Manyetik Rasathaneler

Hazlrlayan : Yd. ABt •• Tk. MOh.

I. GIRlS Simdiye kadar yapilan ~ler I§in ehemmlyeti

. Milletlerarul i§ birlig-ine ihtiya~

II .. MANYETIK RASATHANELER

Pertev Bedlz

Genel malumat: Neyaparlar. nasil ~lerler, neden mUte. fekkildirler. Nerelerde ve nasil inp edilirler.

III. NETICE ve TA VSIVELER Miihim klsunlarm hiilasasl Tiirkiyede hir. manyetik rasathaneye ihtiya~ Tiirkiyede kurulacak rasathanenin yeri hakkmda motalea Faydalanc:Lgamlz eserler 've te§ekkiir. Bibliyografya

Manyetik Rasalhaneler 57

I. GIRI~

Son yirmi be, sene zarfmda ileri memleketler, idare ve nufuzlar. tltmdaki mmttkalarda muntamm ve sistematik ~b~malar yaparak lIlanyetik etiitler sahasmda biiyiik ba~arllar gostermi§l dire Bu ~ala~malar neticesi elde edilen' manyetik elemanlaran tahavviil

lIliktarlan. olduk~ karanhk olan arz manyetik mes'elel rine ~lk iierpmi~tir. Buara~hrmalar yalmz ufak bir' araziye miin sir kal .. lIlaml~ bilikis bir ~ok kit' alarave akyanoslara te§mil e ibp~tir.

Dl~iilere klsa bir miiddet devam edip nihayet verilme bilikis seneierce, maoyetik ol~iiler tekrar tekrar abnir. Tahdit edilmi,

bir arazide ~ah~mak ve klsa bir miiddet i~in manyetik, 0 ~iiler al .. mak ve a~a~brmalar yapmalda bir neticeye vanlamaz. Esa en bOyle bir hareket usulsuz bir ba§langJ~ oldugu gibi zararh net celer de verecek mahiyettedir. Zira, maqyetik tehavvi,iller uzuo de 'rlidirler, ve biitiin diinya iizerindebu eins· tehavviiller, ve manyetik eleman· lar klymetleri, takriben her eUi kilometrede bir ahnacak ol~iilerle

tesbit edilmelidir. Devamh ~ab~malarla diinyamn bir ~ak erlerinde elde edilen neticelerin yava§ yava~ toplanmasile, ~ak ~ tin alan bu mes'ele. ~oziilmege yiiz tutmu~tu.r.

O~ yiiz -sene evvel bir ka~ yerde, bazl deklinasyon ol~iileri ahnml~tJr. Bu nevi rasatlarsoo yanm aSlr zarfmda diio aom bir ~ok yerinde ahoml', donya deklioasyon haritalarmm, 01 kca sa" hih olarak yapdmasma amil olmu~lardlf. Enklioasyon'a gelince.

bu ol~iilerio pratik sahada pek az faidesiolmaSI ve bu ol~iilerin

biiyiik mii~kilatla ahnmasl yiiziioden eoklinasyon rasatlar.a nispeten Bzdlr. Gauss, yiiz sene kadar evvelmanyetik ~iddetin Iymetini Ol~mii~ ve ooylelikle «Asirhk T ehavviiIler» i~io yapda ara,hr. malara bir ba§langl~ tesis etmi~tir.

58 Hartacdar MeCnlU8S1

8u -ilmin ilerlemesi i~in biiyiik fedakirhklara liizum vardll'. Ehliyetli ilimlerin, ho~a gidecek biriklimde, miikemmele~ te~hiz edilmi~ ve ev konforu i~inde kurulmu§ bir laboratuarda oturup da bu meseleleri rahat ic;inde halletmelerine imkin yoktur. DiinyanlO yalmz bir klsml topraklardan ·miite~ekkildir. tlim ve irfanda iler­lemi§ fertler ise bu topraklarda I pek ufak bir . sahada ya§arlar ~ Diinya iizerinde, geri memleketler, bikir ormanlar, ~oller, biiyiik okyanoslarda medeni insanlarlO girmedigi adalar, denizler, soguk kutup arazileri de mevcuUur. Manyetik ara§hrmalarda memnuni­yet ver~cek bir ~eticeye varmak istersek boyle yerlerde de bir c;ok istasyonlar almakhiJmlZ gerekir. 8u da boyle yerlere ilmi seyahatlar tertip etmek ve ilim adamlanm bu hiicra noktalara gotiirmekle olur. 8u if bu kadarla bitmez, boyle seyahatlan tek­rarlamaga liizum vardlr, zira gaye yalmz oralardaki manyetik ~e· raiti degil~eraltin tehavviiliinii de tetkik etoiektir. Mesele statik degil dinamiktir. 8ir ~ok .defalar, yeniden ol~ii almak maksadile ikinci defa ~gal edilecek noktalarm.. eski yerlerini bulmak gii~

veya imkinslzdlr. 8u sebepten mes'ele' biisbiitiin gii~le~ir. Gorli­liiyorki yapllmasl istenilen i~ biitiin memleketler ilimmiiessesele. rinin yardlml, i, birligi olmadan yapalamaz. Bu hususta, Amerika Birle§ik Devletleri ~rzmanyetik dairesi alimlerinden J .. A. Fleming foyle diyor: «Memnuniyetle goriiyoruz lei giin gec;tik~e adedi' ar­tan bir c;ok memleketler. kendi istifadelerini de. goz oniinde tu­tarak, meselenin hallinde fayda" olacak mahlmata ortaya koymak­tadlrlar .... Diger bir c;ok devletler. Isvec; ve Rusya da dahil oi~ak . iizere denizlerdeki ma,nyetik mahlmalm ilmi ve iktisadi klymetini anlayarak bu sahada bqanlar gosterm~lerdir.»

1698 senesindenberi okyanoslarda tetkikat yapmak iizere ilmi seyahatlara' ~lkl1mlfllr. 8u meyanda Amerikanm (United States Coast and Geodetic S~rvey) Harta Direktorliijii, ve Vafington'da

Manyetik Rasathaneler 59

Carnegie Enstitiisii kendi gemileri ile denizlerde ve karalarda 01 .. ~iiler alml~lardlr ve bilahere hartalar viicuda getir~i~lerdir. Yal .. DlZ Carnegie Enstitiisii ~imdiye kadar, karada ve de,izde on bine

. yakm manyetik istasyonda Ol~iiler abDl~br. Son on sene zarfmda aSlr tehavviillerini tetkik etmek maksadile bunlar(ian 300 den

1 fazlasmda yeI),iden ol~iiler ahnml~hr. 1

Diinya manyetik mesaha i~lerinde son derece 1 faydah olan manyetik rasathaneler diinyamn muhtelif yerlerinde mevcuttur. A~ag,daki harta iizerinde bu nevi manyetik rasathanelerin yerleri gosterilmi~tir.· Aynca ayni harta iizerinde Fleming tarafmclan te­sisi zaruri goriilen rasathane mevkileri de gosterihpi§tir. (J. A. Fleming, Terrestrial Magnetism, sahife 21, fig. 171 ye baklmz. ) Istanbul civarma koyduklan i~aretten anla§lhyor ki 1 Amerikahlar bizim memlekette de boyle bir rasathaneye ihtiya~ bldugunu ileri siiriiyorlar. Bu cins rasathaneierin ehemmiyetini teb~riiz ettirirken FJeming « ... manyetik meselelerin hallinde me~hulle~i bulmak ba­kimmdan elzem olan bu cins rasathane ve laboratuarlar, ileriyi goren ve fenle yakmdan alakadar olan milletler tarafmdan tesis edilmi~lerdir.» diyor. 1

1

Amarika Coast ve Geodetic Survey. Harta Dairesi. son otuz be~ sene zarfmda. Amerika ve Amarika idaresi 1 altmda alan iilkelerde. sahillerde, denizlerde. manyetik mesaha i~lerinde biiyiik varhk gostermi§lerdir. Bu Direktorliik ihdas ettigi *e~ tane man­yetik rasathaneyi idare etmektedir .. Carnegie en~titiisii de iki manyetik rasathane i~letmektedir. 1

II. MANYETiK RASATHANELER' . I

Manyetik rasathanenin esas i~imanyetik elemrnlan de'Vamh olarak kaydetmektir. Bu nevi kayttlar fotograf alet1eri ile yaplhr

•

60 Hartacdar Mecmuasl

ve bunlara « manyetograf » ismi verilir. Menyetik elemanlar ya 0, H. Z veya X, y, Z dire

D == Manyetik deklinasyon

H =- An manyetik sahasl ufki miirekkibi

Z = An manyetik sahasl $akuli miirekkibi

X == Arz manyetik sahaSI Kuzey - Gooey miirekkibi

Y = Arz manyetik sahasl Dog,. - Bah miirekkibi

I == Enklinasy()n

F = Mecmu manyetik ~iddet

£: tZenit ~.

" ~ s }-

Arz m8nyetik elemanlarlnl glJsteren kroki

Manyetik elemanlar:dan ya D, H, Z veya X, y, Z klymetlerini bilmekle arz sahaslrun biitiin tahavviilleri tayin olunabilir. Kayde.. dilen bu klymetleri mutlak klymetlerle mukayese ve kontrol et­melidir. Bu da . muntazam zaman arahklarmda mutlak klymet i~ yapllacak rasatlarla kabildir. Zaman .arabklan arasma tesadiif eden mukayyet klymetlerin mutlak miktarlan yine mukayese usulii ile elde edilir. Bu usulle yapllan ameliye aramlan slhhatl verir.

Manyetik Rasathaneler 61

Rasathanelerde manyetograflan 24. saatlik §eritlJre almak kuL _h ve usuldendir. Zaman kaydeden bir saat va~ltasUe oto ...... tik olarak her saat. ba$1 manyetograma kaydedilir. Bu saatm dotrulugu radyo zaman sinyalleri Ue, zaman zama" muntazamall kontrol edilir. Manyetografm i§leyi§ini kontrol maksadile 0, H. I. ve Zoin mutlak k.ymetlerini tayin etmek ~in hafta~ hir veya Ud defa rasattar yapd.r. Bu nevi rasatlar, rasathanenin haricinde ya.. p.hr.Rasathanenin i~indeki aletlerin mlknatlStan Ue I ha~te kulla.. mlan alet mlknatismm birbirlerine·· miiessir olmayacak mesafede· olcii1er almlr. Her elemanicin mutlak rasat sUsUeletinin ba§lanA ve nihayeti manyetogram iizerine fotografla kaYdjdiliro Bundall maksat aym zamana tekabiil eden ayni cinsten iki olciiyii muka-yese. edebilmektir o· .

DeUinasyon veya §iddetin mutlak klymetini hef hangi bir za. manda veya her hangi bir arahk iCin manyetograf~n' tayin. etmek . miimkiindiir. Yalruz bunu ba§arabilmek i~inbaZi yardamcl malO. mata ihtiy8~ vardarki b~ nevi malUmat ml,lnyetik rasathanelerde mevcuttur.

Her hangi bir noktada, manyetik bir elemaru layin ettigimiz zaman, rasahm.z ne kadar dogru otursa olsun ra"dm yaplldag. nokta hakkmda kifi malumat mevcut degilse belclenilen netice

eld~ edilmez. ~ir~ is~asyonun .. ma~lli, rasadm yaplI~~g. tarih, lOa. hall. saat ve ol~u' blr kule uzerlnde ahnml§sa al~tm topraktan yiiksekligi gibi miitemmim maliimat sayesinde ,rz manyetizmi etiitleri baklmmdan istifadeli bir i§ yapml§ oluruz. Ancak bu mu­temmlm malfunahn rqevcudiyetile manyetik grafikl~r ve cedveller yapmak. asubk tahavviilleri etiit edebilmek imkin dahilinde olur.

«Aslrbk tahavviil "i) cetvelleri. sabit. manye~ik rasa thane­lerde veya baZi se~me manyetik istasyonlarda (ki bunlann tecriibe He bu i§lere elveri§b istasyonlar' oldugu I anla~dm~hr 0)

•

62 HarlaCllar Mecmuasi

ahnan . devamh. veya periyodik ol~iilere istinad· ederler. Ken­disi ikinci derecede bir rasathane oImayan istasyonda abnao deklinasyon ol~iileri i~in gereken giinliik tahavviil tashihi· en ya. kmda buIunan manyatik· rasathaneden almaeak maIumat ile yap ... hr. Bu tashih ayni noktada bir ka~ giinmiitemadiyen ol~iiler al­makla veya maballi kontrol elde etmek maksadile kurulan mu. vakkat. portatif rasathanenin verdigi manyeto.gramlardan istifade ederek yaplhr. Z ve H giinliik tahavviilleri arz dereceleri fonk~ .. yonu. olarak 0 kadar gayri muntazamd.rki uzak bir rasathanedeo ahnan malumat ile tashihler· yapmak dogru olmaz. Bu it i~in de muvakkat bir rasathaneden ahnacak neticeler kunandmahdlr~ Mu­vakkat veyt! portatif manyetik rasathanelermahalli· kontrol i~' en memnuniyet verici hal ~residir. Bu usul en itimata filyan neti­celer verir. Boyle bir. rasathane. aletlerin sahada kullamlmasl i~in gereken bazi hususi ilivelerile bir manyetograftan ibarettir. Bu. alet, sabit rasathanelerdeki manyetograflar gibi devamb surette raaliyette olmabd.f. Amerikan Harta dairesi 1939 senesinde boyle bir portatif rasathane i~in icap eden aletleri imal etmekte idi. variometreler manyatik has~alan olmayan maddelerle suhunete kar§. tecrit edilmit . olacaktar~ .

Manyetokraf~ i~inde karanbk odasl olan ve hava degi§iklik. lerine kar§1 mukavim, kara kanvastan yap"m~ hir ~adir i~ine yerle§tirilir. "-ranhk odada bir de 1§lk deligi olacakhr ,bu saye­degiindiiziin §eritleri degi§tirmek miimkiin olur. Mutenavip cel")'an olan yerlerde variometre kabl termostatla . kontrol edilen bir elektrik ISltma cihazlile tefri§ edilecektir. bu §ekilde variometre daima sabitbir harerette faaliyette olacaktar.

Rasathane binalan hakk.nda genel malumat: Suhunet farklarl dolaYlsl ile manyetik aletlerde goriilelen degi:o

§iklikler, aletlerin muhafaza edilecekleri .yerler i~in hususi tedbir •..

Manyetik Rasathaneler 63

ler almaYl meeburi kllml~ttr. Gerek daimi ma~yetik rasathaneler ve gerek portatif rasathanelerde ve hatta istasYQnlarda yapllaeak rasatlarda bu nevi tedbirler almaga ihtiya~ ~ardlr. Ara verme­den, miitemadiyen ~ah~mak zazuretinde olan .,anyetik rasathane~ lerin in~asl i~in miinasip mevki tayini pek kolay bir i~ degildir. Zira elektrik tramvayl ve trenleri, elektrik ~antrallara ve telle­rive bunlara· miimasildiger suni manyetik I sahalar. §ehirlerin biiymesile, ilerlemesile rasathane ol~iilerini taciz edecek kadar yakmIara gelebilirler. Rasathanelerde yapllaeakl muhtelif cins man­yetik i~Ier i~in, ol~iilerin yaplldlgl arazide ,anyetizmin iiniform (miisavi ve miiteeanis) dagrll~ma ihtiya~ vard.r. Bu sayede ol~ii­

leri normal bir istasyona irea etmek maksadil~ manyetik elaman­larm tashihlerine liizum kalmaz. Bu iki _esas ~arttan maada man... yetik rasathane mevkiini se~erken §u noktala~1 da aramabdlr:

1 - Rasathaneye kolayea eri§ebilmek.

2 - Mahalli ve tabii manyetik anomali ~bi eiektrik menba. lardan gayri sebeblerden dogan herhangi bir tfsirden uzak olmak.

3 - Su, yiyecek ve bilhassa fotograf mrlzemesinin kolayea temin edilebilecegi bir merkezIe irtibatt olmak.

4 - Rasathanede ~b§anlaran makiil nisbelte konforunu temin edebilecek vaslflara haiz olmak. I

Mutlak klymetleri ol~en aletlerle manvetiografl i~ine alaeak bir rasathane binasl in§asmda goz oniinde tutulacak en. miihim noktalar §unlardlr: I·

I

1 - Manyetik hassalan haiz olan in§clat mab:emesinin kulla-mlmamas" bilhassa tahav~iil ol~en aletlerin ~erle§tirilecegi bins­larda bu nokta iizermde muhakkak israr edilmesi gerektir.

2 Mutiak ol~ii alan aletlerle tahavviill ol~en aletleri 0 §e-kilde yerlere koymahdarki birinin dig-erine te.iri pek az olsun.

64 Hlilrtacdar Mecmu8s1

3 - Aletlerin ayni anda aldlklan ol~iil~ri mukayese etmek zaruridir. BinanlD in~aslDda, aletler boylece ayni anda kuUamldik­tan vakit mlknataslanmn biribirlerine tesir etmemesini saghyacak tedbirleri almak.

4 - Binamn, tahavviil rasa tIara l~lD suhuiletin biitiin sene zarfanda imkim derecesinde ayni olmasanl temin edecek surette in~sl (masrafh usullerle sogutmak ve ISltmak kiilfetine liizum kalmadan.)

Evvelden tahavviil aletlerini yer altanda kazilan odalara ko .. r.

yarlardl. Fakat uzun miiddet aletlerin yer altanda rutubette kaL malan biiyiik zararlar dogurmu~tur.Buzararlaran oniine ge~mek hemen hemen imkanslzdlr. Bu nevi rasathaneleri toprak iistiinde yapmak ve hari~ suhunet farklanna kar§l termal tecrit ve dahi.. linde sabit suhuneti idame ettirmek i~in usulii ve~hile havalandlr .. mak en asri §ekildir. Bu ~ekilde yapllan binalar yer altanda kurulan rasathanelerdeki kadar suhunet §artlanm tatmin ettikten maada, yapIlI§lan ve kullam§lan itibarile daha ucuz ve daha. kolaydlr.

Suhunet farklarandan tecrit i~in kullamlacak .maddenin ucuz olmasl icap eder. Zira bu maddeden kullamlacak miktar fazladir bunun ic;in mahalli olarak temin edilebilecek mevadl kullanmak gerektir. Bu meyanda kuru hizar tala§I, saman, yosun ve salre tavsiye edilir.

Fleming Amerikada yapllan manyetik rasathanelerden bazlla­ranan planlaranl ve fotograflanm tabetmi§tir. U. A. Fleming Ter­restrial Magnetism and Electricity, sahife 89-91. fig. 23.A 23.8 ve 24 e baklmz.)

Karada manyetik rasathaneler in§aasl ic;in yukanda soylenen her§ey, deniz manyetik elemanlaranan sahih ol¥ak tayininde kul­landan gemller i~in de varittir.

M'anyetik Rasathaneler

Rasat ~adJrl : I

Manyetik elemanlarm ol~iilmesinde aramlaJ sahhat ieab. aletle­rin sahada gline, ve riizgar tesirinden korun4as. lizlmdlr. B~ q ie;in manyetik hassalan olmayan c;adlrlar kurulur. Bauer tarafm.. dan imal edilen bir eins ~adlr Amerika Hart4 dairesi ve Carne­gie Enstitiisii tarafmdan kullamlml' ve begenilmiftir .. Bu c;adir hakkmda daba fada malumat (Fleming sahif~ 93) de meveuttur.

III. NETicE VE TAVSiYELER

Yukandaki miinaka,amlzda manyetik ele~anlarm tayini ie;in fimdiye kadar yapllan i,ler ve bu i,lerin e~emmiyeti hakkmda malum at verdik. Ayni zarnanda, btl nevi i,lbriii muvaffakiyetle bafanlabilmesi ie;in biitiio milletlerin elbirligi ~apmas. ieap ettigini de tebariiz ettirdik. Manyetik rasathanelerle dgili genel maliimat arasmda "hu rasathanelerid ne yapbklan, n,sll i,lediklerini. ne aletler ihtiva ettiklerini ve nasil in,a edildiklerini de anlattdc. Yazlmlzm ilk klslmlanm okuduktan sonra akl~ geleeek: « Tiirki­yede de boyle bir manyetik rasathaneye liizum yok mudur?» su" ~lidir. Buna verileeek eevap hie; ,uphe yokiji musbettir. Harta Genel Miidiirlugu ileriyi gorerek manyetik elemanlarm ol~ulerino bir ka~ sene e~vel ~lamlftJr. Memleketin Imuhtelif yerlerinde deklinasyon. fBkuli ve ufki ,iddet hartalarl ~e;in gereken etutler yapIlml§ iyinetieeler elde edilmi§tir. Ikinci cihan harbinin dogur .. dugu . mu,kiil ,§erait altmda yapllan bafar.,n takdir etmeliyiz. . Harbin e;lkmasmdan evvel e;izilen jeofizik programmm tatbiki ie;in lazlm gelen malzemenin. harp seneleri zarfpada tedarik . imkan­slZhgl, e;izilen programm harfiyen· tatbik edilmesinde mii,kiilita sebebiyet vermi,tir. Fakat harp devresi bo* ge~irilmemi, eldo meveut manyetometreler ve deklinometrelerle . etutler yapIlmlf

J-lartacllar MeCmUaSl

ve bilhassa elaman yeti~tirmek ic;in gayretier sarf edilerek iyi netieelere vanIml~b Bu ~ekilde diinya vaz'iyyeti, haric;ten malze~ me tedadkine miisade ettigizaman elimizde bu aletleri kullana~ bileeek, netieeleri hesaplayaeak ve tefsir edeeek elamanlar meveut olaeakhr. <;ok kuvvetle muhtemeldir ki 1947 senesinde memle­kette esash bir surette jeofizik etutlere ba~lanaeak ve zamanla manyetik ra'sathaneler de tesis olunaeakhr. Bu suretle bu i~lerin

en ilmi ve· fenni bir ~ekilde ele almaeagma ~iiphe yoktur. Man­yetik oIc;iiIer ic;in 1947 den sonra, geni~ olc;iide devamh gayret-ler sarfedileeektir. -

Arz manyetizmi sahasmda ~ohret kazanml~ alim Fleming'in ihtan dikkate deger. Fleming: «tahdid edilmi~ birarazide c;ah§~ mak ve yalmz -klsa bir miiddet ic;in manyetik olc;iiler almak ve

ara~hrmalar yapmakia bir netieeye vanlamaz. Esasen boyle bir hareket hem usulsuz bir ba~langIC; hem de zarah netieeler veren bir yol oIur» demi§tir. Demek oluyor ki manyetik i§leri basar •. ma~~ karar verinee bunu en miitekamil, en esash usulleri takip ederek yapmaga koyulmamlz ieap eder. Bu da yukanda gordiigiimiiz gibi evveia memlekette bir manyetik rasathene kurmakla olur. Ziraalaeaglmlz biitiin olc;iilerde yapllaeak tashih­ler; aneak .rasathanede elde edilen mutlak ve dogru kiymetlerle kabildir. Buna misal olarak deklinasyon olciilerini ele' alahm. Dek. linasyon olviileri ic;in gereken giinliik tahavviil tashihi en yakmda olan manyetik rasathaneden ahnaeak maliimatla yaplhr. <;Ok uzaklarda yani, ba~ka memleketlerdeki rasathanelerden almaeak mahlmat bize pek az fayda temin ecler. Giinliik tahavviillerin arz dereeelerlne gore gayn . muntazam degi~iklikler gosterdigini. kay. detmi~tik. Bunu nazan itibare alan Ame.rikahlar diinya iizerinde kuru'masml diledikleri manyetik rasathanelerden birini de memle­ketimize isabet ettirmi~lerdir. (j. A. Fleming, Terrestrial Mange. tl5m and Electricity, sahife 21, ~ekil 17 den aldmuz hartaya hakmlz.)

ManyeUk Rasathaneler 67

Ba~ka devletler yalmz karalarda degil denizle~de de manye­tik faaliyette bulunmu~lardlr. Mamafi biz. bu i~leri, evvela toprak. lanmIzda yapmag. ve istikbalde zemin ve zaman Imiisaade ettigi

vakit ara~tJrmalarlmlzl denizlere de te~mil etmegi I muvaflk gorii­yoruz.

Manyetik ~~lerin ba~anlmasile memleketin mfnfaatlan tabii ba~ta gelir. Fakatbu hedefe eri~irken. bu meseleler iizerinde ~a.

h~an diger memleketlerle de Hmi te~riki mesai etlni~ olacaglml~ ve hissemize dii§en gorevi yapacaglmlz muhakkaktIr. Boyle bir i§birliginin ehemmiyetine temas' etmi§tik.Manyeti~ ol~ii i~lerinde ileri gitmi§ memleketlerdeki te§kilatlarm bu faaliYjtimizi memnu-niyetle kar§llayaklan a§ikardlr. ,

Bundan ba~ka, Harta GeneI Miidiirliigiiniin I esas itibarile hartaclhk baklmmdan yapacagl manyetik etiitler bilvaslta. mem­leketin yer alh servetlerinin meydana ~Ikarllmaslndada ikinci derecede bir rol oynayabilir. Arz manyetik ~ahasl6m diinya iize.

rinde d~glh§lndaki baZI gayri muntazamhklann diin~a kl§rI jeolojik §artlarile yakmdan alakah oldugu tesbit edilmi~ti. Ancak son

senelefde bu nevi manyetik maliimat, jeoloiik striik~iirlerin karak­terlerini tayinde kullamlmaga ba§lanml§flr. Elde toplanan manye. tik maliimat. diinya m~nyetik sahasmm. mlknatIsladml§, miitacanis bir kiirreye ait manyetik bir saha gibi oidugunu Ifleydana ~Ikar­ml§tIr. Yer yiiziinde, hakikkatte. boyle miitecatlls ve normal mlknahsi bir sahadan farkh neticeler ahmr. Bu I farklar diinya kl§rmm miitecanis olmasmdan ileri gelir. 25, milden I fazla kalmhkta

olan arz kl§nmn gayri miitecanis olu§u bazl mmtIk~larda. mahalli manyetik farklarm mevcut olma~ma sebep olur. Ma~yetik hassalarl haiz mad en yataklan bazan okadar kuvvetli olurlfrki. bu mmh­kalarda, normalmanyetik klymetin iki ii~ misli §iddette manyetik farklar gosterirler ve hatta mahalli kutuplar bile tfsis edebilirler.

68 HartaCllar MeCmUaSl

Rusyada Kursk. Almanyada Berggiesshiibel anomalileri buna en bariz misallerdir.

Kursk mayetik anomilisinin etiidii. manyetik demir yataklannm ke§fi mevzuunda en me§hurudur. Kriuk6~a ve Bielgolod ClVanD­

da bulunan bu anomaliilk evvela 1874 de I. N. Smimov tara­hndan meydana ~kanhm, bilihare .ba,kalara tarahndan teferruatile tetkikedilmi§tir. Burarun sistematik manyetik etiidiine 1896 da

.... 1." -to.8

+0.2.

~----~~------~----~~--~~--------~~-+ 0 2 5 'to 10 12 \ \ A~ \ ~~-----

- 0.2.

-0·4 \ ",,'" ',--;. ... ,., -0.6

o 300 ... • ~

Kank ManJetik ,atail tlzeI:inde maDyetik 8Domali A B: Ufkt oiddet; A Z . Sakalt oiddet m!lDhaDisi .

Heilaod'da.o abDmltltJr.

ba,lanml" ve 1909: senesine kadar 4500 istasyonda ol~iiler alm­mlftl. 500 kilometre: murabbal arazi dahilinde 1919 ile 1926

Manyetik Rasathaneler 69

I

arasmda 20,000 istasyon i~gal edilmi~ ve torsiyqn terazisi ile pandiil oh;iileri de manyetik i~lere ilaveten yapIlml~br. Soviyet yaymmda son senelerde goriilen raporlara nazaran, Kursk mmti-

I

kasmda, bugiine kadar ispat edilen demir cevheri rezprvi 290,000 milyon ton ve yataklarm mecmuu demir miktan da 60(]),OOO milyon ton olarak tahmin edilmi~tir. I

I

Yukanda verdigimiz misalden de anla~dlyorki hartaclhk ba-klmmdan lfizumu olan ufki ve ~akuli manyetik ~iddet hartalan yaplhrken boyle anomalilere tesadiif edilebilir. Yalm~ umumi ~id­det hartalan yaplhrken iki istasyon arasmdaki mesafe 30 ila 50 Km. kadardlr. Bu mesafe arasmda kalan kiiyiik ano~alileri tesbit etmek miimkiin olIl1ayabilir. Mamafi biiyiik anomaliler,n bulundugu mmhkalarda bu cins hartalarda bile, normal vclziyyetten inhiraf

miktan, buralarda kuvvetJi ihtimalle, bir maden yata*mm mevcu­diyetine i~aret edebilir. Bu vaziyet kar~lsmda daha slk i~tasyonlarda olyiiler alarak, (mesela her km. murabbamda bir istasyon) bu

mmhkanm degeri hakkmda daha esash incelemelef yaplhr ve bilahare diger jeofizik usuller tatbik edilerek alman netice kontrol~ edilir ve en nihayet icap ederse bir sondaj yaplhr ve kat'i neti-

. . I

ce ahmr. Demek oluyor ·ki hartaclhk goz oniinde tut'lliarak yap 1-

Ian manyetik jeofizik tatbikatI. maden zenginligi baklmlndan iimitli

yerleri iimitsiz. mmtIkalardan aylrma i~ini klsmen ba~'rabilir .. Bu suretle memleketin made!:l zenginliklerini arama I miiessesele­

rine boyle yerler bildirilir onlar da kendi ekiplerini bu l mmtIkalara. gondererek . daha teferruath ara§~lrmalar yaparlar. ~oyle bir i§­

birligi sayesinde memlc::ketin yer alh servetleri daha kolay. daha az masrafh ve daha yabuk bulunur. Bu vesile ile Harta Genel

• . I

Miidiirliigiiniin Maden Tetkik ve Arama Entitiisiine ~imdiye ka. dar bir yok ihbarlar yaptlgml kaydederiz. Bu iki miiessese arasmda mii~terek i~lerde daha yakm bir i~ birhgi yapllmasl hakkmda

. I

70 HartaCilar Mecmuasl

miinaka§a mevzuunu burada incelemek konu haricine ~Ikacagmdan bunu ba§ka bir yazlmlza blrakmaA1 tercih ettik.

Diinyanm biiyiik memleketlerinde manyetik ufki ve §8kull §iddet hartalan, deklinasyon ve enklinasyon hartaIan 0 memle. kette ekseriyetle, harta i§lerile me§gul olan daireler tarahndan yaplhr. Zira memleketin fenni §ekilde kii~iik mikyash hartalarlDl yapan miiesseseselerin, arazide, jeodezi i§lerini ba§armak i~in 101m olan bir ~ok sabit noktalarl v~rdlr. Bu noktalara jeodezik ol~ii­Ier almak iizere eri§en postalara bir de manyetometre kolu ilive edilprek, hemen hemen ayni zahmet vemasrafla' bu i§ de aradan ~Ikm"§ olur. Aksi halde manyetometre ekiplerinin ba§h ba,ma bu 'i§e ~Ikmasl gerektir, bu da fazla masraf, zahmet ve zamana miite-. , .

vakklftlr.

Sabit manyetik rasathanelere gelince, bunlan ya Devlet Me­teoroloji dairesi, ya mad~n Enstitiisii veya Harta Genel Miidiir­liigoii i§letebilir: En miinasibi bizce Devlet Meteoroloji Dairesinin bu i§i iizerine aimasldlr. Mamafi her bangf daire i§letirse i§letsin manyetik rasathane i§leri yukanda ad. ge~en her ii~ daireyi de yaklDdan alik~daredecegi i~in aralannda i§birligi yine bqta g almelidir. '

Tiirkiyede manyetik rasathane n~rede kurulmahdIr: Kanaab­mazca bir manyetik rasathane Tiirkiye i~in kifidir. Mamafiileride almacak neticeler helkibir, ikind .rasathane veya J~ortatif hir iki rasathane kurulmaslnl icap ettirir.

Rasathane mevkii tayinmde goz oniinde tutulacak noktalan yukanda izah etmi§tik. Gerek merkezi oimasl ve gerek bu Prt-lara uygun olmasl itibarile rasatha_nin Ankara civarmda ,ehi!:­den 5-10 km., mesafede bir yerde kurulmasl 'tavsiye edilebilir. Bu nokta iizerinde kati hir karar vermedenevvel daha etrafh tahki­kata ' liizumvardlf;

Manyetik Rasathaneler 7.

Bu yazml hazlrlanma.smda miiteaddit kitaplardan Jaydalanmk. bu arada C. A. Heiland'in «Geophysical Exploration~, j. J. Ja-

• I

kosky'nin «Exploration Geophysics,» L. L. Nett~eton'm «Geophysical Prospecting For Oil» ve bilhassa J. A. Fleming tar,fmdan ne .. redilen «Physics Of The Earth VIII, Terrestrial Magnetism And Elec'tricity» eserlerinden gordiigiimiiz yardlDll zikretmede~ ge~emeyiz. Bazl klslmlarl dogrudan dogruya terceme ederek ve edindigimiz muhtelif fikirleri kendi fikirlerimizle yogurarak meyd,na ~lkardl. g.mlz bu yazl Tiirkiyede manyetik rasathanelerin kurulu~unda .. . ufak bir hizmette bulunursa, ancak 0 zaman kendimiJi vazifemizi yapml~ addedecegiz.

Klymetli direktiflerile bu yazmm hazlrlanmasmda yol gosteren saym Harta Genel Miidiirii, Yiiksek Miihendis, Tiimgeneral Omer Kadri Koray'a, konstriiktif tenkit, fikir. ve tavsiyelerini esirgemeyen Yiiksek Miihendis, Yiizba§l KerimEvina~'a ve Yiik. sek Miihe~dis Yedek Astegm. Kizlm Ergin'e te§ekkiirlerimi sunmag. . bir bor~ bilirim. I

I

•••••

Bibliyografya: Manyetik rasathaneler, kurulu§lar., faaliyetleri vesaire hakkmda miiracat edilebilcek bir bibliografta vermegi faydaII gordiik .

Bauer, L. A., and J. A. Fleming. Magnetic observatJries of the United States Coast and Geodetic Surveying op,ration July 1,1902. Washington. D. C., U. S. Coast Geod. Surv., Rep, for 1904 .. App. No, 5,301.331 1903 •

. Fleming, J. A. Construction of non-magnetic experiment building of the Department of Terrestrial Magnetism. Res. pept. Terr.

72 HartaCllar MeCmUaSl

Mag .. Carnegie Inst. Wash .• Pub. 175. 4. 351-358 (1921).

Fleming. J. A .• and W. F. Wallis. The construction and equip­ment of the Watheroo Magnetic Observatory in . Western Australia. Terr. Mag .• 25. 1-6 (1920).

Gernet. A. Das Vermessungschiff Cecilie seine Instrumente und .. , ,allgemeine Gesichtspunkte tiber die Ausfiihrung der Ver­

messung. Reval. Topo - Htidro -graafia Aastaraamat. 75.81. 101-106 (1924).

Hoge, E. Contribution it la connaissance de l'effet magnetique de

l'electrification des chemins de fer. Copenhagen. Met. Inst., Comm. Mag No. 18. 11 pp. (1937).

Maurain. Ch. L' observatoire geophysique de Chambon.: la Foret. Paris Institut de Physiquedu Globe •. 19 pp .• 7 figs. (1937).

Merlin, E. and O. Somville Liste des observatoires mangetiques et .des observatoires seismologiques. Bruxelles,

Hayes, x + 192 pp. (1910)

Puig, El Observatorio del Ebro. Idea general sobre el mismo. T ortosa, Alguero y Baiges, viii + 188 pp. , illus. (1927).

Rose, N, Der Zustand des Netzes der magnetischen Observato. rien der U. D. S. S. R. und Weitere Persp~ktive seiner Entwickelung. Terr. Mag., 40, 401-406 (1935).

Sch~idt, Ad. Das Variationshaus in Niemegk. Berlin, Veroff. met. Inst., No. 380, 59-64 (1931).

Wild, H. Ober die Einrichtung erdmagnetischer Observatorien. St. Petersburg, Bull. Acad. Sci., 8, 191-205 (1898).