MARCEL PROUST

Kayp Zamann izinde

Guermantes Taraf

EVREN:

ROZA HAKMEN

(ROMAN)

Marcel Proust:

10 Temmuz 1871de Auteuil'de dodu. Btn yaamn etkileyecek

astm krizlerinin ilkini 1881'de geirdi. 1890'da Hukuk Fakltesi'ne ve

Siyasal Bilgiler Okulu'na kaydoldu. Ayn yl Maupassant'la tant.

Arkadalaryla birlikte Le Banquet dergisini kurdu; burada edebiyat eletirileri yaymlad. 1893'te, Swann'n Bir Ak'nn "eskizi" olabilecek

nitelikte bir metin yazd. 1894'te Dreyfus olay balad. Marcel Proust,

Dreyfus yanllar arasnda yer ald. 1895'te.felsefe lisans diplomasn ald.

1898'te Dreyfus olay byd. Ayn yl Zola'nn "J'accuse" adl ak

mektubu VAurore gazetesinde yaymland. Proust 1908'de byk yaptn (Kayp Zamann zinde) yazmaya koyuldu. 1914'te Guermantes Tarafi'n Grasset'ye hazrlamaya balad. 30 Kasm 1918'de iek Am Gen

Kzlarn Glgesinde yaymland. 10 Aralk 1919'da bu kitap Goncourt dl ald. 30 Nisan 1921'de Guermantes Taraf II ile Sodom ve Gomorra yaymland. Ayn yl Proust Gallimard'a Sodom ve Gomorra II ile Sodom ve Gomorra III'n elyazmalarn verdi. 1922'de Mahpus ile Albertine Kayp (Sodom ve Gomorra III) daktiloya ekilmeye baland. Proust, Ekim ay banda bir bronit krizi geirdi, bunu zatrre izledi. Yazar, 18 Kasm

1922'de ld.

Roza Hakmen:

1956'da zmir'de dodu. 1974'te zmir Amerikan Kz Koleji'ni, 1979'da

ODT Ekonomi Blm'n bitirdi.

Balca evirileri: Ernest Hemingway, anlar Kimin in alyor; Mario Vargas Llosa, Kent ve Kopekler; Nina Berberova, Elik Eden: Soneka Antonovskaya; Juan Benet, Madrid'de Sonbahar; Oscar VVilde, De Profndis; Marguerite Duras, Mavi Gzler Siyah Salar; Anthony Burgess, Bir Elin Sesi Var; Carson McCullers, Yelkovansz Saat; Tama Janowitz, Nem York Kleleri; Mircea Elade, Matmazel Christira; Anne Rice, Vampirle Konuma; Miguel de Cervantes Saavedra, Don Quijo- te; Marcel Proust, iek Am Gen Kzlarn Glgesinde, Guermantes Taraf, Sodom ve Gomorra, Smann'larn Taraf, Mahpus, Albertine Kayp.

S T A N B U L

Yap Kredi Yaynlar - 767 Edebiyat -175

Kayp Zamann zinde-Guermantes Taraf / Marcel Proust zgn ad: A la recherche du temps perdu-Le Cte de Guermantes eviren:

Roza Hakmen iir evirileri: Ahmet Gntan Redaksiyon: Bahadr

Glmez

Genel Tasarm: Faruk Ulay Kapak Tasarm: Nahide Dikel Bask: efik

Matbaas

1. Bask: stanbul, Ocak 1997 4. Bask: stanbul, Mays 2001 ISBN 975-363-603-8

Yap Kredi Kltr Sanat Yaynclk Sanayi ve Ticaret A.. 1996

Editions Gallimard, 1954

Shakespeare'in Yolculuu'nun ocuun Yazgsnn Siyah Yldz'n Hayaletler ve Canllar'n mgeler Dnyasnn nice bayaptn yazar esiz dost Leon Daudet'ye minnet ve hayranlkla...

M.P

GUERMANTES TARAFI I

Kularn sabah cvltlar Franoise'a tatsz geliyordu. "Hizmetilerin" her sz yerinden sratyordu onu; attklar her admdan rahatsz oluyor,

ne yaptklarn merak ediyordu; tanmtk nk. Eski apartmanmzn

"altnc katndaki hizmetkrlar daha az hareket etmezlerdi elbette; ne var ki onlar tandndan, gidi gelileri de Franoise iin dosta eyler haline gelmiti. Oysa imdi sessizlie bile sancl bir dikkatle yaklayordu. Daha

nceki evimizin bakt bulvar ne kadar grltlyse, yeni semtimiz de o

kadar sakin olduu iin, yoldan geen bir adamn (uzaktan duyulduunda bile, hafif olmakla birlikte bir orkestra ezgisi gibi belirgin

biimde seilen) arks, srgndeki Franoise'in gzlerini yalarla doldu-ruyordu. "Drt bir yandan onca itibar grdmz" bir apartmandan ayrlmak zorunda kaldmza zlerek bavullarn Combray detleri

uyarnca, alayarak toplam olan ve eski evimizi olabilecek en mkemmel ev iln eden Franoise'la alay etmitim, ama ben de, eskiyi ne

kadar kolay terk ediyorsam yeniyi de o kadar zor benimsediimden, bizi henz tanmayan kapcdan ruhunu besleyecek sayg iaretlerini almad

bir eve yerlemenin, yal hizmetkrmz ke yakn bir hale

soktuunu grnce, ona yaknlatm. Beni anlayabilecek bir tek o vard;

gen uan anlamas mmkn deildi elbette; hi mi hi Combray'li

olmayan uak iin tanmak, bir baka semtte oturmak, yeniliklerin insan

seyahat edermi gibi dinlendirdii bir tatil gibiydi; kendini sayfiyede san-yordu; nezle olduunda, pencerenin tam kapanmad bir tren va-gonunda "tm" gibi, tatl bir izlenime, gezip grmlk duygusuna kapld; her haprnda, byle iyi bir i bulduuna seviniyordu; bol bol seyahat eden bir ailenin hizmetinde olmay hep istemiti. Bu yzden ben

de gen ua aklmdan bile geirmeden doru Franoise'a gittim; benim kaytsz kaldm ayrlk srasnda onun gzyalarna gldmden,

zntm buz gibi bir tavrla karlad; nk o da bu znty

paylayordu. Sinirli bir yapya sahip insanlarn szde "hassasiyet"leriyle

birlikte bencillikleri de artar; kendi rahatszlklarna giderek artan bir dikkatle yaklar, ayn rahatszlklar bakalarnn sergilemesine

tahamml edemezler. En kk zntsn bile aa vurmay ihmal

etmeyen Franoise, ben ac ekerken, strabmn merhamet uyandrdn,

hatta fark edildiini grme zevkini tatmayaym diye, ban evirirdi. Ona yeni evimiz hakknda bir ey sylemek istediimde de, ayn eyi yapt

hemen. Ayrca iki gn sonra, unutulan baz giysileri almak zere eski

evimize gitmesi gerektiinde, benim tanma sonras ykselen ateim

henz dmemiken, kendimi, kz yutmu bir boa ylan misali,

gzlerimin "sindirmek" zorunda olduu uzun bir sandk yznden, acyla

yamulmu hissederken, Franoise kadnca bir sadakatsizlikle, eski

bulvarmzda boulacak gibi olduunu, giderken "tersi dndn", hi bu kadar kullansz bir merdiven grmediini, "dnyalar verseler",

stne milyonlar verseler - varsaym bedavayd - oraya dnmeyeceini ve yeni evimizde her eyin (yani mutfak ve koridorlarn) ok daha iyi "tanzim edilmi" olduunu syleyerek geri geldi. Bu arada unu belirtmek gerekir ki yeni evimiz - buraya sal pek iyi olmayan bykannemin daha temiz bir havaya ihtiyac olduu iin, ama bu sebebi kendisinden

gizleyerek tanmtk - Guermantes Kona'na ait bir daireydi.

sim'lerin, kendilerine yklediimiz bilinmezliin imgesini bize sunarak, bizim iin hem gerek bir yeri iaret ettii, hem de bu sebeple

bizi bilinmezle gerei zdeletirmeye zorlad (o kadar ki, bir ehre,

iinde barndrmas mmkn olmad halde artk isminden koparp

atamadmz bir ruhu aramaya gideriz) yata, bu sim'ler, alegorik

resimler gibi sadece kentlere, rmaklara bir kiilik kazandrmaz, sadece

maddi dnyay farkllklarla bezeyip harikalarla donatmaz; sosyal dnyaya da btn bunlar katar; yle ki, ormanlarn cinleri, rmaklarn tanrlar olduu gibi, her nl atonun, konan, sarayn da kendi hanm,

perisi vardr. Bazen, isminin arkasna gizlenmi olan peri, kendisini

besleyen hayal gcmzn geliimine tabi olarak deiir; ite Mme de

Guermantes'n benim iimde yer ettii hava da, bu ekilde, yllar boyunca

bir sihirli fener camnn ve kilise vitraynn yansmasndan baka bir ey deilken, bambaka ryalar o havay sellerin kpkl nemiyle

doldurduunda, renklerini yitirmeye balamt.

Ne var ki, ismin tekabl ettii gerek kiiye yaklarsak, peri solup

gider; nk isim artk bu kiiyi yanstmaya balar, oysa bu kiide

periden eser yoktur; o kiiden uzaklarsak peri yeniden doabilir, ama

yaknnda durmaya devam edersek, peri ve onunla birlikte isim de kesin olarak lr; tpk peri Merlusine'in ortadan kaybolduu gn, Lusignan

ailesinin de yok olduu gibi. O zaman sim, st ste binmi resimlerinin

en altnda, kaynanda hibir zaman tanmadmz bir yabancnn gzel

portresini bulabileceimiz sim, yoldan geen birini tanyp

tanmadmz, selamlamamz gerekip gerekmediini anlamak iin

bavurduumuz basit bir fotorafl kimlik kart olmaktan teye gitmez.

Ama ok eski yllardan kalma bir izlenim - tpk eitli sanatlarn sesini,

tarzn koruyan mzik kayt cihazlar gibi - hafzamzn bu ismi, kulamzda o zamanlar sahip olduu zel tnsyla iitmemizi salayacak

olursa, grnrde deimemi olan ismin tpatp ayn olan hecelerinin bizim iin ifade ettii eitli hlyalar birbirinden ayran uzakl hissederiz. Mazide kalm bir ilkbaharda duyduumuz tny tekrar

iittiimizde, bir an iin, resim yaparken kk tplerden boya skar gibi,

bu tndan, hatrladmz zannettiimiz gnlerin unutulmu, esrarengiz, taze ve tam nansn karabiliriz; oysa bu tny tekrar iitmeden nce

yaptmz, kt ressamlar gibi, tek bir tuval zerine yaylan btn

gemiimizi, iradi hafzann geleneksel ve hepsi birbirine benzeyen

tonlaryla boyamaktr. Buna karlk gemii oluturan anlarn her biri, tam tersine, o zamann artk tanmadmz renklerini kendine has bir uyum iinde kullanarak zgn bir yarat ortaya karrd; bir tesadf

sayesinde mesela Guermantes ismi bunca yl sonra bir anlna

bugnknden apayr bir tnya, Mile Percepied'nin dnnde sahip olduu tnya kavuarak, gen desin kabark fularna kadife grnm-n veren o tatl, fazlasyla parlak, fazlasyla yeni eflatun rengi ve

koparlmas mmkn olmayan, yeniden ieklenmi bir Cezayir- menekesi gibi mavi bir tebessmle aydnlanm gzlerini bana tekrar

sunduunda, bu renkler beni hl byler. O zamanki Guermantes ismi ayn zamanda, ii oksijen veya baka bir gazla doldurulmu kk bir

balon gibidir: Balonu patlatmay, iindekini dar karmay

baardmda o yln, o gnn Combray havasn, meydann kesinde

esiveren, hani o yamurun habercisi, gnei kh havalandran, kh

kilisenin krmz ynl halsna kondurup parlak, pembeye alan bir

sardunya krmzsna boyayan rzgrn getirdii akdiken kokusunun ve

elence iinde asaleti koruyan, adeta Wagner'e zg neenin kart

havay solurum. Ne var ki, balangtaki varln, bugn l olan

hecelerin iinden frlayp zgn biimine ve izgilerine kavutuunu

birdenbire hissettiimiz bu nadir anlarn dnda bile, gnlk hayatn ba dndrc frtnasnda, sadece pratik bir kullanma sahip olan isimler,

ar hzl dndnden gri gibi grnen rengrenk bir topa gibi btn

renklerini kaybetmi olsalar da, tahayyle daldmz zaman, dnp

gemie dnebilmek iin iinde srklendiimiz aralksz hareketi

yavalatmaya, durdurmaya altmzda, ayn ismin hayatmz boyunca

gzmzde brnd eitli renkler, yan yana dizilmi olarak, ama

tamamen belirgin bir biimde yava yava gzmzn nnde belirir.

Dadm bana o eski arky, Guermantes Markizi'ne Bin Teekkr arksn

- herhalde benim gibi o da kimin erefine bestelenmi olduunu bilmeden - sylediinde ya da birka yl sonra yal Mareal Guermantes, Champs-Elysees'de beni grnce durup "Ne gzel ocuk!" diyerek cebindeki eker

kutusundan bir ikolata vererek bakcm gurura boduunda,

Guermantes isminin gzmn nnde hangi biimle belirdiini

bilmiyorum elbette. Bebeklik yllarm artk benim benliimde deiller, benim dmdalar; onlarla ilgili olarak, sadece bakalarnn

anlattklarndan bir eyler renebilirim, tpk doumumuzdan nceki

olaylar gibi. Ama daha sonraki yllarda, bu ismin benliimde var olduu sre iinde, yedi sekiz farkl ekil buluyorum art arda; birinciler en gzelleriydiler; savunulmas mmkn olmayan konumunu terk etmeye

gereklik tarafndan zorlanan hayalim, her defasnda birazck daha beriye smyor, bir sre sonra biraz daha geriye ekilmek zorunda kalyordu.

Ve Mme de Guermantes'la birlikte, evi de deiiyordu; bu ev de ayn isimden domutu; duyduum u veya bu kelimeyle hlyalarm

deiiyor, isim yldan yla zenginleiyordu; ev, benim bu hlyalarm, bir

bulutun veya gln yzeyi gibi yanstc hale gelmi olan talarnda bile yanstyordu. Turuncu bir k eridinden ibaret, derinlii olmayan,

derebeyiyle hanmnn, tepesinden vasallarnn yaamasna veya lmesine

karar verdikleri bir bur, yerini - havann gzel olduu le sonralarnda annem ve babamla Vivonne Irma'nn yata boyunca yrdmz o

"Guermantes taraf"nn en ucunda - dalgal bir araziye brakmt; burada des bana alabalk avlamay, araziyi evreleyen alak duvarlar ssleyen

mor ve krmz salkmlar halindeki ieklerin adn retirdi; daha sonra, atalardan kalan toprak, o iirli malikne olmutu; burada yce

Guermantes soyu, alar ap gelen, sararan, iekli bir kule gibi Fransa

zerinde ykselmeye balamt bile; oysa gkyznde, ileride Paris

Notre-Dame ve Chartres katedrallerinin ykselecei yer henz botu; oysa Laon tepesinin zirvesinde, Ararat Da'nn tepesindeki Nuh'un Gemisi misali Tanr'nn gazab dinmi mi diye bakmak iin endieyle

pencerelerden sarkan lk Peygamberler ve Erdemlilerle dolu, toprakta oalacak olan bitkileri tayan, hayvanlarla dolup taan, hayvanlarn

kap kulelere kadar szd, atda sakin sakin dolaan kzlerin yk-sekten Champagne ovasn seyrettii katedralin efi, yerini almamt

henz; oysa gnn sonunda Beauvais'den ayrlan yolcuyu, katedralin

siyah, dallanp budaklanm kanatlar, gn batmnn altn fonu zerinde alp dnerek izlemezdi henz. Bu Guermantes, bir romann dekoru gibi,

hayalimde canlandrmakta glk ektiim, bu sebeple kefetmeyi daha

da ok arzuladm, birdenbire soyluluk zellikleriyle dolacak olan gerek

topraklarn ve yollarn arasna gmlm, gara sekiz kilometre uzaklkta,

hayal bir peyzajd; civardaki yerlerin adlarm, adeta Parnassos'un veya

Helikon'un eteinde kurulu yerlermi gibi hatrlyordum, - topografya biliminde - esrarengiz bir oluumun maddi koullan gibi deerliydiler benim gzmde. Combray Kilisesi vitraylarnn alt ksmnda yer alan

armalar geliyordu gzmn nne; armalarn blnd drder

paradan her biri, bu nl soyun asrlar boyunca Almanya'nn, talya'nn

ve Fransa'nn drt bir yanndan evlilikler yoluyla veya kazanarak elde

ettii senyrlklerle dolmutu: Kuzey'in usuz bucaksz arazileri,

Gneyin gl kentleri Guermantes'ta toplanp birlemi, maddiyetlerini

kaybederek yeil burlarn veya gmi atolarn Guermantes'n mavi

fonuna alegorik olarak izmilerdi. Mehur Guermantes duvar hallarnn

bahsini duymutum; bu kalnca, mavi ortaa hallarnn, mor-krmz, ef-sanevi ismin zerinde bir bulut gibi, Childebert'in sk sk avland eski ormann bitiminde belirdiini gryordum; bana yle geliyordu ki, yeryznn bu en uzak, esrarengiz kesinin, asrlarn tesinin srlarna,

seyahat edercesine vakf olmak iin, Paris'te bir an Mme de Guermantes'a

yaklamam yeterliydi; topran efendisi, gln hanm olan Mme de

Guermantes'n yznn ve szlerinin, ulu ormanlarn, rmak kylarnn

yerel bysne, arivlerinin eski gelenek kitabyla ayn asrlk zelliklere

sahip olmas gerekiyordu sanki. Ama sonra Saint-Loup'yla tanmtm; atonun adnn, sadece XVII. yzyldan, ailesinin eline getiinden beri

Guermantes olduunu renmitim ondan. Ailesi o tarihe kadar o yrede

ikamet etmiti ve unvann bu blgeden almamt. Guermantes ky, atodan sonra kurulmu ve adn da atodan almt; atonun pers-pektifini bozmamak amacyla belirlenmi olan ve sokaklarn izgisini saptayan, evlerin yksekliini snrlayan kurallar hl yrrlkteydi.

Duvar hallarna gelince, Boucher'nin eseriydiler ve XIX. yzylda merakl

bir Guermantes tarafndan satn alnp krmz saten ve pelle kaplanm

son derece irkin bir salona, kendi yapt alelade av tablolarnn yanna

aslmlard. Saint-Loup bu ifaatyla atoya Guermantes ismine yabanc baz unsurlar katmt ve bunlar artk srf hecelerin ahenginden duvar iiliini kartmama izin vermiyorlard. O zaman, bu ismin ardndaki

ato ve atonun gle yansyan aksi silinmi, gzmde Mme de

Guermantes' evreleyen ev, Paris'teki kona, Guermantes Kona

olmutu; ismi gibi saydamd ev de; nk saydamln bozan, tkayan

hibir maddi, donuk unsur yoktu. Nasl ki kilise sadece tapma deil,

ayn zamanda cemaati de tanmlarsa, Guermantes Kona da, desin ha-yatnda yer alan herkesi kapsyordu; ancak, hi grmediim bu yaknlar,

benim iin nl ve airane isimlerden ibarettiler; yine birer isimden ibaret olan insanlardan bakasyla tanmyorlar ve desin etrafnda giderek

alan muazzam bir hale oluturarak, esrarn iyice artrp

glendiriyorlard.

Verdii davetlerde, konuklar bedensiz, byksz, ayakkabsz hayal ettiim, konumalarnda, sradan, hatta insanca ve mantkl biimde

zgn tek bir sz hayal etmediim iin, bu isimler frtnas, Saksonya

porseleninden yaplm, Mme de Guermantes adl heykelciin etrafnda

bir hayaletler yemei veya hortlaklar balosundan daha az maddeye sahip olduundan, desin camdan konann vitrin saydamln koruyordu.

Sonra Saint-Loup bana yengesinin rahibine, bahvanlarna ait anekdotlar anlattnda, Guermantes Kona - bir zamanlar bir Louvre'un olduu gibi - Paris'in ortasnda, tuhaf bir ekilde hl geerli olan ok eski bir hak sayesinde, miras yoluyla elde edilmi ve zerinde hl feodal

imtiyazlarn koruduu arazileriyle evrili bir ato haline gelmiti. Ama

bu son ev de, Mme de Villeparisis'ye komu olup Mme de Guermantes'in konann bir kanadnda, onunkine yakn bir daireye tandmzda yok

olmutu. Bugn belki hl rneklerine rastlanabilecek eski maliknelerdendi; bu konaklarn n avlularnda - belki kabaran demokrasi dalgasnn getirdii alvyonlard bunlar, belki de eitli

mesleklerin, senyrn etrafnda topland daha eski zamanlardan bir miras - genellikle kenarlarda ardiyeler, atlyeler, hatt mhendislerin gzellik anlaynn ak brakmad katedrallerin kanatlarna bitiik

dkknlara benzeyen kk bir kundurac veya terzi dkkn, tavuk

besleyip iek yetitiren, ayakkab tamircisi bir kapc bulunurdu; en

dipte, konan "esas blmnde" yaayan "kontes", iki atn ektii, eski,

st ak arabasnda, apkasnda kapc kulbesinin kk bahesinden

kam gibi grnen birka latiniei (ve arabacnn yannda, semtin

btn aristokrat konaklarnda inip kartvizit brakan niformal ua) ile

avluya ktnda, kapcnn ocuklarna ve o srada avludan gemekte olan burjuva kiraclara ayrm yapmadan tebessmler, kk el hareketleriyle selamlar datr, kmseyici nezaketi ve eitliki kibriyle

hepsini birbirine kartrrd.

Tandmz evde, avlunun dibindeki soylu hanmefendi, k ve hl

gen olan bir desti. Mme de Guermantes't bu; Franoise sayesinde ksa

zamanda konaa ilikin bilgi edindim. nk (Franoisn genellikle

aadakiler, alttakiler szleriyle deindii) Guermantes'lar, yal hizmetkrmzn saplantsyd; daha sabah annemin salarm tararken

avluya yasak, dayanlmaz, kaak bir bak frlatr, "Aa, iki rahibe geldi; aadakilere gidiyorlar muhakkak" veya, "Ah, u mutfak penceresindeki slnlerin gzelliine bakn! Nereden geldiklerini sormaya gerek yok,

dk ava gitmi belli ki," der, geceleyin ben yatmaya hazrlanrken

eyalarm verdii srada bir piyano sesi, bir ark krnts duyacak olsa,

"Alttakilerin misafiri var, eleniyorlar," sonucunu karrd; artk aarm olan salarnn evreledii dzgn hatl evresinde bir an iin genliinin

canl ve kibar tebessm, yznn her izgisini yerli yerine koyar, tpk

bir kadrilden nceki gibi, yapay, titiz bir dzene gre yerletirirdi.

Ama Guermantes'larn hayatnn Franoise'in ilgisini en ok eken,

onu en ok tatmin eden, ayn zamanda en ok zen n, araba kapsnn

iki kanad birden alrken desin st ak arabasna bindii and. Bu

an, genellikle hizmetkrlarmz le yemei denilen, hi kimse tarafndan

blnmemesi gereken, aaal kutlama trenini tamamladktan az sonra

yaanrd; le yemei srasnda hizmetkrlar o kadar "dokunulmaz"d ki,

babam bile zili alma cesaretini gsteremez, zaten be kere de alsa

hibirinin zahmet etmeyeceini, byle bir mnasebetsizliin kesinlikle

nafile olacam, stelik kendisinin de zararl kacan bilirdi. nk bu durumda (yalandndan beri her frsatta bir cenaze surat takman)

Franoise, btn gn boyunca uzun ikyetler listesini ve memnuniyet-sizliinin derin sebeplerini kolay kolay deifre edilemeyecek ekilde sergileyen, ivi yazsna benzer kk krmz iaretlerle dolu bir ehre

sunmay ihmal etmezdi kendisine. Aslnda bu ikayetleri ayrntl olarak

ortaya savururdu, ama biz kelimeleri pek seemezdik. Kendi ifadesiyle, btn gn "fsr fsr sylenir" bunun bizim iin sinir bozucu, "kltc",

"krc" olduunu dnrd.

Ayinin son erekleri de tamamlandktan sonra Hristiyanln ilk

dnemlerindeki gibi hem ayini yneten, hem de cemaatin bir yesi olan

Franoise, kendisine son bir kadeh arap doldurur, boynundaki peeteyi

zer, dudaklarndaki krmz su ve kahve izini silip peeteyi katlar, bir

halkaya geirir, gayretkelikle, "Biraz daha zm alsanza hanmefendi,

zmler ok gzel" diyen gen "ua"na szlanan baklarla teekkr eder

ve derhal, "bu sefil mutfakta" havann ok scak olduunu bahane ederek pencereyi amaya giderdi. Pencerenin kolunu evirip temiz havay

soluduu srada avlunun dibine ustaca kaytsz bir bak frlatr, desin

henz hazr olmadm gizlice saptar, koulmu arabay bir an kmse-yen, tutkulu baklarla szer ve dnyevi eylere bu bir anlk dikkati ynelttikten sonra, havann tatllndan, gnein scaklndan zaten berrakln tahmin etmi olduu gkyzne evirirdi baklarn; sonra

damn kesine, tam benim odamn bacasnn zerinde, Combray'deki mutfanda kuurdayan gvercinlere benzeyen gvercinlerin her

ilkbaharda gelip yuvalarn yaptklar yere bakard.

"Ah, Combray, Combray!" diye haykrrd. (Franoisein bu yakary

neredeyse ark syler gibi, yksek bir tonda dile getirmesi, tpk

ehresinin Arles'a zg duruluu gibi, aslnda gneyli olduunu ve

ayrldna yand memleketinin, sonradan benimsedii bir yer olduuna

dndrebilirdi. Ama bu dnce hatal olabilirdi; nk her blgenin

kendi "Gneyi" vardr ve yle Savoiellarla, yle Bretanya'llarla

karlarz ki, uzun ve ksa hecelerde gneylilere has o tatl

deiikliklerin hepsini kendilerinde buluruz.) "Ah, Combray! Seni bir

daha grmek ne zaman ksmet olacak, canm memleketim? Btn

gnm akdikenlerin, o gzelim leylaklarmzn altnda, ispinozlar, Vivonne'un fsltyla konuur gibi mrldanmasn dinleyerek geirmek ne

zaman nasip olacak? Onun yerine yarm saatte bir beni bu rezil koridorda koturan kk beyimizin lanet olas zilini dinliyorum. Bir de stne, ge

varmm diye laf iitiyorum; daha o zili almadan benim duymam gerekiyor herhalde; bir dakika geciksem, kplere biniyor. Ah Combray

ah! Belki de sana ancak ldkten sonra kavuacam; beni bir ta paras

gibi mezara attklarnda. O zaman o bembeyaz, gzelim akdikenlerinin

kokusunu duyamayacam. Ama bana yle geliyor ki, lm uykusunda

da, hayatta bana cehennem azab ektiren bu st ste zil sesini

duymaya devam edeceim."

Franoisein sz, avluda dkkn olan yelekinin seslenileriyle kesilirdi; bykannemin bir zamanlar, Mme de Villeparisis'yi ziyarete gittiinde pek houna giden yelekiydi bu; Franoisein da kalbinde en az

o kadar yeri vard. Bizim pencerenin aldn iitince, komusunu

selamlamak iin dikkatini ekmeye alrd. O zaman Franoisein gen

kzlndaki cilvesi, yala, keyifsizlikle, frnn ssyla arlam emektar

amzn homurdanan ehresini M. Jupien iin aydnlatrd; Franoise

yelekiye byleyici bir ekingenlik, itenlik ve terbiye karmyla, zarif

bir selam yollar, ama sesli bir karlk vermezdi; nk annemin tembihlerine uymayp avluya bakmakla birlikte, pencerede sohbet edecek

kadar meydan okumaya da cesaret edemezdi; kendi deyiiyle, hanmdan

"okkal bir zlgt" yemek istemezdi nk. M. Jupien'e, "Ne gzel atlar, deil mi?" demek istercesine koulmu arabay gsterir, ama bir yandan,

"Lanet kar!" diye mrldanrd; yelekinin sesini ykseltmeden, duyurabilmek iin ellerini azna siper ederek, "steseniz sizin de olurdu, stelik daha fazlas, ama siz bu tr eylerden holanmyorsunuz," diye

cevap vereceini bilirdi.

Franoise, yaklak olarak, "Herkesin zevki ayr, burada sadelik sevilir," anlamna gelen mtevaz, kaamak ve mutlulukla dolu bir

hareket yapp, annem gelir korkusuyla pencereyi kapatrd.

Guermantes'lardan daha fazla ata sahip olabilecek olan bu "siz", aslnda

bizdik, ama Jupien "siz" demekte haklyd; nk tamamen kiisel olan

izzetinefsin kimi hazlar dnda (mesela durmadan ksrd, evdeki

herkesin mikrop bulaacak diye korktuu zamanlarda, sinir bozucu bir

kkrdamayla nezle olmadn iddia etmesi gibi) Franoise, tamamen bir

hayvana yapk halde yaayan, hayvann onlar iin yakalad, yedii,

sindirdii ve olduu gibi zmlenebilecek bir tortu halinde sunduu

gdalarla beslenen bitkilere benzer biimde, bizimle bir ortakyaam

iindeydi; onun yaamas iin gerekli memnuniyeti oluturan kk

izzetinefis tatminlerini meziyetlerimizle, servetimizle, hayat artlarmzla, konumuzla hazrlamak - buna bir de, eski gelenee uygun le yemei ibadetini ve sonundaki pencere n soluklanmasn serbeste yerine getirme hakkn, alveri yapmaya giderken sokakta biraz oyalanma ve pazarlar yeenini ziyaret etme iznini eklemek - bizim grevimizdi.

Bu yzden Franoisein - babamn btn onursal unvanlarnn henz bilinmedii bir apartmanda - ilk gnlerde kendisinin can sknts dedii bir dert yznden kmesi, anlalabilir; bu can sknts, nianllarndan,

kylerinden uzakta ok fazla "sklp" sonunda intihar eden askerlerin

veya Corneille'in kaleminden kan, iddetli anlamdaki skntyd. Franoisein skntsn ksa srede tedavi eden de Jupien olmutu; nk

Franoise'a nnda, bir araba almaya karar vermiiz gibi belirgin ve daha

ince bir haz vermiti. "Bu Julien'ler," (Franoise yeni kelimeleri nceden bildii kelimelere benzetmeye meraklyd) "ok iyi insanlar, ok namuslu

insanlar, yzlerinde okunuyor zaten." Jupien gerekten de, eer arabamz yoksa, istemediimizden olmadn anlad ve herkese anlatt.

Franoisein arkada, bir bakanlkta hizmetli olarak grev

yaptndan, evinde pek kalmyordu. nceleri, bykannemin kz

zannettii "yumurcak" la yelekilik yaparken, daha bykannem Mme de Villeparisis'yi ziyarete gittiinde, henz ocuk saylacak yatayken etek tamiri yapabilen kz, kadn giyimine ynelip eteki olunca, yelekilik krl

bir meslek olmaktan kmt. nce bir terzinin yannda rak olarak ie

balayan, ufak tefek tamiratlar yapan, skk bir volan, dme, t-t diken, bir beli kopalarla ayarlayan kz, ksa zamanda kalfala, sonra da

ustala ykselmi ve yksek sosyete hanmlarndan mteriler edinmiti;

iini kendi evinde, yani bizim avluda yrtyordu; genellikle atlyedeki

arkadalarndan bir iki kz da rak olarak yannda alyordu. O za-mandan beri de, Jupien'in varlna pek gerek kalmamt. Artk bym

olan kzn hl sk sk yelek dikmesi gerekiyordu elbette. Ama

arkadalarnn yardm da olduktan sonra, kimseye ihtiyac yoktu. Bu

yzden de amcas Jupien bir ie girmek istemiti. nceleri eve le

saatinde geliyordu; daha sonra, yardmcs olduu kiinin yerine

getiinde, ancak akam yemeine gelir oldu. Neyse ki "asaleten tayini"

bizim tanmamzdan birka hafta sonra gerekleti de, Jupien'in nezaketi,

Franoisein bataki o zor gnleri fazla ac ekmeden atlatabilmesine

yardmc olacak kadar uzun sre devam edebildi. Aslnda "gei dnemi

ilac" sfatyla Franoise'a salad yararn hakkm vererek, unu itiraf

etmem gerekir ki, Jupien ilk grte benim pek houma gitmemiti.

Dolgun yanaklarnn ve krpe teninin oluturduu izlenim yakn mesafede tamamen yok oluyor, merhametli, hznl ve hlyal

baklarnn ardndaki gzleri, insana ok hasta olduunu veya yakn

zamanda ok ac bir kayba uradn dndryordu. Aslnda hi byle

olmad gibi, konumaya balad andan itibaren (ayrca konumas ok

dzgnd) daha ziyade souk ve alayc oluyordu. Baklaryla szleri

arasndaki bu uyumazlktan kaynaklanan sahtelik iticiydi; kendisi de

bundan rahatsz grnyordu, herkesin frakl olduu bir gece davetinde

ceket giymi veya bir prense cevap vermesi gereken, ama kendisiyle nasl

konuulacan pek bilemeyen, bu zor durumdan syrlmak iin

cmlelerini neredeyse hie indirgeyen biri gibi. Jupien'in cmleleri ise - yukardaki sadece bir benzetmedir - aksine, ok hotu. Belki gzlerin ehreyi bu ekilde sular altnda brakmasna karlk olarak (kendisini

tandktan sonra insan buna dikkat etmiyordu artk). Jupien'in ender

rastlanr trden bir zeks olduunu ksa srede farkettim; tandm en

kendiliinden edeb zihinlerden birine sahipti; yle ki, muhtemelen kltrl olmad halde, srf aceleyle okuyuverdii birka kitabn

yardmyla, en ustalkl ifadeleri kavram, benimsemiti. O gne kadar

tandm en yetenekli insanlar, ok gen yata lmlerdi. Bu yzden

Jupien'in de mrnn ksa olacandan kuku duymuyordum. yi

yrekliydi, merhametliydi, mthi ince, mthi cmert duygulara sahipti.

Franoisein hayatndaki rol, ksa srede vazgeilmez olmaktan kmt. Franoise ona ihanet etmeyi renmiti. Bir satc veya

hizmetkr, bize bir paket getirecek olsa, Franoise kendisiyle hi

ilgilenmiyormu havasnda, kaytsz bir tavrla bir sandalyeyi iaret

ettikten sonra, bir yandan iine devam eder, bir yandan da adamn

mutfakta oturup annemden cevap bekledii birka dakikay yle ustaca

deerlendirirdi ki, gelenin, "bizde yoksa, istemediimizdendir" dncesi

kafasna aklm olarak gitmedii, pek enderdi. Aslnda paramz

olduunun bilinmesine, zengin bilinmemize bu kadar nem vermesinin sebebi, Franoisein gznde srf zenginliin, fazilet olmadan zenginliin

en yce deer olmas deildi, ama zenginlik olmadan fazilet de onun ideali olamazd. Onun gznde zenginlik bir bakma gerekli bir kouldu;

onsuz faziletin bir deeri, bir tad olmazd. Bu iki eyi birbirinden ayramadndan, sonunda her birine dierinin niteliklerini atfeder

olmutu; faziletten bir konfor bekler, zenginlikte rnek alnacak bir

ahlakllk bulurdu.

Pencere aceleyle kapatldktan sonra (aksi takdirde annemin, "etmedii hakaret kalmaz"m), Franoise iini ekerek mutfak masasn

toplamaya koyulurdu.

"La Chaise sokanda kalan Guermantes'lar var," derdi oda

hizmetkr; "orada alan bir arkadam vard, arabac yamayd. Bir

tandm da - benim arkadam deil, arkadamn enitesi - Guermantes Baronu'nun seyisiyle birlikte askerlik yapm. Neyse canm, bana ne;

babam deil ya!" diye de eklerdi; oda hizmetkrmz, tpk moda arklar

mrldand gibi, konumalarna yeni kan esprileri serpitirmeye de meraklyd.

Artk yalanm bir kadnn yorgun ve zaten her eyi Combray'den, ok uzaklardan gren gzlerine sahip olan Franoise, bu szlerdeki

espriyi deil, bir espri olmas gerektiini anlad; nk konumann

gidiatyla ilgisizdiler ve akac diye bildii biri tarafndan, itahla

sylenmilerdi. Bu yzden, "Ah, bu Victor hep byledir!" der gibi iyi

niyetli, akn bir tavrla glmsedi. Mutluydu aslnda, nk bu tr

espriler duymann, uzaktan da olsa, masum toplumsal zevklerle balantl

olduunu biliyordu; btn evrelerde bu zevkler uruna, souk alma

pahasna da olsa, hemen temizlenip sslenilir. Franoise ayrca oda

hizmetkrn kendine dost sayyordu; nk hizmetkrmz

Cumhuriyet'in din adamlarna kar alaca korkun nlemleri kendisine

srekli olarak, fkeyle haber verirdi. Franoise en acmasz

hasmlarmzn, bize kar kanlar, bizi ikna etmeye alanlar deil, bizi

zebilecek haberleri byten veya uyduranlar olduklarn henz

anlamamt; bunlar, verdikleri haberde zntmz biraz azaltabilecek

bir hakllk unsuru bulunmamasna dikkat ederler, ikenceyi sonuna

kadar gtrmek iin hem korkun, hem muzaffer gstermeye altklar

bir partiyi azck da olsa takdir etmemize yol aabilecek bir izlenim yaratmaktan kanrlar.

"Des bunlarn hepsiyle akraba olsa gerek," dedi Franoise, bir

paraya andante blmnden tekrar balar gibi, konumaya La Chaise

soka Guermantes'larndan devam ederek. "Kim sylediydi

hatrlamyorum, onlardan biri dkn bir kuziniyle evlenmi. Ne olursa

olsun, soy ayn soy. Byk bir aile Guermantes'lar!" diye saygyla eklerdi;

bu ailenin bykln hem yelerinin saysna, hem nnn

parlaklna dayandrarak; Pascal'n, Din'in doruluunu Akla ve Kutsal

Kitabn yetkesine dayandrmas gibi. nk bu iki zellii tanmlamak

iin sadece "byk" kelimesini kullanan Franoisein gznde bu ikisi, tek

bir zellik oluturuyordu; kimi talar gibi, Franoisein kelime

daarcmda da yer yer rastlanan bu trden kusurlar, karanlktan kp Franoisein zihnine yansyordu.

"Acaba Combray'den 40 kilometre uzaktaki Guermantes atosu'nun sahipleri mi bunlar? yleyse, Cezayirli1 kuzinleriyle de akrabadrlar." (Annemle ben, uzun sre bu Cezayirli kuzinin kim olabileceini

dndk durduk; sonunda Franoisein Angers2kentini kastettiini

1 Cezayir'in Franszcas: Alger. (Okunuu:Alje.)

2 Okunuu Anje

anladk. Uzaktaki eyler bazen yakndakiler- den daha tandk olabilir bizim iin. Ylbalarnda hediye gelen feci hurmalardan Cezayir kentini tanyan Franoise, Angers'yi bilmiyordu. Franoisein lisan, zellikle yer adlan, Franszca'nn kendisi gibi hatalarla doluydu.) "Uaklarna soraym

diyordum... Ne diyorlard ona?" dedi, konumasn keserek, protokole ilikin bir soru sorar gibi; sonra kendi kendine cevap verdi: "Tamam, Antoine diyorlar." Antoine bir unvand sanki. "O bana iin dorusunu syleyebilirdi, ama tam bir lord, pek ukala; sanki dilini koparmlar ya da

konumasn renmemi. Konuuyorsunuz, cevap bile vermiyor," diye ekledi, eski yazarlar gibi "cevap" diyen Franoise. Sonra sahtekrlkla

devam etti: "Ama ben kendi iime bakarm, lemin iine burnumu sokmam. Ne olursa olsun, mnasebetsizlik bunlar. Hem yrekli bir adam

da deil." (Bu deerlendirme, Combray'de cesaretin insanlar vahi

hayvanlara dntrd kansnda olan Franoisein, bu konudaki fikirlerinin deitiini dndrebilirdi, ama hi ilgisi yoktu.

Yrekli,alkan anlamna geliyordu sadece.) "Ayrca eli de pek uzunmu

diyorlar, ama her dedikoduya inanmaya da gelmez tabii. Bunlarn btn

hizmetkrlar kapc yznden iten ayrlyor; kapclar kskanyor, desi dolduruyorlar. Neyse ne, ama bu Antoine tembelin teki; Antoinesse'i de

ondan beter," diye ekledi Franoise; uan karsn tanmlayan bir dii ad

bulmak iin, dilbilgisi yaratsnda bilincine varmadan chanoine3 ve chanoinesse4 rneinden yararlanm olmalyd. Haksz da saylmazd. Notre-Dame yaknnda hl Chanoinesse adl bir sokak vardr; Franoise aslnda, sokaa bu ismi (sadece piskoposluk kurulu yeleri oturduu iin)

veren eski Franszlarn adayd. Hemen ardndan, bu ekilde oluturulan dii adlarna bir rnek daha gelirdi Franoise'dan:

"Guermantes atosunun dese ait olduu muhakkak. Oralarda mairesse5 hanmefendi, odur. Az ey mi?"

"Hi az olur mu!" derdi, Franoisein szlerindeki espriyi anlamayan uak, inanla.

"Evladm, sen bunu bir ey mi sanyorsun? Onlar gibi insanlar iin,

bakan olmu, bakan hanm olmu, solda sfr kalr. Ah, Guermantes

3 chanoine: piskoposluk kurulu yesi.

4 chanoinesse: eskiden, geliri olan rahibelere verilen ad.

5 maire: belediye bakan, mairesse: bakann kars veya kadn belediye bakan.

atosu benim olsa, Paris'te pek gremezlerdi beni. Beyefendiyle Hanmefendi gibi varlkl insanlarn ilk frsatta, kendilerini tutacak kimse yokken Combray'ye gitmeyip bu pis ehirde kalmalar, akl alr ey deil.

Hibir eksikleri olmadna gre, emekliye ayrlmak iin ne bekliyorlar?

lmeyi mi? Ah, benim srf yiyecek kuru ekmeim, kn yakacak odunum olsa, imdiye oktan memleketimde, Combray'de, kardeimin yoksul

evinde olurdum. Orada insan hi deilse yaadn hisseder, karsnda byle sra sra evler yoktur, o kadar sessizdir ki, geceleri kurbaalarn

vraklamas on kilometre teden duyulur."

"Gerekten ok gzel olmal hanmefendi!" diye heyecanla haykrrd

gen uak; sanki bu sonuncu zellik, Venedik'te gondollar kadar

Combray'ye zgym gibi.

Zaten hizmetimize oda hizmetkrndan daha sonra girmi olan uak,

Franoise'la kendisini deil, Franoise' ilgilendirebilecek konular konuurdu. Kendisine a dendiinde yzn buruturan Franoise,

kendisinden "mrebbiye" diye bahseden uaa, kimi ikinci snf

prenslerin, kendilerine Ates diye hitap eden iyi niyetli genlere olan

tevecchn beslerdi.

"En azndan insan orada ne yaptm, hangi mevsimde yaadn

bilir. Buras gibi deil ki; burada Paskalya'da da Noel gibi, bir tanecik

dniei bulunmaz; bu kocam vcudumu ayaa kaldrdmda bir

tek dua an olsun iitmiyorum. Orada insan her saati duyar; kck bir

andr, ama insan, 'te, kardeim tarladan geliyor,' der; gnein

alaldn grrsn; her ltuf iin an alnr; lamban yakmadan nce

durup bakacak vaktin olur. Burada bir gndz, bir gece; yatmaya gidiyorsun, hayvanlar gibi, ne yaptn deseler syleyemezsin."

"Meseglise de ok gzelmi diyorlar hanmefendi," diye araya girerdi

gen uak; konuma, sofrada Meseglise'den szettiimizi tesadfen

hatrlayan uan keyfine gre, biraz soyut bir hale gelirdi.

"Ah, Meseglise!" derdi Franoise; Meseglise, Combray, Tansonville isimleri her sylendiinde dudaklarna yaylan aydnlk glmsemeyle.

Bu isimler kendi hayatnn o kadar ayrlmaz bir parasyd ki, onlarla

darda karlatnda, bir konuma iinde iittiinde duyduu sevin,

bir retmenin, rencilerin ismini krsden duymay hi beklemedikleri,

an nl bir kiisine deinerek snfta yaratt neeye benzerdi.

Mutluluunun bir ksm da, bu yerlerin kendisi iin bakalarndan fazla

bir ey ifade ettiini, birlikte ok eyler yapt eski dostlar olduunu hissetmesinden kaynaklanrd; bu isimleri duyunca, esprili bir ey duymu gibi glmserdi; nk onlarda kendisinden ok ey bulurdu.

"Evet, yledir olum, Meseglise ok gzeldir," derdi, incelikle glerek,

"ama sen Meseglise'in szn nerede iittin ki?"

"Meseglise'in szn nerede mi iittim? ok mehur bir yer; anlattlar,

ok anlattlar," diye cevap verirdi uak, ne zaman bizi ilgilendiren bir eyin bakalar iin nemini nesnel bir biimde anlamak istesek, buna imkn brakmayan kiilerin acmasz mulaklyla.

"Ah, ah! Emin olun, orada kiraz aalarnn altndaki hava, bu frnn

dibindekinden daha gzeldir."

Onlara Eulalie'den bile, iyi bir insanm gibi szederdi. nk Eulalie

ldnden beri, Franoise, hayattayken onu hi sevmediini tamamen

unutmutu; zaten evinde azna atacak lokmas olmayan, "alktan nefesi

kokan", sonra da, hibir ie yaramad halde, zenginlerin iyilii sayesinde

"bir pozlar takman" insanlarn hibirini sevmezdi. Eulalie'nin her hafta halamdan "bahii koparmay" becermesi artk onu zmyordu. Halama

gelince, Franoise kendisini srekli methederdi.

"Peki siz Combray'de, hanmefendinin bir akrabasnn yannda mydnz?" diye sorard gen uak.

"Evet, Mme Octave'n yanndaydm. Ah, ocuklar, melek gibi bir

kadnd; onun evinde hibir ey eksik olmazd; her eyin en gzeli, en iyisi olurdu; ok iyi kalpli bir kadnd; kekliklere, slnlere, hibir eye

acmazd; akam yemeine pat diye be kii, alt kii gelse etin en iyisi, beyaz arab, krmz arab, ne lazmsa eksik olmazd." (Franoise

"acmak" fiilini La Bruyere gibi esirgemek anlamnda kullanrd.)

"Akrabalar aylarca, senelerce kalsa, btn harlar hanmefendi stlenirdi

daima." (Bu szlerin bizim iin krc bir yan yoktu; nk Franoise,

"har"n sadece resm ilerde kullanlmad, masraf anlamna geldii

dnemden kalmayd.) "Ah! Emin olabilirsiniz, o evden kimse a

ayrlmazd. Muhterem Peder'in hep syledii gibi, yce Tanr'ya

kavuacandan emin olabilecek bir kadn varsa, o da kesinlikle hanmefendiydi. Ah, zavall hanmm, incecik sesiyle, 'Franoise,

biliyorsunuz ben yiyemiyorum, ama istiyorum ki yiyormuum gibi gzel yemekler olsun herkes iin,' dediini duyar gibiyim hl. Kendisi iin

deildi tabii. Grseydiniz, bir torba kirazdan daha ar deildi hanmm;

yok gibiydi. O kadar sylerdim, doktora gitsin diye, dinlemezdi. Ah, ah, o

evde hibir zaman yle aceleyle yemek yenmezdi. Hanmefendi, hizmetkrlarnn iyi beslenmesini isterdi. Burada daha bu sabah, bir eyler

attrmaya bile vakit bulamadk. Her ey koa koa yaplyor."

En ok da babamn kzarm ekmeklerine kzyordu. Babamn bunlar

poz olsun diye, Franoise' "dama ta gibi oynatmak" iin yediinden

emindi. "Dorusu ben de hi byle ey grmedim!" diye onaylyordu gen

uak. Bunu adeta her eyi grm gibi, btn lkeleri ve detlerini

kapsayan bin yllk tecrbelerinde, kzarm ekmek yeme detine hi

rastlamamasna sylerdi. "Tamam, tamam," diye homurdanrd ba

uamz, "ama btn bunlar deiebilir pekala; Kanada'da iiler grev

yapacakm, bakan geen akam beyefendiye bu i iin iki yz bin frank

aldn syledi." Uak, bakan katiyen sulamyordu; kendisi son derece

namuslu bir adamd aslnda, ama btn politikaclar pheli kiiler

olarak grdnden, rvet almay en hafif hrszlk suu kadar bile ar

bulmuyordu. Bu tarih szleri doru iitip iitmediini bile sorgulamyor,

sulunun kendisinin bunlar babama sylemi olmasn, babamn da onu

kap dar etmemesini tuhaf bulmuyor, armyordu. Ne var ki Combray felsefesi, Franoisein, Kanada'daki grevlerin kzarm ekmek deti

zerinde etkisi olacan ummasna izin vermiyordu. "Dnya dndke,"

diyordu, "bize taban teptirecek efendiler, onlarn kaprislerini yerine getirmek iin de hizmetkrlar olacaktr." Bu aralksz kouturma teorisine

ramen, annem on be dakikadr, le yemeinin uzunluunu

deerlendirirken Franoise'la ayn lleri kullanmyor olacak ki, "Ne

yapyorlar, anlamyorum ki, iki saattir sofradalar," diyordu. Sonra ekine ekine drt kere zili alyordu. Franoise, gen uak ve ba uak, zil

seslerini cevap vermeyi hi dnmedikleri bir ar olarak deil, konser

balamadan az nce arann birka dakika sonra biteceini hissettiren,

akort edilen alg sesleri gibi alglarlard. Zil sesleri tekrarlanp daha srarl bir hal almaya baladnda, hizmetkrlarmz da zilleri dikkate

almaya balarlar, fazla zamanlar kalmadn, birazdan tekrar ie

balayacaklarn dnerek, dierlerinden biraz daha kuvvetli bir zil sesinde ilerini ekip harekete geerlerdi; gen uak kapnn nnde bir

sigara imek zere aa iner, Franoise bizimle ilgili, "Gpirelendiler yine"

trnden birka yorum yaptktan sonra altnc kattaki odasna, eyalarm

toparlamaya kar, ba uaksa, benim odamdan mektup kd alp aceleyle zel mektuplarn iziktirirdi.

Uaklarnn btn kurumuna ramen, Franoise daha ilk gnlerden, Guermantes'larn bu konakta ok eski bir tarihten beri oturmadklarn,

kona yakn bir gemite kiraladklarn ve dairelerinin bakt, benim

bilmediim taraftaki bahenin olduka kk, btn bitiik bahelere

benzer bir bahe olduunu bana haber vermiti; yani burada ne

derebeyine ait daraac vard, ne berkitilmi deirmen, ne balk havuzu, ne direkli gvercinlik, ne derebeyine ait frn, ne blmeli tahl ambar, ne

kk ato, ne sabit, ekme, seyyar veya paral kpr, ne de dikilita,

ayrcalk belgesi veya iaret olarak ylm talar. Ama tpk Balbec

Krfezi benim iin btn esrarengizliini kaybettiinde, dnya zerindeki tuzlu sularn, dierleriyle yer deitirebilecek, herhangi bir

blm haline geldiinde, Elstir'in, mavi-gm armonileriyle Balbec'i Whistler'm opal krfezine benzeterek bir anda krfeze bir ahsiyet kazandrd gibi, Guermantes ismine bal son malikne Franoisein darbeleriyle ykldnda, babamn eski bir dostu, bir gn desten

szederken yle dedi: "Saint-Germain muhitinin en yksek mevkiine, Saint-Germain muhitinin en nde gelen evine sahiptir." Hi phesiz Saint-Germain muhitinin en nde gelen salonu, evi, benim pepee hayal ettiim dier maliknelerin yannda pek fazla bir ey saylmazd. Ama

nihayet bu evin de (bu sonuncusu olacakt), ne kadar mtevaz olursa olsun, kendi maddesinin tesinde, gizli bir farkll vard.

Mme de Guermantes', sabahlan yaya, leden sonralar da arabayla

karken grdmde, isminin srrn ahsnda bulamadmdan, bu srr

salonunda, dostlarnda aramaya iyice mecbur kalyordum. phesiz daha

Combray Kilisesinde bile, des bana bir imek akmas gibi, bakalam iinde grnp kaybolmu, yldrmla arplm hayalimin yerini,

Guermantes isminin ve Vivonne kysndaki leden sonralarn rengine

tekrar oturtulmas, bu renge nfuz etmesi mmkn olmayan yanaklar

almt; tpk kuuya veya ste dnen, bundan byle, tabiat

kanunlarna boyun eerek suyun stnde szlecek veya rzgrda

sallanacak olan bir tanr veya peri gibi. Bununla birlikte, Mme de

Guermantes'in yanndan ayrlr ayrlmaz, bu kayp, silinen resim, batan gnein pembe-yeil yansmalarnn, kendilerini kran krek darbesinin ardndan yeniden olumas gibi tekrar belirmi, dncelerimle ba baa

kaldmda, isim ehrenin hatrasn kendine mal edivermiti. Oysa imdi

Mme de Guermantes' sk sk pencerede, avluda, sokakta gryordum; hi deilse ben, Guermantes ismini onunla btnletiremeyiimi, onu

Mme de Guermantes olarak dnemeyiimi, zihnimin istediim eylemi

sonuna kadar gtremeyiine yklyor, zihnimi suluyordum; ama o da, komumuz da ayn hatay yapyor gibiydi; stelik bu hatay, hi huzursuz

olmadan, benim kuruntularmn hibirine kaplmadan, hatt bunun bir

hata olduunu aklndan bile geirmeden iliyordu. Mme de Guermantes, elbiselerinin modaya uygun olmasna byk bir zen gsteriyordu: Sanki dier kadnlarla kendini bir tutup, herhangi bir kadnn kendisiyle boy lebilecei, hatt onu geebilecei k giyime zenmiti; sokakta, iyi

giyimli bir kadn oyuncuyu hayranlkla seyrettiini grmtm;

sabahlar, yrye kmadan nce, eriilmez hayatn aralarnda

teklifsizce dolatrarak bayalklarn iyice ortaya kard, sokaktaki

insanlarn fikri sanki kendisini yarglayabilirmi gibi, aynasnn karsnda

kendisinden ok aa dzeydeki k kadn roln oynayn

seyrediyordum; bir saray komedisinde, hafifmerep hizmeti kz roln oynamay kabul eden bir kralie kadar ikiyzllkten, alayclktan uzak

bir inanla, tutkuyla, huysuzlukla ve kendine sayg duyarak oynuyordu

roln; doutan gelen soyluluunu mitolojik unutua gmerek, tlnn

dzgn durup durmadna bakyor, kollarn, paltosunu dzeltiyordu; tpk tanr-kuunun, tanr olduunu hi hatrlamadan, ait olduu hayvan trne zg btn hareketleri yapmas, gagasnn iki yanndaki cansz,

baksz gzleriyle aniden tam bir kuu gibi bir dmenin veya emsiyenin zerine atlmas gibi. Ama nasl ki bir yolcu, bir kent kendisini

ilk grte hayal krklna urattnda, belki de mzelerini gezerek,

insanlaryla iliki kurarak, ktphanelerinde okuyarak kentin bysne

nfuz edebileceini dnrse, ben de Mme de Guermantes'in evine

kabul edilsem, arkadalarndan biri olsam, hayatna girsem, parlak

turuncu rtsnn altndaki isminin gerekte, nesnel olarak, bakalar

iin neler ierdiini anlayabileceimi dnyordum; nk nihayet ba-bamn arkada, Guermantes evresinin, Saint-Germain muhiti iinde zel bir yeri olduunu sylemiti.

Bu evrede yaandn varsaydm hayat, tecrbeden o kadar farkl

bir kaynaktan douyor ve bana o kadar zel olmas gerekirmi gibi

geliyordu ki, desin gece davetlerinde benim bir zamanlar grtm,

gerek kiilerin bulunabileceini hayalimden bile geirmiyordum. nk

bu kiiler birdenbire mizalarn deitiremeyeceklerine gre, orada da

benim bildiim konumalara benzer konumalar yaparlard; muhataplar belki tenezzl edip ayn insani dilde kendilerine cevap verirdi; Saint-Germain muhitinin en nde gelen salonundaki bir gece davetinde, benim daha nce yaadklarmla tpatp ayn dakikalar yaanrd o zaman; oysa

bu imknszd. unu kabul etmek gerekir ki, zihnim birtakm zorluklarla kar karyayd; Sa Yaka'da yer alan, sabahlar eyalarn temizleniini

odamdan iittiim, yksek sosyetenin bu en nde gelen salonu, benim iin kutsal ekmekte sa'nn bedeninin bulunmas kadar anlalmaz bir

muammayd. Ne var ki beni Saint-Germain muhitinden ayran snr izgisi tamamen hayal olmakla birlikte, benim iin son derece gerekti;

bu Ekvator'un te yanna serili olan ve kaplarnn ak olduu bir gn,

benim gibi annemin de grp pek berbat bir halde olduunu sylemeye

cesaret edebildii Guermantes'larn paspasnn bile, Saint-Germain muhitine ait olduunu hissediyordum. Zaten Guermantes'larn bazen

mutfak penceresinden grebildiim yemek salonunun, karanlk koridoru-nun, krmz pel mobilyalarnn benim gzmde Saint-Germain muhitinin esrarengiz bysne sahip olmamasna, zorunlu bir biimde

bu muhitin bir paras olmamasna, corafi olarak bu muhitte yer almamasna imkn var myd? Bu yemek salonuna kabul edilmek demek, Saint-Germain muhitine girmi, havasn solumu olmak deil miydi; sofraya gemeden nce koridordaki siyah deri kanepede Mme de

Guermantes'la yan yana oturan insanlarn hepsi Saint-Germain muhitinden deil miydi? Hi kukusuz, Saint-

Germain muhitinin dndaki kimi gece davetlerinde, k insanlarn

baya evresinin ortasnda, birer isimden ibaret olan ve hayalimizde canlandrmaya altmzda kh valyeler arasnda bir turnuva, kh bir

beylik orman grnmne brnen kiilerden birinin, btn ihtiamyla

boy gsterdiine zaman zaman rastlanrd. Ama burada, Saint-Germain muhitinin bu en nde gelen salonunda, karanlk koridorda, onlardan

baka kimse yoktu. Onlar tapma ayakta tutan, deerli bir maddeden

yaplm stunlard. En samimi toplantlarda bile Mme de Guermantes

davetlilerini onlarn arasndan seebilirdi ancak; on iki kiilik yemek davetlerindeyse, kurulu sofrann etrafnda bir araya geldiklerinde, Sainte- Chapelle Kilisesi altarnn nndeki sembolik ve takdis edici, altndan havari heykellerine benzerlerdi. Konan arkasnda, yksek duvarlar

arasndaki, yaz mevsiminde Mme de Guermantes'in akam yemeinden

sonra portakal suyu ve likr ikram ettii kk baheye gelince, gece saat

dokuzla on bir arasnda, buradaki - deri kanepe kadar byk bir gce sahip - demir iskemlelerde oturup da bu srada Saint-Germain muhitine zg esintileri hissetmemenin, insann Figig vahasnda le uykusuna

yatp da Afrika'da olduunu hissetmemesi kadar imknsz olduunu

dnemem mmkn myd? Birtakm nesneleri, kiileri, bakalarndan

ayrt edip bir atmosfer yaratabilmeyi ancak hayalgc ve inan baara-bilir. Heyhat! Saint-Germain muhitinin bu gzel manzaralar, yer ekilleri, yerel zellikleri, sanat eserleri arasna adm atma ayrcaln, ben asla

tadamayacaktm herhalde. Ben kydaki eski paspas, ndeki bir minare,

karadaki ilk palmiye, egzotik sanatn veya bitki rtsnn balangc gibi

ak denizden grp (asla karaya kma umudu olmadan) rpermekle

yetiniyordum.

Ne var ki, benim gzmde giri kapsnda balayan Guermantes Kona'nn ekleri, dkn gznde ok daha geni bir alana yaylyor olsa

gerekti; btn kiraclar, fikirleri hibir nem tamayan iftiler, kyller,

mill servet kullanclar olarak gren dk, sabahlan pencerenin nnde

geceliiyle sakal tra olur, avluya hava scaklna gre sadece gmlekle,

pijamayla, tuhaf renklerde, uzun tyl ekose ceketle, ceketinden daha

ksa, ak renk bir mantoyla iner, satn alm olduu yeni bir at,

seyislerinden birine trs yrtrd. At bir deil, birka kere Jupien'in vitrinini yknca, Jupien tazminat isteyerek dk kzdrd. "Srf Des

Hanmefendi'nin konakta ve evrede yapt iyilikleri dnecek olsak,

bu herifin bizden bir talepte bulunmas, alaklk saylr," diyordu M. de Guermantes. Ama Jupien, grne baklrsa desin yapt herhangi bir

"iyilik"ten tamamen habersiz, direnmiti. Aslnda des iyilik yapard,

ama herkese iyilik edilemeyeceinden, bir kiiyi ok memnun etmi

olmann hatras, bir bakas konusunda saknml davranmaya sebep olur

ve bu yzden ikinci kiinin memnuniyetsizlii iyice artar. Zaten dkn

gznde mahalle - hem de hatr saylr mesafelerde - hayr ilerinden baka bakmlardan da avlusunun bir uzants, atlar iin daha geni bir kou pistiydi. Yeni bir atn tek bana trs yryn grdkten sonra

arabaya balatr, civardaki btn sokaklar gezdirirdi; seyis, dizginler

elde, arabann yannda koar, arabay defalarca dkn nnden geirirdi; dk dev gibi boyu, iri cssesiyle, ak renk giysiler iinde, aznda

purosu, ba havada, merakl gznde monokluyla kaldrmda, ayakta

durur, sonra bir anda arabac koltuuna atlayp ah kendisi dener ve yeni

koulmu hayvanla Champs-Elysees'ye, metresiyle bulumaya giderdi.

M.de Guermantes avluda az ok kendi muhitinden saylan iki ifte selam verirdi: biri, akrabas olan bir kar-kocayd; bunlar ii kar-kocalar gibi, ocuklarna bakmak zere hibir zaman evde bulunmazlard; kadn

sabahtan Schola Cantorum'a, kontrpuan ve fg renmeye, kocas da

atlyesine, ahap heykeller ve deri zerine ekile ilemeler yapmaya

giderdi; ikinci ift, Norpois Baronu ve Baronesi'ydi; daima siyahlar

giyinirler, kadn sandalye kiralaycs, kocas cenaze taycs kyafetinde, gnde birka kere kiliseye gitmek zere sokaa karlard. Bizim

tandmz eski bykelinin yeenleriydiler; zaten babam da M.de

Norpois'ya merdivende rastlam, nereden geldiini anlamamt; nk

babam, bylesine saygdeer, Avrupa'nn en sekin kiileriyle ilikide

bulunmu ve muhtemelen bo asalet unvanlarn umursamayan bir ahsiyetin, bu silik, kilise yanls, dar grl soylularla hi grmediini

dnyordu. Guermantes Kona'na ksa bir sre nce tanmlard;

Jupien avluda M.de Guermantes'la selamlaan barona yaklam ve ismini

tam karamadndan, "M. Norpois" diye hitap etmiti.

"Ne! Monsieur Norpois m! Mthi bir bulu! Pes dorusu! Bu adam

yaknda Vatanda Norpois diyecek size!" diye haykrd M.de Guermantes,

barona dnerek. Kendisine "Sayn Dk" deil "Beyefendi" diyen Jupien'e kzgnln nihayet dile getirebiliyordu.

M. de Guermantes'in bir gn babamn mesleine ilikin bir bilgi

edinmesi gerekince, bizzat babama gidip gayet kibarca kendini takdim etmiti. O gnden sonra, genellikle babamdan komu sfatyla bir ricada

bulunmas gerekir, iini dnen ve hi kimseyle karlamay istemeyen

babamn merdivenden indiini grr grmez, dk avluda yanndaki

seyislerden ayrlp babamn yanna gider, eski kral zel

hizmetkrlarndan kendisine miras kalan hizmetseverlikle babamn pardssnn yakasn dzeltir, elini tutar ve hi brakmadan, hatt

deerli teninin temasn kendisinden esirgemediini ispat etmek iin, bir

kibar fahie utanmazlyla okayarak can son derece skkn, kap

kurtulmaktan baka bir ey dnmeyen babam d kapya kadar gtrrd. Bir gn karsyla birlikte arabayla karken bizimle karlam

ve hararetle selamlamt; adm karsna sylemi olmalyd, ama desin

ismimi de, ehremi de hatrlamas ihtimali var myd? stelik dese sa-dece kiraclarndan biri olarak tantlmak, ne berbat bir tantmd! Desle

Mme de Villeparisis'nin evinde karlamak daha iyi bir tantm olurdu

benim iin; zaten Mme de Villeparisis, kendisini ziyaret etmem iin

bykannemle haber gndermi, edebiyat meslek edinmeyi dndm de bildiinden, evinde yazarlarla karlaacam da

eklemiti. Ne var ki babam sosyeteye girmek iin henz fazlasyla gen

olduumu dnyor ve salk durumum da kendisini endielendirmeye

devam ettiinden, bana gereksiz yere yeni sokaa kma frsatlar salamaktan holanmyordu.

Mme de Guermantes'in niformal uaklarndan biri Franoise'la sk

sk sohbet ettiinden, desin gittii salonlardan bazlarnn adn

duymutum, ama hayalimde canlandramyordum; onun hayatnn, ancak

isminin ardnda grebildiim hayatnn bir paras olmalar, bu salonlarn

hayal edilemez olmalarna yetiyordu.

"Bu gece Parma Prensesi'nin davetinde glge oyunu gsterisi var,"

diyordu uak, "ama biz gitmiyoruz; nk hanmefendi be treniyle iki gnlne Chantilly'ye, Aumale Dk'ne misafirlie gidiyor; yannda

oda hizmetisiyle hizmetkr gidiyorlar. Ben burada kalyorum. Parma

Prensesi'nin houna gitmeyecek bu; dese yazd mektuplar drd

geti."

"Yani bu sene Guermantes atosu'na gitmiyor musunuz?"

"lk defa bu yl gitmeyeceiz; Beyefendinin romatizmalar yznden,

doktor kalorifer yaplana kadar atoya gitmemizi yasaklad, ama daha

nce her sene ocak ayma kadar kalrdk. Kalorifer hazr olmazsa

hanmefendi belki birka gnlne Cannes'a, Guise Desi'ne gidecek,

ama daha belli deil."

"Peki tiyatroya gidiyor musunuz?"

"Bazen Operaya, bazen de Parma Prensesi'nin abonmanl gecelerine gidiyoruz; haftada bir oluyor; ok km, opera, piyes, her ey varm.

Hanmefendi abone olmak istemedi, ama yine de gidiyoruz: bir defasnda hanmefendinin arkadalarndan birinin locasna, bir defasnda bakasna;

ounlukla beyefendinin kuzeninin kars Guermantes Prensesi'nin

locasna gidiyoruz. Prenses Bavyera Dk'yle kardetir... Demek eve kyorsunuz," derdi niformal uak; kendisi Guermantes'larla

tanmland halde, genel olarak efendiler hakkndaki politik dncesi sebebiyle, Franoise'a bir desin hizmetindeymiesine saygl

davranrd. "Salnz ok iyi hanmefendi."

"Ah, bu lanet olas bacaklar yok mu! Dzlkte yine neyse," ("dzlkte", avluda, Franoisein dolamaktan hi ikyeti olmad

sokaklarda, yani dz yerlerde demekti), "ama bu merdivenler berbat.

Hoa kaln beyefendi; akama belki tekrar grrz."

Uak Franoise'a, dklerin oullarnn, genellikle babalan lnceye

kadar prens unvan tadklarn sylediinden beri, Franoise uakla

sohbet etmeyi daha da ok istiyordu. Hi phesiz, Fransa'nn derebeylik

arazilerinde kaltm yoluyla devam eden asalete tapnma, asalete kar bir

tr isyanla kark ve bu duyguyu kabullenmi biimde, Fransz halknda

ok gl olmal. nk Napoleon'un dehasndan, telsiz telgraftan

szedildiinde tamamen kaytsz kalan, hareketlerini bir an bile

yavalatmadan minedeki klleri boaltmaya veya sofray kurmaya

devam eden Franoise, bu ayrntlar, Guermantes Dk'nn kk

oluna genellikle Oleron Prensi dendiini duyar duymaz, "Ne kadar

gzel! diye haykrr ve bir vitray karsndaymasna hayranlkla kala- kalrd.

Franoise sk sk dese mektup getirmeye gelen Agrigento Prensi'nin oda hizmetkryla da arkada olmutu; hizmetkr Franoise'a sosyetede

Saint-Loup Markisi'yle Mile d'Ambresac'n evliliinden ok szedildiini, evliliin neredeyse kesinletiini sylemiti.

Mme de Guermantes'in hayatn aktard bu villalar, bu localar, bana desin kendi evi kadar periler lemine ait yerler gibi geliyordu. Parma, Guermantes-Bavyera, Guise adlar, desin gittii btn sayfiyeleri, arabasnn geride brakt izle konana balanan gndelik elenceleri,

benzerlerinden ayrrd. Bu isimler bana, Mme de Guermantes'in hayatn

srayla bu sayfiyelerden, bu elencelerden olutuunu bildirirler, ama

des konusunda beni aydnlatmazlard. Her biri desin hayatna farkl

bir saptama getirir, ama bu da dese deiik bir muamma katmaktan baka bir ie yaramazd; desin kendi hayatnn muammas hibir zaman

gcn kaybetmez, sadece dier insanlarn hayatlarnn dalgalar

arasnda, bir duvarla korunmu, bir kabn iine kapatlm halde yer

deitirirdi. Des Karnaval mevsiminde Akdeniz'e bakarak le yemei

yiyebilirdi, ama Mme de Guise'in villasnda yerdi; Paris sosyetesinin kraliesi bu villada beyaz pike elbisesiyle, ok sayda prensesin ortasnda,

dierleri gibi bir davetliydi sadece ve bu yzden de benim gzmde daha

heyecan verici, bakalaryla yer deitirebildii iin daha kendine hast;

tpk byk bir balerinin, bir dans admnn kaprisine boyun eerek

srasyla btn balerin kardelerinin yerine getii gibi; des bir glge oyunu gsterisi izleyebilirdi, ama Parma Prensesi'nin bir gecesinde

izlerdi; bir trajedi veya opera seyredebilirdi, ama Guermantes Prensesi'nin locasnda seyrederdi.

Bir insann hayatnn btn ihtimallerini, tand, biraz nce

yanndan ayrld veya biraz sonra buluaca insanlarn hatrasn o

insann bedeninde topladmz iin, Franoise'dan, Mme de

Guermantes'in yryerek Parma Prensesi'ne le yemeine gideceini

duymusam, leye doru desi ten rengi satenden elbisesiyle, gn

batmnda bir bulut gibi, kyafetiyle ayn tondaki yzyle merdivenden inerken grdmde, karmda Saint-Germain muhitinin btn hazlarn kk bir hacimde toplanm halde, bir deniz kabuunun pembe sedefli,

parlak kapaklar arasndan grr gibi olurdum.

Babamn bakanlkta A.J. Moreau adnda bir arkada vard; bu adam,

kendisini dier Moreau'lardan ayrmak iin daima soyadnn nne

adnn baharflerini koymaya byk zen gsterir, bu yzden kendisine

ksaca A.J. denirdi. te bu A.J. bir gn bir yerden operada galaya bir davetiye bulmu; davetiyeyi babama gnderdi; ilk hayal krklmdan

sonra hi seyretmediim Berma da, bu gecede Phaidra'nn bir perdesini oynayacandan, bykannem babamdan davetiyeyi bana vermesini rica

etti.

Doruyu sylemek gerekirse, birka yl nce beni allak bullak etmi

olan Berma'y izleme frsatnn, imdi gzmde hibir deeri yoktu. Bir

zamanlar sala, huzura tercih etmi olduum eye kar ilgisizliimi

hznle farkettim. Hayalgcmn seer gibi olduu deerli gereklik paracklarn yakndan seyredebilme isteim, eskisine gre daha az

tutkulu deildi. Ne var ki hayalgcm artk onlar byk bir oyuncunun

tonlanmasnda bulamyordu; Elstir'e yaptm ziyaretlerden beri, bir

zamanlar Berma'nn oyununa, trajedi sanatna olan inancm, kimi duvar

hallarna, ada resimlere aktarmtm; inancm ve arzum, artk

Berma'nn tonlamasna ve jestlerine aralksz bir tapnmay

getirmediinden, bu tonlama ve jestlerin kalbimdeki "sureti", tpk eski

Msr'da hayatta kalabilmeleri iin srekli beslenmeleri gereken llerin "suret"leri gibi, zamanla sararp solmutu. Sanat zayflam, ufalmt.

Derin bir ruh tamyordu artk iinde.

Babamn davetiyesiyle Opera'nn geni merdiveninin basamaklarn

trmandm srada, nmde grdm bir adam, duruunu benzetip ilk

anda M.de Charlus sandm; bir grevliye bir ey sormak zere ban

evirdiinde yanldm anladm; buna ramen, hem kyafetinden, hem

de kendisini bekleten kontrolrle ve grevli kzlarla konuma eklinden,

bu adam da hi tereddt etmeden, kafamda M.de Charlus'yle ayn sosyal snfa yerletirdim. nk her birinin kiisel zelliklerine ramen, o

dnemde aristokrasinin bu kesiminin zppe ve zengin erkekleriyle maliye

veya sanayi dnyasnn zppe ve zengin erkekleri arasnda hl ok

belirgin bir farkllk vard. Bu ikinci sosyal snftan birinin, mevkiini

kantlamak iin kendi altndaki bir kiiyle kestirip atan, yksekten bir

tonla konutuu bir durumda, byk soylu tatllkla glmser, sahte bir

tevazu ve sabr sergilemeyi, herhangi bir seyirciymi gibi yapmay, grgsnn salad bir imtiyaz sayard adeta. Muhtemelen onun iinde

tad zel kk dnyann almas imknsz eiini bu ekilde, safa

bir glmsemenin ardna gizledii anda tiyatroya giren zengin bankaclarn oullar, bu byk soyluyu sradan, nemsiz biri

zannetmiyorlarsa, bunun tek sebebi, tam o srada Paris'te bulunan

Saksonya Prensi'nin, Avusturya mparatoru'nun yeeninin birka gn

nce resimli dergilerde kan portresine artc derecede benzemesiydi. Guermantes'larn ok yakn arkada olduunu biliyordum. Ben kont-rolrn yanma geldiim srada Saksonya Prensi'nin ya da yle farz

ettiim kiinin, glmseyerek, "Loca numarasn bilmiyorum, kuzinim onun locasn sormam sylemiti," dediini duydum.

Belki Saksonya Prensi'ydi; belki "kuzinim onun locasn sormam

sylemiti, derken hayalinde grd suret, Guermantes Desiydi (ki

bu durumda, desi hayal edilmesi mmkn olmayan hayatnn bir nn

yaarken, kuzininin locasnda grebilirdim); glmseyen, kendine has baklar ve bu basit szler, kh bir mutluluk ihtimaliyle, kh belli belirsiz

bir saygnlkla gnlm (soyut bir tahayylden ok daha fazla)

okuyorlard. En azndan kontrolre bu cmleyi sylemekle, benim

gndelik hayatmn baya bir gecesini, yeni bir dnyaya almas muhtemel bir geide balyordu; locann zemin katta olduunu

syledikten sonra kendisine gsterdikleri koridor nemli ve atlaklarla

doluydu, deniz alt maaralarna, su perilerinin mitolojik krallna alyordu adeta. nmdeki, uzaklamakta olan frakl bir beyefendiydi

sadece, ama ben onun Saksonya Prensi olduu ve Guermantes Desinin

yanna gittii dncesini, sanki beceriksiz bir reflektrle, tam onun

zerine dremeden, evresinde gezdiriyordum. Yalnz olduu halde,

bu onun dndaki, elle tutulamayan, devasa, bir projeksiyon gibi kesikli dnce, sanki onun nnde gidiyor, Yunanl savann yannda duran,

dier insanlarn gremedii Tanra gibi, ona yol gsteriyordu.

Kendi yerime doru ilerlerken, Phaidra'nn tam hatrlayamadm bir dizesini bulmaya alyordum kafamda. Benim hatrladm ekliyle,

hecelerinin says yanlt, ama saymaya almadm iin, bana sanki bu

dizedeki dengesizlikle klasik bir dize arasnda herhangi ortak bir l olamazm gibi geliyordu. Bu korkun cmleyi on iki hecelik bir dize

haline getirmek iin alt heceyi atmak gerektiini syleseler, armazdm.

Ama sonra birden dizeyi hatrladm; insanlkd bir dnyann almaz engelleri sihirli bir ekilde ortadan kalkt; dizenin heceleri derhal bir

aleksandrenin lsn doldurdular; fazlalklar, suyun yzeyine knca

patlayan bir hava kabarc gibi kolayca, rahata dald. Mcadele etti-im o canavar, tek bir heceydi aslnda.

Belirli sayda n koltuk, brolarda sata sunulmu ve baka trl

yakndan grme frsatn bulamayacaklar kiileri seyretmek isteyen

snoplar, merakllar tarafndan alnmt. Gerekten de, bu kiilerin

genellikle gizlenen gerek sosyete hayatnn bir parasyd alenen

seyredilen; nk Parma Prensesi dostlarn localara, balkonlara kendi

yerletirmiti ve tiyatro, herkesin yer deitii, gidip bir arkadann,

sonra bir bakasnn yanna oturduu bir salon gibiydi.

Yanmda aboneleri tanmayan ve tandklarn gstermek iin yksek

sesle adlarn sayan baya kimseler oturuyordu. Sonra da bu abonelerin, buraya, salonlara gider gibi geldiklerini ekliyorlar, yani sahnelenen oyunlara dikkat etmediklerini sylemek istiyorlard. Halbuki olan, bunun

tam tersiydi. Berma'y izlemek zere bir koltuk bileti alp gelmi olan parlak rencinin tek dnebildii, eldivenlerini kirletmemek, kaderin

kendisine uygun grd komusunu rahatsz etmemek, ona kendini

sevdirmek, kaak baklar kesikli bir tebessmle takip etmek, salonda

karlat bir tandnn baklarndan kstaha kamaktr; uzun

kararszlklardan sonra tandnn yanma gidip selamlamaya karar verir,

ama yanma varamadan gong vuruu yanklanr ve bunun zerine,

ayaa kaldrd, elbiselerini yrtt, ayakkablarn inedii seyircilerin frtnal dalgalarnn arasndan, Kzldeniz'deki braniler gibi kaar. Oysa

yksek sosyete mensuplar, aksine, (ne doru kntl balkonun arkasna

den) localarnda, sanki bir duvar olmayan, havaya asl kk

salonlarda veya altn yaldz ereveli aynalardan, krmz koltuklardan

rahatsz olmadan bir Bavyera kremas yemeye gidilen, Napoliten tarznda

denmi kk cafe'lerde otururmu gibi oturduklar iin, bu opera sanat tapnan tayan stunlarn yaldzl gvdelerine ellerini kaytszca

dayadklar iin, localara hurma ve defne dallar uzatan iki heykelin adeta

kendilerine sunduklar ar saygdan etkilenmedikleri iin, oyunu

dinlemek zere zihni serbest olabilecek tek kiiler onlard - tabii bir zihinleri olsayd.

Balangta sadece puslu karanlklar vard; bu karanln iinde birdenbire, grmediimiz deerli bir tan lts gibi, iki nl gzn

parltsyla veya kendisi grnmeyen bir hanmn, "zin veriniz Monsenyr, pardsnz alaym!" diye haykrd Aumale Dk'nn, siyah fon zerindeki bir IV. Henri madalyonunu artran eik bayla

karlayordu insan; prens, "ok rica ederim Madame d'Ambresac, hi

olur mu?" diye cevap veriyordu. Madame dAmbresac bu hafif itiraza ramen pardsy alyor ve bu eref herkesi kskandryordu.

Ama dier localarda, hemen her yerde, bu karanlk diyarda yaayan

beyaz tanralar, koyu duvarlara snmlard; grnmezdiler.6 Bununla birlikte, temsil ilerledike, belli belirsiz bir insan ekline brnen izgileri,

ssledikleri karanln derinliklerinden, usulca birbiri ardna beliriyor,

a yaklatka, yarplak bedenleri su yzne kyor, dikey bir snrda,

alacakaranlk yzeyde duruyordu; parlak ehreleri, tyl yelpazelerinin

gle, kpkl, hafif dalgalanmalarnn ardndan, inciler serpitirilmi,

sanki dalgalar tarafndan kvrlm kzl salarnn arasndan grnyordu; sonra n koltuklar balyordu: deniz tanralarnn, sv,

dz yzeydeki berrak, yanstc gzlerinin yer yer snr olarak belirdii

karanlk ve saydam krallktan ebediyen ayrlm lmller lkesi. Kydaki alr kapanr koltuklar, n koltuklardaki canavar ekilleri, bu gzlerde salt optik yasalara ve gelme alarna gre yansyordu; d

gerekliin iki kesimi vardr ki, son derece basit de olsa, bizimkine benzer bir ruha sahip olmadklarn bildiimizden, onlara bir tebessm, hatt bir

bak yneltmeyi anlamsz buluruz: bunlar, madenler ve ilikide

6 Franszca zemin locas anlamna gelen baignoire, ayn zamanda banyo kveti anlamna gelir.

bulunmadmz insanlardr. Oysa snrn berisinde, kendi diyarlarnda,

denin ltl kzlar, sk sk glmseyerek derinliklerin girinti kntlarna

asl, sakall yzclere veya ba dalgalarn getirip brakt parlak bir

yosunla ssl, parlak, dz bir akl ta, gzleriyse neceftandan tekerler

biimindeki, suda yaayan bir yar-tanrya dnyorlard. Onlara doru eilip ekerleme ikram ediyorlard; bazen sular aralanyor, ge kalm,

akn bir Nereid, glmseyerek karanln derinliklerinden kp

geliyordu; sonra, gsteri bittiinde, artk kendilerini yzeye ekmi olan

melodik mrltlar tekrar iitme umudu kalmadnda, kz kardeler hep

birlikte dalarak gecenin iinde kayboluyordu. nsanolunun eserlerini

grme kuruntusunun, merakl tanralar eiine getirdii, yaklalmas

imknsz btn bu barnaklarn arasnda en nls, Guermantes Prensesinin locas namyla bilinen lo ktleydi.

Prenses, kk tanrlarn oyunlarn uzaktan denetleyen yce bir

tanra gibi, mahsus biraz geride, yanlamasna konmu, mercan kayas

gibi kpkrmz bir kanepenin zerinde oturuyordu; yanndaki,

muhtemelen ayna olan geni, cams yansma, sularn gz- kamatrc billurunda bir nn bld, dik, karanlk ve sv bir blgeyi

hatrlatyordu. Kimi deniz iekleri gibi hem ty, hem ta olan, iri, beyaz,

kanat gibi havl bir iek, prensesin alnndan aa, bir yana boyunca

inmekte, yanan kvrmn cilveli, sevdal, canl bir kvraklkla izleyerek,

adeta bir masal kuunun yuvasndaki pembe bir yumurta gibi, yana

yar yarya rtmekteydi. Prensesin salarnn zerinde, kalarna kadar

inen, sonra daha aada, boaznn hizasnda devam eden, kimi gney denizlerinden kan beyaz deniz kabuklarndan ve aralarna serpitirilmi

incilerden oluan bir file vard; dalgalarn arasndan yeni km bu deniz mozaii arasra karanla gmlyor, o zaman bile, prensesin gzlerindeki parltl hareket, derinliklerden bir insan varln haber veriyordu. Prensesi alacakaranln dier dilberlerinden ok daha stn

klan gzellik, btnyle ve tek bana, somut olarak ensesinde,

omuzlarnda, kollarnda, endamnda yer almyordu. Ama endamnn o

harikulade, tamamlanmam izgisi, kesin bir hareket noktasyd; gz bu

kanlmaz balangc, olaanst gzellikte, ideal bir figrn koyu

karanlkta yansyan hayaleti gibi, kadnn etrafna dolanan, grnmez

izgiler halinde uzatmaktan kendini alamyordu.

Yanmda oturan kadn, birlikte olduu adama, "Guermantes Prensesi,"

dedi, prenses unvannn glnln belirtmek iin p'nin stne basa

basa. "nciden yana cimrilik etmemi. Bana yle geliyor ki, benim o kadar

ok incim olsa, byle sergilemezdim; biraz grgszce buluyorum."

Bu arada, salonda kimler var diye bakan herkes, prensesi grp

tandnda, kalbinde gzelliin meru tahtnn ykseliini hissediyordu.

Gerekten de, Lksemburg Desi'nin, Mme de Morienval'in, Mme de Saint-Euverte'in ve daha biroklarnn yzn tanmak, iri, krmz bir burnun bir tavan dudana veya krk yanaklarn, ince bir bya

yaknl sayesinde mmknd. Aslnda bu hatlar kendi balarna da

byleyiciydiler; nk bir yaznn itibari deerine sahiptiler sadece ve

nl, sayg uyandran bir ismi ifade ediyorlard; ama ayn zamanda,

irkinliin aristokrat bir yan bulunduu, soylu bir hanmn yz, sekin

olduktan sonra, gzel olmasa da olur fikrini de uyandryorlard. Ne var

ki prenses, tpk resimlerini isimlerinin harfleriyle deil, kendi bana g-zel bir ekille, bir kelebekle, bir kertenkeleyle, bir iekle imzalayan kimi ressamlar gibi, locasnn kesine, harikulade bir vcut ve yz ekliyle

imzasn konduruyor, bylece gzelliin, imzalarn en soylusu

olabileceini kantlyordu; nk tiyatroya, sair zamanlarda yakn

evresini oluturan kiilerden baka kimseyi getirmeyen Mme de Guermantes'in varl, aristokrasi merakllarnn gznde, locasnn

oluturduu, adeta prensesin Mnih ve Paris'teki saraylarnda

srdrd zel, kendine has hayatn bir sahnesini canlandran tablonun

gerekliinin en gvenilir belgesiydi.

Hayalgcmz, daima istenenden farkl bir ey alan bozuk bir

laternaya benzedii iin, Guermantes-Bavyera Prensesi'nden szedildiini her duyduumda, iimde kimi XVI. yzyl eserlerinin hatras sesini

ykseltmiti. imdi, kendisini frakl, iman bir beyefendiye ekerleme

ikram ederken grnce, onu bu hatradan artmam gerekiyordu. Tabii ki

prensesin ve misafirlerinin bakalarna benzer yaratklar olduu sonucunu katiyen karmyordum bundan. Oradaki hareketlerinin sadece

bir oyun olduunu gayet iyi anlyordum; (kukusuz nemli ksmn

burada yaamadklar) gerek hayatlarnn sahnelerine bir giri

mahiyetinde, benim bilmediim kurallar gerei, aralarnda kararlatrarak ekerleme ikram eder, ikram reddeder gibi yapyorlard; bu jest, parmak

ucunda bir earbn etrafnda dnen bir balerinin hareketi gibi anlamn kaybetmi, nceden belirlenmiti. Kimbilir, belki de ekerlemeleri ikram

ettii srada Tanra alayl bir tonda (glmsediini gryordum nk),

"ekerleme alr mydnz?" diyordu. Benim iin ne nemi vard? Bir

tanrann bir yar-tanrya syledii bu szlerdeki kastl dzlkte, Merimee ya da Meilhac tarz, ok ho bir incelik bulabilirdim; yar-tanrysa, her ikisinin de phesiz gerek hayatlarna dnecekleri na

braktklar yce dnceleri bilerek bu oyuna katlyor ve ayn esrarengiz

muziplikle, "Evet, bir kiraz alrm," diye cevap veriyordu belki. Bu konumay, Yeni Sosyete Gzelinin Kocasnn bir sahnesini dinler gibi, kulaklarm drt aarak dinlerdim; bu oyunda benim iin ok bildik olan,

Meilhac'n istese fazlasyla yer verebilecei iirselliin, yce dncelerin

bulunmay, bana kendi bana bir zarafet, klasik bir zarafet gibi geliyor, bu yzden daha da esrarengiz ve daha eitici grnyordu.

"u iman adam Gananay Markisi," dedi komum, bilgi bir tavrla;

arkasnda fsldanan ismi yanl duymutu.

Palancy Markisi, boynunu uzatm, ba eik, iri, yusyuvarlak gz monoklnn camna yapm, ar ar saydam karanln iinde hareket

ediyor, bir akvaryumun cam duvarnn ardnda yzen, merakl seyirci

kalabalndan bihaber bir balk gibi, n koltuklardaki seyircileri grmyordu. Arasra btn hametiyle durup nefes alyordu; kendisini

grenlerin, onun ac m ektiini, uyuduunu mu, yzdn m,

yumurtladn m, yoksa sadece nefes mi aldn anlamalar imknszd.

Kimseye ona zendiim kadar zenmiyordum; nk tavrlarndan

locaya alk olduu belliydi, prensesin kendisine ekerlemeleri

uzatmasna kaytszca izin veriyordu; bunun zerine prenses ona gzel

gzleriyle bir bak frlatyordu; adeta bir elmasn iine oyulmu olan bu

gzler, byle anlarda sanki zek ve dostlukla akkanlayorlar, ama ara-larda, salt maddi gzelliklerine, maden parltlarna indirgenmi

haldeyken, en ufak bir refleksle hafife oynadklarnda, insanlkd, yatay

ve muhteem alevleriyle parterin derinliklerini tututuruyorlard. Bu

arada, Berma'nn Phaidra 'dan oynayaca sahne balamak zere olduundan, prenses locann n tarafna geldi; o zaman, getii farkl k

blgesinde, sanki kendisi de bir tiyatro grntsym gibi, kyafetinin

yalnz renginin deil, dokusunun da deitiini grdm. Artk sular

diyarna ait olmayan, suyu ekilmi, yze km locada prenses bir

Nereid olmaktan kp Zaire veya Orosmane rolnde harika bir trajedi

oyuncusu gibi mavi-be- yaz bir trbanla grnd; sonra, ilk sraya oturduunda, yanaklarnn pembe sedefini efkatle sarmalayan

masalkuu yuvasnn, yumuack, parlak, kadife gibi, dev bir cennetkuu

olduunu grdm.

Bu arada baklarm Guermantes Prensesinin locasndan, ufak tefek,

kt giyimli, irkin, gzleri akmak akmak bir kadna evrildi; yanndaki

iki genle birlikte birka koltuk teme oturdular. Sonra perde kalkt.

Tiyatro sanat ve Bermaya kar bir zamanlar beslediim duygulardan

geriye hibir ey kalmadn, ister istemez hznlenerek farkettim; o

zamanlar, seyretmek iin dnyann br ucuna gidebileceim mthi olayn hibir ayrntsn karmamak iin zihnimi hazr tutardm, tpk

gkbilimcilerin bir kuyruklu yldz veya bir tutulmay ayrntlaryla

gzlemek amacyla Afrika'ya, Antiller'e yerletirdikleri hassas levhalar

gibi; o zamanlar, bir bulut (sanatnn keyifsizlii, seyirciler arasnda kan bir olay), temsilin en youn ekliyle gereklemesini engeller diye

tir tir titrerdim; o zamanlar bir sunak gibi Berma'ya adanm olan

tiyatroya gitmesem, temsili en iyi koullarda seyretmi saymazdm kendimi; o tiyatroda bana yle gelirdi ki, sanatnn bizzat atad beyaz

karanfilli kontrolrler, kt giyimli insanlarla dolu parterin zerindeki

nefin oturtmal, zerinde Berma'nn fotoraf olan program satan

grevli kzlar, meydandaki kestane aalar, btn bu dostlarm, o

zamanki duygularmn, Berma'yla ayrlmaz bir btn olarak grdm

srdalar, Berma'nn kk krmz perdenin altndaki grntsnn,

ikinci planda da olsa, birer parasydlar. O zamanlar Phaidra, "faat Sahnesi", Berma, benim gzmde mutlak bir varla sahiptiler. Gndelik

yaaylar dnyasnn gerisinde yer alyorlar, kendi balarna var

oluyorlard; benim onlara doru gitmem gerekiyordu; onlar elimden

geldiince anlamaya alacak, gzlerimi, ruhumu, iyice asam da, ok

azn sindirecektim. Ama hayat yle gzel geliyordu ki bana! Benim kendi

hayatmn deersizlii hibir nem tamyordu; nk tpk giyinirken,

kmak zere hazrlanrken harcadmz anlar gibi, onun tesinde, daha somut olan, yaklalmas zor ve btnyle ele geirilmeleri imknsz bu gerekler, Phaidra ve Berma'nn okuma slubu, mutlak bir biimde vardlar. O zamanlar, gnn ve belki de gecenin herhangi bir nnda

zihnim tahlil edilmi olsa, hatr saylr miktarda bulunacak olan bu tiyatro sanatnda yetkinlik zerine tahayyllerimle dolup tayordum,

kendi elektriini reten bir pil gibiydim. Ve yle bir an gelmiti ki, hasta

hasta, leceimi dnerek bile olsa, gidip Berma'y seyretmem art

olmutu. Oysa imdi, tpk uzaktan baklnca laciverttandan olumu

gibi grnen, ama yaknma gelince btn nesnelerle ayn sradan gr

alanna giren bir tepe gibi, btn bunlar mutlaklarn dnyasndan km,

dierlerine benzer eyler haline gelmiti; ben orada bulunduum iin

onlarla tanyordum; sanatlar benim tandm insanlarla ayn trden, Phaidra'nn msralarn mmkn olduu kadar iyi ifade etmeye alan insanlard; msralarsa, artk her eyden ayr, yce ve zel bir tr

oluturmuyordu; i ie bulunduklar muazzam Franszca msralar malzemesinin iine tekrar karmaya hazr, olduka baarl msralardlar.

nat ve etkili arzumun nesnesi yok olduu halde, yldan yla deien,

bende, iddetli, tehlikeye kaytsz bir tepki yaratan, sabit bir tahayyle

olan eilimim devam ettii iin, iyice derin bir hayal krkl yayordum. Hasta olduum halde Elstir'in bir tablosunu, gotik bir duvar halsn

grmek zere bir atoya gittiim gece, Venedike gideceim gne,

Berma'y seyretmeye gittiim gne, Balbec'e doru yola ktm gne o

kadar ok benziyordu ki, fedakrlmn o andaki nesnesine ksa bir sre

sonra kaytsz kalacam nceden hissediyor, u anda uruna onca

uykusuz geceye, onca sancl krize katlanmaya raz olduum bu tabloya,

bu duvar hallarna, ileride, ok yaknndan gesem bile, bakmayacam

seziyordum. abamn ne kadar bo olduunu, nesnesinin

deikenliinden anlyor, hi ihtimal vermediim halde ne kadar muazzam bir aba olduunu gryordum; tpk nevrozlu bir hastaya

yorgun olduu sylendiinde, yorgunluunun iki kat artmas gibi. Bu

arada hayallerim, kendilerine balanabilecek her eye itibar ediyordu.

Daima belirli bir tarafa ynelen, ayn hayalin etrafnda younlaan en

tensel arzularmda bile, esas hareket ettirici g, bir fikirdi; uruna

hayatm feda edebileceim bu fikrin tam kalbindeyse, Combray'deki

bahede kitap okuduum leden sonralarn tahayyllerinde olduu gibi,

mkemmeliyet fikri bulunuyordu.

O zamanlar Arikia'nn, Ismene'nin, Hippolytos'un konuma ve

oyunlarnda dikkatimi eken hakl sevgi veya fke ifadelerine kar

beslediim hogrden yoksundum imdi. Sanatlar - yine ayn sanatlar oynuyordu - yine eskisi gibi zekice, kh okar gibi bir ses tonuyla veya hesapl bir belirsizlikle konuuyor, kh jestlerine trajik bir iddet veya yalvaran bir yumuaklk katyorlard. Tonlamalar, sese,

"Yumua, blbl gibi t, oka" veya aksine, "ok fkelen" diye komut

veriyor ve taknlklaryla onu da alp gtrmek iin sesin zerine

atlyorlard. Ama ses, onlarn slbunun dnda ve asi olduundan,

maddi kusurlar veya gzellikleriyle, gndelik bayal veya

yapmacklyla, yenilmez biimde, sanatnn doal sesi olmay

srdryor, sylenen msralardaki duygunun deitirmedii bir akustik

veya sosyal olgular btn sergiliyordu.

Ayn ekilde sanatlarn jestleri de, kollarna, peploslarna, "Grkemli olun," diyordu. Ne var ki boyun emeyen kollar, omuzla dirsein

arasnda, rolden hi haberi olmayan bir kasn imesine izin veriyorlard;

her gnk hayatn anlamszln ifade etmeyi, Racine'e zg nanslarn

yerine kas balantlarn aa karmay srdryorlard; kollarn

kaldrd giysilerin kvrmlar, sadece dokumann ruhsuz esnekliinin

yerekimi yasasyla ekitii bir dey izgiye gre dyordu tekrar. O

srada, yanmdaki ufak tefek hanm haykrd:

"Bir tek alk yok! Giyinip kuanm da! Ama ok yalanm,

oynayamyor artk; insan bu durumda kenara ekilir artk."

Etraftakilerin "t" sesleri zerine, yanndaki iki gen, kadn

sakinletirmeye altlar; fkesi artk sadece gzlerinden fkryordu. Zaten bu fke ancak baarya, hrete ynelebilirdi; nk onca para

kazanan Berma bor iinde yzyordu. randevularna da, arkada

randevularna da gidemediinden, btn sokaklarda randevusunu iptal

etmek iin kouturan niformal uaklar, otellerde nceden ayrtlm, hi gidip kalmad daireleri, kpeklerini ykamak iin dnya kadar

parfm, btn ynetmenlere vazgetii iler iin denecek tazminat

borcu vard. Daha byk masraflar olmasa, Kleopatra kadar ehvetli de

olmadndan, telgraf ve kiralk faytonlarla eyaletleri, krallklar yiyip

bitirmenin yolunu bulurdu. Ama ufak tefek hanm, ans yaver gitmemi bir oyuncuydu ve Berma'ya lmcl bir nefret besliyordu. Berma sahneye

yeni kmt. O srada - ne mucize! - tpk gece renmek iin bo yere uratmz dersleri, uyuyup uyandktan sonra iimizde bulmamz,

ezbere bilmemiz gibi, tpk hafzamzn tutkulu bir abayla arayp

bulamad llerin yzlerini, onlar dnmediimiz bir anda, hayattaki canllklaryla gzlerimizin nnde bulmamz gibi, Bermann, zn

kavrayabilmek iin hrsla abaladm zaman benden kam olan

yetenei, imdi, yllarca unutulduktan sonra, bu kaytszlk nnda, bir

gerek olarak apak ortaya kp beni zorla kendine hayran ediyordu. Bir zamanlar, bu yetenei soyutlayabilmek iin, duyduklarmdan roln

kendisini ayklyordum bir anlamda; Phaidra'y oynayan btn sanatlarn ortak paydas olan bu rol btnden karabilmek, bylece

geride Mme Berma'nn yeteneini tortu halinde bulabilmek iin, onu

nceden iyice incelemitim. Ama benim roln dnda aradm bu

yetenek, onunla yekvcuttu. Ayn ekilde byk bir mzisyen de

(Vinteuilde byle piyano alarm) yle byk bir piyano virtzdr ki,

sanatnn piyanist olup olmadn bile bilemeyiz; nk (yer yer parlak gsterilerle talanm parmak ustalklarna yer vermediinden, en

azndan ne dneceini bilemeyen dinleyicinin yetenei somut

gerekliiyle, elle tutulur halde bulduunu zannettii nota patlamalarn

araya sokmadndan) al o kadar saydamlam, yorumlad eyle o

kadar dolmutur ki, piyanistin kendisini gremeyiz, o, bir ahesere alan

bir pencereden ibarettir artk. Arikiann, smene'nin, Hippolytos'un

seslerini, mimiklerini, grkemli veya zarif bir ss gibi evreleyen amac ayrt edebilmitim; ama Phaidra bu amac iselletirmiti; zihnim

tamamen sindirilmi, da tamayan bu bulular, bu oyunlar slubunun

dz yzeyinde, cimri sadeliinde yakalayamam, iinden ekip

karamamt. Berma'nn, iinde bir nebze olsun cansz ve zihne kar

gelen madde kalmam olan sesi, evresinde bir gzya bolluu barndrmyordu, oysa Arikia'nn, smene'nin mermerden seslerine

ileyeme- ini olan gzyalar, sesin zerinden sel gibi akyordu; tpk kemannn ok gzel bir tns olduunu sylerken fiziksel bir zelliini deil, ruh yceliini vdmz byk bir kemancnn algs gibi, Berma'nn sesi de, en ufak hcrelerine varncaya kadar, zarif bir esneklik

kazanmt ve tpk antik dnyada kaybolan bir superisinin yerinde, cansz bir pnar olmas gibi, ayrt edilebilen, somut bir ama, tuhaf, yerli

yerinde ve souk duruluktaki bir tnya dnmt. Berma'nn, sanki

msralarn, tpk dudaklarnn arasndan sesini kardklar gibi, taan

suyun srkledii yapraklar misali gsnn zerine kaldrd kollar; sahnedeki tavr, ar ar oluturduu, daha da deitirecei,

arkadalarnn jestlerinde izi grlen dncelerden farkl derinlikte,

ancak iradi kkenini kaybetmi dncelerden, bir tr parltnn iinde

erimi, bu parltnn iinde, Phaidra'nn kiiliinin evresinde kapsaml,

karmak, ama bylenmi seyircinin, sanatnn baars deil, hayatn

verisi olarak alglad unsurlar kpratran dncelerden meydana gelen tavr; hatt bitkinlikleriyle, sadakatleriyle canl varlklar andran,

etrafnda krlgan, yen bir koza gibi bzldkleri yar pagan, yar

Jansenci strap tarafndan dokunmu gibi grnen o beyaz tller; btn

bunlar, ses, tavrlar, jestler, tller, msra denen fikir bedenini (bu beden, insan bedeninin aksine k geirmez bir engel deil, arnm,

ruhanilemi bir giysidir) sarmalayan fazladan rtlerden baka bir ey

deildi; onu gizleyeceklerine, iinde eridikleri, aralarna yaylm olan

ruhu daha da muhteem bir ekilde yanstyorlard; btn bunlar, yarsaydam hale gelmi eitli maddelerin akndan baka bir ey deildi;

bu maddelerin st ste gelmesi sonucu, aralarndan geen, ortada

hapsolmu n, iyice eitlenerek krlyor, bir km gibi iine sapland alevli madde daha da geniliyor, deerleniyor, gzelleiyordu. Yani

Berma'nn yorumu, eserin etrafnda, yine dehann hayat verdii ikinci bir

eserdi.

Benim izlenimim, doruyu sylemek gerekirse, eskisinden daha ho

olmakla birlikte, farkl deildi. Ne var ki, artk bu izlenimi tiyatro dehas

konusunda nceden olumu, soyut ve yanl bir fikirle karlatrmyor,

tiyatro dehasnn zaten bu olduunu anlyordum. Biraz nce, Berma'y ilk

seyrediimde haz alamaymn sebebinin, tpk bir zamanlar Gilberte'le Champs-Elysees'de bulutuumdaki gibi, ona fazlasyla byk bir arzuyla gitmem olduunu dnmtm. ki hayal krkl arasndaki

tek benzerlik belki de bu deildi; daha derin bir baka benzerlik daha

vard. ok belirgin kiilikteki bir insan, bir eser (ya da bir yorum), bizde apayr bir izlenim uyandrr. "Gzellik", "slupta aklk", "patetik" fikirle-rini beraberimizde getirmiizdir; gerektiinde bunlar, kurala uygun bir yetenein, bir ehrenin sradanlnda bulduumuz yanlgsna

kaplabiliriz; ama dikkatli zihnimiz, karsnda, kendisinde zihinsel

karl olmayan, iinden bilinmezi ekip karmas gereken bir eklin

srarn bulur. Tiz bir ses, tuhaf bir ekilde soru ykl bir tonlama duyar.

Kendi kendine sorar: "Bu gzel mi? Bu hissettiim ey, hayranlk m? Renklilik, soyluluk, g bu mu?" Kendisine tekrar cevap veren, tiz bir ses, garip ekilde sorgulayc bir tondur, tanmadmz, son derece somut,

"slupta aklk" iin hi bo yer braklmam bir varln yaratt

despota izlenimdir. Bu yzden de, samimiyetle dinlediimiz takdirde,

bizi en ok hayal krklna uratan eserler, gerekten gzel olanlardr;

nk fikirler koleksiyonumuzda, zel bir izlenime karlk olabilecek bir

fikir yoktur.

Berma'nn oyunculuu bana tam da bunu gsteriyordu. Soylu, zekice slup, ite buydu. Ak, iirsel, gl bir yorumun deerini imdi

anlyordum; daha dorusu, bu sfatlarn verildii ey buydu; ama

mitolojiyle hibir ilgisi olmayan yldzlara Mars, Vens, Satrn adlarnn

verilmesi gibi. Bizler, bir dnyada hisseder, baka bir dnyada dnr ve adlandrrz; iki dnya arasnda bir uyuma salayabilir, ama aradaki

mesafeyi kapatamayz. Berma'y sahnede ilk seyrediimde, biraz da bu

mesafeyi, bu atla amam gerekmiti; kulaklarm drt ap dinledikten

sonra, "soylu yorum" ve "zgnlk" fikirlerine kavumakta biraz zorluk

ekmitim; ancak bir anlk bir boluktan sonra alklamaya balamtm;

alklar sanki izlenimlerimden, duygularmdan kaynaklanmyordu da,

ben onlar nceden olumu fikirlerime, "Nihayet Berma'y seyrediyorum" dncesinin hazzna balyordum. Belirgin biimde kendine zg bir

insanla, bir eserle gzellik fikri arasndaki fark, ak ve hayranlk

fikirleriyle bunlarn bize hissettirdikleri arasnda da, ayn boyutta

mevcuttur. Bu yzden de, onlar tanyamayz. Berma'y seyretmek bana zevk vermemiti (Gilbertei sevdiim sralar, onu grmenin zevk

vermemesi gibi). Kendi kendime, "Demek ki ona hayran deilim," demitim. Halbuki o srada sanatnn oyunculuunun derinliine

inmekten baka bir ey dnmyor, baka bir eyle ilgilenemiyor,

oyunculuunun kapsad her eyi alabilmek iin zihnimi mmkn

olduunca amaya alyordum; imdi hayranln zaten bu olduunu

anlamtm.

Berma'nn yorumunun sadece ortaya koyduu bu deha, Racine'in dehasndan m ibaretti gerekten de?

Bata yle zannettim; daha sonra yanldm anladm. Phaidra' nn sahnelenen perdesi bittikten sonra, seyircilerin srarl alklar srasnda

fkeli yal komum minik bedenini dikletirip yan dnerek yz kaslarn

dondurdu ve dierlerinin alklarna katlmadn gstermek ve onun

sansasyonel bulduu, ama farkedilmeden geip giden protestosunu daha

da aka ortaya koymak amacyla, kollarn gsnde aprazlamasna

kavuturdu. Phaidra 'dan sonraki oyun, yeni bir oyundu; eskiden olsa, nl olmadndan, bu temsilin dnda bir varl olmadndan, bana

basit, snrl gelecek bir oyun. te yandan, bir aheserin sonsuzluunun,

sahnenin uzunluuyla ve zel bir olay iin yazlm bir oyun kadar iyi doldurduu temsilin sresiyle snrlandn grmenin hayal kr