahatnamesi, I, 283.53 Ayvansaray, a.g.e., s.287, 553-590; lgrel, Ksem Sultan, s. 275; lgrel, a.g.m., s. 84; Peirce, a.g.e.,

277-278; Sakaolu, Ksem Sultan, s.97; Erdem Ycel, a.g.m., s. 49.54 Naima, Tarih, stanbul 1280, V, 113.55 Peirce, a.g.e., s. 268.


makbeyler köşem valide sultan ve Çinili külliyesi

Documents