mapa travesia

2
5. Bidegain-Berri Caserío “Bidegain-Berri” Caserío de Urrugne que constituía la etapa final donde se reagru- paban los aviadores para prepararse para el paso del Bidasoa. Bidegain-Berri baserria Urruñan dagoena eta pilotu-iheslariak Bidasoa erreka igaro au- rretik elkartzen ziren lekua. La Ferme Bidegain-Berri Cette ferme d’Urrugne constituait le dernier lieu de regroupe- ment des aviateurs alliés avant la traversée de la Bidassoa. “Bidegain-Berri” farm Farm located in the village of Urrugne. This was the last stop where aviators gathered before they prepared to cross the river Bidasoa. Itinerario de la red “Comète”. “Comète” sarearen ibilbidea. Itinéraire du réseau Comète. “Comète” Line route (1941-44). Año 2009. Décimo aniversario del comienzo de las marchas conmemorativas de “Comète”. 2009. urtea. Comète sarearen oroitzapen ibilaldien hamargarren urteurrena. Dixième anniversaire des marches commémoratives de “Comète”. 10 th Anniversary that celebrates the beginning of the commemorative walks for the “Comète” Line route. SIGNOS CONVENCIONALES / OHIKO EZAUGARRIAK / SIGNES CONVENTIONNELS / CONVENTIONAL SIGNS: Escala / Eskala / Echelle / Escale: 1/50.000 Base cartográfica / Kartografia datu-basea / Carte utilisée: Servicio de información geográfica de la Diputación Foral de Gipuzkoa. Plano de la Eurociudad. Gipuzkoako Foru Aldundiko geografiari buruzko informazio zerbitzua. Eurohiriaren planoa. Itinerario histórico / Ibilbide historikoa / Itinéraire historique / Historic route. Itinerario alternativo sin cruzar el Bidasoa / Aukerako ibilbidea, Bidasoa ibaia gurutzatu gabe / Itinéraire alternatif sans traverser la Bidassoa / Alternative route without crossing the river Bidasoa. Población / Herrigunea / Localité / Population. Barrio / Auzoa / Quartier / Neighbourhood. Autopista / Autobidea / Autoroute / Motorway. Carretera nacional / Errepide nazionala / Route Nationale / A Road. Carretera comarcal / Eskualdeko errepidea / Route communale / B Road. . . __ . . __ . . __ Frontera / Muga / Frontière / Border. Monte / Mendia / Sommet / Mountain. Realización / Egileak / Réalisation / Making of the map: Tibur Alzualde. Beñat Castet. Mikel Irasuegi. Juan Carlos Jiménez de Aberásturi. Tomás Pérez. Iñaki Prieto. Josean Ugartemendia Colaboradores / Laguntzaileak / Partenaires / Collaborators: * Diputación Foral de Gipuzkoa. Gipuzkoako Foru Aldundia. * Gipuzkoako Mendizale Federakundea. Federación Guipuzcoana de Montaña. * Federación Navarra de Deportes de Montaña y Escalada. * FFRandonnée Comité Regional d’ Aquitaine. * Moztu Filmak. SL. San Sebastián. * Andoni Iturrioz. Larraldea etxea. Saint Pée sur Nivelle/Senpere. Editado por / Argitaratzailea / Editeur / Published by: Les Amis de Comète. Grupo de Montaña Urdaburu. Urdaburu Mendizale Elkartea. Errenteria. (www.urdaburu.org) Michelena artes gráficas Astigarraga (Gipuzkoa) D.L.: SS-1029-2009 Gipuzkoako Foru Aldundia Diputación Foral de Gipuzkoa URDABURU San Miguel. El edificio que lleva escrito en uno de sus frentes la inscripción “San Miguel”, es la antigua estación del ferrocarril comarcal que saliendo de Irún llegaba hasta Elizondo (Navarra). Era el lugar habitual de paso de los grupos de fugitivos evacuados por la red “Comète”. San Miguel Irundik Elizondora (Nafarroa) zihoan “Tren Txikito” delakoaren tren-geltokian oraindik zutik dirauen “San Miguel” izeneko etxea, Comète sarekoek inguru horretatik igarotzen zuten muga. San Miguel Ce bâtiment, sur lequel subsiste encore l’inscription “San Miguel” était une ancienne gare de la voie ferrée reliant Irun (Guipuzkoa) à Elizondo (Navarre). C’est à son niveau que se situait le passage habituel de la Bidassoa par les fugitifs évacués par le réseau Comète. San Miguel. This is the building in which you can read the writing “San Miguel”. It was the train station for the now disappea- red regional railway connecting Irún (Gipuzkoa) with Elizondo (Navarra). This place was often used to pass the fugitives evacuated by the “Comète” Line. 9. San Miguel Caserío “Sarobe” Situado en el barrio de Ergoien, en el pueblo de Oyarzun (Oi- artzun) era el lugar de reagrupamiento de los fugitivos cuan- do llegaban desde “San Miguel” después de haber pasado el Bidasoa. Sarobe baserria Oiartzungo Ergoien auzoan dago, Bidasoa igaro ondoren pilotu- iheslariak berriro elkartzen ziren lekua. La Ferme Sarobe Situé au quartier Ergoien du village d’Oiartzun, cette ferme était le lieu de regroupement des fugitifs après le passage de la Bidassoa. “Sarobe” farm This farm is located in the town of Oyarzun/Oiartzun (Gipuzkoa), exactly in the neighbourhood of Ergoien. The fugitives would gather at this farm after crossing the river Bidasoa and going past San Miguel. 14. Sarobe

Upload: moztu

Post on 04-Mar-2015

1.014 views

Category:

Documents


19 download

DESCRIPTION

Itinerario de la red “Comète”. “Comète” sarearen ibilbidea.Itinéraire du réseau Comète. “Comète” Line route (1941-44).

TRANSCRIPT

Page 1: Mapa travesia

5. Bidegain-BerriCaserío “Bidegain-Berri”Caserío de Urrugne que constituía la etapa fi nal donde se reagru-paban los aviadores para prepararse para el paso del Bidasoa.

Bidegain-Berri baserriaUrruñan dagoena eta pilotu-iheslariak Bidasoa erreka igaro au-rretik elkartzen ziren lekua.

La Ferme Bidegain-BerriCette ferme d’Urrugne constituait le dernier lieu de regroupe-ment des aviateurs alliés avant la traversée de la Bidassoa.

“Bidegain-Berri” farmFarm located in the village of Urrugne. This was the last stop where aviators gathered before they prepared to cross the river Bidasoa.

Itinerario de la red “Comète”. “Comète” sarearen ibilbidea. Itinéraire du réseau Comète. “Comète” Line route (1941-44).

Año 2009. Décimo aniversario del comienzo de las marchas conmemorativas de “Comète”. 2009. urtea. Comète sarearen oroitzapen ibilaldien hamargarren urteurrena.

Dixième anniversaire des marches commémoratives de “Comète”. 10th Anniversary that celebrates the beginning of the commemorative walks for the “Comète” Line route.

SIGNOS CONVENCIONALES / OHIKO EZAUGARRIAK / SIGNES CONVENTIONNELS / CONVENTIONAL SIGNS:

Escala / Eskala / Echelle / Escale: 1/50.000

Base cartográfi ca / Kartografi a datu-basea / Carte utilisée: Servicio de información geográfi ca de la Diputación Foral de Gipuzkoa. Plano de la Eurociudad. Gipuzkoako Foru Aldundiko geografi ari buruzko informazio zerbitzua. Eurohiriaren planoa.

Itinerario histórico / Ibilbide historikoa / Itinéraire historique / Historic route.

Itinerario alternativo sin cruzar el Bidasoa / Aukerako ibilbidea, Bidasoa ibaia gurutzatu gabe / Itinéraire alternatif sans traverser la Bidassoa / Alternative route without crossing the river Bidasoa.

Población / Herrigunea / Localité / Population.

Barrio / Auzoa / Quartier / Neighbourhood.

Autopista / Autobidea / Autoroute / Motorway.

Carretera nacional / Errepide nazionala / Route Nationale / A Road.

Carretera comarcal / Eskualdeko errepidea / Route communale / B Road.

. . __ . . __ . . __ Frontera / Muga / Frontière / Border. Monte / Mendia / Sommet / Mountain.

Realización / Egileak / Réalisation / Making of the map:Tibur Alzualde. Beñat Castet. Mikel Irasuegi. Juan Carlos Jiménez de Aberásturi. Tomás Pérez.Iñaki Prieto. Josean Ugartemendia

Colaboradores / Laguntzaileak / Partenaires / Collaborators:

* Diputación Foral de Gipuzkoa. Gipuzkoako Foru Aldundia.* Gipuzkoako Mendizale Federakundea. Federación Guipuzcoana de Montaña. * Federación Navarra de Deportes de Montaña y Escalada.* FFRandonnée Comité Regional d’ Aquitaine.* Moztu Filmak. SL. San Sebastián. * Andoni Iturrioz. Larraldea etxea. Saint Pée sur Nivelle/Senpere.

Editado por / Argitaratzailea / Editeur / Published by:Les Amis de Comète.Grupo de Montaña Urdaburu. Urdaburu Mendizale Elkartea. Errenteria. (www.urdaburu.org)

Michelena artes gráfi casAstigarraga (Gipuzkoa)

D.L.: SS-1029-2009

Gipuzkoako Foru AldundiaDiputación Foral de Gipuzkoa

URDABURU

San Miguel. El edifi cio que lleva escrito en uno de sus frentes la inscripción “San Miguel”, es la antigua estación del ferrocarril comarcal que saliendo de Irún llegaba hasta Elizondo (Navarra). Era el lugar habitual de paso de los grupos de fugitivos evacuados por la red “Comète”.

San MiguelIrundik Elizondora (Nafarroa) zihoan “Tren Txikito” delakoaren tren-geltokian oraindik zutik dirauen “San Miguel” izeneko etxea, Comète sarekoek inguru horretatik igarotzen zuten muga.

San MiguelCe bâtiment, sur lequel subsiste encore l’inscription “San Miguel” était une ancienne gare de la voie ferrée reliant Irun (Guipuzkoa) à Elizondo (Navarre). C’est à son niveau que se situait le passage habituel de la Bidassoa par les fugitifs évacués par le réseau Comète.

San Miguel.This is the building in which you can read the writing “San Miguel”. It was the train station for the now disappea-red regional railway connecting Irún (Gipuzkoa) with Elizondo (Navarra). This place was often used to pass the fugitives evacuated by the “Comète” Line.

9. San MiguelCaserío “Sarobe” Situado en el barrio de Ergoien, en el pueblo de Oyarzun (Oi-artzun) era el lugar de reagrupamiento de los fugitivos cuan-do llegaban desde “San Miguel” después de haber pasado el Bidasoa.

Sarobe baserriaOiartzungo Ergoien auzoan dago, Bidasoa igaro ondoren pilotu-iheslariak berriro elkartzen ziren lekua.

La Ferme SarobeSitué au quartier Ergoien du village d’Oiartzun, cette ferme était le lieu de regroupement des fugitifs après le passage de la Bidassoa.

“Sarobe” farmThis farm is located in the town of Oyarzun/Oiartzun (Gipuzkoa), exactly in the neighbourhood of Ergoien. The fugitives would gather at this farm after crossing the river Bidasoa and going past San Miguel.

14. Sarobe

Page 2: Mapa travesia

LA RED COMÈTE EN EL PAÍS VASCO

Después del comienzo de la guerra mundial, la ofensiva nazi de mayo de 1940 hizo que un grupo de belgas llegase a Anglet, entre ellos el matrimonio De Greef con sus hijos, Freddy y Janine. Poco después sería derrotada Francia y gran parte de Europa quedaría bajo el dominio nazi. En Bruselas, ya ocupada por los alemanes, una joven de 24 años Andrée De Jongh conocida como “Dedée”, entra a formar parte de los primeros círculos de la resistencia en los que conoce al ingeniero Arnold Deppé. Se trata de organizar la evacuación hacia el campo aliado de los soldados británicos que han quedado atrapados en territorio ocupado. Ambos organizan un viaje al País Vasco fronterizo donde Deppé ha trabajado antes de la guerra. Aquí pronto echan las bases de los primeros contactos –con los De Greef en Anglet- que permitirán organizar una red de evacuación hacia la España franquista donde, a pesar de las simpatías pro-Eje del dictador, las embajadas aliadas –Gran Bretaña y Estados Unidos fundamentalmente- velan por los intereses del campo aliado. Enseguida “Dedée” entrará en contacto con los británicos a través del Consulado de Bilbao y, a partir del verano de 1941, organiza con la ayuda de los De Greef, el sector Sur o vasco de la red Comète. Cuenta con la colaboración y apoyo de Bernardo Aracama que regenta un garaje en la calle Aguirre Miramón de San Sebastián quien le presenta a algunos contrabandistas y entre ellos a Florentino Goikoetxea, del caserío Altzueta de Hernani que vive refugiado en Francia y que se convertirá finalmente en el guía de confianza de la organización. Tras el comienzo de los bombardeos aliados contra Alemania y la Europa ocupada la red, en contacto con las embajadas aliadas en Madrid, se dedica ya de manera permanente y exclusiva a la evacuación de los aviadores aliados que son derribados en el transcurso de sus incursiones contra el enemigo. Una vez que Comète les hace llegar desde sus puntos de recogida en Bélgica, Holanda o norte de Francia, tras un largo, peligroso y complicado recorrido, a San Juan de Luz, comienza la última etapa del viaje que les conduce hacia la libertad. Se trata de atravesar el Bidasoa, penetrar en la España franquista donde les esperan ya los servicios aliados y con su ayuda llegar a Gibral-tar desde donde pueden ya encaminarse con seguridad a sus bases en Gran Bretaña para incorporarse de nuevo al combate.

Una vez que los aviadores han llegado hasta San Juan de Luz, son concentrados en Ciboure, en casa de Kattalin Aguirre. Desde allí, de noche, marchan a Urrugne, al caserío “Bidegain-Berri”, donde Frantxia Usandizaga y el refugiado vasco de Her-nani, Juan Larburu les acogen mientras se preparan para el paso. De aquì, encabezados por Florentino y con “Dedée” cerrando la fila, se dirigen, de noche, hacia el Bidasoa al que llegan después de unas cuatro horas de marcha. Atraviesan el río, unos detràs de otros, a la altura de “San Miguel”, la antigua estación del ferrocarril del Bidasoa, que todavía hoy en dìa puede verse antes de llegar a Endarlaza/Endarlatsa (a la izquierda de la carretera viniendo de Irún, aproximadamente en el km. 83 de la N 121 de Irún a Pamplona) y, una vez allí, suben rápidamente en dirección a Oyarzun (Oiartzun), hacia Pagogaña y Erlaitz, adon-de llegan generalmente extenuados. La siguiente etapa es el caserío “Sarobe” donde la familia Iriarte Berasategui les acoge mientras descansan para emprender el resto de la travesía, bajar al barrio de Alcibar donde cuentan con el apoyo y colaboración de las familias Garayar y Arbide y llegar al pueblo de Oyarzun (Oiartzun) para seguir, desde allì, a Rentería (Errenteria) donde cogerán el tren que les conducirá a San Sebastián. Aquí, en casa de Aracama o después de su detención en la del matrimonio Armendariz, podrán considerarse ya a salvo. Bernardo Aracama se encargará de hacer los contactos con el vice-cónsul belga en San Sebastián, don Luis Lizarriturri o con los servicios aliados que desde Madrid vendrán a recoger a los fugitivos ya a salvo.

Durante su historia la red Comète en el País Vasco sufrirá varios golpes, y nazis y franquistas intentarán acabar con ella. El 15 de enero de 1943, a causa de una denuncia, caerá el refugio de “Bidegain-Berri”, en Urrugne, siendo detenidos Juan Larburu, Frantxia Usandizaga y la propia “Dedée”, que son deportados a Alemania. Tras la detención de “Dédée” fue su compañero Jean-François Nothomb, conocido por el seudónimo de “Franco”, quien le sustituyó, buscando una ruta alternativa para esta-blecer otros pasos, uno por Espelette y otro por Souraïde en dirección a Elizondo, con la colaboración de Jean Pierre Elhorga y Marthe Mendiara.

El hecho más luctuoso tendrá lugar la víspera de Navidad del año 1943. Florentino se encontraba enfermo con gripe y no pudo participar en el paso del Bidasoa organizado para ese día y mandó en su lugar a dos guías. El rìo venìa bastante crecido. Al mando de la expedición iba Jean-François Nothomb “Franco” que sustituía a “Dédée” tras su detención. El grupo descubierto por la Guardia Civil fue tiroteado en la oscuridad. El piloto norteamericano John Burch y el miembro de la red “Comète” y res-ponsable de la organización en Bélgica, Antoine d’Ursel, conocido con el seudònimo de “Jacques Cartier”, murieron ahogados. El resto del grupo, a excepción de los dos guías y de J.F. Nothomb, fue detenido.

Otro episodio que se desarrolló a las orillas del Bidasoa tuvo lugar al final de la ocupación, cuando ya los aliados habìan desembarcado en Normandía y estaban librando duros combates contra las fuerzas nazis. En julio de 1944 el paso de aviadores había terminado ya pues el frente de combate se encontraba en la misma Francia y los desplazamientos hasta San Juan de Luz resultaban imposibles. Florentino continuaba sin embargo cruzando la frontera, llevando el correo que los De Greef remitían a los servicios británicos en San Sebastián. A la vuelta de uno de estos viajes, a finales de este mes, los alemanes, que han reforzado la vigilancia de la frontera, le sorprenden de noche cuando ya ha cruzado el Bidasoa y se encamina hacia Ciboure, y abren fuego de ametralladora contra él. Herido de cuatro balazos en la pierna, muslo y omoplato, Florentino cae a tierra. Logra esconder los documentos que trae pero es detenido y conducido por la Gestapo -que no logra arrancarle ninguna frase coherente- al Hospital de Bayona. Rápidamente los De Greef se movilizan y en colaboraciòn con el grupo de Resistencia del Ayuntamiento de Anglet, logran montar un golpe de mano dirigido por dos jóvenes policías resistentes –Antoine Lopez y Jules Artola- que disfrazados de alemanes, le liberan y esconden en Biarritz hasta el momento de la Liberación un mes después.

En total fueron cerca de 800 los aviadores que lograron escapar a la persecución nazi.

1.700 personas trabajaron en toda su extensión para la red “Comète”.

290 personas perdieron la vida, entre ellas 4 vascos: Frantxia Usandizaga y Juan Larburu en los campos de concentración, y Alejandro Elizalde y Edouard. Dassié como consecuencia de la deportación.

TRAVESÍA DE LA RED COMÈTE

Primera parte: De Socoa al Bidasoa (San Miguel-Endarlaza/Endarlatsa)

Del cementerio de Socoa al camping de Untxin (2 km). La marcha se inicia delante del cementerio de Socoa en un punto donde coincide con el itinerario de la costa. Esta primera parte del itinerario atraviesa zonas urbanas desde Socoa por la rivera del “Untxin” y a través de las avenidas de Florentino Goikoetxea y Kattalin Aguirre. A la derecha se atraviesa el puente sobre el río y después de la Colonia de Vacaciones se tuerce a la derecha hacia el camping de Untxin

Del camping de Untxin a Urrugne (3 kms.)A partir del camping continuar recto y después tomar a la izquierda por el chemin du Moulin (camino sin salida). Pasar bajo la vía del tren tomando el camino que sube hacia un bosque y a unos 300 m. torcer a la izquierda para coger una pista de tierra que atraviesa un bosque antes de terminar en un promontorio con vistas al monte. Al cabo de 700 m se encuentra una pista asfaltada que hay que seguir por la derecha hasta alcanzar la hermosa capilla de Socorri, desde donde se desciende a Urrugne.

De Urrugne al caserío Bidegain-Berri. (1, 8 kms.) Desde la plaza de pueblo se desciende hacia la carretera nacional que hay que atravesarla a la altura de la gasolinera. Tras pasar por encima de la autopista se toma a la derecha el camino dirección “Biriatou-Calvaire” y a unos 1200 metros nos encontramos con el caserío Bidegain-Berri donde los aviadores hacían un alto antes de afrontar el paso de la montaña.

Del caserío Bidegain-Berri al pie del monte Calvaire. (1, 5 kms). 200 metros después del caserío se gira a la derecha para coger el camino descendente de Unamendi. Se pasa delante de un caserío y después de unos 600 metros se llega a un cruce. Tomar a la derecha, y luego a la izda. un camino sin salida que conduce a un camino de tierra bajo el bosque. A 500 m. damos sobre una carretera, torciendo después a la dcha. a unos 100 m. para llegar a un camino de tierra.

Xoldokogaina (487 metros)El sendero bordea un arroyo a su izquierda , después la cuesta se acentua hasta llegar a una borda. Desde ella el camino sube hasta llegar a un collado al pie del monte Calvaire. Tomar a la izquierda el camino que sube en dirección al Xoldokogaina. Es el punto mas alto de esta primera parte del recorrido. Tiene una magnifica vista de 360 grados sobre la costa vasca de San Sebastian a Bayona y sobre los montes cercanos.

Collado de Poiriers-BidasoaA partir de la cima se toma el camino descendente hasta el collado de Osin. Después, por la GR 10 se llega al collado de Poiriers. Se abandona la GR 10 para tomar a la izda. entre un bosque de pinos una pista forestal que seguiremos hacia nuestra derecha unos 300 metros para en este punto, en una pequeña y empinada senda, descender hasta el Bidasoa a la altura de San Miguel, no sin dificultad.

Bidasoa – San Miguel. (Recomendación muy importante)La travesía del Bidasoa a la altura de San Miguel puede ser peligrosa y por lo tanto se desaconseja realizarla individualmente. Existen dos alternativas a partir de este punto:a) Regresar a la “pista forestal” y seguir por ella hasta Biriatou para de aquí dirigirse a Hendaya, y por el camino de la costa regresar a Socoa ob) Desde esa misma pista, en dirección contraria, dirigirse al caserío Lizarlan, pasarlo, bajar en dirección al río y tras atravesar una campa de

hierba retomar una senda muy cerrada de matorrales que, con mucha dificultad y pendientes, salva las rocas que dan acceso al paso de Endarlaza/Endarlatsa y al puente sobre el Bidasoa.

Segunda parte: desde el Bidasoa hasta Errenteria (Rentería)

(El itinerario se encuentra balizado con marcas rojas y blancas de Gran Recorrido (GR), desde Endarlaza hasta el barrio de Ergoien, en Oiartzun.)

Rio Bidasoa entre San Miguel y Endarlaza/Endarlatsa.Desde cualquiera de los puntos situados entre la estación del antiguo tren de San Miguel y el puente de Endarlaza, se asciende la fuerte pen-diente que nos llevará pasando por las inmediaciones de una torre antigua de vigilancia al collado de Pagogaña.

Collado de Pagogaña.A este punto, caracterizado por las ruinas de unas antiguas instalaciones militares, se llega tras aproximadamente dos horas de ascensión. Tiene unas magnificas vistas sobre la bahía de Txingudi (Irún, Fuenterrabía/Hondarribia y Hendaya).

Elurretxe.Ya con menos pendientes y en algunos momentos paralelos a la carretera, nos iremos acercando a las inmediaciones de Aiako Harria/Peñas de Aya, pasando por neveras y restos de búnkers que nos llevarán al “Castillo del Inglés” y de aquí al collado de Elurretxe.

Pikoaga/Pikoketa.Paralelos a la carretera que dejaremos a nuestra izquierda iniciamos el descenso, en principio poco pronunciado, hacia el valle. En las cercanias de Pikoketa, debido a los cierres existentes, cruzaremos la carretera y nos situaremos en el collado de Pikoaga o Pikoketa.

Caserío Sarobe.Primero por una fuerte ladera de hierba, que salva las curvas de la carretera, y luego por una zona boscosa con diversas pistas forestales hor-migonadas, donde habrá que tener cuidado en no perder la señalización y, finalmente por un sendero, descenderemos hasta el caserío Sarobe, situado en el barrio de Ergoien del municipio de Oiartzun/Oyarzun.

Barrio de Ergoien.Desde el caserío Sarobe por una pista asfaltada con pronunciada pendiente nos situaremos en unos 15 minutos en la pista del antiguo tren minero actualmente convertido en “Bidegorri” o carril de bicicletas, a la altura del barrio de Ergoien.

Rentería/ErrenteriaA partir de este punto seguiremos el trazado de este tren minero, que discurre paralelo al río Oiartzun, y que nos conducirá pasando por los barrios de Altzibar, Arragua, el polígono industrial de Mamut, y el barrio de Larzabal, hasta el municipio de Errenteria/Rentería, después de unos 7 kilómetros aproximadamente.

COMÈTE SAREA

II. Mundu Gerra hasi ondoren, naziek 1940ko maiat zean eginiko erasoaldiaren ondorioz, belgikar talde bat Angelura irit si zen; horien artean zeuden De Greef senar-emazteak, Freddy eta Manine seme-alabekin. Handik gut xira, Frant zia garaitua izan zen, eta Europako zati handi bat nazien agindupean geratu zen. Bien bitartean, Bruselan —jada alemanek hartuta zeukatela—, Andrée De Jongh hogeita lau urteko gaztea, Dedée ezizenez ezaguna zena, lehen erresistent zia-mugimenduetan sartu zen, eta hor Arnold Deppé ingeniaria ezagutu zuen. Mugimendukoen xedea zen okupaturiko eremuan harrapatutako soldadu britai-niarrak aliatuen eremu aldera eramatea. Hori burutan, biak Euskal Herrira etorri ziren, izan ere, Dedée gaztea gerra aurretik hemen lanean aritua zen. Behin hemen, laster hasi zituzten De Greeft senar-emazteekin lehen harremanak Angelun. Horiek direla medio antolatu zuten frankismo garaiko Espainiara iheslariak ekart zeko sarea, Espainia alemaniar diktadorearen alde-koa izan arren, aliatuen aldeko enbaxadek —batez ere, Britainia Handikoak eta Estatu Batuetakoak— aliatuen interesen alde egiten zuten betiere. Dedéek berehala hasi zituen britainiarrekin harremanak Bilboko kont sulatuen bidez, eta, 1941eko udatik aurrera, Comète sarearen euskal adarra antolatu zuen De Greeftarren lagunt zarekin. Horretarako, Agirre Miramon kalean garaje bat eramaten zuen Bernardo Aracamaren lagunt za erdiet si zuen, izan ere, garaje horretaz baliat zen bait ziren, besteak beste, hainbat kontrabandista. Horien artean zegoen Hernaniko Alt zueta baserriko Florentino Goikoet xea, zeina Frant zian errefuxiatua egonik, sarearen konfiant zazko mugalaria bihurtu bait zen. Aliatuek Alemania eta okupaturiko Europaren aurkako bonbardaketak hasi ondoren, Comète sarea etengabe aurkarien kontra eginiko erasoaldietan lurperatutako abioi-gidariak ate-rat zen hasi zen, Madrileko aliatuen enbaxadekin harremanetan jarri ostean. Comète sarekoek, Belgikan, Holandan edo Frant zia iparraldean lurperatutako abioi-gidariak jasota, bide luze, arriskut su eta konplikatua egiten zuten Donibane Lohit zunera. Gero, hortik aurrera azken etapa hasten zuten askatasuna erdiesteko asmoz. Tartean, Bidasoa gurut zatu behar zuten orduko Espainia frankistan sart zeko, eta, ondoren, aliatuen zerbit zuek lagunduta, Gibraltarrerako bidea egiten zuten. Handik —jada segurua-go— Britainia Handiko baseetara joaten ziren, gero, berriro, abioiekin borrokara joateko.

Alabaina, merezi du aitat zeak Bidasoa gurut zatu arteko gurut zbideak. Izan ere, abioi-gidariak behin Donibane Lohit zunera irit sitakoan, Kattalin Agirreren et xean elkart zen zituzten. Ondoren, Urruñako Bidegain Berri baserrirainoko bidea egiten zuten gauez, eta bertan Frant xia Usandizaga eta Hernaniko Jaun Larburu euskal errefuxiatuak jaso ostean, Florentino mugalaria aurrean eta Dedée taldearen at zeko aldean, Bidasoa aldera jot zen zuten gauez lau bat orduko bidea eginez. Bidasoa erreka, berriz, Endarlat sarako bidean dagoen (Irundik Iruñera doan N-121-en 83. km-a) eta egun “San Miguel” izenarekin ezaguna den lehengo tren-geltokiaren et xe ingurutik pasat zen zuten. Gero, Oiart zun alderako bidean, Pagogaña eta Erlait z igo behar izaten zituzten, eta maiz aski lehertuta iristen ziren. Hurrengo helmuga Sarobe baserria izaten zuten, eta, hor, Iriarte Berasategi familiak jaso edo edukit zen zituen. Ondoren, Garaiar eta Arbide familien lagunt zarekin, Alt zibar auzoan barrena Oiart zun zeharkatuz Errenteriara iristen ziren. Bertan, Donostiako trena hartu eta Aracamaren et xera joaten ziren, eta, hori at xilotu ondoren, Armendariz senar-emazteenera. Behin hara irit sitakoan, euren burua salbatut zat ikusten zuten. Bizkitartean, Ber-nardo Aracama, iheslariak eraman ahal izateko, Donostiako belgikar kont sulatuorde Luis Lizarriturri edo Madrileko aliatuen zerbit zuekin harremanetan jart zen zen.

Haatik, Comète sareak Euskal Herrian hainbat kolpe jaso zituen, izan ere, naziek eta frankistek ahaleginak egin zituzten berori desegiteko. Horrela, 1943ko urtarrilaren 15ean, salaketa bat tarteko, Urruñako Bedegain Berriko gordelekua harrapatu zuten: Juan Larburu, Frant xia Usandizaga eta Dedée bera at xilotuak izan ziren eta Alemaniara deportatuak. Dedée at xilotu ostean, bere lagun Jean-François Nothomb-ek, Franco ezizenez ezaguna zenak, ordezkatu zuen, eta muga pasat zeko pasabide alternatiboak bilatu zituen. Ezpeleta eta Zudaire inguruetatik Elizondo aldera jot zen zuten Jean Pierre Elhorga eta Marthe Mendiararen lagunt zarekin.

Istorio honetako gertakaririk tristeena, berriz, 1943ko Eguberri bezperan gertatu zen; izan ere, Florentino gripeak jota gaixo-rik zegoen, eta ezin izan zuen egun horretarako antolatuta zeukaten Bidasoa gurut zat zeko lanetan jardun. Bere ordez, beste bi mugalari bidali zituen, eta erreka ere hazita zetorren. Taldearen buru Jean-François Nothomb Franco delakoa zihoan, Dedée at xilotu ondoren haren ordez jarri zena, hain zuzen ere. Taldeak nonbait Guardia Zibilarekin topo egin zuen, eta horiek ilunpetan tirokatu zituzten iheslariak. John Burch estatubatuar pilotu eta Comète sareko partaidea eta Belgikako Antoine d´Úrsel anto-lakunt zaren arduraduna itota hil ziren. Taldeko gainont zekoak, bi mugalariak eta JF. Nothomb izan ezik, at xilotuak izan ziren.

Bidasoa inguruan, zorigait zeko beste gertakari bat okupazioaren amaiera aldera jazo zen, hot s, aliatuak Normandian sartu eta nazien aurka gogor borrokat zen ari zirenean. Horrela, 1944ko uztailean, pilotuen ihesa amaituxea zegoen, hain zuzen, borrokak Frant zian bertan egiten zirelako eta Donibane Lohit zunerako bidea egitea ia-ia ezinezkoa zelako. Bien bitartean, Flo-rentinok bere lanean muga gurut zat zen jarrait zen zuen, besteak beste, De Greeftarrek Donostian zeuden britainiar zerbit zuei bidalt zen zien posta eramanez. Bidaia horietako batetik bueltan zetorrela, alemanek, gudaren amaiera ikusten zutelako edo, mugako zaint za-lanak zorroztu zituzten, eta Florentino Bidasoa gurut zatu eta Ziburu aldera gauez zihoala, bat-batean atera eta tirokatu zuten. Florentinok hankan, izterrean eta sorbalda-hezurrean lau tiro jaso eta gero, lurrera erori zen, baina, halere, at xilotua izan aurretik, zekarzkien agiriak ezkutat zeko lain kuraia izan zuen. Gero, Gestapok aitor zezan ahaleginak egin bazi-tuen ere, ez zioten ganorazko esaldirik atera. Ondoren, Baionako ospitalera eraman zuten. De Greeftarrek, bien bitartean, ez zuten denborarik galdu, eta Angeluko Udaleko erresistent zia-taldearen lagunt zarekin, ezusteko ederra eman zuten bi polizia frant ses gazterekin —Antoine Lopez eta Jules Artola—: alemenez mozorrotu eta Florentino aterat zea erdiet si zuten. Gero, gerra-amaiera arte, Miarrit zen gordeta egon zen Florentino.

Horrela, Comète sareari esker, osotara, ia-ia 800 abioi-gidarik lortu zuten nazien hat zaparretatik eskapat zea.

Gainera, 1.700 lagunek egin zuten lan Comète sare osorako.

Tartean, ordea, 290 lagunek galdu zuten bizia, horien artean 4 euskaldunek: Frant xia Usandizaga eta Juan Larburuk kont zentrazio-esparruan, eta Alejandro Elizalde eta Edouard Dassiék deportatuta.

COMÈTE SAREAREN IBILALDIA

Lehenengo zatia: Sokoatik Bidasoara (San Miguel-Endarlat sa)

Sokoako hilerritik Unt xin kanpalekura (2 km). Ibilaldia Sokoako hilerri aurreko aldean hasten da, kostaldeko ibilbidearekin bat egiten duen leku beretik hain zuzen ere. Lehenengo zatia Sokoako hirigune Florentino Goikoet xea eta Kattalin Aguirre etorbidean (Comète sarerako aritu zirenak) barrena egiten da. Gero, eskuineko aldera hartu, zubia gurut zatu eta Unt xin kanpaleku aldera berriz ere eskuin hartuz joaten da.

Unt xin kanpalekutik Urruñara (3 km)Kanpalekutik zuzenean jarrait zen da eta gero ezkerreko aldera hartu errotarako bidea delakotik (irteerarik gabea). Behin trenbide azpitik pasatakoan, oihan aldera dioan bidea hart zen da, eta 300 m-ra, ezkerreko aldera bihurtu eta oihana gurut zat zen duen bide zabal bat hartu. Gero, 700 bat metro egindakoan, zola emandako bide batera arribat zen da. Honi segika Sokorri baseliza eder batera ailegat zen da, eta he-mendik, Urruñara jait si.

Urruñatik Bidegain-Berri baserrira (1,8 km)Herriko plazatik errepide nagusi aldera jaisten da eta gero gasolindegi parean berori gurut zatu. Ondoren, autobidea gainetik pasatu eta gero, Biriatu – Kalbario alderako bidea hart zen da eskuineko aldetik, eta, 1.200 m. egindakoan, aurrez aurre ikusten da Bidegain-Berri baserria, abioi gidari iheslariek mendi aldera abiatu aurretik at sedena hart zen zuten lekua.

Bidegain-Berri baserritik Kalbario mendi azpira (1,5 km)Baserritik 200 bat metro eginda, eskuineko aldera hart zen da Unamenditik jaisten bidea hart zeko. Beste baserri bat zuen ait zineko aldetik pasat zen da eta 600 bat metro igarotakoan bidegurut ze batera helt zen da. Hemen, lehenik eskuinera eta gero ezkerrera hartuz, errepidera iristen da 500 bat egin ondoren. Bertan, eskuineko aldera hartuta, eta 100 bat m egindakoan, oinbide batera iristen da.

Xoldokogainera (487 m)Bidea ezkerreko aldean errekat xo bat duela hasten da, gero malda zuta egiten da borda batera arribatu arte. Ondoren, bideak gora egiten du Kalbario mendi azpiko lepora ailegatu arte. Hemen, ezkerreko aldetik hartu behar da Xoldokogainera doan bideari jarraiki. Kaskoak bista ederrak ditu. Hot s, Donostiatik Baionaraino, eta inguruko mendiak.

Poiriers-Bidasoako leporaXoldogaineko kaskotik behera Osin lepo alderako bidea hart zen da. Ondoren, GR 10-i jarraiki, Poiriers (udaret ze) muinora iristen da. GR 10 ut zi eta ezkerreko aldera hart zen da pinudi baten barrena dioan bide zabalari jarraiki. 300 bat metro egin ondoren, bidexka zorrot z bat hart zen da Bidasoa ibairant z jaisteko, San Miguel deituriko paraje ingurura, hain zuzen ere.

Bidasoa – San Miguel. (aholku garrant zit sua)San Miguel inguruan erreka gurut zat zea arriskut sua izan litekeenez, ez da gomendagarria bakarka egitea. Beraz, puntu honetan bi aukera daude:a) Bide zabalera it zuli eta hari jarraituz Biriatura irit si, eta gero, Hendaian barrena Sokoara it zuli, edo,b) Bide zabalera it zuli eta Lizarlan baserri aldera jo. Gero, baserria igarotakoan, berriro erreka aldera jait si eta, soro bat pasa ostean, sasiz beteriko bidexka estu bat hartu behar da Endarlat sako zubira arribat zeko.

Bigarren zatia: Bidasoatik Errenteriara

(Endarlat satik Oiart zungo Ergoien auzo arterainoko ibilbidea, GR-ko marra t xuriz eta gorriz markaturikoa).

Bidasoa San Miguel-Endarlat satik Pagogañako lepora.Ant zinako San Miguel trenbide estazio ingurutik gora aldapa zut bat pasa behar da, eta Pagogañako lepora helt zeko ordu pare bat pasat zen da. Tartean, ordea, ant zinako mugazainen dorre-et xola baten hurbiletik igarot zen da, eta, behin muinora irit sitakoan, oraindik zutik dauden lehengo militar aztarnak eta bista ederrak ikus litezke T xingudi aldera (Irun, Hondarribia eta Hendaia).

Elurret xera.Tarte honetan aldapa gut xiago eta askotan karreteraren aldamenean barrena doan bidexkatik Aiako Harriak ingurura hurbilt zen da. Tartean, elur-zulo, bunker-zahar eta “Ingelesaren Gaztelua” dauden parajeetatik pasat zen da, Elurret xe deituriko lepora iristeko.

Pikoaga/Pikoketara.Errepidearen eskuineko aldetik dioan bidexka batetik beherako bailararant z jaisten hasten da. Pikoketa inguruan, it xiturak direla eta, karrete-ra gurut zatu behar da Pikoketako lepora ailegat zeko.

Sarobe baserrira.Lehenik aldapa bat pasa behar da errepidearen bihurguneak saihesteko, eta gero, zuhaizti baten barrena, hormigoizko bideetan zehar, seina-leei erne jarraiki, Oiart zungo Ergoien auzoko Sarobe baserrira iristen da.

ErrenteriaraSarobe baserritik behera 15 bat minutuz lehengo minetako trenbidera —egun bidegorria— iristen da,, eta hemen amait zen dira bide-markak. Hortik aurrera, bidegorriari jarraiki, Oiart zun erreka bazterrean barrena, eta Alt zibar, Mamut merkatalguneko eskuineko aldetik, Lart zabal auzora iristen da, eta ondoren —jada 7 bat km eginda—, Errenterian amait zen da.

LE RÉSEAU COMÈTE EN PAYS BASQUE

Après le début de la seconde guerre mondiale, l’offensive nazie de mai 1940 poussa un groupe de Belges à venir à Anglet, et parmi eux le couple De Greef avec leurs enfants, Freddy et Janine. Peu après, la France sera vaincue et une grande partie de l’Europe restera sous la domination nazie. A Bruxelles, déjà occupée par les Allemands, une jeune femme de 24 ans Andrée De Jongh, plus connue sous le nom de «Dédée», commence à prendre part aux premiers circuits de la résistance parmi lesquels on connait l’ingénieur Arnold Deppé. Il s’agit d’organiser l’évacuation vers le camp allié des aviateurs britanniques abattus au des-sus des territoires occupés. Un voyage est organisé au Pays Basque où Deppé a travaillé avant la guerre. Là sont définis les bases des premiers contacts (avec les De Greef à Anglet), qui permettront d’organiser un réseau d’évasion vers l’Espagne franquiste, où malgré les sympathies pro Axe du dictateur, les ambassades alliées, de Grande-Bretagne et des Etats-Unis principalement, veillent sur les intérêts du camp allié. Ensuite, « Dédée » entre en contact avec les britanniques grâce au consul de Bilbao et à partir de l’été 1941 organise avec l’aide des De Greef, le secteur sud ou basque de Comète. Elle peut compter sur la collabora-tion de Bernardo Aracama, garagiste rue Aguirre Miramon à San Sébastian et qui lui présente quelques contrebandiers et parmi eux, Florentino Goikoetxea de la ferme Alzueta à Hernani. Celui-ci vit réfugié en France et deviendra finalement le guide de confiance de l’organisation. Suite aux premiers bombardements alliés contre l’Allemagne et l’Europe occupée, le réseau, en contact avec les ambassades alliées de Madrid, se consacre de façon permanente et exclusive à l’évacuation des aviateurs alliés abattus au cours de leur mission contre l’ennemi. Depuis l’endroit où ils ont été recueillis en Belgique, Hollande ou au nord de la France, Comète les achemine après un parcours long, périlleux et compliqué vers St Jean de Luz. Commence alors l’ultime étape du voyage vers la liberté. Il s’agit de traverser la Bidassoa, d’entrer en Espagne franquiste où les attendent les services alliés et avec leur aide parvenir à Gibraltar d’où ils pourront être acheminés en toute sécurité vers leurs bases en Grande-Bretagne et reprendre à nouveau le combat.

Quand les aviateurs arrivent à St Jean de Luz, ils sont regroupés à Ciboure dans la maison de Kattalin Aguirre. De là, de nuit, ils rejoignent la ferme Bidegain Berri à Urrugne, où Frantxia Usandizaga et le refugié basque Juan Larburu, les accueillent afin qu’ils se préparent pour le passage. Encadrés par Florentino et “Dédée” qui ferme la marche, ils se dirigent de nuit vers la Bidassoa qu’ils atteignent après 4 heures de marche. Ils traversent la rivière, l’un derrière l’autre, au niveau de San Miguel, l’ancienne station ferroviaire de la Bidassoa, que l’on peut encore voir à ce jour avant le pont d’Endarlatza (sur la gauche de la route venant d’Irun au km 83 de la N121 en direction de Pampelune). Après la traversée, ils montent rapidement vers Oiartzun par les cols de Pagogaña et Erlaitz qu’ils atteignent la plupart du temps exténués. L’étape suivante est la ferme Sarobe où ils sont accueillis par la famille Iriarte Berasategui. Là, ils se reposent avant d’entreprendre le reste du trajet, de descendre au quartier Alcibar, où ils peuvent compter sur l’assistance des familles Garayar et Arbide et de rejoindre Oiartzun. Du village, ils continuent vers Renteria, où ils prennent le train jusqu’à San Sébastian. Là, chez Aracama, ou après l’arrestation de ce dernier, chez le couple Armendariz, ils peuvent enfin se considérer en sécurité. Bernardo Aracama se charge d’établir le contact avec le vice-consul belge de San Sebastien, M. Luis Lizarrituri, ou avec les services alliés qui viendront de Madrid les prendre en charge et les mettre en sûreté.

Durant son histoire, le réseau Comète en Pays Basque subira bien des revers. Les nazis et les franquistes tenteront d’en venir à bout. Le 15 Javier 1943, sur dénonciation, le refuge de Bidegain Berri à Urrugne tombera et seront arrêtés Dédée De Jongh, Frantxia Usandizaga et Juan Larburu, puis déportés en Allemagne. Après l’arrestation de Dédée, c’est son camarade Jean-Fran-çois Nothomb, dit “Franco” qui la remplace, cherchant une route alternative pour établir d’autres passages, l’un par Espelette, l’autre par Souraide vers Elizondo, avec l’aide de Jean-Pierre Elhorga et de Marthe Mendihara.

Le fait le plus marquant eut lieu la veille de Noël 1943. Florentino souffre d’une grippe et ne peut participer au passage de la Bidassoa prévu ce jour-là. Il envoie 2 guides pour le remplacer. La rivière est en crue. En tête de l’expédition, marche Jean-François Nothomb, remplaçant de Dédée. Le groupe repéré par la « guardia civil » espagnole essuie des coups de feu dans l’obscurité. Le pilote américain John Burch et le membre du réseau Comète responsable de l’organisation en Belgique, Antoine D’Ursel, connu sous le pseudonyme de Jacques Cartier, périssent noyés. Le reste de la troupe sont arrêtés, à l’exception des 2 guides et de Jean-François Nothomb.

Un autre épisode s’est déroulé sur les berges de la Bidassoa à la fin de l’occupation, alors que les alliés viennent de débar-quer en Normandie et livrent de durs combats contre les forces nazies. En juillet 1944, le passage des aviateurs est terminé car le front des combats se trouve sur le sol français et les déplacements vers St Jean de Luz sont devenus impossibles. Florentino continue cependant à traverser la frontière pour porter du courrier aux services britanniques à San Sébastien. Au retour d’un de ces voyages, les allemands qui ont renforcé la surveillance de la frontière, le surprennent de nuit alors qu’il traverse la rivière pour se rendre Ciboure et ouvrent le feu. Blessé de 4 balles à la jambe, à la cuisse et à l’omoplate, Florentino tombe à terre. Il réussit à cacher les documents qu’il transporte, mais est arrêté et conduit à l’hôpital de Bayonne par la Gestapo (qui ne parvient à lui arracher aucune information cohérente). Rapidement, les De Greef se mobilisent et avec l’aide du groupe de résistance de la mairie d’Anglet, réussissent à monter un coup de force dirigé par 2 jeunes policiers résistants. Antoine Lopez et Jules Artola revêtus d’uniformes allemands le libèrent et le cachent à Biarritz jusqu’à la libération un mois plus tard.

Au total, ce sont près de 800 aviateurs qui ont réussi à échapper à la persécution nazie grâce au Réseau Comète. 1700 personnes ont travaillé pour le réseau et 290 ont perdu la vie, et parmi elles 4 basques : Frantxia Usandizaga, Juan Larburu, Alejandro Elizalde et Edouard Dassié.

PARCOURS COMÈTE

1ère Partie - (de Socoa à la Bidassoa)

Du Cimetière de Socoa au camping de l’Untxin (2 Kms) La marche débute devant le cimetière marin de Socoa face à la baie de St Jean de Luz.Au niveau de la rivière Untxin, la première partie de l’itinéraire traverse une zone résidentielle le long de l’avenue Kattalin Aguirre et de l’allée Florentino Goicoechea (noms de 2 membres du réseau comète).Passer le pont au dessus de l’Untxin en direction du camping de l’Untxin.

Du camping de l’Untxin au village d’Urrugne (3 Kms)A partir du camping, continuer tout droit, puis tourner à gauche sur le chemin du Moulin (voie sans issue), passer sous la voie de chemin de fer et prendre un chemin de terre à travers la forêt, puis une route goudronnée qui conduit à la chapelle de Socorri, puis la descente s’effectue jusqu’au bourg d’Urrugne.

Du Village d’Urrugne à la Ferme Bidegain- Berri (1,8 kms)Sur la place du village, descendre vers la route nationale, qu’il faut traverser au niveau d’une station service. Poursuivre tout droit en passant sur le pont au dessus de l’autoroute et tourner à droite au panneau “Biriatou – Calvaire” en direction de la ferme Bidegainberri, qui était pendant l’occupation une halte pour les aviateurs avant le passage de la montagne.

De la ferme Bidegainberri au pied du mont du Calvaire (1,5 kms)A 200 m après la ferme, tourner à gauche pour prendre en descendant le chemin d’Unamendi.On passe devant une ferme, puis à 600m, on arrive à un croisement. Prendre à droite, puis à gauche une voie sans issue qui débouche sur un chemin en sous bois.A 500m, on retrouve une route, on tourne à droite à 100 m pour accéder à un chemin de terre.

Xoldokogaina (1 h)Le sentier longe un ruisseau sur la gauche, puis la pente s’accentue dans un sous-bois pour atteindre une bergerie. Derrière celle-ci, le chemin grimpe pour atteindre un col sous le mont du Calvaire (30 mn). Prendre sur la gauche le sentier qui grimpe en direction du Xoldokogaina.

Col des Poiriers (30 mn) – Bidassoa (1h)Du sommet, le chemin descend au Col d’Osin, puis à gauche par le GR 10, on arrive au col des Poiriers. Laissez le GR 10 pour prendre à gauche dans le bois de pins une piste qui rejoint en 45 mn la Bidassoa.

Recommandation: la traversée de la Bidassoa au niveau de San Miguel est dangereuse et déconseillée. Plusieurs options sont possibles: refaire le chemin inverse, revenir à Biriatou par le chemin de la Forêt ou continuer ce même chemin vers la ferme Lizarlan et traverser la Bidassoa par le pont d’Endarlatza.

2ème Partie – De la Bidassoa à Renteria-Errenteria

(Le chemin est balisé en rouge et blanc (GR) depuis Endarlatsa jusqu’au quartier Ergoien à Oiartzun).

La rivière Bidassoa entre San Miguel et Endarlatsa/Endarlaza.De l’ancienne station de train de San Miguel, se diriger vers le pont d’Endarlatza et prendre sur la droite le chemin qui grimpe en direction d’une ancienne tour de surveillance puis vers le col de Pagogaña que l’on rejoint au bout de 2 heures de marche.

Col de Pagogaña.A cet endroit, se dressent les ruines d’anciennes installations militaires avec une vue magnifique sur la baie de Chingudy (Irun, Fontarrabie et Hendaye).

Col d’Elurretxe.Le chemin se dirige en direction des 3 Couronnes (Peñas de Aia) parallèlement à la route en traversant les vestiges du Castillo del Ingles pour rejoindre le col d’Elurretxe.

Pikoaga/Pikoketa.Le chemin se poursuit en parallèle de la route et entame une descente vers la vallée. Traverser la route en direction du col de Pikoaga ou Pikoketa.

Ferme Sarobe.Descendre à travers champs, et au niveau d’un virage de la route, prendre un chemin sur la gauche à travers des bosquets. On atteint une zone forestière sillonnée de pistes en béton. En suivant bien le balisage, on rejoint la ferme Sarobe située au quartier Ergoien d’Oiartzun.

Quartier Ergoien.Depuis la ferme Sarobe, une piste en béton descend en 15 mn au quartier Ergoien et débouche sur le chemin Bidegorri (ancien tracé du train de la mine). Fin du balisage à ce niveau.

Renteria-ErrenteriaA partir de cet endroit, le chemin passe par les quartiers d’Altzibar, Arragua, la zone industrielle d’Oiartzun et atteint le centre de Renteria au bout d’un parcours de 7 kms.

THE COMÈTE NETWORK IN THE BASQUE COUNTRY

After the beginning of the Second World War, the Nazi offensive of May 1940 brought a group of Belgians to Anglet, among whom the De Greef couple with their children, Freddy and Janine. Shortly after, France will be invaded and a large part of Europe will be under Nazi dominion. In the already occupied Brussels, a 24 year old young woman Andrée De Jongh, better known as « Dédée », starts to take part in the first circuits of resistance in which we know of a man named Arnold Deppé. The aim was to organise the evacuation towards the ally camp of the British pilots who were shot over occupied territories. A trip was organized to the Basque Country where Deppé worked before the war. It is there that were defined the basis of the first contacts (with the De Greef in Anglet) that would enable to organise a network for the escape towards franquist Spain, where despite the pro-Axe sympathies of the dictator, the ally embassies of mainly GB and the US, were able to keep an eye on the interests of the allies’ camp. Then, “Dédée” came into contact with the British thanks to the Bilbao Consul and started from the summer of 1941 to organise with the help of the De Greef, the south sector or the Basque sector of Comète. This part of the organization could count on the collaboration of Bernardo Aracama, a garage mecanic of Aguirre Miramon Road in San Sebastian who introduced a few smugglers one of whom is Florentino Goikoetxea from the Alzueta farm in Hernani. He lived as a refugee in France and would eventually become the trusted guide of the organization. After the first ally bombs against Germany and occupied Europe, the network, in contact with the ally embassies in Madrid, devoted itself permanently and exclusively to the evacuation of allied pilots shot during their mission against the enemy. From the place in which they were picked up in Belgium, Holland or the north of France, Comète brought them to Saint Jean de Luz after a perilous, complicated and long trip. Then the last stage towards freedom began. It consisted in crossing the Bidassoa river, getting into to franquist Spain where the Ally services were waiting for them and with their help reach Gibraltar where they would be brought safely to their bases in Great-Britain before going again to war.

When the pilots reached St Jean de Luz they were gathered at Ciboure in Kattalin Aguirre’s house. From there, at night-time they would go to the Bidegain Berri farm at Urrugne, where Frantxia Usandizaga and the Basque refugee Juan Larburu took them in so as they could prepare for the crossing of the border. Taken in charge by Florentino and “Dédée who bring up the rear they walked towards the Bidassoa and reached it after 4 hours walk. They crossed the river, one after the other at San Miguel, the old train station of the Bidassoa. It can still be seen today before reaching the Endarlatza bridge (on the left side of the road coming from Irun at Km83 of the N121, direction Pamplona). After crossing the river, they quickly walk up to Oiartzun through the mountain pass of Pegogana and Erlaitz. By the time they reached the mountain pass they were usually exhausted. The next stage of the journey was the Sarobe farm where they were greeted by the Iriarte Berasategui family. They used their time there to rest before the rest of the trip. They then went down to the Alcibar neighbourhood where they could count on the assistance of the Garayar and Arbide families before reaching Oiartzun. From the village, they continued towards Renteria where they took a train to San Sebastian. In this town, at the Aracama’s, or at the Armendariz’s couple’s house after he got arrested, they could finally consider that they were safe. Bernardo Aracama was in charge of establishing contact with the Belgian vice-consul of San Sebastian, Mr Luis Lizarrituri, or with the ally services that came from Madrid to take care of them and bring them to a secure place.

During its history, the Comète Network in the Basque Country will undergo quite a lot of downfalls. The Nazis and the franquists will both try to destroy it. The 15th of January 1943, after being denunciated, the Bidegain Berri refuge at Ur-rugne ceased to exist and Dédée De Jongh, Frantxia Usandizaga and Juan Larburu were arrested and deported to Germany. Af-ter Dédée’s arrest it was his comrade Jean-François Nothomb, aka “Franco” who took his place and searched for an alternative route for other passes, one going through Espelette, the other through Souraide towards Elizondo, with the help of Jean-Pierre Elhorga and of Marthe Mendihara.

The most remarquable event took place on Christmas Eve of 1943. Florentino had the flu and could not participate in the crossing of the Bidassoa planned for that day. He sent two guides to replace him. There was a river flood. Marching at the front of the expedition was Jean-François Nothomb, replacing Dédée. The group was seen by the « guardia civil » and received several gun shots in the dark. The American pilot John Burch and the Comète member responsible for the organization in Belgium, Antoin d’Ursel, known as Jacques Cartier, both die drowned. The rest of the group was arrested apart from two guides and Jean-François Nothomb.

Another important event occurred on the bank side of the Bidassoa at the end of the occupation at the moment in which the allies landed in Normandy and delivered a difficult fight against the Nazis. In July 1944, the passing of the pilots ended be-cause the front line of the battle had moved to France and the movements in direction to St Jean de Luz had become impossible. Nevertheless, Florentino continued to cross the border to bring letters to the British services in San Sebastian. Coming back from one of his trips he is discovered by a reinforced German surveillance at the border whilst he is crossing the river to go to Ciboure and gets shot. Florentino, wounded by 4 bullets, in the leg, in the thigh and in the shoulder blades falls down to the ground. He manages to hide the documents he’s carrying but is arrested and brought to the Bayonne hospital by the Gestapo (who can’t get any coherent information out of him). Quickly, the De Greef get mobilized and with the help of the resistance group from Anglet’s town hall, they manage to make an overthrow directed by two young resistant policemen. Antoine Lopez and Jules Artola dressed up in German uniforms free him and hide him in Biarritz until the Liberation that occurs one month later.

In total, nearly 800 pilots managed to escape the Nazi persecution thanks to the Comète Network. 1700 people worked for the network and 290 lost their loves, of which 4 Basques: Frantxia Usandizaga, Juan Larburu, Alejandro Elizalde et Edouard Dassié.

WALKING THE PATH OF THE COMÈTE LINE

1st Part - (from Socoa to the Bidassoa)

From the cementary of Socoa to the camping of the Untxin (2kms) The walk starts in front of the marine cementary of Socoa in front of the St Jean de Luz bayBy the river Utxin the first part of the itinerary crosses a residential area along the Kattalin Aguirre Avenue and the Florentino Goicoechea alley (two names of Comète members). Then cross the bridge over the Utxin in direction towards the Utxin camping.

From the Untxin camping to the village or Urrugne (3 Kms)From the camping, go straight on, then turn left on the path to the windmill (dead-end path), pass under the train tracks and take a dirt track through the forest, then take a road that leads to the Socorri chapel. You then descend to the Urrugne village.

From the Urrugne village to the Bidegain- Berri farm (1,8 kms)On the village square go down towards the main road that you should cross when you reach a petrol station. Then go straight on and cross the bridge over the motorway, then turn right when you reach the road sign “Biriatou – Calvaire” towards the Bedigainberri farm. This place was a stopping place for the pilots during the german occupation before they crossed the border.

From the Bidegainberri far mat the foot of the mountain Calvaire (1,5 kms)200m after the farm, turn left to go down the path to Unamendi. You will pass in front of a farm, then at 600m you will reach a cross-road. Go right, then on your left take a dead-end path that leads to a path in a forest. At 500m you will again come across the main road. Turn right at 100m to reach a dirt track.

Xoldokogaina (1 h)The path follows a stream on the left, then the slope gets steeper through the forest before you reach a sheep pen. Behind it, the path goes up in direction to a pass under the Calvaire mountain (30mn). Take on your left the path that goes up towards Xoldokogaina.

Pass of the Poiriers (30 mn) – Bidassoa (1h)When you reach the top the path goes down to the Col d’Osin, then on your left taking the mountain track 10 you will reach the Col des Poiri-ers. Leave the mountain track 10 and on your left into the pine woods take a track that will lead you in 45mn to the Bidassoa.

Recomendation: the crossing of the Bidassoa at the level of San Miguel is dangerous and unadvised. Different options are available: go back the other way and go to Biriatou through the forest or continue along that same path towards the Lizarlan farm and cross the Bidassoa on the Endarlatza bridge.

2nd Part – From the Bidassoa to Renteria Errenteria

(The path is marked in red and white (GR) from Endarlatsa until the Ergoien neighbourhood at Oiartzun).

The Bidassoa river betweenSan Miguel and Endarlatsa/Endarlaza.From the old train station of San Miguel, go in direction of the Endarlatza bridge and take on your right the path that goes up towards an old surveillance tower then towards the pass of Pagogaña that you’ll reach after 2 hours walk.

Col de Pagogaña.Here you will find the ruins of old military installations with a splendid view on the Chingudy bay (Irun, Fontarrabie and Hendaye).

Col d’Elurretxe.The track goes towards 3 Couronnes (Peñas de Aia) in parallel to the road and crossing the remains of the Castillo del Ingles to then reach the col d’Elurretxe.

Pikoaga/Pikoketa.The track continues in parallel to the road and starts descending towards the valley. Cross the road in direction to the col de Pikoaga ou Pikoketa.

Ferme Sarobe.Descend through the fields and when you reach a bend in the road take a path on your left through some woods. You will reach a forest zone criss-crossed by tarmac roads. If you follow carefully the marks and tags you will reach the Sarobe farm in the Ergoien neighbourhood of Oiartzun.

Ergoien neighbourhood.From the Sarobe farm, a tarmac path leads you in 15min to the Ergoien neighbourhood and finishes on the Bidegorri path (old layout of the mine train). The marking ends at this point.

Renteria-ErrenteriaFrom this place, the path goes through the neighbourhoods of Altzibar, Arragua, the indutrial zone of Oiartzun et reaches the center of Rent-eria after a 7 kms journey.