marci tullii ciceronis opera omnia 6
TRANSCRIPT
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 1/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 2/627
Digitized by the Internet Archive
in 2011 with funding from
University of Toronto
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 3/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 4/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 5/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 6/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 7/627
M. T U L L I I
C I C E RO N I S
O P E R A.
TOMUS SEXTUS,
qjji ORATIONUM tertius.
O X O N I I,
E TYPOGRAPHEO C LARENDONI ANO.
M DCC LXXX III.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 8/627
NOV 2 2 W57i
IBZ57
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 9/627
r l ]
M. T U L L I I
C I C E R O N I S
P R O
PUBLIO SEXTIO
s
O R AT I O XXXII.
I. £^\ I quis antea, Judices, mirabatur, quid effet, quod pro
tantis opibus reipublicae, tantaque dignitate imperii,
nequaquam fatis multi cives forti et magno animo in-
venirentur, qui auderent fe et falutem fuam in difcrimen
ofFerre pro ftatu civitatis, et pro communi libertate ; ex hoc
tempore miretur potius, li quem bonum et fortem civem vide-
rit, quam li quem aut timidum, aut fibi potius quam reipub-
licae confulentem. Nam, ut omittatis de uniufcujufque cafu
cogitando recordari, uno afpeclu intueri potefUs eos, qui cum
fenatu, cum bonis omnibus, rempublicam afflictam excitarint,
et latrocinio domeftico liberarint, moeftos, fordidatos, reos,
de capite, de fama, de civitate, de fortunis, de liberis dimi-
cantes ; eos autem, qui omnia divina et humana violarint,
^vexarint, perturbarint, everterint, non folum alacres laetofque
volitare, fed etiam voluntarios fortirlimis atque optimis civi-
bus periculum moliri, de fe nihil timere. In quo cum multa
funt indigna, tum nihil minus efl ferendum, quam quod jam
Tom..VI. A
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 10/627
2 O R A T I O
non per latrones fuos, non per homines egeftate et fcelere per-
ditos, fed per vos nobis, per optimos viros optimis civibus, pe-
riculum inferre conantur j et, quos lapidibus, quos ferro, quos
facibus, quos vi, manu, copiis, delere non potuerunt, hos vef-
tra autftoritate, veftra religione, veftris fententiis, fe opprefturos
arbitrantur. Ego autem, Judices, qua voce mihi in agendis
gratiis, commemorandoque eorum, qui de me optime funt
meriti, beneficio, efte utendum putabam, ea nunc uti cogor
in eorum periculis depellendis : iis potiflimum vox haec fer-
viat, quorum opera et mihi, et vobis, et populo Romano,
reftituta eft.
II. Et quanquam a Q^_Hortenfto, clarifllmo viro atque elo-
quentiflimo, caufa eft P. Sextii perorata -, nihilque ab eo prae-
termiflum eft, quod aut pro republica conquerendum fuit, aut
pro reo difputandum j tamen aggrediar ad dicendum, ne mea
propugnatio ei potiftimum defuifle videatur, per quem eft per-
fectum, ne caeteris civibus deeflet. Atque ego ftc ftatuo, Judi-
ces, a me in hac caufa, atque hoc extremo dicendi loco, pieta-
tis potius, quam defenflonis;
querelae, quam eloquentiae ; do-
loris, quam ingenii, partes efte fufceptas. Itaque, ft aut acrius
egero, aut liberius, quam qui ante me dixerunt; peto a vobis,
ut tantum orationi meae concedatis, quantum et pio dolori, et
juftae iraciindiae, concedendum putetis. Neque enim oflicio
conjunc~tior dolor ullius efle poteft, quam hic meus, fufceptus
ex hominis, de me optime meriti, periculo ; neque iracundia
magis ulla laudanda, quam ea, quae me inflammat eorum fce-
lere, qui cum omnibus falutis meae defenforibus bellum efle
iibi gerendum judicaverunt.
Sed, quoniam flngulis criminibus caeteri refponderunt, di-
cam ego de omni ftatu P. Sextii, de genere vitae, de natura, de
moribus, de incredibili amore in bonos, de ftudio confervandae
falutis communis atque otii •> contendamque, fl modo id con-
fequi potero, ut in hac confufa atque univerfa defenfione nihil
a me ,quod ad veftram quaeftionem , nihil
,quod ad reum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 11/627
PRO P. SEXTIO.
nihil, quod ad remptiblicam, pertineat, praetermiflum efte vi-
deatur. Et, quoniam in graviffimis temporibus civitatis, atque
in ruinis everfae atque afflictae reipublicae, P. Sextii tribunatus
eft a fortuna ipfa collocatus -, non aggrediar ad illa maxima at-
que ampliffima prius, quam docuero, quibus initiis ac funda-
mentis hae tantae fummis in rebus laudes excitatae iint.
III. Parente P. Sextius natus eft, Judices, homine, ut pleri-
que meminiftis, et fapiente, et fancto, et fevero : qui, cum tri-
bunus plebis primus inter homines nobiliffimos temporibus
optimis factus effet, reliquis honoribus non tam uti voluit,
quam dignus videri. Eo auctore duxit honeftiffimi et fpectatif-
fimi viri C. Albini filiam ; ex qua hic eft puer, et nupta jam
filia. Duobus his graviffimae antiquitatis viris fic probatus fuit,
ut utrique eorum et carus maxime et jucundus efTet. Ademit
Albino foceri nomen mors filiae, fed caritatem illius neceftitu-
dinis et benevolentiam non ademit : hodie fic hunc diligit, ut
vos facillime poteftis ex hac vel affiduitate ejus, vel follicitu-
dine et moleftia, judicare.
Duxit uxorem, patre vivo, optimi et calamitoliffimi viri
filiam, C. Scipionis. Clara in hoc P. Sextii pietas extitit, et om-nibus grata, quod et Maffiliam ftatim profectus eft, ut focerum
videre confolarique poftet, fluctibus reipublicae expulfum, malienis terris jacentem, quem in majorum fuorum veftigiis ftare
oportebat; et ad eum filiam ejus adduxit, ut illo infperato af-
pe<5tu complexuque, fi non omnem, at aliquam partem moe-
roris fui deponeret ; et maximis officiis et illius aerumnam,
quoad vixit, et filiae folitudinem, fuftentavit. PofTum multa di-
cere de liberalitate , de domefticis officiis , de tribunatu mili-
tari, de provinciali in eo magiftratu abftinentia ; fed mihi ante
oculos obverfatur reipublicae dignitas, quae me ad icfe rapit,
haec minora relinquere hortatur.
Quaeftor hic C. Antonii, collegae mei, Judices, fuit forte,
fed focietate conftliorum meus. Impedior nonnullius officii, ut
ego interpretor, religione, quo minus exponam, quam multa
A 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 12/627
4 O R A T I O
ad me detulerit, quanto ante providerit. Atque ego de Antonio
nihil dico, praeter unum : numquam illum in illo fummo timore
ac periculo civitatis neque communem metum omnium, ne-
que propriam nonnullorum de ipfo fufpicionem, aut infitiando
tollere, aut diffimulando fedare, voluifTe. In quo collega fufti-
nendo, atque moderando, fi meam in illum indulgentiam, con-
junctam cum fumma cuftodia reipublicae, laudare vere foleba-
tis; par prope laus P. Sextii effe debet, qui fuum ita confulem
obfervavit, ut et illi quaeftor bonus, et vobis omnibus optimus
civis, videretur.
IV. Idem, cum illa conjuratio ex latebris atque ex tenebris
erupifTet, palamque armata volitaret, venit cum exercitu Ca-
puam;quam urbem, propter plurimas belli opportunitates, ab
illa impia et fcelerata manu attentari fufpicabamur ; et inde
M. Aulanum, tribunum militum Antonii, Capua praecipitem
ejecit, hominem perditum, et non obfcure Pifauri, et in aliis
agri Gallici partibus, in illa conjuratione verfatum. Idemque
C. Marcellum, cum is non folum Capuam veniffet, verum etiam
fe,
quafi armorum ftudio , in maximam familiam conjeciffet,
exterminandum ex illa urbe curavit : qua de caufa et turri con-
ventus ille Capuae, qui propter falutem illius urbis, confulatu
confervatam meo, me unum patronum adoptavit, huic apud
me P. Sextio maximas gratias egit ; et hoc tempore iidem ho-
mines, nomine commutato, coloni decurionefque, fortiffimi
atque optimi viri, beneficium P. Sextii teftimonio declarant,
periculumque decreto fuo deprecantur. Recita, quaefo, P. Sexti,
quid decreverint Capuae decuriones ; ut jam puerilis tua vox
poflit aliquid fignificare inimicis noftris, quidnam, cum fe cor-
roborarit, efFectura efte videatur. Decretum Decurionum.
Non recito decretum officio aliquo expreffum vicinitatis, aut
clientelae, aut hofpitii publici, aut ambitionis, aut commenda-
tionis gratia ; fed recito memoriam perfundli periculi, praedi-
cationem ampliffimi beneficii, vicem officii praefentis, teftimo-
nium praeteriti temporis.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 13/627
PRO P. SEXTIO.5
Atque illis temporibus iifdem, cum jam Capuam metu Sex-
tius liberafTet ; urbem fenatus, atque omnes boni, deprehenfis
atque oppreffis domefticis hoftibus, me duce, ex periculis
maximis extraxiffent : ego literis eum Capua arceffivi cum illo
exercitu, quem tum fecum habebat;quibus hic literis lectis,
ad urbem confeftim incredibili celeritate advolavit. Atque, ut
illius temporis atrocitatem recordari poffitis, audite literas, et
veftxam memoriam ad timoris praeteriti cogitationem excitate.
LlTERjE ClCERONIS, CONSULIS.
V. Hoc adventu P. Sextii, tribunorum plebis novorum, qui
tum extremis diebus confulatus mei res eas, quas gefferam,
vexare cupiebant, reliquique conjurationis impetus et conatus
funt retardati. Ac, pofteaquam eft intellectum, Catone tribuno
plebis, fortiffimo atque optimo cive, rempublicam defendente,
per feipfum fenatum populumque Romanum, fine militum
praefidio, tueri facile majeftatem fuam, et dignitatem eorum
qui falutem communem periculo fuo defendiffent ; Sextius cum
illo fuo exercitu fumma celeritate eft Antonium confecutus.
Hic ego quid praedicem, quibus hic rebus confulem ad rem
gerendam excitarit ? quot fKmulos admoverit homini ftudiofo
fortaffis vid/toriae, fed tamen nimium communem Martem belli-
que cafum metuenti ? Longum eft ea dicere ; fed hoc breve di-
cam. Si M. Petreii non excellens animo et amore reipublicae
virtus, non fumma auctoritas apud milites, non mirificus ufus
in re militari, extitiffet, neque adjutor ei P. Sextius ad excitan-
dum Antonium, cohortandum, impellendum fuiffet; datus illo
in bello effet hiemi locus , neque unquam Catilina, cum e
pruina Apennini atque e nivibus illis emerfiffet, atque asftatem
integram nactus, Italiae calles et paftorum ftabula praeclara ce-
piffet , fine multo fanguine , ac fine totius Italiae vaftitate mi-
ferrima, concidiffet.
Hunc igitur animum ad tribunatum attulit P. Sextius ; ut
quaefturam Macedoniae relinquam, et aliquando ad haec pro-
piora veniam : quanquam non efl omittenda fingularis illa
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 14/627
6 O R A T I O
integritas provincialis, cujus ego nuper in Macedonia vidi
veftigia, non preffa leviter ad exigui prasdicationem temporis,
fed fixa ad memoriam illius provinciae fempiternam. Verum
ha:c ita praetereamus, ut tamen intuentes et refpectantes relin-
quamus.
VI. Ad tribunatum, quia ipfe ad fefe jam dudum vocat, et
quodammodo abforbet orationem meam, contento fludio cur-
fuque veniamus. De quo quidem tribunatu ita didtum a Q^Hor-
tenlio, ut ejus oratio non defenfionem modo criminum vide-
retur continere, fed etiam memoria digna effet, uti et reipub-
licas capeffendae auctoritatem difciplinamque praefcriberet. Sed
tamen, quoniam tribunatus quidem totus P. Sextii nihil aliud
nifi nomen meum caufamque fufHnuit, neceffario mihi de iif-
dem rebus effe arbitror, fi non fubtilius difputandum, at certe,
Judices, dolentius deplorandum. Qua in oratione fi afperius
in quofdam homines invehi vellem , quis non concederet , ut
eos, quorum fceleris furore violatus effem, vocis libertate per-
ftringerem ? Sed agam moderate, et hujus potius tempori fer-
viam, quam dolori meo. Si qui occulte a falute noflra diffen-
tiunt, lateant : fi qui fecerunt aliquid aliquando, atque iidem
nunc tacent et quiefcunt, nos quoque fimus obliti : fi qui fe
offerunt infolenter, et infectantur, quoad ferri poterunt, perfere-
mus ; neque quemquam offendet oratio mea, nifi qui fe ita ob-
tulerit, ut in eum non invafiffe, fed incurriffe, videamur. Sed
neceffe eft , antequam de tribunatu P. Sextii dicere incipiam
me totum fuperioris anni reipublicae naufragium exponere : in
quo colligendo, ac reficienda falute communi, omnia reperien-
tur P. Sextii dicta, facta, coniilia, verfata.
VII. Fuerat ille annus in reipublica? magno motu, et mul-
torum timore, tanquam intentus arcus in me unum, ficut vulgo
ignari rerum loquebantur ; re quidem vera in univerfam rem-
publicam, tradudlione ad plebem furibundi hominis ac perditi,
mihi irati, fed multo acrius otii et communis falutis ini-
mici. Hunc vir clariffimus , mihique , multis repugnantibus
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 15/627
PRO P. SEXTIO.7
amiciflimus, Cn. Pompeius, omni cautione, foedere, execra-
tione devinxerat, nihil in tribunatu contra me effe facturum.
At ille nefarius, ex omniumfcelerum colluvione natus,
parumfe fcedus violaturum eft arbitratus, nili ipfum cautorem alieni
periculi fuis propriis periculis terruiffet. Hanc tetram imma-
nemque belluam, vinctam aufpiciis, alligatam more majorum,
conflxictam legum facratarum catenis, folvit fubito legum con-
ful, vel, ut ego arbitror, exoratus, vel, ut non nemo putaret,
mihi iratus ; ignarus quidem certe et imprudens impendentium
tantorum fcelerum ac malorum. Qui, tribunus plebis, felix in
evertenda republica fuit nullis fuis nervis : qui enim in ejuf-
modi vita nervi effe potuerunt, hominis fraternis flagitiis, fo-
roriis ftupris, omni inaudita libidine, infamis ?
Sed fuit profeclo quaedam illa reipublicae fortuna fatalis, ut
ille caecus atque amens tribunus plebis nancifceretur, quid di-
cam confules ? hoccine ut ego appellem nomine everfores hu-
jus imperii, proditores veftrae dignitatis, hoft.es bonorum om-
nium ? qui ad delendum fenatum, afrligendum equeftrem ordi-
nem, exflinguenda omnia jura atque infKtuta majorum, fe illis
fafcibus, caeterifque inflgnibus
fummihonoris atque imperii,.
ornatos effe arbitrabantur ? Quorum, per Deos immortales, fi
nondum fcelera vulneraque inufla reipublicae vultis recordari
vultum atque inceflum animis intueamini : facilius facla eorum
oCcurrent mentibus veflxis, fi ora ipfa oculis propofueritis.
VIII. Alter, unguentis afftuens, calamiflrata coma, defpiciens
confcios fluprorum, ac veteres vexatores aetatulae fua?, puteali
et fceneratorum gregibus inrlatus atque perculfus, olim, ne
Scyllaeo illo aeris alieni in freto ad columnam adhaerefceret,
in tribunatus portum perfugerat. Contemnebat equites Ro-
manos, minitabatur fenatui, venditabat fe operis, atque ab
iis fe ereptum, ne de ambitu caufam diceret, praedicabat,
ab iifdemque fe etiam, invito fenatu, provinciam fperare dice-
bat y eamque nifi adeptus eflet, fe incolumem nullo modo fore
arbitrabatur.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 16/627
8 O R A T I O
Alter, O Dii boni ! quam teter incedebat, quam truculen-
tus, quam terribilis afpeclu ! unum aliquem te ex barbatis illis,
exemplum imperii veteris, imaginem antiquitatis, columenreipublicae, diceres intueri. Veftitus afpere noftra hac purpura
plebeia, ac pene fufca : capillo ita horrido, ut Capua, in qua
ipfe tum imaginis ornandse caufa duumviratum gerebat, Se-
plafiam fublaturus videretur. Nam quid ego de fupercilio di-
cam, quod tum hominibus non fupercilium, fed pignus reipub-
licac, videbatur ? tanta erat gravitas in oculo, tanta contractio
frontis, ut illo fupercilio refpublica, tanquam Atlante caelum,
niti videretur. Erat denique hic omnium fermo : Eft tamen rei-
publicae magnum nrmumque fubfidium : habeo quem opponam
labi illi atque cceno : vultu, medius fidius, collegae fui libidi-
nem levitatemque franget : habebit fenatus in hunc annum
quem fequatur: non deerit auctor et dux bonis. Mihi denique
homines pra?cipue gratulabantur, quod habiturus elfem contra
tribunum plebis furiofum et audacem cum amicum et affinem,
tum etiam fortem et gravem confulem.
IX. Atque eorum alter fefellit neminem. Quis enim clavum
tanti imperii tenere, et gubernacula reipublicae tractare, in
maximo curfu ac fluctibus poffe arbitraretur hominem, emer-
fum fubito ex diuturnis tenebris luftrorum ac ftuprorum, vino,
ganeis, lenociniis, adulteriifque confectum ? cum is praeter fpem
in altiffimo gradu alienis opibus pofitus effet, qui non modo
tempeftatem impendentem intueri temulentus, fed ne lucem
quidem infolitam afpicere, poffet ? Alter multos plane in
omnes partes fefellit : erat enim hominum opinioni nobilitate
lpfa, blanda conciliatricula, commendatus. Omnes boni femper
nobilitati favemus, et quia utile eft reipublicae nobiles homines
effe dignos majoribus fuis , et quia valet apud nos clarorum
hominum et bene de republica meritorum memoria, etiam
mortuorum. Quia triftem femper, quia taciturnum, quia fub-
horridum atque incultum, videbant, et quod erat eo nomine,
ut ingenerata familiae frugalitas videretur -
yfavebant, gaudebant,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 17/627
PROP. SEXTIO. 9
et ad integritatem majorum fpe fua hominem vocabant, ma-
terni generis obliti. Ego autem (vere hoc dicam, Judices)
tantum eife in homine fceleris, audaciae, crudelitatis, quantum
ipfe cum republica fenfi, nunquam putavi : nequam effe homi-
nem, et levem, et falfa opinione, errore hominum, ab adoief-
centia commendatum, fciebam. Etenim animus ejus vultu,
flagitia parietibus tegebantur : fed haec obftrucliio nec diuturna
effc, nec obducta ita, ut curiofis oculis perfpici non poffit.
X. Videbamus genus vitas, defidiam, inertiam : inclufas ejus
libidines, qui paulo propius accefferant, intuebantur : denique
etiam fermonis anfas dabat, quibus reconditos ejus fenfus te-
nere poffemus. Laudabat homo do&us philofophos nefcio
quos : neque eorum tamen nomina poterat dicere : fed tamen
eos laudabat maxime, qui dicuntur praeter caeteros effe au&ores
et laudatores voluptatis : cujus, et quo tempore, et quo modo,
non quasrebat ; verbum ipfum omnibus modis animi et cor-
poris devorabat : eofdemque praeclare dicere aiebat, Sapientes
omnia fua caufa facere ; rempublicam capeffere hominem be-
ne fanum non oportere ; nihil effe praeftabilius otiofa vita, et
plena et conferta voluptatibus : eos autem, qui dicerent, dig-
nitati effe ferviendum, reipublicae confulendum, officii ratio-
nem in omni vita, non commodi, effe ducendam, fubeunda
pro patria pericula, vulnera excipienda, mortem oppetendam;
vaticinari atque infanire dicebat.
Ex his affiduis ejus quotidianifque fermonibus, et quod vi-
debam, quibus cum hominibus in interiore aedium parte vive-
ret, et quod ita domus ipfa fumabat, ut multa ejus fermonis
indicia redoleret ;
flatuebamfic,
boninihil ab illis nugis
expec-tandum, mali quidem certe nihil pertimefcendum. Sed ita eft,
Judices , ut , fi gladium parvo puero , aut fi imbecillo feni
aut debili dederis, ipfe impetu fuo nemini noceat ; fin ad nu-
dum vel fortiffimi viri corpus accefferit, poffit acie ipfa, et
ferri viribus, vulnerari : ita, cum hominibus enervatis atque ex-
fanguibus confulatus, tanquam gladius, effet datus, qui per fe
Tom. VI. B
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 18/627
io O R A T I O
pungere neminem unquam potuiffent, hi fummi imperii nomi-
ne armati rempublicam contrucidaverunt. Fcedus fecerunt cum
tribuno plebis palam, ut ab eo provincias acciperent, quas ipfi.
vellent ; exercitum, et pecuniam, quantam vellent, ea lege, fi
ipfi prius tribuno plebis afflictam et conftrictam rempublicam
tradidifTent : id autem fcedus meo fanguine ictum fanciri poffe
dicebant. Qua re patefacta (neque enim diffimulari tantum fce-
lus poterat, nec latere) promulgantur uno eodemque tempore
rogationes ab eodem tribuno de mea pernicie, et de provinciis
confulum nominatim.
XI. Hic tum fenatus follicitus , vos equites excitati, Italia
cuncta permota, omnes denique omnium generum atque ordi-
num cives, fummae reipublicae a confulibus atque a fummo im-
perio petendum effe auxilium arbitrabantur -, cum illi foli effent,
praeter furiofum illum tribunum, duo reipublicae turbines, qui
non modo praecipitanti patriae non fubvenirent, fed eam ni-
mium tarde concidere mcerercnt. Flagitabatur ab his quotidie
cum querelis bonorum omnium , tum etiam precibus fenatus
ut meam caufam fufciperent , agerent, aliquid denique ad fe-
natum referrent : hi non modo negando, fed etiam irridendo
ampliffimum quemque illius ordinis infequebantur.
Hic fubito, cum incredibilis in Capitolium multitudo ex tota
urbe cunctaque Italia conveniffet, veftem mutandam omnes,
meque etiam omni ratione, privato confilio, (quoniam publicis
ducibus refpublica careret) defendendum, putarunt. Erat eodem
tempore fenatus m aede Concordiae, quod ipfum templum re-
prsefentabat memoriam confulatus mei, cum flens univerfus
ordo cincinnatum confulem orabat : nam alter ille horridus et
feverus confulto fe domi continebat. Qua tum fuperbia ccenum
illud ac labes ampliffimi ordinis preces , et clariffimorum ci-
vium lacrymas, repudiavit ? me ipfum ut contempfit helluo pa-
triae ? nam quid ego patrimonii dicam,quod ille , cum quafi
quaeftum faceret, amifit ? Cum veniffet ad fenatum, vos, in-
quam, equites Romani, et omnes boni, vefle mutata, vos,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 19/627
PRO P. SEXTIO. ii
inquam, pro meo capite ad pedes lenonis impuriffimi proje-
ciflis , cum , veftris precibus a latrone illo rcpudiatis , vir in-
credibili iide, magnitudine animi, conftantia, L. Ninnius ad
fenatum de republica retulit ; fenatufque frcquens veftem pro
mea falute mutandam cenfuit.
• XII. O diem illum, Judices, funeftum fenatui, bonifque
omnibus ! reipublicas luctuofum ! mihi ad domefticum mcero-
rem gravem, ad pofteritatis memoriam gloriofum ! Quid enim
quifquam poteft ex emni memoria fumere illuftrius, quam pro
uno cive et bonos omnes privato confenfu, et univerfum fena-
tum publico confilio, mutafTe veftem ? Quae quidem tum mu-
tatio non deprecationis caufa eft facta, fed luctus : quem enim
deprecarentur, cum omnes efTent fordidati ? cumque hoc fatis
efTet figni, effe improbum, qui mutata vefte non effet ? Hac
mutatione veftis facta, tanto in luclu civitatis, omitto quid ille
tribunus, omnium rerum divinarum humanarumque pra?do,
fecerit ;qui adeffe nobiliffimos adolefcentes, honefliffimos
equites Romanos , deprecatores falutis meas, jufferit, eofque
operarum fuarum gladiis et lapidibus objecerit : de confulibus
loquor, quorum fide refpublica niti debuit.
Exanimatus evolat ex fenatu , non minus perturbato animo
atque vultu, quam fi paucis ante annis in creditorum conven-
tum incidiflet : advocat concionem : habet orationem talem
conful, qualem nunquam Catilina viclor habuiffet : Errare ho-
mines, fi etiam tum fenatum aliquid in republica poffe arbitra-
rentur : equites vero Romanos daturos illius diei pcenas, quo,
me confule , cum gladiis in clivo Capitolino fuiffent : veniffe
tempus iis, qui in timore fuiffent, (conjuratos videlicet dice-
bat) ulcifcendi fe. Si dixiffet hoc folum , omni fupplicio effet
dignus : nam oratio ipfa confulis perniciofa potefl rempubli-
cam labefactare. Quid fecerit , videte. L. Lamiam, qui cum
me ipfum pro fumma familiaritate, quae mihi cum fratre, cum
patre ejus erat, unice diligebat, tum pro republica vel mortem
oppetere cupiebat, in concione relegavit ; edixitque, ut ab urbe
B 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 20/627
12 O R A T I O
abefTet millia paffuum ducenta : quod effet aufus pro cive, pro
bene merito cive, pro amico, pro republica, deprecari.
XIII. Quid hoc homine facias ? aut quo civem importunum,
aut quo potius hoftem tam fceleratum, referves ? qui, ut omit-
tam caetera, quae funt ei cum collega immani impuroque con-
juncta atque communia, hoc unum habet proprium, ut expule-
rit ex urbe, relegarit, non dico equitem Romanum, non orna-
tiflimum atque optimum virum , non amiciffimum reipublicsc
civem , non illo ipfo tempore una cum fenatu , et cum bonis
omnibus, cafum amici reique publicae lugentem ; fed civem
Romanum , fine ullo judicio, aut edicto , ex patria conful
ejecerit.
Nihil acerbius focii Latini ferre foliti funt, quam, id quod
perraro accidit , ex urbe exire a confulibus juberi. Atque illis
tum erat reditus in fuas civitates, ad fuos lares familiares -, et in
illo communi incommodo nulla in quemquam propria ignomi-
nia nominatim cadebat. Hoc vero quid eft ? exterminabit cives
Romanos edicto conful a fuis Diis penatibus ? expellet a patria ?
deliget quem volet, damnabit atque ejiciet nominatim ? Hic,
ii unquam vos eos, qui nunc eftis in republica, fore putaffet,
fi denique imaginem judiciorum aut fimulacrum aliquod fu-
turum in civitate reliquum credidiffet ; unquam aufus efTet fe-
natum de republica tollere, equitum Romanorum preces af-
pernari, civium denique omnium, novis et inauditis edictis,
jus libertatemque pervertere ?
Etli me attentiffimis animis, fumma cum benignitate, audi-
tis, Judices ; tamen vereor, ne quis forte veflrum miretur,
quid haec mea oratio tam longa ac tam alte repetita velit , aut
quid ad P. Sextii caufam eorum, qui ante hujus tribunatum
rempublicam vexarunt, delicta pertineant. Mihi autem hoc
propofitum eft oftendere, omnia confiiia P. Sextii, mentemque
totius tribunatus hanc fuifte, ut afflictae et perditae reipublica?,
quantum poffet, mederetur. Ac, fi in exponendis vulneribus
illis de me ipfo plura dicere videbor , ignofcite : nam et illam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 21/627
PRO P. SEXTIO. 13
meam cladem vos et omnes boni maximum efTe reipublicse
vulnus judicaftis ; et P. Sextius eft reus non fuo, fed meo, no-
mine : qui cum omnem vim fui tribunatus in mea falute con-
fumpferit, neceffe eft meam caufam praeteriti temporis cum
hujus praefenti defenfione effe conjunctam.
XIV. Erat igitur in luctu fenatus : fqualebat civitas, publico
confilio mutata vefte : nullum erat Italiae municipium , nulla
colonia, nulla prasfectura, nulla Romae focietas vectigalium,
nullum collegium , aut concilium , aut omnino aliquod com-
mune confilium , quod tum non honorificentifiime decreviffet
de mea falute : cum fubito edicunt duo confules , ut ad fuuiji
veftitum fenatores redirent. Quis unquam conful fenatum ipfius
decretis parere prohibuit ? Quis tyrannus miferos lugere vetuit ?
Parumne eft, Pifo, ut omittam Gabinium, quod tantum ho-
mines fefellifti, ut negligeres auctoritatem fenatus, optimi cu-
jufque confilia contemneres, rempublicam proderes, confulare
nomen affligeres ? etiamne edicere audeas, ne moererent ho-
mines meam, fuam, reipublicae, calamitatem ? ne hunc fuum
dolorem vefte fignificarent ? Sive illa veftis mutatio ad luctum
ipforum, five ad deprecandum, valebat ; quis unquam tam cru-
delis fuit,qui prohiberet quemquam aut fibi mcerere , aut
caeteris fupplicare ?
Quid ? fua fponte homines in amicorum periculis veflitum
mutare non folent ? Pro te ipfo , Pifo , nemone mutavit ? ne
ifti quidem, quos legatos non modo nullo. fenatufconfulto, i^
etiam repugnante fenatu, tute tibi legafti ? Ergo hominis def-
perati, et proditoris reipublicae, cafum lugebunt fortaffe qui vo-
lent : civis florentiftimi benevolentia bonorum , et optime de
falute patriae meriti,periculum , conjunctum cum periculo
civitatis , lugere fenatui non licebit ? Iidem confules , ( fi ap-
pellandi funt confules, quos nemo eft , qui non modo ex me-
moria, fed etiam ex faftis, evellendos non putet) pacto jam fce-
dere provinciarum,producti in circo Flaminio in concionem
ab ilJa furia ac pefte patriae , maximo cum gemitu veftro , illa
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 22/627
H O R A T I O
omnia,
qucc tum contra me contraque rempublicam dixerat,
voce ac fcntentia fua comprobaverunt.
XV. Iifdem confulibus fedentibus atque infpeclantibus, lata
lex eft, ne aufpicia valerent, ne quis obnuntiaret, ne quis legi
intercederet ; ut omnibus faftis diebus legem ferri liceret ; ut
lex JElia, lex Fufia, ne valeret : qua una rogatione, quis eft, qui
non intelligat, univerfam rempublicam effe deletam ? Iifdem
confulibus infpectantibus, fervorum deleftus habebatur pro tri-
bunali Aurelio , nomine collegiorum , cum vicatim homines
confcriberentur, decuriarentur, ad vim, ad manus, ad caedem,
ad direptionem, incitarentur. Iifdem confulibus arma in tem-plum Caftoris palam comportabantur, gradus ejufdem tem-
pli tollebantur : armati homines forum et conciones tenebant
caedes lapidationefque fiebant : nullus erat fenatus , nihil reli-
"qui magiftratus : unus omnem omnium poteftatem armis et la-
trociniis poffidebat, non aliqua vi fua, fed, cum duos confules
a republica provinciarum fcedere retraxiffet, infultabat, domi-
nabatur , aliis pollicebatur , terrore ac metu multos,plures
etiam fpe et promiffis, tenebat.
Quae cum effent ejufmodi, Judices, cum fenatus duces nui-
los, ac pro ducibus proditores , aut potius apertos hoftes , ha-
beret ; equefter ordo reus a confulibus citaretur , Italiae totius
auctoritas repudiaretur ; alii nominatim relegarentur, alii metu
ac periculo terrerentur ; arma effent in templis, armati in foro;
eaque non filentio confulum diffimularentur, fed et voce et
fententia comprobarentur -
ycum omnes urbem nondum exci-
fam et everfam, fed jam captam atque oppreffam, videremus :
tamen his tantis malis, tanto bonorum ftudio, Judices, refti-
tiffemus : fed me alii metus , atque aliae curse fufpicionefque
moverunt.
XVI. Exponam enim hodierno die, Judices, omnem ratio-
nem facti et confilii mei ; neque huic veftro tanto fludio au-
diendi, neque vero huic tantae multitudini, quanta, mea memo-
ria, nunquam ullo m judicio fuit, deero. Nam, fi ego in caufa
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 23/627
PROP. SEXTIO. 15
tam bona, tanto ftudio fenatus, confenfu tam incredibili bono-
rum omnium, tam parato, tota denique Italia ad omnem con-
tentionem expedita, ceffi tribuni plebis, defpicatiffimi hominis,furori , contemptiffimorum confulum levitatem audaciamque
pertimui; nimium me timidum, nullius animi, nullius confilii,
fuiffe confiteor.
Quid enim fimile fuit in Q^_ Metello ? cujus caufam etfi
omnes boni probabant , tamen neque fenatus publice , neque
ullus ordo proprie, neque fuis decretis Italia tota, fufceperat
ad fuam enim magis quandam ille gloriam, quam ad perfpi-
cuam falutem reipublicse, fpectarat, cum unus in legem per
vim latam jurare noluerat : denique videbatur ea conditione tam
fortis fuiffe , ut cum patrise caritate conftantias gloriam com-
mutaret. Erat autem ei res cum exercitu C. Marii inviclo
habebat inimicum C. Marium, confervatorem patriae, fextum
jam illum confulatum gerentem : res erat cum L. Saturnino ite-
rum tribuno plebis , vigilante homine , et in caufa populari ii
non moderate, at certe populariter abflinenterque, verfato. Cef-
fit , ne aut victus a fortibus viris cum dedecore caderet ; aut
victor multis et fortibus civibus rempublicam orbaret. Meamcaufam fenatus palam , equefter ordo acerrime , cuncta Italia
publice, omnes boni proprie enixeque, fufceperant: eas res gef-
feram, quarum non unus auctor, fed dux omnium voluntatis,
fuiffem,quaeque non modo ad fingularem meam gloriam , fed
ad falutem communem omnium civium, et prope gentium,
pertinerent ; ea conditione gefferam , ut meum factum femper
omnes praeftare tuerique deberent.
XVII. Erat autem mihi contentio non cum victore exercitu,
fed cum operis conductis, et ad diripiendam urbem concitatis.
Habebam inimicum non C. Marium, terrorem hoftium, fpem
fubfidiumque patria? ; fed duo importuna prodigia, quos egef-
tas, quos aeris alieni magnitudo, quos levitas, quos improbitas,
tribuno plebis conftrictos addixerat. Nec mihi res erat cum
Saturnino, qui, quod a fe, quaeftore Oftienfi, per ignominiam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 24/627
16 O R A T I O
ad principem ct fenatus et civitatis, M. Scaurum, rem frumen-
tariam tranflatam fciebat, dolorem fuum magna contentione
animi pcrfequebatur > fed cum fcurrarum locupletium fcorto
cum fororis adultero, cum fluprorum facerdote, cum venefico,
cum teftamentario , cum ficario , cum latrone : quos homines
fi , id quod facile faclu fuit , et quod fieri debuit,quodque a
me optimi et fortiflimi cives flagitabant , vi armifque fuperaf-
iem ; non verebar , ne quis aut vim vi repulfam reprehende-
ret, aut perditorum civium, vel potius domefticorum hoftium,
mortem mcereret. Sed me illa moverunt: omnibus in concioni-
bus illa furia clamabat, fe, quae faceret contra falutem meam,
facere auctore Cn. Pompeio, clariflimo viro, mihique et nunc,
et quoad licuit, amiciflimo : M. Craffus, quocum mihi erant
omnes amicitiae neceflitudines , vir fortiflimus , ab eadem illa
pefte infeftiflimus effe meis fortunis praedicabatur : C. Caefar
qui a me nullo meo merito alienus effe debebat, inimiciflimus
effe mea3 faluti ab eodem quotidianis concionibus dicebatur.
His fe tribus auctoribus in confiliis capiendis , adjutoribus
in re gerenda , effe ufurum dicebat : ex quibus unum habere
exercitum in Italia maximum ; duo, qui privati tum efTent, et
praeeffe, et parare, ii vellent, exercitum poffe, idque facturos
effe , dicebat. Nec mihi ille judicium populi , nec legitimam
aliquam contentionem, nec difceptationem , aut caufas dictio-
nem, fed vim, arma, exercitus, imperatores, caftra, denun-
tiabat.
XVIII. Quid ergo ? inimici oratio, vana praefertim, tam im-
probe in clariflimos viros conjecta , me movit ? Me vero non
illius oratio , fed etiam eorum taciturnitas , in quos illa oratio
tam improba conferebatur : qui tum,quanquam ob aliam
caufam tacebant, tamen hominibus, omnia timentibus, tacendo
loqui, non infitiando confiteri, videbantur. Illi autem, aliquo
tum timore perterriti, quod acta illa atque omnes res anni fu-
perioris labefactari a praetoribus, infirmari a fenatu atque prin-
cipibus civitatis, putabant, tribunum popularem a fe alienare
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 25/627
PRO P. SEXTIO. i 7
nolebant, fuaque fibi propiora pericula effe, quam mea, lo-
quebantur.
Sed tamen et CrarTus a confulibus meam caufam fufcipien-
dam effe dicebat , et eorum fidem Pompeius implorabat ; ne-
que fe privatum publice fufceptae caufae defuturum effe dicebat.
Quem virum ftudiofum mei, cupidiflimum reipublicae confer-
vandas, domi mese certi homines ad eam rem compofiti monue-
runt, ut effet cautior; ejufque vitae a me infidias apud me domi
pofitas effe dixerunt : atque hanc ei fufpicionem alii literis
mittendis, alii nuntiis, alii coram ipfi, excitaverunt; ut ille,
cum a me certe nihil timeret, ab illis, ne quid meo nomine
molirentur , fibi cavendum putaret. Ipfe autem Caefar,quem
maxime homines ignari veritatis mihi effe iratum putabant, erat
ad portas, erat cum imperio; erat in Italiaejus exercitus, inque
eo exercitu ipfius tribuni plebis inimici mei fratrem praefecerat.
XIX. Haec ego cum viderem, neque enim erant occulta, fe-
natum, fine quo civitas ftare non poffet, omnino de civitate effe
fublatum -, confules, qui publici confilii duces effe deberent,
perfeciffe, ut per ipfos publicum confilium funditus tollere-
tur ; eos, qui plurimum poffent, opponi omnibus concionibus
falfo , fed formidolofe tamen , auctores ad perniciem meam ;
conciones haberi quotidie contra me ; vocem pro me , ac pro
republica, neminem mittere ; intenta figna legionum exiftimari
cervicibus ac bonis veftris, falfo, fed putari tamen ; conjurato-
rum copias veteres, et effufam illam ac fuperatam Catilinae ma-
num importunam , novo duce et infperata commutatione re-
rum effe renovatam :
Haec cum viderem, quid agerem, Judices ? Scio enim, tum
non mihi veftrum ftudium , fed meum prope veftro , defuiffe.
Contenderem contra tribunum plebis privatus armis ? Viciffent
improbos boni, fortes inertes : interfedtus effet is, qui hac una
medicina fola potuit a reipublicae pefte depelli. Quid deinde ?
quid reliquiarum reftaret ? quid denique erat dubium, quin ille
fanguis tribunitius, nullo praefertim publico confilio profufus,
Tom. VI. C
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 26/627
18 O R A T I O
confules ultores et defenfores effet habiturus ? cum quidem in
concione dixiffet, aut mihi femel pereundum, aut bis efTe vin-
cendum. Quid erat bis vincere ? Id profefto, ut, cum amen-tiffimo tribuno plebis cum decertaffem, cum confulibus caete-
rifque ejus ultoribus dimicarem.
Ego vero, fi mihi uni pereundum fuiffet, ac non accipienda
plaga mihi infanabilis, reipublicae mortifera, quam illi impo-
fuiffem ; femel perire tamen, Judices, maluiffem, quam bis
vincere. Erat enim illa altera ejufmodi contentio, ut neque
victi, neque vidtores, rempublicam tenere poffemus. Quid, fi in
prima contentione, vi tribunitia victus, in foro cum multis
bonis viris concidiffem ? Senatum confules, credo, vocaffent,
quem totum de civitate delerant : ad arma vocarent, qui ne
veflitu quidem defendi rempublicam fiffent : a tribuno plebis
poft. interitum meum diffidiffent, qui eandem horam meae pef-
tis et fuorum prasmiorum effe voluiffent.
XX. Unum enim mihi reflabat illud, quod forfitan non
nemo vir fortis et acris animi magnique dixerit : Reftitiffes,
repugnaffes, mortem pugnans oppetiffes. De quo te, te, inquam,
Patria, teflor, et vos penates patriique Dii, me veftrarum fedumtemplorumque caufa, me propter falutem meorum civium, quae
mihi femper fuit mea carior vita, dimicationem caedemque fu-
giffe. Etenim, fi mihi, in aliqua nave cum meis amicis navi-
ganti, hoc, Judices, accidiffet, ut multi ex multis locis prae-
dones claflibus eam navem fe oppreffuros minitarentur, nifi me
unum fibi dedidiffent; fi id vectores negarent, ac mecum iimul
interire, quam me tradere hoffibus, mallent : jeciffem me ipfe
potius in profundum, ut cseteros confervarem, quam illos mei
tam cupidos non modo ad certam mortem, fed in magnum
vitae difcrimen, adducerem. Cum vero in hanc reipublicae na-
vem, ereptis fenatui gubernaculis, rluitantem in alto tempefla-
tibus feditionum ac difcordiarum, armatse tot claffes, nifi ego
unus deditus effem, incurfurae viderentur; cum profcriptio, cae-
des, direptio, denuntiarentur; cum alii me fufpicione periculi
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 27/627
PRO P. SEXTIO. i 9
fui non defenderent, alii vetere odio bonorum incitarentur,
alii inviderent, alii obftare fibi me arbitrarentur, alii ulcifci
dolorem fuum aliquem vellent, alii rem ipfam publicam atque
hunc bonorum ftatum otiumque odiffent , et ob hafce caufas
tot, tamque varias, me unum depofcerent : depugnarem po-
tius cum fummo, non dicam exitio, fed periculo certe, veltro
liberorumque veftrorum, quam non id, quod omnibus impen-
debat, unus pro omnibus fufciperem ac fubirem ?•
XXI. Victi effent improbi : at cives ; at ab eo privato, qui
fine armis etiam conful rempublicam confervarat. Sin vicli
elfent boni;quid fupereffet ? non ad fervos videtis rem ventu-
ram fuiffe ? An mihi ipfi, ut quidam putant, fuit mors aequo
animo oppetenda ? Quid ? tum mortemne fugiebam ? an erat res
uila, quam mihi magis optandam putarem ? aut, ego illas res
tantas in tanta improborum multitudine cum gerebam, non
mihi mors, non exilium, ob oculos verfabantur ? non haec deni-
que a me tum, tanquam fata, in ipfa re gerenda concinebantur ?
An erat mihi in tanto luclu meorum, tanta disjunclione, tanta
acerbitate, tanta fpoliatione omnium rerum, quas mihi aut
natura aut fortuna dederat, vita retinenda ? Tam eram rudis, tam
ignarus rerum, tam expers confilii aut ingenii ? nihil audieram,
nihil videram , nihil ipfe legendo quaerendoque cognoveram ?
nefciebam vitae brevem effe curfum, gloriae fempiternum ? cum
effet omnibus definita mors, optandum effe, ut vita, quae ne-
ceflitati deberetur, patriae potius donata, quam refervata naturae,
videretur ? Nefciebam, inter fapientiflimos homines hanc con-
tentionem fuiffe , ut alii dicerent animos hominum fenfufque
morte reflingui ; alii autem tum maxime mentes fapientium ac
fortium virorum, cum e corpore excefliffent, fentire ac vigere ?
quorum alterum fugiendum non effe, carere fenfu ; alterum
etiam optandum, meliore effe fenfu.
Denique, cum omnia femper ad dignitatem retuliffem, nec
fine ea quidquam expetendum effe homini in vita putaffem;
mortem, quam etiam virgines Athenis, regis, opinor, Erechthei
C 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 28/627
20 O R A T I O
filiie, pro patrla contempfiffe dicuntur, ego vir confularis,
tantis rebus gefKs, timerem ? proefertim, cum ejus effem ci-
vitatis, ex qua Q^ Mucius folus in caftra Porfenae veniffet,
eumque interficere, propofita fibi morte, conatus effet ? ex qua
P. Decius primum pater, pofl aliquot annos patria virtute prae-
ditus filius, fe ac vitam fuam, inftructa acie, pro falute populi
Romani victoriaque devoviffet ? ex qua innumerabiles alii, par-
tim adipifcendae laudis,partim vitandae turpitudinis caufa
mortem in variis bellis aequifiimis animis oppetiffent ? in qua
civitate ipfe meminiffem, patrem hujus M. Crafli, fortiffimum
virum, ne videret vidlorem vivus inimicum, eadem fibi manu
vitam exhaufiffe, qua mortem faepe hoflibus obtuliffet ?
XXII. Haec ego et multa alia cogitans, hoc videbam, fi
caufam publicam mea mors peremiffet, neminem unquam fore,
qui auderet fufcipere contra improbos cives reipublicae falutem.
Itaque, non folum fi vi interiffem, fed etiam fi morbo exftinc-
tus effem, fore putabam, ut exemplum reipublicae confervandse
mecum fimul interiret. Quis enim unquam, me a fenatu po-
puloque Romano, tanto omnium bonorum ftudio, non refU-
tuto, (quod certe, fi effem interfectus, accidere non potuif-
fet) ullam reipublicae partem cum fua minima invidia auderet
attingere ? Servavi igitur rempublicam difceffu meo, Judices :
caedem a vobis liberifque veflris, vaftitatem, incendia, rapi-
nas, meo dolore ludtuque depuli ; et unus rempublicam bis fer-
vavi , femel gloria, iterum aerumna mea. Neque enim in hoc
me hominem effe infitiabor unquam, ut me optimo fratre, ca-
riflimis liberis, fidelifTmra conjuge, veftro confpeclu, patria,
hoc honoris gradu, fine dolore caruiffe glorier. Quod fi fe-
ciffem i quod a me beneficium haberetis , cum pro vobis
ea,
quae mihi effent vilia , reliquiffem ? Hoc , meo quidem
animo , fummi in patriam amoris mei fignum effe debet cer-
tiflimum, quod, cum abeffe ab ea non poffem fine fummo
dolore, hunc me perpeti, quam illam labefaclari ab impro-
bis, malui,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 29/627
PRO P. SEXTIO. 2I
Memineram , Judices , divinum illum virum , atque ex iif-
dem, quibus nos, radicibus natum ad falutem imperii hujus,
C. Marium, fumma fenectute, cum vim prope juftorum armo-
rum profugiffet ,primo fenile corpus paludibus occultaffe de-
merfum ; deinde ad infimorum ac tenuiffimorum hominum
Minturnis mifericordiam confugiffe ; inde navigio perparvo,
cum omnes portus terrafque fugeret, in oras Africae defertiffi-
mas perveniffe. Atque ille vitam fuam, ne inultus effet, ad in-
certiffimam fpem, et ad reipublicae ftatum, refervavit : ego, qui
(quemadmodum multi in fenatu, me abfente, dixerunt) peri-
culo reipublicae vivebam , quique ob eam caufam confularibusliteris de fenatus fententia exteris nationibus commendabar,
nonne, fi meam vitam deferuiftem, rempublicam prodidiffem ?
In quo quidem nunc, me reftituto, vivit mecum fimul exem-
plum fidei publicae, exemplum reipublicae defendendas : quod
fi immortale retinetur , quis non intelligit , immortalem hanc
civitatem futuram ?
XXIII. Nam externa bella regum , gentium , nationum
jampridem ita extineta funt, ut praeclare cum iis agamus, quos
pacatos effe patiamur. Denique ex bellica vicfloria non fere
quemquam eft invidia civium confecuta. Domefticis malis, et
audacium civium confiliis , faepe eft refiftendum ; eorumque
periculorum eft in republica retinendamedicina: quam omnem,
Judices ,perdidiffetis , fi meo interitu fenatui populoque Ro-
mano doloris fui de me declarandi poteftas efifet erepta. Quare
moneo vos, adolefcentes, atque hoc meo jure prscipio, qui
dignitatem, qui rempublicam, qui gloriam, fpecl:atis ; ne, fi
qua vos aliquando neceffitas ad rempublicam contra improboscives defendendam vocabit, fegniores fitis, et recordatione mei
cafus a confiliis fortibus refugiatis.
Primum, non eft periculum, ne qui unquam fint in civitate
ejufmodi confules, praefertim fi erit his id, quod debetur, per-
folutum. Deinde, nunquam jam, ut fpero, quifquam improbus
confilio et auxilio bonorum fe oppugnare rempublieam-dicet
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 30/627
22 O R A T I O
illis tacentibus; nec armati exercitus terrorem opponet togatis;
neque erit jufta caufa ad portas fedenti imperatori, quare terro-
rem fuum falfo jaclari opponique patiatur. Nunquam enim erit
tam opprefTus fenatus, ut ei ne fupplicandi quidem ac lugendi
fit poteftas ; tam captus equefter ordo, ut equites Romani a con-
fule relegentur. Quae cum omnia, atque etiam multo alia ma-
jora, quae confulto praetereO, accidifTent; vidifTetis me tamen in
priftinam meam dignitatem, brevi temporis dolore interjecto,
reipublicae voce effe revocatum.
XXIV. Sed ut revertar ad illud, quod mihi in hac omni eft
oratione propofitum, omnibus malis illo anno fcelere confulum
rempublicam effe confectam : primum illo ipfo die,qui mihi
funeftus fuit , omnibus bonis luctuofus , cum ego me e com-
plexu patriae confpectuque veftro eripuiffem, et metu veftri
periculi, non mei, furori hominis, fceleri, perfidiae, telis, mi-
nifque cefliffem, patriamque, quae mihi erat cariffima, propter
ipfius patriae caritatem reliquiffem ; cum meum illum cafum
tam horribilem, tam gravem, tam repentinum, non folum ho-
mines, fed tecta urbis ac templa, lugerent ; nemo veflrum fo-
rum, nemo curiam, nemo lucem, afpicere vellet : illo, inquam,ipfo die , die dico ? immo hora , atque etiam puncto temporis
eodem, mihi reique publicae pernicies, Gabinio et Pifoni pro-
vincia, rogata eft. Pro Dii immortales, cuftodes et confervato-
res hujus urbis atque imperii ! quaenam illa in republica mon-
ftra, quae fcelera, vidiftis ? Civis erat expulfus is, qui rempub-
licam ex fenatus auctoritate cum omnibus bonis defenderatj
et expulfus non alio aliquo, fed eo ipfo, crimine. Erat autem
expulfus fine judicio, vi, lapidibus, ferro, fervitio denique con-
citato : lex erat lata, vaftato ac relicto foro, et ficariis fervifque
tradito ; et ea lex, quae ut ne ferretur, fenatus fuerat vefte
mutata.
Hac tanta perturbatione civitatis, ne noctem quidem confu-
les inter meum difcrimen, et eorum praedam, intereffe pafti
funt : ftatim, me perculfo, ad meum fanguinem hauriendum, et,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 31/627
PRO P. SEXTIO. 23
fpirante etiam republica, ad ejus fpolia detrahenda, advolave-
runt. Omitto gratulationes, epulas, partitionem aerarii, benefi-
cia , fpem , promiffa , praedam , laetitiam paucorum in luctuomnium. Vexabatur uxor mea : liberi ad necem quaerebantur :
gener, et Pifo gener, a Pifonis confulis pedibus fupplex reji-
ciebatur : bona diripiebantur, eaque ad confules deferebantur
domus ardebat in Palatio : confules epulabantur. Quod fi meis
incommodis laetabantur, urbis tamen periculo commoverentur.
XXV. Sed, ut a mea caufa jam recedam, reliquas illius anni
peft.es recordamini : fic enim facillime perfpicietis, quantam
vim omnium remediorum a magiftratibus proximis refpublica
defiderarit. Legum multitudinem, cum earum, quae latae funt,
tum vero,quae promulgatae fuerunt. Nam latae quidem funt
confulibus illis , tacentibus dicam ? immo vero approbantibus
etiam , ut cenforia notio , et gravimmum judicium fanctiffimi
magiftratus, de republica tolleretur; ut collegia non modo illa
vetera contra fenatus confultum reftituerentur, fed ab uno gla-
diatore innumerabilia alia nova confcriberentur ; ut , remiffis
femiffibus et trientibus, quinta prope pars vectigalium tollere-
tur ; ut Gabinio pro illa fua Cilicia, quam fibi, fi rempublicamprodidiffet, pactus erat, Syria daretur ; ut uni helluoni bis de
eadem re deliberandi, et, rogata lege, poteftas fieret provincias
commutandae.
XXVI. Mitto eam legem, quae omnia jura religionum, auf-
piciorum, poteftatum, omnes leges, quae funt de jure et de
tempore legum rogandarum , una rogatione delevit : mitto
omnem domefHcam labem : etiam exteras nationes illius anni
furore conquaffatas videbamus. Lege tribunitia Matris Magnae
Peffinuntius ille facerdos expulfus et fpoliatus facerdotio eft,
fanumque fancliffimarum atque antiquiffimarum religionum
venditum pecunia grandi Brogitaro, impuro homini, atque
indigno illa religione;
praefertim cum ea fibi iile non colendi,
fed violandi, caufa appetiffet : appellati reges a populo, qui
id nunquam ne a fenatu quidem poflulaffent : reducli exules
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 32/627
24 O R A T I O
Byzantiuni condemnati tum, cum indemnati cives e civitate
ejiciebantur.
Rex Ptolemacus, qui ii nondum erat ipfe a fenatu focius ap-
pellatus , erat tamen frater ejus regis, qui cum eilet in eadem
caufa, jam erat a fenatu honorem iftum confecutus; erat eodem
genere, iifdemque majoribus, eadem vetuftate focietatis; deni-
que erat rex, fi nondum focius, at non hoftis;pacatus, quie-
tus, fretus imperio populi Romani, regno paterno atque avito,
regali otio perfruebatur. De hoc, nihil cogitante, nihil fufpi-
cante, eifdem operis fufTragium ferentibus, eft rogatum, ut
fedens cum purpura et fceptro, et illis infignibus regiis, prae-
coni publico fubjiceretur ; et, imperante populo Romano, qui
etiam bello vicTis regibus regna reddere confuevit, rex amicus,
nulla injuria commemorata, nullis repetitis rebus, cum bonis
omnibus publicaretur.
XXVII. Multa acerba, multa turpia, multa turbulenta, ha-
buit ille annus : tamen illi fceleri, quod in me illorum imma-
nitas edidit, haud fcio an recTe hoc proximum efle dicam. An-
tiochum illum Magnum majores noftri , magna belli conten-
tione terra marique fuperatum, intra montem Taurum regnare
jufferunt : Afiam, qua illum multarunt, Attalo, ut is regnaret
in ea, condonaverunt. Cum Armeniorum rege, Tigrane, grave
bellum perdiuturnumque gelTimus, cum ille, injuriis in focios
noftros inferendis, bello prope nos laceffiffet. Hic et ipfe per fe
vehemens fuit, et acerrimum hoftem hujus imperii Mithri-
datem ,pulfum Ponto , opibus fuis regnoque defendit ; et
a Lucullo , fummo viro atque imperatore,
pulfus , animo
tamen hoiliili cum reliquis copiis fuis in priftina mente
manfit. Hunc Cn. Pompeius , cum in fuis caftris fuppli-
cem abjecTumque vidiiTet, erexit, atque iniigne regium, quod
ille de fuo capite abjecerat , repofuit , et , imperatis cer-
tis rebus, regnare juhTt ; nec minus et fibi et huic imperio
gloriofum putavit, conflitutum a fe regem, quam conitric-
tum, videri.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 33/627
PRO P. SEXTIO. 25
Tulit, gefTit. Qui et ipfe hoftis fuit populi Romani, et acer-
rimum hoftem in regnum recepit;qui conflixit, qui figna con-
tulit , qui de imperio pene certavit ; regnat hodie , et amici-
tiae nomen ac focietatis,quod armis violarat , id precibus eft
confecutus. Ille Cyprius mifer, qui femper focius, femper ami-
cus fuit ; de quo nulla unquam fufpicio durior aut ad fenatum,
aut ad imperatores noftros, allata eft j vivus, ut aiunt, eft, et vi-
dens, cum vicTu ac veftitu fuo publicatus. En, cur casteri reges
ftabilem effe fuam fortunam arbitrentur; cum hoc illius funefti
anni prodito exemplo videant,per tribunum aliquem et fex-
centas operas, fe fortunis fpoliari et regno omni pofTe nudari.
XXVIII. At etiam eo negotio M. Catonis fplendorem ma-
culare voluerunt, ignari, quid gravitas, quid integritas, quid
magnitudo animi, quid denique virtus, valeret : quae in tempef-
tate faeva quieta eft, et lucet in tenebris , et pulfa loco manet
tamen, atque hasret in patria, fplendetque per fe femper, neque
alienis unquam fordibus obfolefcit. Non illi ornandum M. Ca-
tonem, fed relegandum -, nec illi committendum illud nego-
tium , fed imponendum,putaverunt : qui in concione palam
dixerint , linguam fe evellifTe M. Catoni , quas femper contra
extraordinarias poteftates libera fuifTet. Sentient, ut fpero, brevi
tempore, manere libertatem illam -, atque hoc etiam, fi fieri po-
terit, efle majorem, quod cum confulibus illis M. Cato, etiam
cum jam defperafTet aliquid aucToritate fua profici poffe, tamen
voce ipfa ac dolore pugnavit, et poft meum difcefTum iis Pifo-
nem verbis, flens meum et reipublicae cafum, vexavit, ut illum
hominem perditiffimum atque impudentifTimum pene jam pro-
vincia? pceniteret.
Cur igitur rogationi paruit ? Quafi vero ille non in alias quo-
que leges, quas injufte rogatas putaret, jam ante jurarit. Non
ofTert fe ille iftis temeritatibus, ut, cum reipublicae nihil profit,
fe cive rempublicam privet. Confule me, cum efTet defignatus
tribunus plebis , obtulit in difcrimen vitam fuam : dixit eam
fententiam, cujus invidiam capitis periculo fibi praftandam
Tom. VI. D
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 34/627
26 O R A T I O
videbat : dixit vehementer : egit acriter : ea, quae fenfit, prae fe
tulit : dux, auclor, actor rerum illarum fuit : non quo pericu-
lum fuum non videret; fed in tanta reipublicae tempeftate nihil
fibi, nifi de patrise periculis, cogitandum putabat, Confecutus
eft ipfius tribunatus.
XXIX. Quid ego de fingulari magnitudine animi ejus, ac de
incredibili virtute , dicam ? Meminiftis illum diem , cum ,
templo a collega occupato , nobis omnibus de vita ejus viri et
civis timentibus , ipfe animo fortifiimo venit in templum , et
clamorem hominum auctoritate, impetum improborum virtute,
fedavit. Adiit tum periculum, fed adiit ob caufam ; quae quanta
fuerit, jam mihi dicere non eft neceffe. At, fi ifti Cypriae ro-
gationi fceleratiffimae non paruiffet, haereret illa nihilominus in
republica turpitudo. Regno enim jam publicato, de ipfo Catone
erat nominatim rogatum : quod ille fi repudialfet , dubitatis ,
quin ei vis effet allata, cum omnia acla illius anni per illum
unum labefaclari viderentur ?
Atque etiam hoc videbat : quoniam illa in republica macula
regni publicati maneret,quam nemo jam poffet eluere ,
quod
ex malis boni pofiit in republica provenire , id utilius effe per
fe confervari, quam per alios. Atque ille, etiam fi aliqua-
piam vi expelleretur illis temporibus ex hac urbe, facile patere-
tur. Etenim, qui fuperiore anno fenatu caruiffet, quo fi tum ve-
niret, me tamen focium fuorum in republica confiliorum videre
poffet -
y is aequo animo tum, me expulfo, et meo nomine cum
univerfo fenatu, tum fententia fua condemnata, in hac urbe effe
poffet ? Ille vero eidem tempori , cui nos , eidem furori , eif-
dem confulibus, eifdem minis, infidiis, periculis, ceffit : luc-
tum nos haufimus majorem, dolorem ille animi non minorem.
XXX. His de tot tantifque injuriis in focios , in reges , in
liberas civitates, confulum querela effe debuit : in ejus magif-
tratus tutela reges atque exterae nationes femper fuerunt. Ec-
quae vox unquam eft audita confulum ? Quanquam quis aude-
ret, fi maxime queri vellet ? De Cyprio rege quererentur, qui
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 35/627
PRO P. SEXTIO. 27
me civem , nullo meo crimine, patrine nomine , laborantem ,
non modo ftantem non defenderunt , fed ne jacentem quidem
protexerunt ? Cefferam , fi alienam a me plebem fuiffe vultis
quae non fuit, invidiae ; fi commoveri omnia videbantur, tem-
pori ; fi vis fuberat, armis ; fi focietas, magiflratuum padtioni;
fi periculum civium, reipublicae.
Cur, cum de capite civis (non difputo, cujufmodi civis)
et de bonis profcriptio ferretur; cum et facratis legibus et xn.
tabulis fancitum effet, ut neque privilegium irrogari liceret,
neque de capite, nifi comitiis centuriatis, rogari ; nulla vox
eft audita confulum ? conftitutumque eft illo anno, quantum in
illis duabus hujus imperii pefKbus fuit,jure poffe per operas
concitatas quemvis civem nominatim , tribuni plebis confilio
ex civitate exturbari ?
Quae vero promulgata illo anno fuerunt ? quae promiffa mul-
tis ? quae confcripta ? quae fperata ? quae cogitata ? Quid dicam ?
qui locus orbis terrae jam non erat alicui deftinatus ? cujus ne-
gotii publici cogitari , optari , fingi , curatio potuit,quae non
effet attributa atque defcripta ? quod genus imperii , aut quse
provincia, quae ratio auferendae aut connandae pecuniae, non
reperiebatur ? quae regio orave terrarum erat latior, in qua non
regnum aliquod ftatueretur ? quis autem rex, qui illo anno non
aut emendum fibi, quod non habebat, aut redimendum, quod
habebat, arbitraretur ? quis provinciam, quis pecuniam, quis
legationem, ab fenatu petebat ? Damnatis de vi reflitutio, con-
fulatus petitio ipfi illi populari facerdoti, comparabatur. Haec
gemebant boni , fperabant improbi , agebat tribunus plebis
confules adjuvabant.XXXI. Hic, aliquanto ferius, quam ipfe vellet, Cn. Pom-
peius, invitiffimis iis, qui mentem optimi ac fortiffimi viri fuis
conliliis, fictifque terroribus, a defenfione meae falutis averte-
rant , excitavit illam fuam non fopitam , fed fufpicione aliqua
retardatam, confuetudinem reipublicae bene gerendse. Non eft
paffus ille vir,qui fceleratiffimos cives, qui acerrimos hoftes
,
D 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 36/627
28 O R A T I O
qui maximas nationes, qui reges, qui gentes feras atque inau-
ditas, qui praedonum infinitam manum, qui etiam fervitia, vir-
tute victoriaque domuiffet ;qui, omnibus bellis terra marique
compreflis , imperium populi Romani orbis terrarum terminis
definiffet ; rempublicam everti fcelere paucorum,quam ipfe
non folum confiliis, fed etiam fanguine fuo, faepe fervaffet
acceffit ad caufam publicam -, reftitit auctoritate fua reliquis
rebusyde praeteritis queftus eft. Fieri quaedam ad meliorem
fpem inclinatio vifa eft.
Decrevit fenatus frequens de meo reditu kalendis Jun. dif-
fentiente nullo, referente L. Ninnio, cujus in mea caufa nun-
quam fides virtufque contremuit. Interceffit Ligus ifte nefcio
qui, additamentum inimicorum meorum. Res erat et caufa
noftra eo jam loci, ut erigere oculos et vivere videretur. Quif-
quis erat ,qui aliquam partem in meo luctu fceleris Clodiani
attigiffet, quocunque venerat, quod judicium cunque fubierat^
damnabatur. Inveniebatur nemo, qui fe fuffragium de me tu-
liffe confiteretur. Decefferat ex Afia frater meus magno fqua-
lore, fed multo etiam majore mcerore: huic ad urbem venienti
tota obviam civitas cum lacrymis gemituque procefferat : lo-
quebatur liberius fenatus : concurrebant equites Romani : Pifo
ille, gener meus, cui fructum pietatis fuas neque ex me, ne-
que a populo Romano , ferre licuit , a propinquo fuo focerum
fuum flagitabat : omnia fenatus rejiciebat, nifi de me primum
confules retuliffent.
XXXII. Quae cum res jam manibus teneretur; et cum con-
fules provinciarum padtione libertatem omnem perdidiflent,
qui,
cumin fenatu privatim, ut de
mefententias dicerent, fla-
gitabantur , legem illi fe Clodiam timere dicebant : cum hasc
non poffent jam diutius fuflinere , initur confilium de interitu
Cn. Pompeii : quo patefacto , ferroque deprehenfo , ille in-
clufus domi tamdiu fuit, quamdiu inimicus meus in tribunatu*
De meo reditu octo tribuni promulgarunt. Ex quo intelleclum
eft, mihi abfenti creviffe amicos, in ea praefertim fortuna, in
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 37/627
PRO P. SEXTIO. 29
qua nonnulli etiam,quos effe putaveram , non erant : fed eos
voluntatem femper eandem, libertatem non eandem femper,
habuiffe. Nam ex novem tribunis, quos tunc habueram, unus,
me abfente , defluxit : qui cognomen fibi ex /Eliorum imagi-
nibus arripuit, quo magis nationis ejus effe, quam generis,
videretur.
Hoc igitur anno , magiftratibus novis defignatis , cum om-
nes boni omnem fpem melioris ftatus in eorum fidem conver-
tiffent -, princeps P. Lentulus auctoritate ac fententia fua, Pi-
fone et Gabinio repugnantibus , caufam fufcepit , tribunifque
plebis octo referentibus,praeflantiffimam de me fententiam
dixit. Qui, cum ad gloriam fuam, atque ad ampliffimi beneficii
gratiam, magis pertinere videret, caufam illam integram ad
fuum confulatum refervari ; tamen rem talem per alios citius
quam per fe tardius, conflci malebat.
XXXIII. Hoc interim tempore P. Sextius, Judices, defig-
natus, iter ad C. Caefarem pro mea falute fufcepit. Quid egerit,
quantum profecerit, nihil ad caufam : equidem exiftimo, fi ille,
ut arbitror , aequus nobis fuerit , nihil ab hoc profeclum ; fin
iratior, non multum: fed tamen fedulitatem atque integritatem
hominis videtis. Ingredior jam in Sextii tribunatum : nam hoc
primum iter defignatus reipublica? caufa fufcepit : pertinere et
ad concordiam civium putavit, et ad perficiendi facultatem,
animum Caefaris a caufa non abhorrere. Abiit ille annus : re-
fpiraffe homines videbantur, nondum re, fed fpe reipublicae re-
cuperandae. Exierunt malis ominibus atque execrationibus duo
vulturii paludati;quibus utinam ipfis eveniffent ea
,quae tum
homines precabantur ! neque nos provinciam Macedoniam
cum exercitu, neque equitatum in Syria, et cohortes optimas,
perdidiffemus.
Ineunt magiflratum tribuni plebis, qui omnes fe de me pro-
mulgaturos confirmarant. Ex his princeps emitur ab inimicis
meis is, quem homines in luctu irridentes Gracchum vocabant
quoniam id etiam fatum civitatis fuit, ut illa ex vepreculis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 38/627
3o O R A T I O
extracta nitedula rempublicam conaretur arrodere. Alter vero,
non ille Serranus ab aratro , fed ex deferto Gavi Oleli horreo
calatis granis , in Calatinos Atilios infitus , fubito nominibus
in tabulas relatis , nomen fuum de tabula fuftulit. Veniunt
kalendae Januarii : vos hasc melius fcire poteflis : equidem au-
dita dico : quae tum frequentia fenatus, quae expedlatio populi,
qui concurfus legatorum ex Italia cuncta, quae virtus, actio,
gravitas P. Lentuli confulis fuerit, quae etiam collegas ejus
moderatio de me : qui cum inimicitias fibi mecum ex reipub-
licae diffenfione fufceptas effe dixiffet , eas fe patribus con-
fcriptis dixit, et temporibus reipublicae, permiffurum.
XXXIV. Tum princeps rogatus fententiam L. Cotta dixit
id, quod digniflimum republica fuit , nihil de me actum elfe
jure, nihil more majorum, nihil legibus : non polTe quemquam
de civitate tolli fine judicio : de capite non modo ferri, fed ne
judicari quidem, poffe, nifi comitiis centuriatis : vim fuiffe
illam, flammam quaffatae reipublicae, perturbatorumque tem-
porum,jure judiciifque fublatis : magna rerum perturbatione
impendente, declinaffe me paululum, et, fpe reliquae tranquil-
litatis, praefentes fluctus tempeflatemque fugiffe : quare, cumabfens rempublicam non minus magnis periculis, quam quodam
tempore praefens, liberaffem, non reflitui me folum, fed etiam
ornari, a fenatu decere. Difputavit etiam multa prudenter, ita
de me illum amentiffimum et profligatiffimum hoftem pudoris
et pudicitiae fcripfiffe, qux fcripferat, iis verbis, rebus, fenten-
tiis, ut, etiam fi jure effet rogatum, tamen vim habere non pof-
fet : quare me,qui nulla lege abeffem , non reflitui lege , fed
revocari fenatus auctoritate, oportere.
Hunc nemo erat quin veriflime fentire diceret. Sed pofl
eum rogatus Cn. Pompeius , approbata laudataque Cottas fen-
tentia, dixit, {e{e otii mei caufa, ut omni populari concita-
tione defungerer, cenfere, ut ad fenatus auctoritatem populi
quoque Romani beneficium erga me adjungeretur. Cum omnes
certatim, aliufque alio gravius atque ornatius de mea falutc
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 39/627
PRO P. SEXTIO. 31
dixiifet , fieretque fine ulla varietate difceffio ; furrexit , ut
fcitis, Atilius hic Gavianus : nec aufus eft, cum eifet emptus,
intercedere ;
noclem fibi ad deliberandum poftulavit.
Clamorfenatus, querelae, preces, focer ad pedes abjectus. Ille fe af-
firmare, poftero die moram nullam eife faclurum. Creditum eft
difceifum eft. Illi interea deliberatori merces , longa interpo-
fita nocte , duplicata eft. Confecuti dies pauci omnino Janua-
rio menfe, per quos fenatum haberi liceret ; fed tamen actum
nihil, niii de me.
XXXV. Cum omni mora, ludificatione, calumnia, fenatus
auctoritas impediretur ; venit tandem concilii de me agendi
dies, viii. kalendas Februar. Princeps rogationis, vir mihi
amiciffimus, Q^Fabricius, templum aliquanto ante lucem oc-
cupavit. Quietus eo die Sextius, is qui eft de vi reus : actor hic
defenforque caufae meae nihil progreditur, confilia expectat ini-
micorum meorum. Quid illi, quorum confilio P. Sextius in
judicium vocatur ? quo fe pacto gerunt ? cum forum, comitium,
curiam , multa de nocte armatis hominibus ac fervis plerifque
occupaviifent, impetum faciunt in Fabricium, manus afTerunt,
occidunt nonnullos, vulnerant multos.
Venientem in forum , virum optimum et conftantiffimum
M. Cifpium , tribunum plebis , vi depellunt : casdem in foro
maximam faciunt : univerfique, deftrictis gladiis et cruentis in
omnibus fori partibus, fratrem meum, virum optimum, fortif-
fimum, meique amantiffimum, oculis quaerebant, voce pof-
cebant. Quorum ille telis libenter, in tanto luctu ac defide-
rio mei, non repugnandi, fed moriendi, caufa, corpus obtu-
liifet fuum , nifi fuam vitam ad fpem mei reditus refervaifet.
Subiit tamen vim illam nefariam confceleratorum latronum ;
et, cum ad fratris falutem a populo Romano deprecandam ve-
niifet ,pulfus e Roftris, in comitio jacuit, feque fervorum et
libertorum corporibus obtexit, vitamque tum fuam noctis et
fugae prasfidio, non juris judiciorumque, defendit. Meminiftis
tum, Judices , corporibus civium Tiberim compleri , cloacas
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 40/627
32 O R A T I O
referciri , e foro fpongiis effingi fanguinem , ut omnes tantam
illam copiam , et tam magnificum apparatum , non privatum
aut plebeium, fed patricium et praetorium, effe arbitrarentur :
nihilque neque ante hoc tempus , neque hoc ipfo turbulentif-
fimo die, criminationis effe in Sextium.
XXXVI. Atqui vis in foro verfata eft. Certe : quando enim
major ? Lapidationes perfaepe vidimus ; non ita faepe , fed ni-
mium tamen faepe, gladios : caedem vero tantam, tantos acer-
vos corporum extructos, nifi forte illo Cinnano atque Odtavia-
no die, quis unquam in foro vidit ? Qua ex concertatione ani-
morum ? nam ex pertinacia aut conftantia intercefforis oritur
fa?pe feditio, culpa atque improbitate latoris, commodo aliquo
imperitis aut largitione propofita , oritur ex concertatione ma-
giftratuum , oritur fenfim ex clamore primum , deinde aliqua
difceffione concionis ; vix, fero, et raro, ad manus pervenitur
nullo vero verbo fadto, nulla concione advocata, nulla lege
recitata, concitatam nocturnam feditionem quis audivit ?
An verifimile eft, ut civis Romanus , aut homo liber quif-
quam, cum gladio in forum -defcenderit ante lucem, ne de me
ferri pateretur, praeter eos, qui ab illo peftifero ac perdito
cive jampridem reipublicae fanguine faginantur ? Hic jam de
ipfo accufatore quaero, qui P. Sextium queritur cum multitu-
dine in tribunatu et cum praefidio magno fuifTe ; num illo die
fuerit ? Certe, certe, non fuit. Victa igitur eft caufa reipublicae,
et victa non aufpiciis , non interceffione , non fuffragiis -
}fed
vi, manu, ferro. Nam, li obnuntiaftet Fabricio is praetor, qui
fe fervafte de caelo dixerat , accepiffet refpublica plagam , fed
eam, quam acceptam gemere polfet. Si interceffiffet collega
Fabricio, laefifTet rempublicam, fed rempublicam jure laefiffet.
Gladiatores tu novitios, pro expectata aedilitate fuppofitos, cum
licariis e carcere emiffis ante lucem immittas ? magiftratus tem-
plo dejicias ? casdem maximam facias ? forum purges ? et, cum
omnia vi et armis egeris, accufes eum, qui fe praefidio munie-
xit, non ut te oppugnaret, fed ut vitam fuam poffet defendere ?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 41/627
PROP. SEXTIO.33
XXXVII. Atqui ne ex eo quidem tempore id egit Sextius
ut, a fuis munitus, tuto in foro magiflratum gereret, rempubli-
cam adminiflraret. Itaque, fretus fanctitate tribunatus, cum fe
non modo contra vim et ferrum, fed etiam contra verba atque
interfationem, legibus facratis effe armatum putaret ; venit in
templum Caftoris, obnuntiavit confuli : cum fubito manus illa
Clodiana, in caede civium faepe jam victrix, exclamat, incita-
tur , invadit , inermem atque imparatum tribunum alii gladiis
adoriuntur, alii fragmentis feptorum et fuftibus : a quibus hic,
multis vulneribus acceptis , ac debilitato corpore et contruci-
dato, fe abjecit exanimatus ; neque ulla alia re ab fe mortem,
nili opinione mortis , depulit. Quem cum jacentem et concU
fum plurimis vulneribus, extremo fpiritu, exfanguem et confec-
tum viderent ; defatigatione magis et errore, quam mifericor-
dia et modo, aliquando caedere deftiterunt.
Et caufam dicit Sextius de vi ? quid ita ? quia vivit. At id
non fua culpa : plaga una illa extrema defuit;
quae fi acceflif-
fet, reliquum fpiritum exhaufiffet. Accufa Lentidium : non per-
cuffit locum : maledicito Sabinio , homini Reatino , cur tam
tempori exclamarit occifum. Ipfum vero quid accufas ? numdefuit gladiis ? num repugnavit ? num, ut gladiatoribus impe-
rari folet, ferrum non recepit ?
XXXVIII. An haec ipfa vis eft , non poffe emori ? an illa
quod tribunus plebis templum cruentavit ? an, quod, cum effet
ablatus, primumque refipiifet, non fe referri juflit? ubi eft cri-
men, quod reprehenditis ? Hic quaero, Judices, fi illo die gens
ifta Clodia,quod facere voluit , effeciffet ; fi P. Sextius
,qui
pro occifo reliclus efl , occifus effet -, fuiftifne ad arma ituri ?
fuiflifne vos ad patrium illum animum, majorumque virtutem,
excitaturi ? fuiftifne aliquando rempublicam a funefto latrone
repetituri ? an etiam tunc quiefceretis , cunclaremini, timere-
tis , cum rempublicam a facinorofimmis ficariis , et a fer-
vis , effe oppreffam atque occupatam videretis ? Cujus igi-
tur mortem ulcifceremini , fi quidem liberi efTe , et habere
Tom. VI. E
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 42/627
34 O R A T I O
rempublicam, cogitaretis j de ejus virtute viri quid vos loqui,
quid fentire, quid cogitare,quid judicare oporteat, dubitan-
dum putatis ?
At vero illi ipfi parricidae , quorum effrenatus furor alitur
impunitate diuturna, adeo vim facinoris fui perhorruerant, ut,
fi paulo longior opinio mortis Sextii fuiffet , Gracchum illum
fuum, transferendi in nos criminis caufa, occidere cogitarint.
Senfit rufticulus non incautus,(neque enim homines nequam
tacere potuerunt) fuum fanguinem quaeri ad refUnguendam in-
vidiam facinoris Clodiani : mulionicam penulam arripuit,. cum
qua primum Romam ad comitia venerat : mefforia fe corbe
contexit : cum quaererent alii Numerium, alii Quintium, ge-
mini nominis errore fervatus eft. Atque hoc fcitis omnes, uf-
que adeo hominem in periculo fuiffe, quoad fcitum fit Sex-
tium vivere. Quod nifi effet patefactum paulo citius, quam vel-
lem ; non illi quidem morte mercenarii fui transferre potuif-
fent invidiam in quos putabant , fed aeerbiffimi fceleris infa-
miam grato quodam fcelere minuiffent.
Ac, fi tunc P. Sextius, Judices, in templo Caftoris ani-
mam, quam vix retinuit, edidiffet ; non dubito, quin, fi modoeffet in republica fenatus ,. fi majeftas populi Romani revixif-
fet , aliquando ftatua huic ob rempublicam interfecto in foro
ftatueretur. Nec vero illorum quifquam, quos a majoribus nof-
tris , morte obita,
pofitos in illo loco atque in Roftris collo-
catos videtis, effet P. Sextio aut acerbitate mortis, aut animo
in rempublicam, prasponendus : qui, cum caufam civis calami-
tofi , caufam amici , caufam bene de republica meriti , cau-
fam fenatus , caufam Italiae , caufam reipublicas , fufcepiffet
cumque aufpiciis religionique parens obnuntiaret, quod fenfe-
rat -, luce palam a nefariis peftibus in Deorum hominumque
confpectu effet occifus % fanftiffimo in templo , fanctiffima in
caufa, fandtiffimo in magiflratu. Ejus igitur vitam quifquam
fpoliandam ornamentis effe dicet , cujus mortem ornandam
monumento fempiterno putaretis ?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 43/627
PRO P. SEXTlO.35
XXXIX. Homines, inquit, emifti, coegifti, parafti. Quid
uti faceret ? fenatum obfideret ? cives indemnatos expelleret ?
bona diriperet ? sedes incenderet ? tecta diflurbaret ? templa
Deorum immortalium inflammaret ? tribunos plebis ferro e
Roftris expelleret ? provincias, quas vellet, quibus vellet, vende-
ret ? reges appellaret ? rerum capitalium condemnatos in liberas
civitates per legatos noftros reduceret ? principem civitatis
ferro obfeffum teneret ? Haec ut efficere poffet, quas fieri, nifi
armis oppreffa republica, nullo modo poterant, idcirco, credo,
manum fibi P. Sextius et copias comparavit.
At nondum erat maturum : nondum res ipfa ad ejufmodi
prasfidia viros bonos compellebat. Pulfi nos eramus, non omni-
no ifta manu fola , fed tamen non fine ifta : vos taciti miraba-
mini. Captum erat forum anno fuperiore, asde Caftoris, tanquam
arce aliqua, a fugitivis occupata : filebatur. Omnia hominum,
cum egeflate, tum audacia, perditorum, clamore, concurfu,
vi, manu, gerebantur : perferebatis. Magiftratus templis pelle-
bantur ; alii omnino aditu ac foro prohibebantur : nemo refifte-
bat. Gladiatores ex praetoris comitatu comprehenfi, in fenatum
introducti, confeffi, in vincula conjecti a Milone, emiffi a
Serrano : mentio nulla. Forum corporibus civium Romano-
rum conftratum caede nocturna : non modo nulla nova quasf-
tio, fed etiam vetera judicia fublata. Tribunum plebis plus vi-
ginti vulneribus acceptis jacentem moribundumque vidiftis
alterius tribuni plebis, divini hominis (dicam enim quod fen-
tio , et quod mecum fentiunt omnes) divini , infigni quadam,
inaudita , nova magnitudine animi,
gravitate , fide praediti
domus eft oppugnata ferro, facibus, exercitu Clodiano.
XL. Et tu hoc loco laudas Milonem, et jure laudas. Quem
enim unquam virum tam immortali virtute vidimus, qui, nullo
prasmio propofito,
prseter hoc ,quod jam contritum et con-
temptum putatur, judicium bonorum, omnia pericuia, fummos
labores, graviflimas contentiones inimicitiafque, fufcepit ? qui
mihi unus ex omnibus civibus videtur re docuiffe, non verbis,
E 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 44/627
36 O R A T I O
quid oporteret a praeftantiffimis viris in republica fieri, et quid
neceffe effet : oportere hominum audacium, everforum reipub-
licae, fceleri legibus et judiciis refiftere : fi leges non valerent,
judicia non erfent, fi refpublica vi confenfuque audacium armis
oppreffa teneretur ;praefidio et copiis defendi vitam et liberta-
tem neceffe effe. Hoc fentire, prudentiae eft ; facere, fortitudi-
nis ; et fentire vero et facere, perfectae cumulataeque virtutis.
Adiit ad rempublicam tribunus plebis, Milo : de cujus laude
plura dicam, non quo aut ipfe haec dici, quam exiftimari, ma-
lit, aut ego hunc laudis fructum prasfenti libenter impertiam,
praefertim cum verbis confequi non poflim ; fed, quod exiftimo,
fi Milonis caufam accufatoris voce collaudatam probaro, vos
in hoc crimine parem Sextit caufam exifiimaturos. Adiit igitur
T. Annius ad caufam reipublicae, fic, ut civem patrias recupe-
rare vellet ereptum. Simplex caufa, conftans ratio, plena con-
fenfionis omnium, plena concordiae. Collegas adjutores habe-
bat : confulis alterius fummum ftudium, alterius animus pene
placatus. De praetoribus unus alienus : fenatus incredibilis vo-
luntas : equitum Romanorum animi ad caufam excitati, erecta
Italia. Duo foli erant empti ad impediendum: qui fi, homines
defpecti et -contempti, tantam rem fuflinere non potuiffent, fe
caufam,quam fulceperat , nullo labore peraclurum videbat.
Agebat aucloritate, agebat confilio, agebat per fummum ordi-
nem, agebat exemplo bonorum et fortium civium : quid repub-
lica, quid fe, dignum effet, quis ipfe effet, quid fperare, quid
majoribus fuis reddere deberet, diligentiffime cogitabat.
XLI. Huic gravitati hominis videbat ille gladiator fe, fi
moribus ageret, parem effe non poffe : ad ferrum, ad faces, ad
quotidianam caedem, incendia, rapinas, fe cum exercitu fuo
contulit : domum oppugnare, itineribus occurrere, vi laceffere
et terrere, coepit. Non movit hominem fumma gravitate, fum-
maque conflantia : fed, quanquam dolor animi, innata libertas,
prompta excellenfque virtus , fortiffimum virum hortabantur
vi vim , oblatam praefertim faepius , ut frangeret et refutaret;
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 45/627
PRO P, SEXTIO.37
tanta moderatio fuit hominis , tantum confilium , ut contine-
ret dolorem, neque eadem fe re ulcifceretur, qua effet laceffi-
tus -, fed illum, tot jam funeribus reipublicae exultantem ac
tripudiantem, legum, ii pofTet, laqueis conftringeret.
Defcendit ad accufandum. Quis unquam tam proprie rei-
publicae caufa, nullis inimicitiis, nullis praemiis, nulla homi-
num poftulatione, aut etiam opinione, id unquam effe factu-
rum ? Fradli erant animi hominis : hoc enim accufante, prifHni
illius fui judicii turpitudinem defperabat. Ecce tibi conful,
praetor, tribunus plebis, nova novi generis edicta proponunt
Ne reus adfit, ne citetur, ne quaeratur, ne mentionem omnino
cuiquam judicum aut judiciorum facere liceat. Quid ageret
vir ad virtutem, dignitatem, gloriam natus, vi fceleratorum
hominum corroborata, legibus judiciifque fublatis ? Cervices
tribunus plebis privato, praeftantirlimus vir prorligatirTimo ho-
mini, daret ? an caufam fufceptam affligeret ? an fe domi con-
tineret? Et vinci turpe putavit, et deterreri. Etiam e republica
credidit, ut, quoniam fibi in illum legibus uti non liceret,
illius vim neque in fuo, neque in reipublieae, periculo per-
timefceret.
XLII. Quomodo igitur hoc in genere praefidii comparati
accufas Sextium , curn idem laudes Milonem ? An ,qui fua
tecta defendit;
qui ab aris, focis, ferrum rlammamque de-
pellit ; qui fibi licere vult tuto effe in foro, in templo, in
curia;
qui vitae praefidium comparat;qui vulneribus ,
quae
cernit quotidie toto corpore , movetur , ut aliquo praefidio
caput, et cervices, et jugulum, ac latera tutetur : hunc de vi
accufandum putas ?
Quis enim veflrum, Judices, ignorat, ita naturam rerum
tuliffe , ut quodam tempore homines , nondum neque naturali
neque civili jure defcripto , fuii per agros ac difperfi vagaren-
tur, tantumque haberent, quantum manu ac viribus, per caedem
ac vulnera, aut eripere aut retinere potuiffent ? Qui igitur pri-
mi virtute et confilio praeflanti extiterunt, ii, perfpecl:o genere
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 46/627
38 O R A T I O
humanae dociiitatis atque ingenii, diflipatos unum in locum
congregarunt, eofque ex feritate illa ad juftitiam atque manfue-
tudinemtranfduxerunt.
Tumres ad
communemutilitatem,
quas publicas appellamus , tum conventicula hominum,quae
poftea civitates nominatae funt, tum domicilia conjuncta, quas
urbes dicimus, invento et divino et humano jure, mcenibus
fepferunt.
Atque inter hanc vitam perpolitam humanitate, et illam im-
manem, nihil tam intereft, quam jus, atque vis. Horum utro
uti nolimus, altero efl utendum. Vim volumus extingui ? jus
valeat necefle eft, id eft, judicia, quibus omne jus continetur.
Judicia difplicent , aut nulla funt ? vis dominetur necefle eft.
Haec vident omnes : Milo et vidit , et fecit , ut jus experire-
tur, vim depelleret. Altero uti voluit, ut virtus audaciam vin-
ceret : altero ufus neceflario eft , ne virtus ab audacia vince-
retur. Eademque ratio fuit P. Sextii , ii minus in accufando,
(neque enim per omnes fuit idem necefTe fieri) at certe in
neceflitate defendendae falutis fuae , praefidioque contra vim et
manum comparando.
XLIII. O Dii immortales ! quemnam oftenditis exitum no-
bis ? quam fpem reipublicae datis ? quotus quifque invenietur
tanta virtute vir, qui optimam quamque caufam reipublicae
ampleclatur, qui bonis viris deferviat, qui folidam laudem ve-
ramque quaerat ? cum fciat , duo illa reipublicae pene fata,
Gabinium et Pifonem, alterum haurire quotidie ex pacatiflimis
atque opulentiflimis Syriae gazis innumerabile pondus auri;
bellum inferre quiefcentibus, ut eorum veteres illibatafque di-
vitias in profundiflimum libidinum fuarum gurgitem profun-
dat ; villam aedificare in oculis omnium tantam , tugurium ut
jam videatur efle illa villa,quam ipfe tribunus plebis pictam
olim in concionibus explicabat,quo fortiflimum ac fummum
civem in invidiam homo caftus ac non cupidus vocaret ? Alte-
rum Thracibus ac Dardanis primum pacem maxima pecunia
vendidifle; deinde, ut illi pecuniam conficere poflent, vexandam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 47/627
PRO P. SEXTIO.39
his Macedoniam et fpoliandam tradidiffe ; eundemque bona
creditorum , civium Romanorum , cum debitoribus Graecis
divififfe ; cogere pecunias maximas a Dyrrhachinis , fpoliare
Theffalos, certam Achaeis in annos fingulos pecuniam impera-
viffe , neque tamen ullo in publico aut religiofo loco fignum,
aut tabulam, aut ornamentum, reliquiffe ? Hos fic illudere,
quibus omne fupplicium, atque omnis jure optimo poena, de-
betur -, reos effe hos duos,quos videtis ? Omitto jam Nume-
rium, Serranum, iElium, quifquilias feditionis Clodianae : fed
tamen hi quoque etiam nunc volitant , ut videtis ; nec , dum
vos de vobis aliquid timebitis, illi unquam de fe pertimefcent.
XLIV. Nam. quid ego de aedile ipfo loquar, qui etiam diem
dixit, et accufavit de vi Milonem ? Neque hic tamen ulla un-
quam injuria adducetur, ut eum tali virtute tantaque iirmitate
animi fe in rempublicam fuiffe poeniteat : fed, qui haec vident,
adolefcentes, quonam fuas mentes conferent ? Ille, qui monu-
menta publica, qui aedes facras
,qui domos inimicorum fuo-
rum, oppugnavit, excidit, incendit, qui ftipatus femper ficariis,
feptus armatis , munitus indicibus fuit,quorum hodie copia
redundat, qui et peregrinam manum facinoroforum concitavit,
et fervos ad caedem idoneos emit, et in tribunatu carcerem to-
tum in forum effudit, volitat aedilis -
xaccufat eum, qui aliqua
ex parte ejus furorem exultantem repreffit : hic, qui fe eft tu-
tatus fic, ut in privata re Deos penates fuos, in republica jura
tribunatus aufpiciaque , defenderet ; accufare eum moderate,
a quo ipfe nefarie accuiatur ,per fenatus auctoritatem non
eft fitus.
Nimirum hoc illud eft, quod de me potiftimum tu in accu-
fatione quaefifti, quas effet noftra natio optimatium : fic enim
dixifti. Rem quaeris praeclaram juventuti ad difcendum, nec
mihi difficilem ad perdocendum. De qua pauca, Judices, di-
cam ; et , ut arbitror , nec ab utilitate eorum,qui audient
nec ab officio noftro, nec ab ipfa caufa P. Sextii, abhorrebit
oratio mea,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 48/627
40 O R A T I O
XLV. Duo genera femper in hac civitate fucrunt eorum, qui
verfari in republica, atque in ea fe excellentius gerere, ftudue-
runt: quibus ex generibus alteri fe populares, alteri optimates,
et haberi et effe voluerunt. Qui ea, quae faciebant, quaeque di-
cebant, multitudini jucunda effe volebant, populares ; qui au-
tem ita fe gerebant , ut fua confilia optimo cuique probarent
optimates habebantur. Quis ergo ifte optimus ? quis ? De nu-
mero fi quaeris , innumerabiles : neque enim aliter ftare poffe-
mus. Sunt principes confilii publici : funt, qui eorum fectam
fequuntur : funt maximorum ordinum homines,quibus patet
curia : funt municipales rufticique Romani : funt negotia ge-
rentes : funt etiam libertini optimates. Numerus, ut dixi, hu-
jus generis late et varie diffufus eft ; fed genus univerfum ( ut
tollatur error) brevi circumfcribi et definiri poteft. Omnes op-
timates funt, qui neque nocentes funt, nec natura improbi,
nec furiofi , nec malis domeftieis impediti. Efto igitur , ut hi
fint, (quam tu nationem appellafti) qui et integri funt, et fani,
et bene de rebus domefticis conftituti : horum qui voluntati
commodis, opinioni, in gubernanda republica ferviunt, defen-
fores optimatium, ipfique optimates graviflimi et clariffimi ci-
ves numerantur, et principes civitatis.
Quid eft igitur propofitum his reipublicse gubernatoribus
quod intueri, et quo curfum fuum dirigere, debeant ? id quod
eft praeftantifTimum, maximeque optabile omnibus fanis, et bo-
nis, et beatis, cum dignitate otium. Hoc qui volunt , omnes
optimates;qui efEciunt, fummi viri, et confervatores civitatis,
putantur. Neque enim rerum gerendarum dignitate homines
efferri ita convenit, ut otio non profpiciant ; neque ullum am-
plexari otium, quod abhorreat a dignitate.
XLVI. Hujus autem otiofae dignitatis haec fundamenta funt,
haec membra, quae tuenda principibus , et vel capitis periculo
defendenda funt : religiones, aufpicia, poteftates magiftratuum,
fenatus aucloritas, leges, mos majorum, judicia, jurifdictio,
fides, provinciae, focii, imperii laus, res militaris, serarium.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 49/627
PRO P. SEXTIO, 4I
Harum rerum tot atque tantarum eife defenforem et patronum,
magni animi eft, magni ingenii, magnaeque conilantiae. Etenim
in tanto civium numero magna multitudo eft eorum , qui aut
propter metum poenae, peccatorum fuorum confcii, novos mo-
tus converfionefque reipublicae quasrant ; aut qui, propter in-
fitum quendam animi furorem , difcordiis civium ac feditione
pafcantur; aut qui, propter implicationem rei familiaris, com-
muni incendio malint, quam fuo, deflagrare. Qui cum audtores
funt et duces fuorum ftudiorum vitiorumque nacti, in republica
iiuctus excitantur : ut vigilandum fit iis, qui fibi gubernacula
patriae depopofcerunt, enitendumque omni fcientia ac diligen-
tia, ut, confervatis his, quae ego paulo ante fundamenta ac
membra eife dixi , tenere curfum poffint , et capere otii illum
portum, et dignitatis. Hanc ego viam, Judices, ii aut afperam,
aut arduam , aut plenam eife periculorum , aut infidiarum ne-
gem, mentiar : praefertim cum id non modo intellexerim fem-
per, fed etiam praeter caeteros fenferim.
XLVII. Majoribus praeiidiis et copiis oppugnatur refpublica,
quam defenditur,propterea quod audaces homines et perditi
nutu impelluntur, et ipfi etiam fponte fua contra rempublicamincitantur ; boni nefcio quomodo tardiores funt, et, principiis
rerum neglectis, ad extremum ipfa denique neceifitate exci-
tantur : ita ut nonnunquam cunctatione ac tarditate, dum otium
volunt etiam fine dignitate retinere , ipfi utrumque amittant.
Propugnatores autem reipublicae qui eife voluerunt, ii leviores
funt, defcifcunt ; ii timidiores, defunt : permanent illi foli, at-
que omnia reipublicae caufa perferunt ,qui funt tales
, qualis
pater tuus, M. Scaure, fuit, qui a C. Graccho ufque ad Q^_
Varium feditiofis omnibus reititit ;quem nulla unquam vis
,
nullae minae, nulla invidia, labefecit : aut qualis Q^Metellus,
patruus matris tuae ; qui, cum norentem hominem in populari
ratione L. Saturninum cenfor notaifet, cumque inlitivum Grac-
chum contra vim multitudinis incitatae cenfu prohibuiifet
cumque in eam legem,quam non jure rogatam judicarat,
Tom. VI. F
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 50/627
42 O R A T I O
jurare unus noluiifet, de civitate maluit, quam de fententia,
dimoveri : aut, ut vetera exempla, quorum eft copia digna hujus
imperii gloria, relinquam, neve eorum aliquem, qui vivunt,
nominem;qualis nuper Q^Catulus fuit : quem neque periculi
tempeftas , neque honoris aura , potuit unquam de fuo curfu ,
aut fpe, aut metu, dimovere.
XLVIII. Haec imitamini, per Deos immortales ! qui digni-
tatem, qui laudem, qui gloriam quaeritis. Hasc ampla funt,
haec divina , haec immortalia : haec fama celebrantur , monu-
mentis annalium mandantur, pofteritati propagantur. Eft labor,
non nego: pericula magna, fateor. Multce infidicefunt bonis: verif-
iime dictum eft. Sed, te id, quod multi invideant, multique expetant,
Infcitiajit, inquit, pofulare, Ji tu laboremfumma cum cura ejferas
nullum. Idem alio loco dixit,quod exciperent improbi cives
Oderint, dum metuant.
Praeclara enim illa praecepta dederat juventuti : fed tamen
haec via, haec ratio reipublicae capeflendae, olim erat magis per-
timefcenda, cum multis in rebus multitudinis ftudium ad po-
puli commodum ab utilitate reipublicae difcrepabat. Tabella-
ria lex ab L. Caffio ferebatur. Populus libertatem agi putabat
fuam : diflentiebant principes , et in falute optimatium teme-
ritatem multitudinis et tabellae licentiam pertimefcebant. Agra-
riam Tib. Gracchus legem ferebat. Grata erat populo -, for-
tunae conftitui tenuiorum videbantur : nitebantur contra opti-
mates, quod ea difcordiam excitari videbant \ et, cum locuple-
tes pofleffionibus diuturnis moverentur , fpoliari rempublicam
propugnatoribus arbitrabantur. Frumentariam legem C. Grac-
chus ferebat. Jucunda res plebi Romanae ; vi&us enim fuppe-
ditabatur large fine labore : repugnabant boni, quod et ab in-
duftria plebem ad defidiam avocari putabant , et aerarium ex-
hauriri videbatur.
XLIX. Multa etiam, noftra memoria, quae confulto praetereo,
fuerunt in ea contentione, ut popularis cupiditas a confilio prin-
cipum diffideret. Nunc jam nihil eft, quod populus a deleclis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 51/627
PRO P. SEXTIO.43
principibufque dilfentiat ; nec flagitat rem ullam, neque nova-
rum rerum eft cupidus, et otio fuo, et dignitate optimi cujuf-
que, et univerfae reipublica? gloria, delectatur. Itaque hominesfeditiofi ac turbulenti, quia nulla jam largitione populum Ro-
manum concitare poflunt,quod plebs ,
perfundta gravimmis
feditionibus ac difcordiis, otium malle videatur, conductas ha-
bent conciones : neque id agunt, ut ea dicant, aut ferant,
quae illi velint audire, qui in concione funt ; fed pretio ac
mercede perficiunt, ut, quidquid dicant, id illi velle audire
videantur.
Num vos exiftimatis, Gracchos, aut Saturninum, aut quem-
quam illorum veterum, qui populares habebantur, ullum un-
quam in concione habuifFe condudlum ? Nemo habuit : ipfa
enim largitio, et fpes commodi propofiti, fine mercede ulla
multitudinem concitabat. Itaque temporibus illis, qui popula-
res erant, offendebant illi quidem apud graves et honeftos ho-
mines -, fed populi judiciis, atque omni fignificatione, florebant.
His in theatro plaudebatur : hi fufFragiis, quod contenderant,
confequebantur : horum homines nomen, orationem, vultum,
incefTum, amabant. Qui autem adverfabantur ei generi, graveset magni homines habebantur ; fed valebant in fenatu multum,
apud bonos viros plurimum : multitudini jucundi non erant,
fuffragiis offendebatur faepe eorum voluntas ; plaufum vero
etiam fl quis eorum aliquando acceperat, ne quid peccaffet,
pertimefcebat. Attamen, fi qua res erat major, idem ille po-
pulus horum auctoritate maxime commovebatur.
L. Nunc, nifi me fallit, in eo ftatu civitas eft, ut, fi operas
conductorum removeris, omnes idem de republica fenfuri effe
videantur. Etenim tribus locis fignificari maxime populi Ro-
mani judicium ac voluntas poteft, concione, comitiis, ludo-
rum gladiatorumque confeffu. Quse concio fuit per hos annos,
quae quidem effet non conducla , fed vera , in qua populi Ro-
mani confenfus perfpici polfet ? Habitae funt multae de me a gla-
diatore fceleratiflimo, ad quas nemo adibat incorruptus, nemo
F 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 52/627
44 O R A T I O
integer : nemo illum foedum vultum afpicere , nemo furialem
vocem bonus audire poterat. Erant , erant illas conciones per-
ditorum hominum neceffario' turbulenta?.
Habuit de eodem me P. Lentulus conful concionem : con-
curfus eft populi Romani factus : omnes ordines , tota in illa
concione Italia conftitit. Egit caufam fumma cum gravitate
copiaque dicendi, tanto filentio, tanta approbatione omnium,
nihil ut unquam videretur tam populare ad populi Romani au-
res accidiffe. Productus eft ab eo Cn. Pompeius,qui fe non
folum auctorem meae falutis, fed etiam fupplicem, populo Ro-
mano exhibuit. Hujus oratio et pergravis, et grata concioni
fuit: fic contendo, nunquam neque fententiam ejus auctoritate,
neque eloquentiam jucunditate, fuiffe majorem.
Quo filentio funt auditi de me casteri principes civitatis ? quos
idcirco non appello hoc loco , ne mea oratio , fi minus de ali-
quo dixero, ingrata; fi fatis de omnibus, infinita, effe videatur.
Cedo nunc ejufdem illius inimici mei de me eodem ad verum
populum in campo Martio concionem. Quis non modo appro-
bavit, fed non indigniffimum facinus putavit, illum, non dicam
loqui, fed vivere ac fpirare ? quis fuit, qui non ejus voce ma-culari rempublicam , feque , fi eum audiret , fcelere adftringi,
arbitraretur ?
LI. Venio ad comitia, five magiftratuum placet, five legum.
Leges videmus faepe ferri multas : omitto eas, quae feruntur
ita, vix ut quini, et hi ex alia tribu, qui fufFragium ferant, re-
periantur. De me, quem tyrannum atque ereptorem libertatis
effe dicebat, in illa ruina reipublicse dicit fe legem tuliffe. Quis
efl, qui fe, cum contra me ferebatur, iniffe fuffragium confi-
teatur ? Cum autem de me eodem ex fenatufconfulto comitiis
centuriatis ferebatur,quis efl
,qui non profiteatur fe affuiffe
et fuffragium de falute mea tuliffe ? Utra igitur caufa popula-
ris debet videri : in qua omnes honeflates civitatis, omnes aeta-
tes, omnes ordines, una confentiunt ; an in qua Furiae conci-
tatae tanquam ad funus reipublics convolant ?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 53/627
PRO P. SEXTIO. 45
An, ficubi aderit Gellius , homo et fratre indignus , viro
clariffimo atque optimo confule, et ordine equeftri, cujus ille
ordinis nomen retinet, ornamenta confecit ; id erit populare ?
Eft enim homo ifte populo Romano deditus. Nihil vidi magis
qui, cum ejus adolefcentia in ampliffimis honoribus fummi viri,
L. Philippi, vitrici, florere potuifTet, ufque eo non fuit popu-
laris, ut bona folus comeffet : deinde ex impuro adolefcente
et petulante ,pofteaquam rem paternam ab idiotarum divitiis
ad philofophorum regulam perduxit, Grasculum fe atque otio-
fum putari voluit; ftudio literarum fe fubito dedidit. Nihil fane
Attas juvabant. Anagnoftas, libelli etiam, pro vino fa?pe oppig-
nerabantur : manebat infaturabile abdomen, copiac deficiebant.
Itaque femper verfabatur in fpe rerum novarum ; otio et tran-
quillitate reipublicae confenefcebat.
LII. Ecquas feditio unquam fuit, in qua non ille princeps ?
ecqui feditiofus, cui ille non familiaris ? ecquae turbulenta con-
cio , cujus ille non concitator ? cui bene dixit unquam bono ?
bene dixit ? immo,quem fortem et bonum civem non petu-
lantiffime eft infectatus ? qui, ut credo, non libidinis caula,
fed ut plebicola videretur, libertinam duxit uxorem. Is de me
fuffragium tulit, is affuit, is interfuit epulis et gratuiationibus
parricidarum : in quo tamen eft me ultus, cum illo ore inimi-
cos eft meos fuaviatus : qui, quafi mea culpa bona perdiderit
ita ob eam ipfam caufam eft mihi inimicus, quia nihil habet.
Utrum ego tibi patrimonium eripui , Gelli , an tu comedifti ?
quid ? tu meo periculo, gurges ac vorago patrimonii, hellua-
bare ; ut, fi ego conful rempublicam contra te et gregales tuos
defendiffem , in civitate effe me nolles ? Te nemo tuorum vi-
dere vult : omnes aditum, fermonem, congreffum tuum, fu-
giunt : te fororis filius Poftumus, adolefcens gravis, fenili ju-
dicio, notavit, cum in magno numero tutorem liberis non
inftituit. Sed, elatus odio, et meo et reipublicas nomine, quo-
rum ille utri fit inimicior nefcio ; plura dixi, quam dicendum
fuit, in furiofiffimum atque.egentiffimum ganeonem.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 54/627
46 O R A T I O
Illuc revertor : contra me cum fit actum, capta urbe atque
oppreffa, Gellium, Firmidium, Titium, ejufdem modi Fu-
rias, illis mercenariis gregibus duces et auctores fuiffe, cumipfe lator nihil ab horum turpitudine, audacia, fordibus, ab-
horreret. At , cum de dignitate mea ferebatur , nemo fibi nec
valetudinis excufationem, nec fenectutis, fatis juftam putavit;
nemo fuit, qui fe non rempublicam mecum fimul revocare
in fuas fedes arbitraretur.
LIII. Videamus nunc comitia magiflratuum. Fuit collegium
nuper tribunitium, in quo tres minime, vehementer duo, popu-
lares exiftimabantur. Ex his,qui populares non habebantur,
quibus in illo genere conducliarum concionum confiflendi po-
teftas non erat, duos a populo Romano praetores video effe
factos : et ,quantum fermonibus vulgi et fuffragiis intelligere
potui,
prae fe populus Romanus ferebat , fibi illum in tribu-
natu Cn. Domitii animum conftantem et egregium, et Q^An-
charii fidem ac fortitudinem , etiam fi nihil agere potuiffent
tamen voluntate ipfa gratum fuiffe. Jam de C. Fannio quae fit
exiftimatio, videmus : quod judicium populi Romani in hono-
ribus ejus futurum fit, nemini dubium effe debet.
Quid ? populares illi duo quid egerunt ? Alter,qui tamen
fe continuerat, tulerat nihil, fenferat tantum de republica aliud,
atque homines expecTiabant, vir et bonus, et innocens, et bo-
nis viris femper probatus;quod parum videlicet intellexit in
tribunatu, quid vero populo probaretur, et quod illum effe
populum Romanum, qui in concione erat, arbitrabatur, non
tenuit eum locum , in quem , nifi popularis effe voluiffet , fa-
cillime perveniffet. Alter, qui ita fe in populari ratione jacta-
ret, ut aufpicia, legem /Eliam, fenatus auctoritatem, confu-
lem , collegas, bonorum judicium, nihil putaret, aedilitatem
petivit cum bonis viris et hominibus primis, fed non prseftan-
tiffimis opibus et gratia : tribum fuam non tulit : Palatinam de-
nique, per quam omnes illae peft.es vexare populum Roma-
num dicebantur, perdidit : nec quidquam illis comitiis, quod
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 55/627
*»
PRO P. SEXTIO. 47
boni viri vellent, nili repulfam tulit. Videtis igitur, populum
ipfum , ut ita dicam ,jam non effe popularem
,qui ita vehe-
menter eos, qui populares habentur, refpuat ; eos autem, qui
ei generi adverfantur, honore digniffimos judicet.
LIV. Veniamus ad ludos : facit enim, Judices, vefter ifte in
me animorum oculorumque conjectus, ut mihi jam licere pu-
tem remifliore uti genere dicendi. Comitiorum et concionum
iignificationes interdum verse funt, nonnunquam vitiatae atque
corruptae : theatrales gladiatoriique confeffus dicuntur omnino
folere , levitate nonnullorum , emptos plaufus et exiles et
raros excitare : attamen facile eft, cum id fit, quemadmodum
et a quibus fiat, et quid integra multitudo faciat, videre. Quid
ego nunc dicam, quibus viris, aut cui generi civium, maxime
applaudatur ? neminem veftrum fallit. Sit hoc fane leve -, quod
non ita eft, quoniam optimo cuique impertitur : fed, fi eft leve,
homini gravi leve eft ; ei vero,qui pendet a rebus levimmis
qui rumore, et, ut ipfi loquuntur, favore populi tenetur et du-
citur, plaufum immortalitatem, fibilum mortem, videri ne-
ceffe eft.
Ex te igitur, Scaure, potiffimum quaero, qui ludos appa-
ratiffimos magnificentiffimofque fecifti , ecquis iftorum popu-
larium tuos ludos afpexerit ; ecquis fe theatro, populoque Ro-
mano, commiferit. Ipfe ille maxime ludius, non folum fpecta-
tor, fed actor, et acroama;qui omnia fororis embolia novit
qui in coetum mulierum pro pfaltriaadduciturj nec tuos ludos
afpexit in illo ardenti tribunatu fuo, nec ullos alios, nifi eos,
a quibus vix vivus effugit. Semel, inquam, fe ludis homo
popularis commifit omnino, cum in templo Virtutis honos
habitus efTet virtuti , Caiique Marii , confervatoris hujus im-
perii, monumentum municipi ejus, et reipublicae defenfori,
fedem ad falutem praebuiffet.
LV. Quo quidem tempore, quid populus Romanus fentire
fe oftenderit, utroque in genere declaratum eft : primo, cum,
audito fenatus confulto , ore ipfi atque abfenti fenatui plaufus
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 56/627
43 O R A T I O
eft ab univerfis datus ; deinde, cum fenatoribus fingulis fpecTa-
tum e fenatu redeuntibus. Cum vero ipfe, qui ludos faciebat,
conful afTedit ; ftantes, et manibus pams gratias agentes, et la-
crymantes gaudio, fuam erga me benevolentiam ac mifericor-
diam declararunt. At, cum ille furibundus, incitata irla fua
vecordi mente, venifTet, vix fe populus Romanus tenuit : vix
homines odium fuum a corpore ejus impuro atque infando
reprefTerunt : voces quidem , et palmarum intentus , et male-
dicTorum clamorem, omnes profuderunt.
Sed quid ego populi Romani animum virtutemque com-
memoro, libertatem jam ex diuturna fervitute refpicientis, in
eo homine , cui tum petenti jam aedilitatem ne hiftriones qui-
dem coram fedenti pepercerunt ? Nam, cum ageretur Togata,
Simulans, ut opinor, caterva tota, clarirlima concentione, in
ore impuri hominis imminens concionata eft. Huic vitce tuce—et, Poji-principia atque exitus vitiofce vitce ! fedebat exanima-
tus : et is,qui antea cantorum convicio conciones celebrare
Tuas folebat, cantorum ipforum vocibus ejiciebatur. Et, quo-
niam facTa mentio eft ludorum, ne illud quidem praetermittam,
in magna varietate fententiarum nunquam ullum fuiffe locum,
in quo aliquid a poeta dicTum cadere in tempus noftrum vide-
retur,quod aut populum univerfum fugeret , aut non expri-
meret ipfe acTor. Et, quaefo, hoc loco, Judices, ne qua me le-
vitate ducTum ad infolitum genus dicendi labi putetis, fi de
poetis, de hiftrionibus, de ludis, in judicio loquar.
LVI. Non fum tam ignarus, Judices, caufarum, non tam
infolens in dicendo, ut omni ex genere orationem aucuper, et
omnes undique rlofculos carpam atque delibem: fcio, quid
gravitas veftra, quid haec advocatio, quid illi conventus, quid
dignitas P. Sextii, quid periculi magnitudo, quid aetas, quid
honos meus, poftulet. Sed mihi fumpfi hoc loco docTrinam
quandam juventuti, qui erTent optimates : in ea explicanda de-
monftrandum eft, non erTe populares omnes eos, qui putentur.
Jd facillime confequar, fi univerfi populi judicium verum et
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 57/627
PRO P. SEXTia49
incorruptum, et ii intimos fenfus civitatis, exprelTero. Quid
fuit illud, quod, recenti nuntio de illo fenatus-confulto, quod
factum eit in templo Virtutis, ad ludos fcenamque perlato,
conferTu maximo , fummus artifex , et mehercule femper par-
tium in republica, tanquam in fcena, optimatium, flens, et
recenti laetitia, et miito dolore ac deiiderio mei, egit aperte
multo gravioribus verbis meam caufam, quam egomet de me
agere potuiifem ? fummi enim poetae ingenium non folum arte
fua, fed etiam dolore, exprimebat. Quid etiim ? qui rempublicam
certo ammo adjuverit, Jiatuerit , Jieterit cum Achivis. Vobifcum
me fketifTe dicebat, veitros ordines demonftrabat. Revocaba-
tur ab univerfis. Re dubia , nec dubitarit vitam offerre , nec ca-
piti pepercerit. Haec quantis ab illo clamoribus agebantur? cum
jam , omiifo geftu , verbis poetae , et ftudio actoris , et expec-
tationi noftrae, plauderetur ? Summum amicum, fummo in bello—(nam illud ipfe actor adjungebat amico animo ; et fortaffis ho-
mines propter aliquod defiderium approbabant) fummo ingenio
praditum.
LVII. Tum illa quanto cum gemitu populi Romani ab eo-
dem paulo poil in eadem fabula funt adta ? O pater—Me, meille abfentem, ut patrem, deplorandum putarat, quem Q^Ca-
tulus , quem multi alii faspe in fenatu patrem patrias nomina-
rant. Quanto cum rletu de illis noftris incendiis ac ruinis, cum
patrem pulfum, patriam afflictam, deploraret, domum incen-
fam everfamque ? fic egit, ut, demonilrata priitina fortuna, cum
fe convertiifet , Hczc omnia vidi infammari—fletum etiam ini-
micis atque invidis excitaret. Pro Dii immortales ! quid ? illa
quemadmodum dixit idem ? quae mihi quidem ita et acta et
fcripta videntur eife, ut vel a Catulo, ii revixiifet, praeclare
poiTe dici viderentur. Is enim libere reprehendere et accufare
populi nonnunquam temeritatem folebat. aut errorem fenatus :
O ingratifici Argivi , inanes Graii., immemores beneficii ! Non
erat illud quidem verum : non enim ingrati, fed miferi, qui-
bus reddere falutem, a quo acceperant, non liceret 3 nec unus
Tom. VI. G
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 58/627
5oO R A T I O
in quemquam unquam gratior,quam in me univerfi. Sed ta-
men illud fcripfit difertiflimus poeta pro me ; egit fortiflimus
actor, non folum optimus, de me, cum omnes ordines de-
monftraret, fenatum, equites Romanos, univerfum populum
Romanum, accufaret : Exularejinitis, Jivifiis pelli, pulfum pati-
mini. Quae tum fignificatio fuerit omnium, quae declaratio vo-
luntatis ab univerfo populo Romano in caufa hominis non
popularis, equidem audiebamus : exiftimare facilius poffunt,
qui adfuerunt.
LVIII. Et, quoniam me huc provexit oratio, hiftrio cafum
meum toties collacrymavit, cum ita dolenter ageret caufam
meam, ut vox ejus illa praeclara lacrymis impediretur. Neque
poetae, quorum ego femper ingenia dilexi, tempori meo defue-
runt : eaque populus Romanus non folum plaufu , fed etiam
gemitu fuo , comprobavit. Utrum igitur haec JEfopum potius
pro me, aut Accium, dicere oportuit, fi populus Romanus liber
effet , an principes civitatis ? Nominatim fum appellatus in
Bruto,cTullius, qui libertatem civibusJiabiliverat. Millies revoca-
tum eft. Parumne videbatur populum Romanum judicare
id a me et a fenatu effe conftitutum, quod perditi cives fubla-
tum per nos criminabantur ? Maximum vero populi Romani
judicium univerfo confeffu gladiatorio declaratum eft: erat enim
munus Scipionis, dignum et eo ipfo, et illo Q^Metello, cui
dabatur. Id autem fpedlaculi genus erat,quod omni frequen-
tia atque omni genere hominum celebratur; quo multitudo
maxime delectatur. In hunc confeffum P. Sextius tribunus ple-
bis , cum ageret nihil aliud in eo magiftratu , nifi meam cau-
fam, venit, et fe populo dedit, non plaufus cupiditate, fed ut
ipfi inimici noflri voluntatem univerfi populi viderent. Venit,
ut fcitis, ad columnam Meniam. Tantus eft ex omnibus fpec-
taculis ufque a Capitolio, tantus ex fori cancellis, plaufus exci-
tatus, ut nunquam major confenfio aut apertior populi Ro-
mani univerfi fuiffe ulla in caufa diceretur. Ubi erant tum illi
concionum moderatores, legum domini, civium expulfores ?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 59/627
PRO P. SEXTIO. 51
Aliufne eft aliquis improbis civibus peculiaris populus, cui
nos ofTenii invifique fuerimus ?
LIX. Equidem exiftimo, nullum tempus elTe frequentioris
populi, quam illud gladiatorium ; neque concionis ullius, neque
vero ullorum comitiorum. Hasc igitur innumerabilis hominum
multitudo, haec populi Romani tanta fignificatio fine ulla varie-
tate univerii, cum illis ipfis diebus de me actum iri putaretur,
quid declaravit , nifi optimorum civium falutem et dignitatem
populo Romano caram efTe univerfo ?
At vero et ille tribunus plebis, qui de me, non patris, avi,
proavi, majorum denique fuorum omnium, fed Graeculorum,
inftituto, concionem interrogare folebat, Velletne me redire
et, cum erat reclamatum femivivis mercenariorum vocibus, po-
pulum Romanum negare dicebat : is , cum quotidie gladiato-
res fpectaret, nunquam eft confpecTus, cum veniret : emerge-
bat fubito, cum fub tabulas fubrepferat, ut, Mater te appello—r
dicturus videretur. Itaque illa via latebrofa, qua fpecTatum ille
veniebat, Appia jam vocabatur : quitamen, quoquo tempore
confpectus erat, non modo gladiatores, fed equi ipfi gladiato-
rum, repentinis fibilis extimefcebant.
Videtifne igitur, quantum inter populum Romanum et con-
cionem interfit ? dominos concionum omni odio populi no-
tari ;quibus autem confiflere in operarum concionibus non li-
ceat, eos omni populi Romani fignificatione decorari ?
Tu mihi etiam M. Atilium Regulum commemoras,qui
redire ipfe Carthaginem fua voluntate ad fupplicium, quam
fine iis captivis, a quibus ad fenatum milTus erat, Romae ma-
nere, maluerit ? et mihi negas optandum reditum fuiiTe per
familias comparatas, et homines armatos.
LX. Vim fcilicet ego defideravi, qui, dum vis fuit, nihil egi,
et quem, fi vis non fuilTet, nulla res labefactare potuiiTet. Hunc
ego reditum repudiarem, qui ita fiorens fuit, ut verear, ne quis
me ftudio gloriae putet idcirco exilTe , ut ita redirem ? Quem
enim unquam fenatus civem , nifi me , nationibus exteris
G 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 60/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 61/627
PRO P. SEXTIO.5j
ftudiorum in mea falute contentio -, ut ii,qui a fenatu de me
rogabantur, iidem fenatui pro me fupplicarent. Atque ita in his
rebus unus eft folus inventus, qui ab hac tam impenfa voluntate
bonorum palam diffideret, ut etiam QJVTetellus conful, qui mihi
vel maxime ex magnis contentionibus reipublicae fuiflet inimi-
cus, de mea falute retulerit. Qui excitatus cum fumma audtori-
tate P. Servilii, tum incredibili quadam gravitate dicendi, cum
ille omnes prope ab inferis evocaffet Metellos, et ad illius ge-
neris, quod fibi cum eo commune effet, dignitatem propinqui
fui mentem a Clodianis latrociniis reflexiflet ; cumque eum ad
domeftici exempli memoriam, et ad unum diclo citius Metelli
cafum vel gloriofum, vel gravem, convertiffet : collacrymavit,
ut vir egregius, ac vere Metellus, totumque fe P. Servilio di-
centi etiam tum tradidit ; nec illam divinam gravitatem,ple-
nam antiquitatis, diutius homo ejufdem fanguinis potuit fufti-
nere, et mecum abfens beneiicio rediit in gratiam. Quod certe,
fi eft aliquis fenfus in morte praeclarorum virorum, cum omni-
bus Metellis, tum vero uni viro fortiffimo, et praeftantiffimo-
civi gratiffimum, fratri fuo, feeit,. focio laborum, periculo-
rum, confiliorum meorum»LXIII. Reditus vero meus qui fuerit, quis ignorat ? quem-
admodum mihi advenienti, tanquam totius Italiae, atque ipfius
patria?, dexteram porrexerint Brundufini; cum ipfis nonis Sex-
tilibus idem dies adventus mei fuiftet, qui et natalis idem ca-
riffimae filiae, quam ex graviffimo tum primum defiderio luclu-
que confpexi; idem etiam ipfius colonize Brundufinse, idemque
Salutis : cumque me domus eadem optimorum et doctiffimo-
rum virorum, Lenii Flacci, et patris, et fratris ejus, lastiffima
accepiflet, quae proximo anno moerens receperat, et fuo prsefldio
periculoque defenderat : cumque itinere toto urbes Italise feftos
dies agere adventus mei videbantur ; viae multitudine legato-
rum undique miflbrum celebrabantur ; ad urbem acceflus in-
eredibili hominum multitudine et gratulatione florebat -
yiter a
porta, in Capitolium afcenfus, domum reditus, erat ejufmcdi^
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 62/627
54 O R A T I O
ut fumma in lanitia illud dolerem, civitatem, tam gratam, tam
miferam atque oppreffam fuiffe.
Habes igitur, quod ex me quaefifti, qui effent optimates.
Non eft natio, ut dixifli : quod ego verbum agnovi : eft enim
illius , a quo uno maxime P. Sextius fe oppugnari videt , ho-
minis ejus, qui hanc nationem deleri et concidi cupivit; qui C.
Caefarem, mitem hominem et a casde abhorrentem, faepe in-
crepuit, faepe accufavit, cum affirmaret, illum nunquam, dum
hasc natio viveret, fine cura futurum. Nihil profecit de univer-
fis : de me agere non deftitit : me oppugnavit primum per in-
dicem Vettium,quem in concione de me et de clariffimis vi-
ris interrogavit : in quo tamen eos cives conjunxit eodem pe-
riculo et crimine, ut a me inierit gratiam, quod me cum am-
pliffimis et fortiffimis viris congregavit.
LXIV. Sed poftea mihi, nullo meo merito, nifi quod boni.s
placere cupiebam, omnes eft inlidias fceleratiffime machinatus.
Ille ad eos, a quibus audiebatur, quotidie aliquid defecli affere-
bat : ille hominem mihi amiciffimum, Cn. Pompeium, mone-
bat, ut meam domum metueret, atque a me ipfo caveret : ille fe
iic cum inimico meo copularat , ut illum meae profcriptionis ,
quam adjuvabat Sex. Clodius , homo iis digniffimus,quibuf-
cum vivit, tabulam eife, fe fcriptorem, diceret : ille unus ordi-
nis noftri difceffu meo, luctu veftro, palam exultavit. De quo
ego, cum quotidie rueret, verbum feci, Judices, nunquam
neque putavi, cum omnibus machinis ac tormentis, vi, exer-
citu , copiis oppugnarer, de uno fagittario me queri con-
venire.
Acta mea iibi ait difplicere : quis nefcit ? qui legem eam
contemnat, quae dilucide vetat gladiatores biennio, quo quis
petierit, aut petiturus fit, dare ? In quo ejus temeritatem fatis
mirari, Judices, non queo : facit apertiffime contra legem : fa-
cit is, qui neque elabi ex judicio jucunditate fua, neque emitti
gratia, poteft ; neque opibus et potentia leges ac judicia per-
fringere. Quas res hominem impellit, ut fit tam intemperans ?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 63/627
PRO P. SEXTIO.5S
Ifta nimia gloriae cupiditate familiam gladiatoriam, credo, nac-
tus eft fpeciofam , nobilem,gloriofam : norat ftudia populi
videbat clamores et concurfus futuros. Hac expectatione elatus
homo , flagrans cupiditate gloriae , tenere fe non potuit, quin
hos gladiatores induceret, quorum effet ipfe pulcherrimus. Si
ob eam caufam peccaret, et, pro recenti populi Romani in fe
beneficio, populari ftudio eiatus; tamen ignofceret nemo. Cum
vero ne de venalibus quidem homines eleclos, fed ex ergaf-
tulis ernptos, nominibus gladiatoriis ornarit, et fortito alios
Samnites, alios Provocatores, fecerit ; tanta licentia, tanta le-
gum contemptio, nonne quem habitura lit exitum, pertimefcit ?
Sed habet defenfiones duas : primum, Do, inquit, beftia-
rios ; lex eft fcripta de gladiatoribus. Feftive. Accipite aliquid
etiam acutius : dicit fe non gladiatores, fed unum gladiatorem,
dare , et totam aedilitatem in munus hoc tranftuliffe. Praeclara
aedilitas : unus leo; ducenti beftiarii. Verum utatur hac defen-
fione": cupio eum fuae caufae confidere : folet enim tribunos
plebis appellare, et vi judicium difturbare, cum diffidit. Quem
non tam admiror, quod meam legem contemnat, hominis ini-
mici ,
quam quod fe ftatuit omnino confularem legem nullamputare. Casciliam - Didiam , Liciniam - Juniam , contempiit.
Etiamne ejus, quem fua lege et fuo beneficio ornatum, muni-
tum, armatum, folet gloriari, C. Casfaris legem de pecuniis re-
petundis non putat effe legem ? Et aiunt alios effe , q.ui acla
Caefaris refcindant, cum hsec optima lex et ab illo focero ejus,.
et ab hoc affecla, negligatur ?
LXV. Et cohortari aufus eft accufator in hac caufa vos, Ju-
dices, ut aiiquando effetis feveri, aliquando medicinam adhibe-
retis reipublicas ? Non eft ea medicina, cum fanas parti corporis
fcalpellum adhibetur, atque integrae : carnificina eft ifta, et cru-
delitas : hi medentur reipublicae, qui exfecant peftem aliquam,
tanquam ftrumam civitatis. Sed, ut extremum habeat aliquid
oratio mea, et ut ego ante dicendi finem faciam, quam vos
me tam attente audiendi ; concludam illud de optimatibus,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 64/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 65/627
PRO P. SEXTIO.57
Sudandum eft. his pro communibus commodis, adeundae inimi-
citiae , fubeundae faepe pro republica tempeftates : cum multis
audacibus, improbis, nonnunquam etiam potentibus, dimican-
dum. Haec audivimus de clariffimorum virorum confiliis et fac-
tis ; haec accepimus, haec legimus. Neque eos in laude pofitos
videmus, qui incitarunt aliquando populi animos ad feditionem,
aut qui largitione caecarunt mentes imperitorum , aut qui for-
tes et claros viros , et bene de republica meritos , in invidiam
aliquam vocaverunt : leves hos femper noflri homines , et au-
daces, et malos, et perniciofos cives putaverunt. At vero qui
horum impetus et conatus reprefferunt, qui aucloritate, qui
iide, qui conflantia, qui magnitudine animi, confiliis auda-
cium refKterunt ; ii graves, ii principes, ii duces, ii auclores
hujus ordinis, et dignitatis, atque imperii, femper habiti funt.
LXVII. Ac, ne quis ex noftro aut aliquorum praeterea cafu
hanc vitae viam pertimefcat ; unus in hac civitate, quem qui-
dem ego poffim dicere ,praeclare vir de republica meritus, L.
Opimius indigniffime concidit : cujus monumentum celeber-
rimum in foro, fepulcrum defertiffimum in littore Dyrrhachi-
no relictum eft. Atque hunc tamen flagrantem invidia propter
interitum C. Gracchi femper ipfe populus Romanus periculo
liberavit : alia quaedam civem egregium iniqui judicii procella
pervertit. Caeteri vero aut repentina vi perculfi , ac tempeftate
populari,per populum tamen ipfum recreati funt atque revo-
cati j aut omnino invulnerati inviolatique vixerunt. At vero ii,
qui fenatus confilium, qui auctoritatem bonorum, qui inftituta
majorum neglexerunt , et imperitae aut concitatae multitudini
jucundi effe voluerunt ; omnes fere reipublicae pcenas aut prae-
fenti morte, aut turpi exilio, dependerunt.
Quod fi apud Athenienfes, homines Graecos, longe a nof-
trorum hominum gravitate disjunclos , non deerant qui rem-
publicam contra populi temeritatem defenderent, cum omnes,
qui ita fecerant, e civitate ejicerentur; fi Themifioclem illum,
confervatorem patriae, non deterruit a republica defendenda nec
Tom. VI. H
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 66/627
58 O R A T I O
Miltiadis calamitas, qui illam civitatem paulo ante fervarat, nec
Ariftidis fuga, qui unus omnium juftiffimus fuiffe traditur; fi
poftea fummi ejufdem civitatis viri, quos nominatim appellari
non eft neceife,
propofitis tot exemplis iracundiae levitatifque
popularis, tamen fuam rempublicam illam defenderunt : quid
nos tandem facere debemus ? primum, in ea civitate nati, unde
orta mihi gravitas et magnitudo animi videtur ; tum in tanta
gloria infiftentes , ut omnia humana leviora videri debeant;
deinde, ad eam rempublicam tuendam aggreffi, quae tanta dig-
nitate eft , ut eam defendentem occidere non aliud fit , quam
oppugnantem rerum potiri ?
LXVIII. Homines Graeci, quos antea nominavi, inique a
fuis civibus damnati atque expulfi , tamen , quia bene funt de
fuis civitatibus meriti, tanta hodie gloria funt, non in Graecia
folum, fed etiam apud nos, atque in cseteris terris, ut eos, a
quibus illi oppreffi funt, nemo nominet ; horum calamitatem
dominationi illorum omnes anteponant. Quis Carthaginenfium
pluris fuit Annibale, confilio, virtute, rebus gefUs -, qui unus
cum tot imperatoribus noftris per tot annos de imperio et de
gloria decertavit ? hunc fui cives e civitate ejecerunt; nos etiam
hoftem literis noftris et memoria videmus effe celebratum.
Quare imitemur noflros Brutos, Camillos, Ahalas, Decios,
Curios, Fabricios, Maximos, Scipiones, Lentulos, iEmilios,
innumerabiles alios, qui hanc rempublicam ftabiliverunt ;quos
equidem in Deorum immortalium ccetu ac numero repono.
Amemus patriam, pareamus fenatui, confulamus bonis : pras-
fentes fructus negligamus,
pofteritati et gloriae ferviamus : id
effe optimum putemus, quod erit redliffimum : fperemus quae
volumus, fed quod acciderit feramus : cogitemus denique, cor-
pus virorum fortium, magnorumque hominum, effe mortale;
animi vero motus et virtutis gloriam fempiternam : neque,
hanc opinionem fi in illo fanctiffimo Hercule confecratam
videmus , cujus corpore ambufto , vitam ejus et virtutem im-
mortalitas excepiffe dicitur, minus exiftimemus eos, qui hanc
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 67/627
PRO P. SEXTIO.59
tantam rempublicam fuis confiliis aut laboribus aut auxerint
aut defenderint , aut fervarint , efle immortalem gloriam con-
fecutos.
LXIX. Sed me repente, Judices, de fortiffimorum et cla-
riffimorum civium dignitate et gloria dicentem, et plura etiam
dicere parantem, horum afpectus in ipfo curfu orationis repref-
fit. Video P. Sextium, meae falutis, veftrae auctoritatis, publicae
eaufae defenforem, propugnatorem, auctorem, reum : video hunc
praetextatum ejus filium oculis lacrymantibus me intuentem :
video Milonem, vindicem veftrae libertatis, cuftodem falutis
meae, fublidium afflictae reipublicae, extinclrorem domeftici la-
trocinii , repreiforem caedis quotidianae , defenforem templo-
rum atque tectorum, praefidium curiae, fordidatum et reum :
video P. Lentulum, cujus ego patrem deum ac parentem fta-»
tuo fortunae ac nominis mei, et fratris, rerumque noftrarum, in
hoc mifero fqualore et fordibus : cui fuperior annus idem et
virilem, patris -
3 et praetextam, populi judicio, togam dederit,
hunc hoc anno in hac toga rogationis injuftiffimae fubitam
acerbitatem pro patre fortiffimo, et clariffimo cive, depre-
cantem.
Atque hic tot et talium civium fqualor, hic luctus, hae for-
des fufceptae funt propter unum me, quia me defenderunt,
quia meum cafum luctumque doluerunt , quia me lugenti pa-
triae, flagitanti fenatui, pofcenti Italiae, vobis omnibus oranti-
bus, reddiderunt. Quod tantum eft in me fcelus ? quid tanto-
pere deliqui illo, illo die, cum ad vos indicia, literas, con-
feffiones, communis exitii detuli ? cum parui vobis ? At, fi fce-
leftum eft amare patriam, pertuli poenarum fatis : everfa domus
eft, fortunae vexatae, diffipati liberi, raptata conjux, frater opti-
mus, incredibili pietate, amore inaudito, maximo in fqualore
volutatus eft ad pedes inimiciffimorum : ego pulfus aris, focis,
Diis penatibus, diftractus a meis, carui patria, quam, uti le-
viffime dicam, certe texeram : pertuli crudelitatem inimicorum,
fcelus inndelium, fraudem invidorum.
H 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 68/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 69/627
[ 6i ]
I N
V A T I N I U M
O R AT I O XXXIII.
I.
OI, tua tantummodo, Vatini, quid indignitas poftularet,
k3 fpectare voluiffem, feciffem id, quod his vehementer
placebat, ut te, cujus teflimonium, propter turpitudinem vitae
fordefque domefHcas, nullius momenti putaretur, tacitus di-
mitterem : nemo enim horum aut ita te refutandum , ut gra-
vem adverfarium , aut ita rogandum , ut religiofum teftem
arbitrabatur. Sed fui paulo in te intemperantior fortaffe, quam
debui : odio enim tui, in quo, etfi omnes propter tuum in
me fcelus fuperare debeo , tamen ab omnibus pene vincor , fic
fum incitatus, ut, cum te non minus contemnerem, quam
odiffem , tamen vexatum potius , quam defpectum , vellem
dimittere.
Quare, ne tibi hunc honorem a me haberi forte mirere,
quod interrogem, quem nemo congreffu, nemo aditu, nemo
fuffragio, nemo civitate, nemo luce, dignum putet; nulla me
ad id caufa impuliffet, nifi ut ferocitatem tuam iflam compri-
merem, et audaciam frangerem, et loquacitatem pauciffimis
interrogationibus irretitam retardarem. Etenim debuifti, Vati-
ni, etiam fi falfo veniffes in fufpicionem P. Sextio, tamen mihi
ignofcere, fi, in tanto hominis de me optime meriti periculo
et tempori ejus et voluntati parere voluiffem. Sed heflerno
pro teflimonio effe mentitum, cum affirmares nullum tibi
omnino cum Albinovano fermonem non modo de Sextio
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 70/627
62 O R A T 1 O
accufando, fed nulla unquam de re, fuiffe, paulo ante impru-
dens indicafti : qui et T. Claudium tecum communicaffe, et a
te confilium P.Sextii accufandi petiffe, et Albinovanum, quemantea vix tibi notum effe dixiffes, domum tuam veniffe, multa
tecum locutum, dixeris : denique conciones P. Sextii fcriptas,
quas neque noffet, neque reperire poffet, te Albinovano de-
diffe, eafque in hujus judicio effe recitatas. In quorum altero es
confeffus, a te accufatores effe inflruclos et fubornatos ; in al-
tero inconftantiam tuam cum levitate, tum etiam perjurio, im-
plicatam refellifti : cum, quem alieniffimum a te effe dixiffes
eum domi tua: fuiffe ;quem praevaricatorem ab initio judicaf-
fes, ei te, quos rogaffet, ad accufandum libros dixeris dediffe.
II. Nimium es vehemens feroxque natura : non putas fas
effe verbum ex ore exire cujufquam, quod non jucundum et
honorificum ad aures tuas accidat.Venifti iratus omnibus : quod
ego, fimul ac te adfpexi, prius quam loqui ccepifti, cum ante
Geliius, nutricula feditioforum omnium, teftimonium diceret,
fenfi, atque providi : repente enim te, tanquam ferpens e lati-
bulis, oculis eminentibus, inrlato collo, tumidis cervicibus, in-
tulifti :
ut mihirenovatus ille
tuusin te * * *
Veterem meumamicum, fed tamen tuum familiarem, defenderim, cum in hac
civitate oppugnatio foleat, qua tu nunc uteris, nonnunquam,
defenfio nunquam, vituperari. Sed quasro a te, cur C. Corne-
lium non defenderem. Num legem aliquam Cornelius contra
aufpicia tulerit : num ^Eliam, num Fufiam legem neglexerit
num confuli vim attulerit : num armatis hominibus templum
tenuerit : num intercefforem vi dejecerit : num religiones pol-
luerit : «rarium exhauferit : rempublicam compilarit.Tua funt,
tua funt, haec omnia. Cornelio ejufmodi nihil objectum eft. Co-
dicem legiffe dicebatur. Defendebatur , teftibus collegis fuis
non recitandi caufa legiffe, fed recognofcendi. Conftabat ta-
men, Cornelium concilium illo die dimififfe, interceftioni pa-
ruiffe. Tu vero, cui Cornelii defenfio difplicet, quam caufam
ad patronos tuos, aut quod os, afreres ? quibus jam prsefcribis,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 71/627
IN VATINIUM. 63
quanto illis probro futurum fit, fi te defenderint, cum tu mihi
Cornelii defenfionem in maledictis objiciendam putaris.
Attamen hoc, Vatini, memento, paulo poft iftamdefenfio-
nem meam, quam tu bonis viris difplicuiffe dicis, me cum uni-
verfi populi Romani fumma voluntate, tum optimi cujufque
fingulari fludio, magnificentiffime poft hominum memoriara
confulem factum , omniaque ea me pudenter vivendo con-
fecutum effe, quae tu impudenter vaticinando fperare te fsepe
dixifH.
III. Nam, quod mihi difceffum objecifti meum, et quod ho-
rum, quibus ille dies acerbiffimus fuit, qui idem tibi laetiffimus,
luctum et gemitum renovare voluifH ; tantum tibi refpondeo,
me, cum tu casteraeque reipublicae pefles armorum caufam quae-
reretis, et cum per meum nomen fortunas locupletium diripere,
fanguinem principum civitatis exforbere, crudelitatem veflram
odiumque diuturnum, quod in bonos jam inveteratum habeba-
tis, faturare cuperetis ; fcelus et furorem veflrum cedendo ma-
luiffe frangere, quam refiftendo. Quare peto a te, ut mihi ig-
nofcas, Vatini, cum patrias pepercerim, quam fervaram ; et,
fi ego te perditorem et vexatorem reipublicae fero, tu me con-
fervatorem et cuflodem feras. Deinde ejus viri difceffum in-
crepas , quem vides omnium civium defiderio , ipfius denique
reipublicae luctu, effe revocatum ?
At enim dixifli, non mea, fed reipublicae caufa, homines de
meo reditu laboraffe. Quafi vero quifquam vir excellenti animo
in rempublicam ingreffus optabilius quidquam arbitretur, quam
fe a fuis civibus reipublicae caufa diligi, Scilicet afpera mea
natura, difficilis aditus, gravis vultus, fuperba refponfa, info-
lens vita : nemo humanitatem meam , nemo confuetudinem,
nemo confilium, nemo auxilium, requirebat : cujus defiderio,
ut haec minima dicam, forum mceftum, muta curia, ornnia
denique bonarum artium fludia filuerunt.
Sed nihil fit fad:um mea caufa : omnia illa fenatus-confulta,
populi juffa, Italiae totius, cundarum focietatum, collegior.um
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 72/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 73/627
I N V A T I N I U M. 65
et fordibus tuis obtegatur. Quaefturam petifti cum P. Sextio
cum hic nihil loqueretur, nifi quod agebat ; tu de altero con-
fulatu gerendo te diceres cogitare. Quaero abs te , teneafne
memoria, cum P. Sextius quaeflor lit cunctis fufTragiis factus,
tunc te vix, invitis omnibus, non populi beneficio, fed con-
fulis, extremum adhaefiffe ? In eo magiftratu, cum tibi magno
clamore aquaria provincia forte obtigiffet, miffufne fis a me
confule Puteolos , ut inde aurum exportari argentumque pro-
hiberes ? In eo negotio, cum te non cuflodem ad continendas,
fed portitorem ad partiendas, merces miffum putares, cumque
omnium domos, apothecas, naves, furaciffime fcrutarere, ho-
minefque negotia gerentes judiciis iniquiffimis irretires, merca-
tores e navi egredientes terreres , confcendentes morarere ; te-
neafne memoria, tibi in conventu Puteolis manus effe allatas ?
ad me confulem Puteolanorum querelas efTe delatas ? Poft quaef-
turam, exierifne legatus in ulteriorem Hifpaniam, C. Cofconio
proconfule ? Cum illud iter Hifpanienfe pedibus fere confici
foleat, aut, fi quis navigare velit, certa fit ratio navigandi ; ve-
nerifne in Sardiniam, atque inde in Africam ? fuerifne, quod fine
fenatus-confulto tibi facere non licuit , in regno Hiempfaiis ?
fuerifne in regno Maftanefofi ? venerifne ad fretum per Mauri-
taniam ? quem fcias unquam legatum Hifpanienfem iftis itine-
ribus in illam provinciam perveniffe ?
Factus es tribunus plebis : quid enim te de Hifpanienfibus
flagitiis tuis, fordidifiimifque furtis, interrogem ? Quaero abs te
primum univerfe, quod genus improbitatis et fceleris in eo
magiflratu praetermiferis ? Ac tibi jam inde praefcribo, ne tuas
fordes cum clariffimorum virorum fplendore permifceas. Ego
te, quaecunque rogabo, de te ipfo rogabo ; neque te ex ampliffi-
mi viri dignitate, fed ex tuis tenebris, extraham ; omniaque mea
tela fic in te conjicientur, ut nemo per tuum latus, quod foles
dicere, faucietur : in tuis pulmonibus ac vifceribus haerebunt.
VI. Et, quoniam omnium rerum magnarum a Diis immor-
talibus principia ducuntur, volo ut mihi refpondeas tu, qui te
Tom, VI. I
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 74/627
66 O R A T I O
Pythagoricum foles dicere , et hominis doctiffimi nomen tuis
immanibus et barbaris moribus praetendere; quae te tanta pra-
vitas mentis tenuerit, qui tantus furor, ut, cum inaudita ac
nefaria facra fufceperis, cum inferorum animas elicere, cum
puerorum extis Deos manes mactare foleas ; aufpicia, quibuS
haec urbs condita eft, quibus omnis refpublica atque imperium
tenetur, contempferis ? initioque tribunatus tui fenatui denun-
tiaris, tuis actionibus augurum refponfa atque ejus collegii ar-
rogantiam impedimento non futuram ?
Secundum ea quaero, fervarifne in eo fidem ? num quando
tibi moram attulerit, quo minus concilium advocares, legemque
ferres, quod eo die fcires de caelo effe fervatum ? Et, quoniam
hic locus unus eft, quem tibi cum Caefare communem effe di-
cas ; fejungam te ab illo, non folum reipublicae caufa, verum
etiam Caefaris, ne qua ex tua fumma indignitate labes illius dig-
nitati afperfa videatur. Primum quaero, num tu fenatui caufam
tuam permittas, quod facit Caefar ? deinde, quae fit auctoritas
ejus, qui fe alterius facto, non fuo, defendat ? deinde, (erumpet
enim aliquando ex me vera vox, et dicam fine cunctatione quod
fentio) fi jam violentior aliqua in re C. Caefar fuiftet, fi eummagnitudo contentionis, ftudium gloriae, praeftans animus, ex-
cellens nobilitas, aliquo impuliffet, quod in illo viro et tum
ferendum effet, et maximis rebus, quas poftea geffit, oblite-
randum; id tu tibi, furcifer, fumes, et Vatinii latronis ac facri-
legi vox audietur, hoc poftulantis, ut idem fibi concedatur,
quod Caefari ?
VII. Sic enim ex te quaero. Tribunus plebis fuifti : fejunge
te a confule : collegas habuifti viros fortes novem.Ex
his tres
erant, quos tu quotidie fciebas fervare de caelo, quos irridebas,
quos privatos effe dicebas : de quibus duos praetextatos fedentes
vides, te aedilitiam praetextam togam, quam fruftra confeceras,
vendidiffe : tertium fcis ex illo obfeffo atque afflicto tribunatu
confularem auctoritatem hominem effe adolefcentem confe-
cutum : reliqui fex fuerunt : ex quibus partim plane tecum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 75/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 76/627
68 O R A T I O
Hoc loco quaero, fi, id quod concupieras, augur factus effes
m qua tua cogitatione nos, qui te oderamus, vix dolorem fe-
rebamus; illi autem, quibus eras in deliciis, vix rifum tenebant:
fed quaero, fi ad caetera vulnera, quibus putafti rempublicam de-
leri, hanc quoque mortiferam plagam inflixiffes auguratus tui;
utrum decreturus fueris id,quod augures omnes ufque a Ro-
mulo decreverunt, Jove fulgente, cum populo agi nefas effe, an,
quia tu femper fic egiffes, aufpicia fueris augur diffoluturus ?
IX. Ac, ne diutius loquar de auguratu tuo, quod invitus fa-
cio, ut recorder ruinas reipublicse : neque enim tu unquam,
ftante non modo majeftate horum, fed etiam urbe, te auguremfore putafli : verumtamen, ut fomnia tua relinquam, ad fcelera
veniam, volo uti mihi refpondeas: cum M. Bibulum confulem,
non dicam bene de republica fentientem, ne tu mihi homo po-
tens irafcare, qui ab eo diffenfifli; fed hominem certe nufquam
progredientem, nihil in republica molientem, tantum animo ab
actionibus tuis diffentientem : cum eum tu confulem in vincla
duceres , et a tabula Valeria collegae tui mitti juberent ; fece-
rifne ante Roftra pontem, continuatis tribunalibus, per quem
conful populi Romani moderatiffimus et conftantiffimus, fub-
lato auxilio, exclufis amicis, vi perditorum hominum incitata,
turpiffimo miferrimoque fpectaculo, non in carcerem, fed ad
fupplicium, et ad necem, duceretur ?
Qusero, num quis ante te tam fuerit nefarius, qui id fecerit ?
ut fciamus, utrum veterum facinorum fis imitator, an inventor
novorum. Idemque tu, cum his atque hujufmodi confiliis ac fa-
cinoribus, nomine C. Caefaris, clementiffimi atque optimi viri,
fcelere vero atque audacia tua, M. Bibulum foro, curia, tem-plis, locis publicis omnibus, expuliffes, inclufum domi con-
tineres j cumque non majeflate imperii, non jure legum, fed
januae praefidio, et parietum cuftodiis, confulis vita tegeretur :
miferifne viatorem, qui M. Bibulum domo vi extraheret, ut,
quod in privatis femper efl fervatum, id, te tribuno plebis, con-
fuli domus exilium effe non poffet ?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 77/627
IN VATINIUM. 69
Simulque mihi refpondeto tu, qui nos, qui de communi fa-
lute confentimus, tyrannos vocas, fuerifne non tribunus plebis,
fed intolerandus ex coeno nefcio qui atque ex tenebris tyran-
nus ? qui primum eam rempublicam, quas aufpiciis inventis
conftituta eft, iifdem aufpiciis fublatis conarere pervertere :
deinde fanctiffimas leges, ^Ham et Fufiam dico, quas in Grac-
chorum ferocitate, et in audacia Saturnini, et in colluvione
Drufi, et in contentione Sulpicii, et in cruore Cinnano, etiam
inter Syllana arma vixerunt, folus conculcaris, ac pro nihilo
putaris : qui confulem morti objeceris, inclufum obfederis, ex-
trahere ex fuis tectis conatus fis : qui in eo magiftratu non modo
emerferis ex mendicitate, fed etiam divitiis nos jam tuis terreas :
fuerifne tanta crudelitate, ut deleclos viros, et principes civita-
tis, tollere et delere tua rogatione conareris ?
X. Cum L.Vettium, qui in fenatu confeftus effet fe cum telo
fuiffe, Cn, Pompeio, fummo et clariffimo civi, fuis manibus
necem afferre voluiffe, in concionem produxeris ; indicem in
Roftris, in illo, inquam, augurato templo ac loco, collocaris,
quo audtoritatis exquirendae caufa cseteri tribuni plebis princi-
pes civitatis producere confueverunt -, ibi tu indicem Vettium
linguam et vocem fuam fceleri et menti tuae praebere voluifti
ut diceret L. Vettius in concione tua , rogatus a te , fe auclo-
res, et impulfores, et focios habuiffe fceleris illius eos viros,
quibus e civitate fublatis , quod tu eo tempore moliebare , ci-
vitas ftare non poffet ? M. Bibulum, cujus inclufione conten-
tus non eras, interncere volueras, fpoliaveras confulatu, pa-
tria privare cupiebas : L. Lucullum, cujus tu rebus geftis „
quod ipfe ad imperatorias laudes a puero videlicet fpeclaras, ve-
hementius invidebas : C. Curionem, perpetuum hoftem im-
proborum omnium, auctorem publici confilii, libertate com-
muni tuenda maxime liberum, cum filio, principe juventutis,
cum republica conjunctiore etiam, quam ab illa aetate poftu-
landum fuit, delere voluifti : L. Domitium, cujus dignitas e$
fplendor praeftringebat, credo, oculos Vatinii, quem tu propter
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 78/627
70 O R A T I O
commune odium in bonos oderas, in pofterum autem prop-
ter omnium fpern, quae de illo eft, atque erat, ante aliquanto
timebas : L. Lentulum, hunc judicem noftrum, flaminem Mar-
tialem, quod erat eo tempore Gabinii tui competitor, ejuf-
dem Vettii indicio opprimere voluifti. Qui fi tum illam labem
peftemque viciffet, quod ei tuo fcelere non licuit, refpublica
vi&a non effet. Hujus etiam filium eodem indicio et crimine
ad patris interitum aggregare voluifti. L. Paulum, qui tum
quaeftor Macedoniam obtinebat, quem civem, quem virum ? qui
duos nefarios patriae proditores, domefticos hoftes, legibus ex-
terminarat, hominem ad confervandam rempublicam natum,
in idem Vettii indicium, atque in eundem hunc numerum,
congregafti. Quid ego de me querar ? qui etiam gratias tibi
agere debeo, quod me ex fortiffimorum civium numero fejun-
gendum non putaris.
XI. Sed qui fuit ille tuus tantus furor, ut, cum jam Vettius
ad arbitrium tuum peroraffet, et civitatis lumina notaffet, de-
fcendifTetque de Roftris, eum repente revocares, colloquerere,
populo Romano vidente ; deinde interrogares, ecquofnam alios
poflet nominare ? Inculcarifne, ut C. Pifonem, generum meum,nominaret, qui, in fumma copia optimorum adolefcentium, pari
continentia, virtute, pietate, reliquit neminem ? itemque M.
Laterenfem, hominem dies atque noctes de laude et de repub-
lica cogitantem ? Promulgarifne, impuriffime et perditiffime
hoftis, quaeftionem de tot ampliffimis et talibus viris, indicium
Vettio, praemia ampliffima ? Quibus rebus omnium mortalium
non voluntate, fed convicio, repudiatis, fregerifne in carcere
cervices ipfi illi Vettio, ne quod indicium corrupti indicii ex-
taret, ejufque fceleris in te ipfum quaefHo flagitaretur ?
Et, quoniam crebro ufurpas, legem te de alternis confiliis
rejiciendis tulifTe, ut omnes intelligant, te ne recle quidem fa-
cere fine fcelere potuiffe, quaero, cum lex effet aequa promul-
gata initio magiftratus, multas etiam alias tulifTes, expecTarifne,
dum C. Antonius reus fieret apud Cn. Lentulum Clodianum ?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 79/627
IN VATINIUM.7 i
et, pofteaquam ille eft reus factus, ftatim tuleris in eum, qui
tuam poft legem reus factus eflet; ut homo confularis, exclufus
mifer puncto temporis, fpoliaretur beneficio et aequitate le-
gis tuae ?
Dices familiaritatem tibi fuifle cum Q^Maximo. Praeclara
defenfio facinoris tui. Nam Maximi quidem fumma laus eft,
fumptis inimicitiis, fufcepta caufa, quaefitore confilioque de-
lecto , commodiorem inimico fuo conditionem rejectionis dare
noluifle •> nihilque Maximus fecit alienum aut fua virtute, aut
iliis viris clariflimis, Paulis, Maximis, Africanis, quorum glo-
riam hujus virtute renovatam non modo fperamus, verum etiam
jam videmus : tua fraus, tuum maleficium, tuum fcelus illud
eft, te id, quod promulgafles mifericordiae nomine, ad crude-
litatis tempus diftulifle. Ac nunc quidem C. Antonius hac una
re miferiam fuam confolatur, quod imagines patris et fratris fui,
fratrifque filiam, non in familia, fed in carcere, collocatas au-
dire maluit, quam videre.
XII. Et, quoniam pecunias aliorum defpicis, de tuis divitiis
intolerantiftime gloriaris, volo uti mihi refpondeas, fecerifne
foedera tribunus plebis cum civitatibus, cum regibus, cum te-
trarchis ? erogarifne pecunias ex aerario tuis legibus ? eripuerifne
partes iilo tempore cariffimas partim a Caefare, partim a publi-
canis ? Quae cum ita fint, quaero ex te, fifne ex pauperrimo dives
factus illo ipfo anno, quo lex lata eft de pecuniis repetundis
acerrima ? ut omnes intelligere poffent , a te non modo noftra
ac~ta, quos tyrannos vocas, fed etiam amicifTimi tui legem efle
contemptam : apud quem tu etiam nos criminari foles, qui illi
fumus amiciflimi, cum tu ei contumeliofiflime toties maledicas,
quoties illi afBnem te efle dicis.
Atque illud etiam fcire ex te cupio, quo confilio aut qua
mente feceris, ut in epulo Q^Arrii, familiaris mei, cum toga
pulla accumberes ? quem unquam videris ? quem audieris ? quo
exemplo, quo more, feceris ? Dices, fupplicationes te illas non
probaffe. Optime. Nuilae fuerint fupplicationes. Videfne, me-
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 80/627
72O R A T I O
nihil de anni illius caufa, nihil de eo, quod tibi cum fummis
viris commune effe videatur, fed de tuis propriis fceleribus, ex
te quaerere ? Nulla fupplicatio fuerit. Cedo, quis unquam coe-
narit atratus ? Ita enim illud epulum eft funebre, ut munus fit
funeris ; epula? quidem ipfae, dignitatis.
XIII. Sed omitto epulum, populi Romani feftum diem, ar-
gento, vefte, omni apparatu, ornatuque vifendo : quis unquam
in luctu domeftico, quis in funere familiari, ccenavit cum toga
pulla ? cui de balneis exeunti ,praeter te , toga pulla unquam
data eft ? cum tot hominum millia accumberent, cum ipfe epuli
dominus, Q^Arrius, albatus effet; tu in templum Caftoris te
cum C. Fidulo atrato, caeterifque tuis Furiis, funefhim intulifti.
Quis tum non ingemuit ? quis non doluit reipublicae cafum ?
quis fermo alius in illo epulo fuit, nifi, hanc tantam et tam gra-
vem civitatem fubjeclam effe non modo furori, verum etiam
irrifioni tuae ? Hunc tu morem ignorabas ? nunquam epulum
videras ? nunquam puer aut adolefcens inter coquos fueras ?
Faufti , adolefcentis nobiliffimi,paulo ante ex epulo magnifi-
centiffimo famem illam veterem tuam non expleras ? quem
accumbere atratum videras, dominum cum toga pulla et ejus
amicos ante convivium ? quae te tanta tenuit amentia, ut tu,
nifi id feciffes, quod fas non fuit, nifi violaffes templum Caf-
toris, nomen epuli, oculos civium, morem veterem, ejus, qui
te invitarat, auctoritatem, parum putares teftificatum effe, fup-
plicationes te illas non putare ?
XIV. Quaero illud etiam ex te, quod privatus admififti -, in
quo certe jam tibi dicere non licebit, cum clariffimis viris cau-
fam tuam effe conjunctam : poftulatufhe fis lege Licinia et
Junia? edixeritne C. Memmius praetor ex ea lege, ut adeffes die
tricefimo ? cum is dies veniffet, fecerifne, quod in hac repub-
lica non modo factum ante nunquam efl , fed in omni memo-
ria fit omnino inauditum ? appellarifne tribunos plebis, ne cau-
fam diceres ? levius dixi -, quanquam idipfum effet et novum
et non ferendum : fed appellarifne nominatim peftem illius
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 81/627
IN VATINIUM.73
anni, furiam patriae, tempeftatem reipublicae, Clodium ? qui ta-
mencumjure, cum more, cum poteftate, judicium impcdire
non poffet, rediit ad illam vim et furorem fuum, ducemque
fe militibus tuis praebuit. In quo , ne quid a me dictum in te
potius putes, quam abs te effe quaefitum, nullum onus impo-
nam mihi teftimonii : quae mihi brevi tempore ex eodem iflo
loco video efTe dicenda, fervabo, teque non arguam, fed, ut
in caeteris rebus feci, rogabo. Quaero ex te, Vatini, num quis
in hac civitate poft urbem conditam tribunos plebis appellarit,
ne caufam diceret ? num quis reus in tribunal fui quaefitoris af-
cenderit, eumque vi deturbarit ? fubfellia diffiparit ? urnas dele-
gerit ? eas denique omnes res in judicio difturbando commife-
rit, quarum rerum caufa judicia funt confKtuta ? Sciafne tum
fugiffe Memmium ? accufatores effe tuos de tuis tuorumque
manibus ereptos ? judices quaeftionum de proximis tribunalibus
effe depulfos ? in foro , in luce , infpedtante populo Romano,
quaeftionem , magiftratus , morem majorum , leges, judices
,
fcelerum poenam effe fublatam ? Haec omnia fciafne diligentia
C. Memmii publicis tabulis effe notata, atque teftata ?
Atque illud etiam quaero, cum, poftea quam es poftulatus,
ex legatione redieris , ne quis te judicia defugere arbitraretur ;
teque, cum tibi, utrum velles, liceret, dictitaris caufam di-
cere maluiffe : qui confentaneum fuerit, cum legationis perfu-
gio uti noluiffes, appellatione improbifnma te ad auxilium ne-
farium confugiffe ?
XV. Et, quoniam legationis tuae facla mentio eft, volo etiam
audire de te, quo tandem fenatus-confulto legatus fis ? De geftu
intelligo quid refpondeas ; tualege, dicis. Efne igitur patriae
certiffimus parricida ? fperarafne id, ut patres confcripti ex re-
publica funditus tollerentur ? ne hoc quidem fenatui relinque-
bas, quod nemo unquam ademit, ut legati ex ejus ordinis auc-
toritate legarentur ? Adeone tibi fordidum confilium publicum
vifum eft, adeo afflictus fenatus, adeo mifera et proftrata ref-
publica, ut non nuntios pacis ac belli, non curatores, non
Tom. VI. K
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 82/627
74 O R A T I O
interpretes, non bellici confilii auctores, non miniftros muneris
provincialis , fenatus more majorum deligere poffet ? Eripue-
ras fenatui provinciae decernendae poteftatem, imperatoris deli-
gendi judicium, aerarii difpenfationem;quae nunquam fibi po-
pulus Romanus appetivit, qui nunquam haec a fummi confilii
gubernatione auferre conatus eft. Age , factum eft horum ali-
quid in aliis : raro : fed tamen factum eft, ut populus deligeret
imperatorem. Quis legatos unquam audivit fine fenatus-con-
fulto ? Ante te nemo : poft continuo fecit idem in duobus pro-
digiis reipublicae Clodius : quo etiam majore es malo mactan-
dus, quod non folum fadlo tuo, fed etiam exemplo, rempubli-
cam vulnerafti; neque tantum es improbus ipfe, fed etiam alios
docere voluifti.
Atque illud etiam audire a te cupio, quare, cum ego legem
de ambitu ex fenatus-confulto tulerim, fine vi tulerim, falvis
aufpiciis tulerim, falva lege JElia. et Fufia, tu eam effe legem
non putes; praefertim, cum ego legibus tuis, quoquo modo latae
fint, paream. Cum mea lex dilucide vetet, biennio, quo quis
PETAT, PETITURUSVE SIT, GLADIATORES DARE, NISI EX
testamento prjestituta die ; quae tanta in te fit amen-
tia, ut in ipfa petitione gladiatores audeas dare ? Num quem
putes illius tui certiflimi gladiatoris fimilem tribunum plebis
poffe reperiri, qui fe interponat, quo minus reus mea lege rias ?
Ob hafce omnes res, fciafne te feveriflimorum hominum, Sabi-
norum, fortiflimorum virorum, Marforum et Pelignorum, tri-
bulium tuorum, judicio notatum ; nec poft Romam conditam,
praeter te, tribulem quemquam tribum Sergiam perdidiffe ?
XVI. Ac, fi haec omnia contemnis ac defpicis, quod ita tibi
perfuaferis, ut palam dictitas, te, Diis hominibufque invitis,
amore in te incredibili quodam C. Caefaris, omnia, quae velis,
confecuturum -, ecquid audieris, ecquifnam tibi dixerit, C.Caefa-
rem nuper Aquileiae, cum de quibufdam effet mentio facta, dix-
iffe, C. Alfium praeteritum permolefte tuliffe, quod in homine
fummam fidem probitatemque cognoffet;graviterque etiam fe
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 83/627
IN VATINIUM.75
fcrre, praetorem aliquem effe faclum, qui a fuis rationibus dif-
fenfiffet ? tum quaefiffe quendam, de Vatinio quemadmodum
ferret, ipfum refpondiffe, Vatinium in tribunatu gratis nihil
feciffe;qui omnia in pecunia pofuiffet, honore animo aequo
carere debere ?
Quod li ipfe, qui te fuae dignitatis augendae caufa periculo
tuo , nullo fuo delicto , ferri praecipitem eft facile paffus , ta-
men te omni honore indignimmum judicat ; fi te vicini, fi af-
fines , fi tribules , ita oderunt , ut repulfam tuam triumphum
fuum duxerint ; fi nemo afpicit, quin ingemifcat, nemo men-
tionem facit, quin execretur ; fi vitant, fugiunt , audire de te
nolunt; cum viderunt, tanquam aufpicium malum deteftantur;
fi cognati refpuunt, tribules execrantur, vicini metuunt, affines
erubefcunt , ftrumae denique ab ore improbo demigrarunt , et
aliis jam fe locis collocarunt; fi es odium publicum populi, fe-
natus, univerforum hominum rufticanorum : quid eft, quam ob
rem praeturam potius exoptes, quam mortem ? praefertim, cum
popularem te velis effe , neque ulla in re populo gratius facere
poffis. Sed, ut aliquando audiamus, quam copiofe mihi ad ro-
gata refpondeas, concludam jam interrogationem meam, teque
in extremo pauca de ipfa caufa rogabo.
XVII. Quaero, quae tanta in te vanitas, tanta levitas fuerit, ut
in hoc judicio T. Annium iifdem verbis laudares, quibus eum
verbis laudare et boni viri et boni cives confueverunt , cum in
eundem nuper, ab eadem illa teterrima Furia productus ad po-
pulum , cupidiflime falfum tefKmonium dixeris ? An erit haec
optio et poteftas tua, ut, cum Clodianas operas et facinoro-
forum hominum et perditorum manum videris, Milonem dicas,
id quod in concione dixifti, gladiatoribus et beftiariis obfediffe
rempublicam ; cum autem ad tales viros veneris , non audeas
civem fingulari virtute, fide, conftantia, vituperare ? Sed, cum
T. Annium tantopere laudes, et clariflimo viro nonnullam lau-
datione tua labeculam afpergas, ( in illorum enim numero ma-
vult T. Annius effe, qui a te vituperantur) veruntamen quaero,
K 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 84/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 85/627
[ 77 ]
P RO
MARCO CiELIO
O R AT I O XXXIV.
I.Ql quis, Judices, forte nunc adfit, ignarus legum, judicio-
k_? rum , confuetudinis noftrse ; miretur profeclo, quas fit
tanta atrocitas hujufce caufae, quod diebus feftis ludifque pub-
licis, omnibus negotiis forenfibus intermiffis, unum hoc judi-
cium exerceatur ; nec dubitet, quin tanti facinoris reus argua-
tur, ut, eo neglecto, civitas ftare non poffit. Idem, cum audiat
effe legem , quae de feditiofis confceleratifque civibus, qui ar-
mati fenatum obfederint, magiftratibus vim attulerint, rem-
publicam oppugnarint, quotidie quasri jubeat j legem non im-
probet, crimen, quod verfetur in judicio, requirat. Cum audiat,
nullum facinus, nullam audaciam, nullam vim, in judicium
vocari ; fed adolefcentem illuftri ingenio , induftria, gratia
accufari ab ejus filio,quem ipfe in judicium et vocet , et vo-
carit, oppugnari autem opibus meretriciis : Atratini illius pie-
tatem non reprehendat , muliebrem libidinem comprimendam
putet, vos laboriofos exiftimet, quibus otiofis ne in communi
quidem otio liceat effe.
Etenim, fi attendere diligenter, exiftimare vere de omni hac
caufa volueritis , fic confHtuetis, Judices , nec defcenfurum
quemquam ad hanc accufationem fuiffe, cui, utrum vellet, li-
ceret -, nec, cum defcendiffet, quidquam habiturum fpei fuifle,
niii alicujus intolerabili libidine, et nimis acerbo odio, niteretur.
Sed ego Atratino, humaniffimo atque optimo adolefcenti, meo
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 86/627
78 O R A T I O
necefTario, ignofco, qui habet excufationem vel pietatis, vel
neceffitatis, vel aetatis. Si voluit accufare, pietati tribuo : fi
juffus eft, neceffitati : fi fperavit aliquid, pueritiae. Caeteris non
modo nihil ignofcendum, fed etiam acriter eft refiftendum.
II. Ac mihi quidem videtur, Judices, hic introitus defenfio-
nis adolefcentias M. Caelii maxime convenire, ut ad ea, quae
accufatores , deformandi hujus caufa, detrahendae fpoliandae-
que dignitatis gratia, dixerunt, primum refpondeam. Objectus
eft pater varie,quod aut parum fplendidus ipfe , aut parum
pie traclatus a filio diceretur. De dignitate Caelius notis ac
majoribus natu, etiam fine mea oratione, tacitus facile ipfe
refpondet. Quibus autem propter fenectutem, quod jam diu
minus in foro nobifcum verfatur , non asque eft cognitus ; hi
fic habeant : quaecunque in equite Romano dignitas effe poffit,
quae certe poteft effe maxima, eam femper in M. Caelio habi-
tam effe fummam, hodieque haberi, non folum a fuis, fed etiam
ab omnibus, quibus potuerit aliqua de caufa effe notus.
Equitis autem Romani effe filium, criminis loco poni ab
accufatoribus , neque his judicantibus oportuit, neque defen-
dentibus nobis. Nam, quod de pietate dixiftis, eft quidem ifta
noftra exiflimatio, fed judicium certe parentis. Quid nos opi-
nemur , audietis exjuratis: quid parentes fentiant , lacrymse
matris, incredibilifque mceror, fqualor patris, et hsc praefens
mceflitia, quam cernitis, luctufque declarat.
Nam, quod efl objedtum , municipibus effe adolefcentem
non probatum fuis; nemini unquam praefenti Puteolani majores
honores habuerunt,quam abfenti M. Caelio : quem et abfen-
tem in ampliffimum ordinem cooptarunt, et ea non petenti de-tulerunt
,qua? multis petentibus denegarunt ; iidemque nunc
lecliffimos viros, et noftri ordinis, et equites Romanos, cum le-
gatione ad hoc judicium , et cum graviffima atque ornatiffima
laudatione, miferunt. Videor mihi jeciffe fundamenta defenfio-
nis meae : quae firmiffima funt, fi nituntur judicio fuorum. Ne-
que enim vobis fatis commendata hujus aetas effe poffet, fi non
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 87/627
PRO M. CiELIO.79
modo parenti, tali viro, verum etiam municipio tam illuftri ac
tam gravi, difpliceret.
III. Equidem, ut ad me revertar, ab his fontibus profluxi adhominum famam ; et meus hic forenfis labor, vitaeque ratio, di-
manavit ad exiftimationem hominum paulo latius commenda-
tione ac judicio meorum. Nam, quod objectum eft de pudicitia,
quodque omnium accufatorum non criminibus , fed vocibus
maledictifque, celebratum eft ; id nunquam tam acerbe feret M.
Caelius, ut eum poeniteat non deformem effe natum : funt et-
enim ifta maledicta pervulgata in omnes, quorum in adolefcen-
tia forma et fpecies fuit liberalis. Sed aliud eft maledicere, aliud
accufare. Accufatio crimen defiderat, rem ut definiat, hominem
ut notet, argumento probet, tefte confirmet : maledictio autem
nihil habet propofiti, praeter contumeliam : quae li petulantius
jactatur, convicium ; fi facetius, urbanitas nominatur.
Quam quidem partem accufationis admiratus fum, et mo-
lefte tuli,potiflimum effe Atratino datam : neque enim dece-
bat, neque setas illa poftulabat, neque, id quod animadvertere
poteratis,pudor patiebatur optimi adolefcentis , in tali illum
oratione verfari. Vellem aliquis ex vobis robuftioribus huncmaledicendi locum fufcepiffet : aliquanto liberius , et fortius
,
et magis more noftro, refutaremus iftam maledicendi licentiam.
Tecum, Atratine, agam levius, quod et pudor tuus moderatur
orationi meas; et meum erga te, parentemque tuum, beneficium
tueri debeo. Illud tamen te effe admonitum volo: primum, qua-
lis es, talem te effe exiftimes ; ut, quantum a rerum turpitudine
abes , tantum te a verborum libertate fejungas : deinde, ut ea
in alterum ne dicas, quse cum tibi falfo refponfa fint, erubefcas.
Quis eft enim, cui via ifta non pateat ? qui ifti aetati, atque etiam
dignitati, non poftit quam velit petulanter, etiam fi fine ulla
fufpicione , at non fine argumento , maledicere ? Sed iftarum
partium culpa eft eorum, qui te agere voluerunt : laus pudoris
tui, quod ea te invitum dicere videbamus •, ingenii, quod ornate
politeque dixifti.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 88/627
80 O R A T I O
IV. Verum ad iftam omnem orationem brevis eft defenfio.
Nam, quoad aetas M. Caelii dare potuit ifti fufpicioni locum
fuit primum ipfius pudore , deinde etiam patris diligentia dif-
ciplinaque , munita : qui ut huic virilem togam dedit , nihii
dicam hoc loco de me; tantum fit, quantum vos exiftimatis : hoc
dicam, hunc a patre continuo ad me effe deductum. Nemo
hunc M. Caelium in illo aetatis flore vidit, nifi aut cum patre,
aut mecum , aut in M. Crafii caftifiima domo , cum artibus
honeftiflimis erudiretur.
Nam quod Catilinae familiaritas objecta Caelio eft, longe ab
ifta fufpicione abhorrere debet. Hoc enim adolefcente , fcitis
confulatum mecum petiffe Catilinam : ad quem fi accemt, aut
fi a me difceffit unquam , (quanquam multi boni adolefcentes
illi homini nequam atque improbo ftuduerunt) tum exiftimetur
Caelius Catilinae nimium familiaris fuiffe. At enim poftea fci-
mus, et vidimus, effe hunc in illius amicis. Quis negat? fed ego
illud tempus aetatis, quod ipfum fua fponte infirmum, aliorum
libidine infeftum eft , id hoc loco defendo. Fuit affiduus me-
cum, praetore me : non noverat Catilinam : Africam tum prae-
tor ille obtinebat. Secutus eft annus: caufam de pecuniis repe-
tundis Catilina dixit. Mecum erat hic : illi ne advocatus quidem
venit unquam. Deinceps fuit annus, quo ego confulatum petivi:
petebat Catilina mecum. Nunquam ad illum acceflit : a me
nunquam receffit.
V. Tot igitur annos verfatus in foro fine fufpicione, fine in-
famia, ftuduit Catilinae iterum petenti. Quem ergo ad finem
putas cuftodiendam illam aetatem fuiffe ? Nobis quidem olim
annus erat unus ad cohibendum brachium toga conftitutus, et
ut exercitatione ludoque campeftri tunicati uteremur : eadem-
que erat, fi ftatim mereri ftipendia coeperamus, caftrenfis ratio
ac militaris. Qua in aetate, nifi qui fe ipfe fua gravitate et cafti-
monia, et cum difciplina domeftica, tum etiam naturali quodam
bono, defenderat;quoquo modo a fuis cuftoditus effet, tamen
infamiam veram effugere non poterat. Sed,qui prima illa
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 89/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 90/627
82 O R A T I O
familiaritatis crimen haereat : eft enim commune cum multis,
et cum quibufdam etiam bonis. Me ipfum, me inquam, quon-
dam pene ille decepit, cum et civis mihi bonus, et optimi cu-juique cupidus, et firrnus amicus ac fidelis, videretur. Cujus
ego facinora oculis prius, quam opinione, manibus ante, quam
fufpicione, deprehendi. Cujus in magnis catervis amicorum fi
fuit etiam Caelius, magis eft, ut ipfe molefte ferat erraiTe fe,
ficuti nonnunquam in eodem homine me quoque erroris mei
pcenitet, quam ut iftius amicitiae crimen reformidet.
VII. Itaque a maledicTis pudicitias ad conjurationis invidiam
oratio eft veftra delapfa. Pofuiftis enim, atque id tamen tituban-
ter et ftricTim, conjurationis hunc, propter amicitiam Catilinae,
participem fuiffe : in quo non modo crimen non haerebat, fed
vix diferti adolefcentis cohaerebat oratio. Qui enim tantus furor
in Caelio ? quod tantum aut in moribus naturaque vulnus, aut
in re atque fortuna ? ubi denique eft in ifta fufpicione Caelii
nomen auditum ? Nimium multa de re minime dubia loquor
hoc tamen dico, non modo ii focius conjurationis, fed nifi ini-
miciffimus iftius fceleris, fuiffet, nunquam conjurationis accu-
fatione adolefcentiam fuam potilTimum commendare voluilTet.
Quod, haud fcio, an de ambitu et de criminibus iftis foda-
lium ac fequeftrium, quoniam huc incidi, fimiliter refponden-
dum putem. Nunquam enim tam Caelius amens fuifTet, ut, fi
fe ifto infinito ambitu commaculaffet, ambitus alterum accu-
faret; neque ejus facTi in altero fufpicionem quaereret, cujus
ipfe fibi perpetuam licentiam optaret; nec, fi fibi femel pericu-
lum ambitus fubeundum putaret, ipfe alterurn iterum ambitus
crimine arcelTeret. Quod quanquam nec fapienter, et me invito,
facit ; tamen eft ejufmodi cupiditatis, ut magis infecTari alte-
rius innocentiam, quam de fe timide cogitare, videatur.
Nam, quod aes alienum objecTum eft, fumptus reprehenfi, ta-
bulae flagitatae ; videte, quam pauca refpondeam. Tabulas, qui in
patris poteftate eft, nullas conficit. Verfuram nunquam omnino
fecit ullam. Sumptus unius generis objecTus eft, habitationis :
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 91/627
PRO M. CJELIO. 83
triginta millibus dixifKs eum habitare. Nunc demum inteliigo,
P. Clodii infulam efTe venalem, cujus hic in aediculis habitet,
decem, ut opinor, millibus : vos autem, dum illi placere vultis,
ad tempus ei mendacium veftrum accommodaviftis.
Reprehendiftis, a patre quod femigrarit : quod quidem jam
in hac aetate minime reprehendendum eft. Qui, cum et ex rei-
publicae caufa efTet mihi quidem moleftam, fibi tamen glorio-
fam, vicToriam confecutus, et per aetatem magiftratus petere
poflet, non modo permittente patre, fed etiam fuadente, ab eo
femigravit : et, cum domus patris a foro longe abefTet, quo fa-
cilius et noftras obire domos, et ipfe a fuis coli, pofTet, con-duxit in Palatio non magno domum.
VIII. Quo loco pofTum dicere id, quod vir clarimmus, M.
CrafTus, cum de adventu regis Ptolemaei quereretur, paulo ante
dixit, JJtinam ne in nemore Pelio ac longius quidem mihi
contexere hoc carmen liceret. Nam nunquam hera errans hanc
moleftiam nobis exhiberet, Medea animo agra, amore fcevo fau-
cia Sic enim, Judices, reperietis, quod, cum ad id loci
venero, oflendam, hanc Palatinam Medeam migrationemque
huic adolefcenti caufam five malorum omnium, five potius fer-
monum, fuifTe.
Quamobrem illa, quae ex accufatorum oratione praemuniri
jam et fingi intelligebam, fretus veftra prudentia, Judices, non
pertimefco. Aiebant enim fore teftem fenatorem, qui fe ponti-
ficiis comitiis pulfatum a Caelio diceret. A quo quaeram, fi pro-
dierit, primum, cur ftatim nihil egerit : deinde, fi id queri,
quam agere, maluerit, cur producTus a vobis potius, quam ipfe
per fe :
cur tanto poft. potius, quam continuo, queri maluerit.
Si mihi ad haec acute arguteque refponderit,tum quaeram denique,
ex quo ifte fonte fenator emanet. Nam fi ipfe orietur et nafcetur
ex Cefe, fortafTe, ut foleo, commovebor : fin autem, ut rivulus,
arcefTitus et ducTus ab ipfo capite accufationis veftrae -, laetabor,
cum tanta gratia tantifque opibus accufatio veftra nitatur, unum
fenatorem folum effe, qui vobis gratificari vellet, inventum.
L 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 92/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 93/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 94/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 95/627
PRO M. C^ELIO. 87
ex communi infamia juventutis aliquam invidiam Caelio velle
conflare : itaque omne illud filentium, quod eft orationi tribu-
tum tuae, fuit ob eam caufam, quod uno reo propofito de mul-
torum vitiis cogitabamus. Facile eft accufare luxuriem : dies
jam me deficiet, fi, quae dici in eam fententiam poffunt, co-
ner expromere. De corruptelis, de adulteriis, de protervitate,
de fumptibus, immenfa oratio eft : ut tibi reum neminem, fed
vitia,proponas ; res tamen ipfa et copiofe et graviter accufari
poteft. Sed veftrae fapientiae eft, Judices , non abduci ab reo :
nec, quos aculeos habeat feveritas gravitafque veftra, cum eos
accufator erexerit in rem , in vitia , in mores , in tempora
emittere in hominem, et in reum; cum is non fuo crimine, fed
multorum vitio, fitin quoddamodium injuftum vocatus. Itaque
feveritati tuae, ut opprtet, ita refpondere non audeo : erat enim
meum deprecari vacationem adolefcentiae , veniamque petere :
non, inquam, audeo : perfugiis non utor aetatis : conceffa om-
nibus jura dimitto : tantum peto, ut, fi qua eft invidia commu-
nis hoc tempore aeris alieni, petulantiae, libidinum juventutis,
quam video effe magnam, ne huic aliena peccata, ne aetatis
ac temporum vitia, noceant. Atque ego idem, qui haec poftu-
lo,quin criminibus
,quas in hunc nondum proprie conferun-
tur, diligentifiime refpondeam, non recufo.
XIII. Sunt autem duo crimina, auri, et veneni : in quibus
una atque eadem perfona urgetur. Aurum fumptum a Clodia;
venenum quaefitum, quod Clodiae daretur, dicitur. Omnia funt
alia, non crimina, fed maledicla jurgii petulantis magis, quam
publicas quaeftionis. Adulter, impudicus, fequefter, convicium
eft, non accufatio : nullum eft enim fundamentum horum cri-
minum, nulla fedes : voces funt contumeliofae, temere ab irato
accufatore, nullo auctore, emifTae.
Horum duorum criminum video fontem , video auctorem
video certum nomen, et caput. Auro opus fuit : fumpfit a Clo-
dia, fumpfit fine tefte, habuit quamdiu voluit. Maximum vi-
deo fignum cujufdam egregiae familiaritatis. Necare eandem
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 96/627
88 O R A T I O
voluit, quaefivit venenum, follicitavit quos potuit, paravit, lo-
cum conftituit, attulit. Magnum rurfus odium video cum cru-
deliffimo difcidio extitiffe. Res eft omnis in hac caufa nobisJudices , cum Clodia , muliere non folum nobili , fed etiam
nota : de qua ego nihil dicam , nifi depellendi criminis caufa.
Sed intelligis pro tua praeftanti prudentia , Cn. Domiti , cum
hac fola rem effe nobis : quae fi fe aurum Caelio commodaffe
non dicit, fi venenum ab hoc fibi paratum effe non arguitj
petulanter facimus, fi matremfamilias fecus, quam matronarum
ianctitas poftulat, nominamus : fin, ifta muliere remota, nec
crimen ullum nec opes ad oppugnandum Caelium illis relin-
quentur;quid eft aliud, quod nos patroni facere debeamus,
nifi ut eos , qui infedlantur , repellamus ? Quod quidem face-
rem vehementius, nifi intercederent mihi inimicitiae cum if-
tius mulieris viro: fratrem volui dicere; femper hic erro: nunc
agam modice , nec longius progrediar, quam me mea fides
et caufa ipfa coget. Neque enim muliebres unquam inimici-
tias mihi gerendas putavi, praefertim cum ea, quam omnes fem-
per amicam omnium potius, quam cujufquam inimicam, pu-
taverunt.
XIV. Sed tamen ex ipfa quaeram prius, utrum me fecum fe-
vere, et graviter, et prifce, agere malit ; an remiffe, ac leniter,
€t urbane. Si illo auftero more ac modo; aliquis mihi ab inferis
excitandus eft, ex barbatis illis, non hac barbula, qua ifta delec-
tatur, fed illa horrida, quam in ftatuis antiquis et imaginibus
videmus ; qui objurget mulierem, et pro me loquatur, ne ifta
mihi forte fuccenfeat. Exiflat igitur ex hac ipfa familia aliquis,
ac potiffimum Caecus ille : minimum enim dolorem capiet,
qui iftam non videbit. Qui profedlo, fi extiterit, fic aget et fic
loquetur : Mulier, quid tibi cum Caelio ? quid cum homine
adolefcentulo ? quid cum alieno ? cur aut tam familiaris huic
fuifli , ut aurum commodares ; aut tam inimica , ut venenum
timeres ? Non patrem tuum videras ? non patruum, non avum,
proavum, atavum, audieras confules fuifle ? Non denique modo
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 97/627
PRO M. C^LIO. g9
te Q^Metelli matrimonium tenuiffe fciebas, clariffimi ac for-
tiffimi viri, patriaeque amantiffimi ? qui, fimul ac pedem limine
extulerat, omnes prope cives virtute, gloria, dignitate, fupe-
rabat : cui cum ex ampliffimo genere in familiam clariffimam
nupfiffes, cur tibi Caelius tam conjunclus fuit ? Cognatus ? af-
finis ? viri tui familiaris ? nihil horum. Quid igitur fuit, nifi
quaedam temeritas ac libido ? Nonne te, fi noftrae imagines vi-
riles non commovebant , ne progenies quidem mea, Q^ illa
Claudia, aemulam domefticae laudis in gloria muliebri effe ad-
monebat ? non virgo illa Veftalis Claudia, quae, patrem com-
plexa triumphantem, ab inimico tribuno plebis de curru detrahipaffa non eft ? Cur te fraterna vitia potius, quam bona paterna,
et avita, et ufque a nobis cum in viris, tum etiam in foeminis
repetita, moverunt ? Ideone ego pacem Pyrrhi diremi, ut tu
amorum turpiffimorum quotidie foedera ferires ? ideo aquam
adduxi, ut ea tu incefte uterere ? ideo viam munivi, ut eam tu
alienis viris comitata celebrares ?
XV. Sed quid ego, Judices, ita gravem perfonam induxi, ut
verear, ne fe idem Appius repente convertat, et Caelium incipiat
accufare illa fua gravitate cenforia ? Sed videro hoc pofterius,
atque ita, Judices, ut vel feveriffimis difceptatoribus M. Caelii
vitam me probaturum effe confidam. Tu vero, mulier, (jam
enim ipfe tecum nulla perfona introducta loquor ) fi ea, quae
facis, quae dicis, quae infimulas, quae in fororem tuam moliris,
quae arguis, probare cogitas ; rationem tantae familiaritatis, tan-
tae confuetudinis, tantae conjunftionis, reddas atque exponas
neceffe eft. Accufatores quidem libidines, amores, adulteria,
Baias, acias, convivia, comiffationes, cantus, fymphonias, navi-
gia, jactant : iidemque fignificant, nihil fe, te invita, dicere.
Quae tu, quoniam mente nefcio qua effrenata, atque praecipiti,
in forum deferri judiciumque voluifti ; aut diluas oportet, et
falfa effe doceas, aut nihil neque crimini tuo, neque teftimo-
nio, credendum effe fateare.
Sin autem urbanius me agere mavis, fic agam tecum.
Tom. VI. M
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 98/627
9o O R A T I O
Removebo illum fenem durum, ac pene agreftem : ex his igi-
tur tuis fumam aliquem, ac potiffimum minimurn fratrem, qui
eft in ifto genere urbaniffimus;qui te amat plurimum
;qui,
propter nefcio quam, credo, timiditatem, et nocturnos quofdam
inanes metus, tecum femper pufio cum majore forore cubita-
vit. Eum putato tecum loqui : Quid tumultuaris, foror ? quid
infanis ? quid, clamore exorfa, verbis parvam rem magnam fa-
cis ? vicinum adolefcentulum afpexifti : candorhujus te, etpro-
ceritas, vultus, oculique perpulerunt : faepius videre voluifti
fuifti nonnunquam in iifdem hortis vifa nobilis mulier : il-
lum, filium familias, patre parco ac tenaci, habere tuis copiis
devinctum non potes : calcitrat, refpuit, non putat tua dona
effe tanti. Confer te alio : habes hortos ad Tiberim; ac dili-
genter eo loco prseparafti, quo omnis juventus natandi caufa
venit : hinc licet conditiones quotidie legas. Cur huic, qui te
fpernit, molefta es ?
XVI. Redeo nunc ad te, Cseli, viciflim, ac mihi auctorita-
tem patriam feveritatemque fufcipio : fed dubito quem patrem
potiffimum fumam. Caecilianumne aliquem, vehementem atque
durum ? Nunc enim demum mihi animus ardet> nunc meum cor cu-
mulatur ira Aut illum, infelix, Ofcelejie Ferrei funt ifti
patres Egone quid dicam? egone quid velim ? quce tu omnia tuis
fcedisfaSiisfacis, ut nequidquam velim. Vix ferenda diceret talis
pater, Cur te in ijiam vicinitatem meretriciam contulifli ? cur Me-
cebris cognitis non refugifii? cur alienam ullam mulierem nojii?
Dede te, ac disjice : per me licebit. Si egebis, tibi dolebit : mihifat
eft, qui cetatis quod reliquum efl obleSiem mece.
Huic trifti ac decrepito feni refponderet Ca?lius, fe nulla cu-
piditate inductum de via deceffifTe. Quid figni ? nulli fumptus,
nulla jactura, nulla verfura. At fuit fama. Quotus quifque iftam
effugere poteft in tam maledica civitate ? Vicinum ejus mulie-
ris miraris male audiffe, cujus frater germanus fermones ini-
quorum effugere non potuit ? Leni vero et clementi patri,
cujufrnodi ille eft, Fores effregit ? reftituentur : difcidit veftem ?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 99/627
PRO M. CJELIO. 0I
refarcietur, Cselii caufa efl expeditiffima. Quid enim eflet, iu
quo fe non facile defenderet ? Nihil jam in iftam mulierem
dico : fed, fi effet aliqua diffimilis iftius, quae fe omnibus per-
vulgaret, quae haberet palam decretum femper aliquem, cujus
in hortos, domum, Baias, jure fuo libidines omnium commea-
rent ; quae etiam aleret adolefcentes, et parfimoniam patrum
fuis fumptibus fuflentaret : fi vidua libere, proterva petulan-
ter, dives effufe, libidinofa meretricio more, viveret ; adulte-
rum ego putarem, fi quis hanc paulo liberius falutaifet ?
XVII. Dicet aliquis, Haec igitur eft. tua difciplina? fic tu in-
ftituis adolefcentes ? ob hanc caufam tibi hunc puerum parens
commendavit et tradidit, ut in amore et voluptatibus adolef-
centiam fuam collocaret ; et hanc tu vitam, atque haec ftudia,
defenderes ? Ego, fi qui, Judices, hoc robore animi, atque hac
indole virtutis ac continentiae fuit, ut refpueret omnes volup-
tates, omnemque vitae fuae curfum in labore corporis, atque in
animi contentione, conficeret ; quem non quies, non remiffio,
non aequalium ftudia, non ludi, non convivia, delecl:arent ; ni-
hil in vita expetendum putaret, nifi quod efTet cum laude et
cum dignitate conjundlum : hunc mea fententia divinis quibuf-
dam bonis inflructum atque ornatum puto. Ex hoc genere illos
fuifTe arbitror, Camillos, Fabricios, Curios, omnefque eos, qui
haec ex minimis tanta fecerunt.
Verum haec genera virtutum non folum in moribus noftris,
fed vix jam in libris, reperiuntur. Chartae quoque, quae illam
priflinam feveritatem continebant, obfoleverunt -, neque folum
apud nos, qui hanc fedtam rationemque vitae re magis, quam
verbis, fecuti fumus, fed etiam apud Graecos, docliffimos ho-
mines, quibus, cum facere non poffent, loqui tamen et fcribere
honefte et magnifice licebat. Alia quaedam, mutatis Graeciae
temporibus, praecepta extiterunt.
Itaque alii voluptatis caufa omnia fapientes facere dixerunt :
neque ab hac orationis turpitudine eruditi homines refugerunt.
Alii cum voluptate dignitatem conjungendam putaverunt, ut
M 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 100/627
92 O R A T I O
res maxime inter fe repugnantes dicendi facultate conjungerent.
Illud unum directum iter ad laudem cum labore qui probave-
runt, prope jam foli in fcholis funt relicti. Multa enim nobis
blandimenta natura ipfa genuit,. quibus fopita virtus connive-
ret : et interdum multas vias adolefcentise lubricas oftendit,
quibus illa infiftere, aut ingredi, fine cafu aliquo aut prolapfio-
ne vix poffet; et multarum rerum jucundimmarum varietatem
dedit, qua non modo haec aetas, fed etiam jam corroborata, ca-
peretur. Quamobrem fi quem forte inveneritis, qui afpernetur
oculis pulchritudinem rerum, non odore ullo, non tactu, non
fapore capiatur, excludat auribus omnem fuavitatem ; huic ho-
mini ego fortaffe et pauci Deos propitios, plerique autem ira-
tos, putabunt.
XVIII. Ergo haec deferta via, et inculta, atque interclufa jam
frondibus et virgultis, relinquatur : detur aliquid aetati: fit ado-
lefcentia liberior : non omnia voluptatibus denegentur : non
femper fuperet vera illa et directa ratio : vincat aliquando cu-
piditas voluptafque rationem, dummodo illa in hoc genere prae-
fcriptio moderatioque teneatur: parcat juventus pudicitiae fuae,
ne fpoliet alienam : ne effundat patrimonium, ne fcenore truci-
detur, ne incurrat in alterius domum atque famam : ne pro-
brum caftis, labem integris, infamiam bonis, inferat : ne quem
vi terreat : ne interlit infidiis : fcelere careat : poftxemo, cum
paruerit voluptatibus, dederit aliquid temporis ad ludum aeta-
tis, atque ad inanes hafce adolefcentiae cupiditates ; revocet fe
aliquando ad curam rei domefticae, rei forenfis, rei publicae : ut
ea, quae ratione antea non perfpexerat, fatietate abjeciffe, expe-
riendo contempfifTe, videatur.
Ac multi et noftra, et patrum, majorumque memoria, Ju-
dices, fummi homines, et clariilimi cives fuerunt, quorum cum
adolefcentiae cupiditates deferviffent, eximiae virtutes, firmata
jam aetate, extiterunt. Ex quibus neminem mihi neceffe efl
nominare ; vofmet vobifcum recordamini: nolo enim cujuf-
quam fortis atque illuflris viri ne minimum quidem erratum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 101/627
PRO M. CiELIO.93
cum maxima laude conjungere. Quod fi facere vellem, multi
a me fummi atque ornatiffimi viri praedicarentur-, quorum par-
tim nimia libertas in adolefcentia, partim profufa luxuries,
magnitudo aeris alieni, fumptus, libidines, nominarentur : quae,
multis poftea virtutibus obtecta, adolefcentiae, qui vellet, excu-
fatione defenderet.
XIX. At vero in M. Caelio (dicam enim jam confidentius
de fludiis ejus honeftis, quoniam audeo quaedam, fretus veftra
fapientia, libere confiteri) nulla luxuries reperietur,nulli fump-
tus, nullum aes alienum, nulla conviviorum ac luftrorum libido :
quod quidem vitium ventris et gutturis non modo non minuit
aetas hominibus, fed etiam auget. Amores autem, et hae deliciae
quae vocantur, quae firmiore animo praeditis diutius moleftae non
folent effe, (mature enim et celeriter deflorefcunt) nunquam
hunc occupatum impeditumque tenuerunt.
Audiflis, cum pro fe diceret : audiftis antea, cum accufaret
(defendendi haec caufa, non gloriandi, loquor) genus orationis,
facultatem, copiam fententiarum atque verborum, quae veftra
prudentia eft, perfpexifKs. Atque in eo non folum ingenium
elucere ejus videbatis; quod faepe, etiam fi induftria non alitur,
valet tamen ipfum fuis viribus : fed inerat, nifi me propter be-
nevolentiam forte fallebat, ratio et bonis artibus inflituta, et
cura et vigiliis elaborata. Atque fcitote, Judices, eas cupidita-
tes, quae objiciuntur Caelio, atque haec ftudia, de quibus dif-
puto, non facile in eodem homine effe poffe. Fieri enim non
poteft, ut animus libidini deditus, amore, deiiderio, cupiditate,
fa?pe nimia copia, inopia etiam nonnunquam, impeditus, hoc,
quidquid eft, quod nos facimus in dicendo, non modo agendo,
verum etiam cogitando, poffit fuftinere. An vos aliam caufam
effe ullam putatis, cur, in tantis praemiis eloquentiae, tanta vo-
luptate dicendi, tanta laude, tanta gratia, tanto honore, tam fint
pauci, femperque fuerint, qui in hoc labore verfentur ? Obte-
rendae funt omnes voluptates ; relinquenda fludia deledtationis,
ludus, jocus, convivium; fermo eft penefamiliariumdeferendus v.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 102/627
94 O R A T I O
quae res in hoc genere homines a labore ftudioque dicendi de-
terret ; non quo aut ingenia deficiant, aut dodlrina puerilis.
An hic, fi fefe ifti vitae dedirTet, confularem hominem admo-
dum adolefcens in judicium vocavifTet ? hic, fi laborem fugeret,
fi obftrictus voluptatibus teneretur, in hac acie quotidie verfa-
retur ? appeteret inimicitias ? in judicium vocaret ? fubiret pe-
riculum capitis ? ipfo infpeclante populo Romano, tot menfes
aut de falute, aut de gloria, dimicaret ?
XX. Nihil igitur illa vicinitas redolet ? nihil hominum fa-
ma ? nihil Baite denique ipfas loquuntur ? Illae vero non loquun-
tur folum, verum etiamperfonant,
huc unius mulieris libidinemeife prolapfam, ut ea non modo folitudinem ac tenebras, atque
haec flagitiorum integumenta, non quaerat, fed in turpiffimis
rebus frequentiftima celebritate, et clariffima luce, lastetur.
Verum fi quis eft, qui etiam meretriciis amoribus interdictum
juventuti putet*; eft ille quidem valde feverus : negare non pof-
fum : fed abhorret non modo ab hujus feculi licentia, verum
etiam a majorum confuetudine, atque conceffis. Quando enim
hoc factum non eft ? quando reprehenfum ? quando non per-
miffiim ? quando denique fuit, ut, quod licet, non liceret ? Hic
ego jam rem definiam : mulierem nullam nominabo : tantum
in medio relinquam.
Si qua non nupta mulier domum fuam patefecerit omnium
cupiditati, palamque fefe in meretricia vita collocarit, virorum
alieniffimorum conviviis uti inftituerit ; li hoc in urbe, fi in
hortis, fi in Baiarum illa celebritate, faciet ; li denique ita {tfe
geret, non inceffu folum, fed ornatu atque comitatu -, non fla-
grantia oculorum, non libertate fermonis, fed etiam complexu,ofculatione, aquis, navigatione, conviviis, ut non folum me-
retrix, fed etiam procax, videatur : cum hac fi quis adolefcens
forte fuerit, utrum hic tibi, L. Herenni, adulter, an amator;
expugnare pudicitiam, an explere libidinem, voluifle videatur ?
Oblivifcor jam injurias, Clodia : depono memoriam doloris
mei : quas abs te crudeliter in meos, me abfente, facta funt,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 103/627
PRO M. CjELIO.95
negligo : ne fint haec in te dicta , quae dixi : fed ex te ipfa re-
quiro, quoniam et crimen accufatores abs te, et teftem ejus
criminis te ipfam, dicunt fe habere; fi qua mulier iit hujufmodi,
qualem ego paulo ante defcripfi , tui diffimilis , vita inftituto-
que meretricio , cum hac aliquid adolefcentem hominem ha-
buiffe rationis, num tibi perturpe aut perflagitiofum eife videa-
tur ? Ea fi tu non es, ficut ego malo, quid eft, quod objiciant
Caelio ? fin eam te volunt eife, quid eft, cur nos crimen hoc,
ii tu contemnis,pertimefcamus ? Quare nobis da viam ratio-
nemque defenfionis. Nam aut pudor tuus defendet, nihil a M.
Caelio petulantius eife factum; aut impudentia et huic et caete-
ris magnam ad fe defendendum facultatem dabit.
XXI. Sed quoniam emeriiife jam e vadis, et fcopulos praster-
vecta, videtur oratio mea, perfacilis mihi reliquus curfus often-
ditur. Duo funt enim crimina una in muliere fummorum faci-
norum : auri, quod fumptum a Clodia dicitur ; et veneni, quod
ejufdem Clodiae necandae caufa paraife Caelium criminantur.
Aurum fumpfit, ut dicitis, quod L. Lucceii fervis daret, per
quos Alexandrinus Dio,qui tum apud Lucceium habitabat
necaretur. Magnum crimen vel in legatis iniidiandis , vel in
fervis ad hofpitem domi necandum follicitandis : plenum fcele-
ris confilium, plenum audaciae.
Quo quidem in crimine primum illud requiram , dixeritne
Clodiae, quam ad rem aurum tum fumeret, an non dixerit ? Si
non dixit, cur dedit ? ii dixit, eodem fe confcientiae fcelere de-
vinxit. Tune aurum ex armaric tuo promere aufa es ? tune Ve-
nerem illam tuam fpoliatricem fpoliare ornamentis ? Caeterum,
cum fcires, quantum ad facinus aurum hoc quaereretur, ad ne-
cem legati, ad L. Lucceii, fan&immi hominis atque integer-
rimi , labem fceleris fempiterni ; huic facinori tanto tua mens
liberalis confcia , tua domus popularis miniftra , tua denique
hofpitalis illa Venus adjutrix, eife non debuit.
Vidit hoc Balbus : celatam eife Clodiam dixit, atque ita Cx~
lium ad illam attuliife, fe ad ornatum ludorum aurum quaerere.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 104/627
96 O R A T I O
Si tam familiaris erat Clodiae , quam tu effe vis , cum de libi-
dine ejus tam multa dicis, dixit profecto, quo vellet aurum: fi
tam familiaris non erat , non dedit. Ita , fi verum tibi Caelius
dixit , O immoderata mulier , fciens tu aurum ad facinus de^
difti : fi non eft aufus dicere, non dedifti.
XXII. Quid ego nunc argumentis huic crimini, quae funt
innumerabilia, refiftam ? Poffum dicere, mores M. Caelii longif-
fime a tanti fceleris atrocitate effe disjundlos ; minime effe cre-
dendum, homini tam ingeniofo, tamque prudenti, non veniffe
in mentem, rem tanti fceleris ignotis alienifque fervis non effe
credendam. Poffum etiam illa , et caeterorum patronorum et
mea confuetudine , ab accufatore perquirere , ubi fit congref-
fus cum fervis Lucceii Caelius ; qui ei fuerit aditus. Si per fe,
qua temeritate ? fi per alium, per quem ? Poffum omnes late-
bras fufpicionum peragrare dicendo : non caufa, non locus
non facultas, non confcius, non perficiendi, non occultandi,
maleficii fpes, non ratio ulla, non veftigium maximi facinoris,
reperietur.
Sed haec ,quae funt oratoris propria; quae mihi non propter
ingenium meum, fed propter hanc exercitationem ufumque di-
cendi, fruclum aliquem ferre potuiffent, cum a me ipfo labo-
rata proferri viderentur, brevitatis caufa relinquo omnia. Ha-
beo enim, Judices, quem vos focium veftrae religionis jurif-
que jurandi facile eife patiamini, L. Lucceium, fanclinimum
hominem, et gravirTimum teftem: qui tantum facinus in famam,
atque fortunas fuas, neque non audiffet illatum a Caelio, neque
neglexiffet, neque tuliffet. An ille vir, illa humanitate praeditus,
illis ftudiis, artibus, atque doctrina, illius ipfius periculum, quem
propter hasc ipfa ftudia diligebat, negligere potuiffet ? et, quod
facinus in alienum hominem illatum fevere acciperet, id omi-
fiffet curare in hofpite ? quod, per ignotos adlum cum compe-
riffet, doleret, id a fuis tentatum negligeret? quod in agris lo-
cifve publicis faclum reprehenderet , id in urbe ac fuae domi
coeptum effe leviter ferret ? quod in alicujus agreftis periculo
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 105/627
P R O M. C^LIO.9;
-v
non praetermitteret, id homo eruditus in infidiis doctiffimi ho-
minis diinmulandum putaret ?
Sed cur diutius vos , Judices , teneo ? Ipfius jurati religio-
nem auctoritatemque percipite, atque omnia diligenter teftimo-
nii verba cognofcite. Recita teftimonium Lucceii. Testimo-
nium Lucceii. Quid expectatis amplius ? an aliquam vocem
putatis ipfam pro fe caufam, et veritatem, poffe mittere ? Haec
eft innocentiae defenlio , haec ipfius caufe oratio , haec una vox
veritatis. In crimine ipfo nulla fufpicio eft , et in re nihil eft
argumenti : in negotio, quod actum effe dicitur, nullum vefti-
gium fermonis, loci, temporis : nemo teftis , nemo confcius
nominatur : totum crimen profertur ex inimica, ex infami, ex
crudeli, ex facinorofa, ex libidinofa domo : domus autem illa,
quae tcntata fcelere ifto nefario dicitur, plena eft integritatis
ofhcii, religionis : ex qua domo recitatur vobis jurejurando de-
vincta auctoritas : ut res minime dubitanda in contentione po-
natur, utrum temeraria, procax, irata mulier fmxiffe crimen,
an gravis, fapiens, moderatufque vir religiofe teftimonium dix-
iffe, videatur.
XXIII. Reliquum eft igitur crimen de veneno : cujus ego
neque principium invenire , neque evolvere exitum, pofTum.
Quae fuit enim caufa ,quamobrem ifti mulieri venenum vellet
dare Caelius ? Ne aurum redderet ? num petivit ? Ne crimen
haereret ? num quis objecit ? num quis denique fecifTet mentio-
nem, fi hic nemini nomen detuliffet ? Quin etiam Herennium
dicere audiftis , verbo fe moleftum non futurum fuiffe Caelio
nifi iterum eadem de re fuo familiari abfoluto nomen hic detu-
lifTet. Credibile eft igitur , tantum facinus nullam ob caufam
effe commifTum ? et vos non videtis fingi fceleris maximi cri-
men, ut alterius caufa fceleris fufcipiendi fuiffe videatur ?
Cui denique commifit ? quo adjutore ufus eft ? quo focio ?
quo confcio ? cui tantum facinus , cui fe , cui falutem fuam,
credidit ? Servifne mulieris ? fic enim objectum eft. Et erat tam
demens hic , cui vos ingenium certe tribuitis , etiam fi caetera
Tom. VI. N
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 106/627
98 O R A T I O
inimica oratione detrahitis , ut omnes fuas fortunas alienis fer-
vis committeret ? At quibus fervis ? refert enim magnopere id-
ipfum : hifne, quos intelligebat non communi conditione fer-
vitutis uti, fed licentius, liberius, familiarius, cum domina vi-
vere ? Quis enim hoc non videt, Judices , aut quis hoc igno-
rat , in ejufmodi domo , in qua materfamilias meretricio more
vivat; in qua nihil geratur, quod foras proferendum fit; in qua
luflra, libidines, luxuries, omnia denique inaudita vitia, atque
flagitia verfentur; hic fervos non efle fervos ? quibus omnia com-
mittantur, per quos gerantur, qui verfentur iifdem in volupta-
tibus, quibus occulta credantur, ad quos aliquantum etiam ex
quotidianis fumptibus ac luxuria redundet ? Id igitur Caelius non
videbat ? Si enim tam familiaris erat mulieris, quam vos vultis,
iftos quoque fervos familiares efle dominae fciebat. Sin ei tanta
confuetudo, quanta a vobis inducitur , non erat ;
quae cum
fervis potuit familiaritas efle tanta ?
XXIV. Ipfius autem veneni quae ratio fingitur ? ubi quaefi-
tum eft ? quemadmodum paratum ? quo pacto ? cui, quo in loco,
traditum ? Habuiffe aiunt domi, vimque ejus effe expertum in
fervo quodam, ad rem ipfam parato, cujus perceleri interitu effe
ab hoc comprobatum venenum. Pro Dii immortales! cur inter-
dum in hominum fceleribus maximis aut connivetis, aut prae-
fentis fraudis pcenas in diem refervatis ? Vidi enim, vidi, et
illum haufi dolorem vel acerbiflimum in vita, cum Q^Metel-
ius abftraheretur e finu gremioque patriae ; cumque ille vir, qui
fe natum huic imperio putavit, tertio die poft, quam in curia,
quam in Roftris, quam in Republica, floruiflet, integerrima
aetate, optimo habitu, maximis viribus, eriperetur indignifli^
me bonis omnibus, atque univerfae civitati. Quo quidem tem-
pore ille moriens , cum jam caeteris ex partibus opprefla mens
eflet , extremum fenfum ad memoriam reipublicae refervabat
cum me intuens flentem flgnificabat interruptis atque morien-
tibus vocibus, quanta impenderet procella urbi
,quanta tem-
peflas civitati ; et cum ,parietem faepe feriens eum
,qui cum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 107/627
PRO M. C/ELIO.99
Q^Catulo fuerat ei communis , crebro Catulum , faepe me,
faepimme rempublicam, nominabat ; ut non tam fe emori, quam
fpoliari fuo pramdio cum patriam, tum etiam me, doleret. Quemquidem virum fi nulla vis repentini fceleris fuftuliifet
; quonam
modo ille furenti fratri fuo patrueli confularis reftitiffet, qui
conful incipientem furere, atque conantem, fua fe manu inter-
fe<fturum, audiente fenatu, dixerit ? Ex hac igitur domo pro-
greifa ifta mulier de veneni celeritate dicere audebit ? Nonne
ipfam domum metuet , ne quam vocem eliciat ? non parietes
confcios, non noctem illam funeftam ac luctuofam, perhorref-
cet ? Sed revertar ad crimen : etenim haec facla illius clarimmi
ac fortiffimi viri mentio et vocem meam fletu debilitavit , et
mentem dolore impedivit.
XXV. Sed tamen, venenum unde fuerit, quemadmodum pa-
ratum fit, non dicitur. Datum eife hoc aiunt P. Licinio, pudenti
adolefcenti et bono , Caelii familiari : conftitutum factum eife
cum fervis , ut venirent ad balneas Xenias : eodem Licinium
eife venturum, atque iis veneni pyxidem traditurum. Hic pri-
mum illud requiro,quid attinuerit illud ferri in eum locum
conftitutum ? cur illi fervi non ad Caelium domum venerint ? Si
manebat tanta illa confuetudo Caelii cum Clodia , tantaque fa-
miliaritas -
y quid fufpicionis eifet, fi apud Caelium mulieris fer-
vus vifus eifet ? Sin autem jam fuberat fimultas , extindta erat
confuetudo, difcidium extiterat ; hinc illae lacrymae nimirum,
et haec caufa eft horum omnium fcelerum, atque criminum. Im-
mo , inquit , cum fervi ad dominam rem iftam et maleiicium
Caelii detuliifent, mulier ingeniofa praecepit fuis, ut omnia Cae-
lio pollicerentur : fed, ut venenum, cum a Licinio traderetur,
manifefto comprehendi poifet , conftitui locum juffit , balneas
Xenias , ut eo mitteret amicos,qui delitefcerent ; deinde re-
pente, cum veniifet Licinius , ut venenum traderet, profiii-,
rent, hominemque comprehenderent.
XXVI. Quae quidem omnia, Judices,perfacilem rationem
habent reprehendendi. Cur enim balneas publicas potiffimum
N 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 108/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 109/627
PRO M. CiELIO. 101
profiluiffe dicas, atque ante tempus, non reperio. Fuerant hoc
rogati -
yfuerant ad hanc rem collocati, ut venenum, ut infidiae,
facinus denique ipfum ut manifefto comprehenderetur.Potueruntne meliori tempore profilire
,quam cum Licinius
veniffet ? cum in manu teneret veneni pyxidem ? quae fi cum
jam erat tradita fervis, evafiffent fubito ex balneis mulieris ami-
ci, Liciniumque comprehendiffent ; imploraret hominum fidem,
atque a fe illam pyxidem traditam pernegaret : quem quomodo
illi reprehenderent ? vidiffe fe dicerent ? primum ad fe revo-
carent maximi facinoris crimen ; deinde id fe vidiffe dicerent
quod, quo loco collocati fuerant, non potuiffent videre. Tem-
pore igitur ipfo fe oflenderunt , cum Licinius veniffet, pyxi-
dem expediret , manum porrigeret , venenum traderet. Mimi
ergo efl jam exitus, non fabulae : in quo cum claufula non in-
venitur , fugit aliquis e manibus -
3deinde fcabilla concrepant „
aulaeum tollitur.
XXVIII. Quaero enim, cur Licinium titubantem, hasfitan-
tem, cedentem, fugere conantem, mulieraria manus ifta de ma-
nibus emiferit -, cur non comprehenderint ; cur non ipfius con-
feflione, multorum oculis, facinoris denique voce, tanti fceleris
crimen exprefferint ? An timebant, ne tot unum, valentes im-
becillum, alacres perterritum, fuperare non poffent ? Nullum
argumentum in re, nulla fufpicio in caufa, nullus exitus crimi-
nis, reperietur. Itaque haec caufa ab argumentis, a conjeclura,
ab iis fignis, quibus veritas illuftxari folet , ad teftes tota tra-
ducta efl : quos quidem ego teftes, Judices, non modo fine ullo
timore, fed etiam cum aliqua fpe deledtationis, expecto.
Praegeflit animus jam videre,primum lautos juvenes , mu-
lieris beatae ac nobilis familiares ; deinde fortes viros, ab impe-
ratrice in infidiis atque in praefidio balnearum locatos. Ex qui-
bus requiram, quonam modo latuerint, aut ubi : alveufne ille,
an equus Trojanus fuerit, qui tot invictos viros, muliebre bel-
lum gerentes, tulerit ac texerit. Illud vero refpondere cogam,
cur tot viri, ac tales, hunc et unum, et tam imbecillum, quam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 110/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 111/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 112/627
io4 O R A T I O
provincialis , non fine caufa a majoribus huic aetati tributus.
Difceffit illinc Pompeii judicio probatiffimus, ut ipfius teftimo-
nio cognofcetis. Voluit vetere inftituto, eorum adolefcentium
exemplo, qui poft in civitate fummi viri et clariflimi cives ex-
titerunt , induftriam fuam a populo Romano ex aliqua illuflri
accufatione cognofci.
XXXI. Vellem alio potius eum cupiditas gloriae detuliffet
fed abiit hujus tempus querelae. Accufavit C. Antonium, col-
•legam meum : cui mifero praeclari in rempublicam beneficii
memoria nihil profuit, nocuit opinio maleficii cogitati. Poftea
nemini conceflit aequalium, plus ut in foro, plus ut in negotiis
verfaretur, caufifque amicorum, plus ut valeret inter fuos gratia:
quae nifi vigilantes homines, nifi fobrii, nifi induftrii, confe-
qui non poffunt, omnia labore et diligentia eft confecutus.
In hoc flexu quafi aetatis (nihil enim occultabo , fretus hu-
manitate ac fapientia veflra) fama adolefcentis paulum haefit ad
metas notitia nova mulieris, et infelici vicinitate, et infolentia
voluptatum : quae cum inclufae diutius , et prima aetate com-
preffae et conftri&ae fuerunt, fubito fe nonnunquam profundunt,
atque ejiciunt univerfae. Quaexvita, vel dicam , quo ex fer-
mone,(nequaquam enim tantum erat
,quantum homines lo-
quebantur) verum ex eo, quidquid erat, emerfit, totumque fe
ejecit atque extulit : tantumque abefl ab illius familiaritatis
infamia, ut ejufdem nunc ab (efe inimicitias odiumque pro-
pulfet.
Atque, ut ifte interpofitus fermo deliciarum defidiaeque mo-
reretur, (fecit me mehercule invito, et multum repugnante, fed
tamen fecit) nomen amici mei de ambitu detulit : quem abfo-
lutum infequitur, revocat : nemini noftrum obtemperat: eft vio-
lentior, quam vellem. Sed ego non loquor de fapientia, quae
non cadit in hanc aetatem ; de impetu animi loquor , de cupi-
ditate vincendi , de ardore mentis ad gloriam : quae ftudia in
his jam aetatibus noflris contracliora effe debent ; in adolefcen-
tia vero, tanquam in herbis, fignificant, quae virtutis maturitas,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 113/627
PRO M. CiELIO. 105
et quantae fruges induftriae iint futurae. Etenim femper magno
ingenio adolefcentes refrenandi potius a gloria, quam incitandi,
fuerunt : amputanda plura funt illi aetati , fiquidem efflorefcit
ingenii laudibus, quam inferenda. Quare, ii cui nimium efFer-
viife videtur hujus vel in fufcipiendis vel in gerendis inimici-
tiis vis, ferocitas, pertinacia ; ii quem etiam minimorum horum
aliquid offendit, fi purpurae genus, fi amicorum catervae, ii
fplendor, ii nitor : jam ifta deferverint;jam aetas omnia, jam
ifla dies, mitigarit.
XXXII. Confervate igitur reipublicae, Judices, civem bona-
rum artium, bonarum partium , bonorum virorum. Promitto
hoc vobis, et reipublicae fpondeo, ii modo nos ipii reipublicae
fatisfecimus, nunquam hunc anoftris rationibus fejunclium fore.
Quod cum fretus noftra familiaritate promitto , tum quod du-
riffimis fe ipfe legibus jam obiigarit. Neque enim poteft, qui
hominem confularem,quod ab eo rempublicam violatam di-
ceret, in judicium vocarit, ipfe eife in republica civis turbu-
lentus : non potefl,qui ambitu ne abfolutum quidem patitur
effe abfolutum, ipfe impune unquam effe largitor. Habet a M.
Caelio refpublica, Judices, duas accufationes, vel obiides pe-
riculi, vel pignora voluntatis. Quare oro obteftorque vos, Ju-
dices , ut,qua in civitate paucis his diebus Sex. Clodius ab-
folutus fit,quem vos per biennium aut miniftrum feditionis
aut ducem, vidiftis;qui aedes facras, qui cenfum populi Ro-
mani, qui memoriam publicam, fuis manibus incendit ; homi-
nem iine re, iine fide, iine fpe, fine fede, fine fortunis ; ore,
lingua, manu, vita omni, inquinatum : qui Catuli monumen-
tum afflixit, meam domum diruit, mei fratris incendit;qui in
Palatio, atque in urbis oculis, fervitia ad caedem, et inflamman-
dam urbem, incitavit : in ea civitate ne patiamini illum abfolu-
tum muliebri gratia, M. Caelium libidini muliebri condona-
tum; ne eadem mulier cum fuo conjuge, et fratre, turpiffimum
latronem eripuiffe , et honefliffimum adolefcentem oppreffiffe ,
videatur.
Tom. VI. O
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 114/627
io6 O R A T I O, &c.
Quod cum hujus vobis adolefcentiam propofueritis , confti-
tuitote vobis ante oculos etiam hujus miferi fenectutem, qui hoc
unico filio nititur, in hujus fpe requiefcit, hujus unius cafum
pertimefcit : quem vos fupplicem veftrae mifericordiae, fervum
poteftatis, abjectum non tam ad pedes, quam ad mores fenfuf-
que veftros, vel recordatione parentum veftrorum, vel libero-
rum jucunditate, fuftentate; ut in alterius dolore vel pietati, vel
indulgentias veftrae, ferviatis. Nolite, Judices, aut hunc jam na-
tura ipfa occidentem , velle maturius extingui vulnere veftro
quam fuo fato ; aut hunc nunc primum norefcentem , firmata
jamftirpe virtutis,
tanquam turbinealiquo,
autfubita
tempef-tate, pervertere. Confervate parenti nlium, parentem filio : ne
aut fenectutem jam prope defperatam contempfirTe , aut ado-
lefcentiam plenam fpei maximae non modo non aluiffe vos 5
fed etiam perculiffe, atque afflixiffe, videamini. Quem fi vobis 3
fi fuis, fi reipublicas confervatis, addictum, deditum, obftric-
tum, vobis ac liberis veftris habebitis ; omniumque hujus nervo-
rum ac laborum vos potiffimum, Judices, fru&us uberes diu-
turnofque capietis.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 115/627
[ io7 ]
D E
PROVINCIIS CONSULARIBUS
O R AT I O XXXV.
I. O I quis veftrum, Patres confcripti, expectat, quas fim pro-
>>—J vincias decreturus, confideret ipfe fecum, qui mibi ho-
mines ex provinciis potiffimum detrahendi fint : non dubitabit,
quid me fentire conveniat, cum, quid mihi fentire neceffe fit,
cogitarit. Ac, fi princeps eam fententiam dicerem, laudaretis
profeclo : fi folus, certe ignofceretis : etiam fi paulo minus
utilis vobis fententia videretur , veniam tamen aliquam dolori
meo tribueretis. Nunc vero, Patres confcripti, non parva af-
ficior voluptate, vel quod hoc maxime reipublicas conducit,
Syriam Macedoniamque decerni , ut dolor meus nihil a com-
muni utilitate diffentiat; vel quod habeo auctorem P. Servi-
lium, qui ante me fententiam dixit, virum clariffimum, et cum
in univerfam rempublicam, tum etiam erga meam falutem, fide
ac benevolentia fingulari.
Quod fi ille et paulo ante, et quotiefcunque ei locus di-
cendi ac poteftas fuit , Gabinium et Pifonem , duo reipublicse
portenta, ac pene funera, cum propter alias caufas, tum maxi-
me propter illud infigne fcelus eorum , et importunam in me
crudelitatem , non folum fententia fua, fed etiam verborum
gravitate, effe notandos putavit ;quonam me animo in eos effe
oportet , cujus illi falutem pro pignore tradiderunt ad explen-
das fuas cupiditates ? Sed ego in hac fententia dicenda non
parebo dolori meo , nec iracundiae ferviam. Quo animo
O 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 116/627
108 DE PROVINCIISunufquifque veftrum debet effe in illos , hoc ero : praecipuum
illum et proprium fenfum doloris mei,quem tamen vos com-
munem femper vobis mecumeffe duxiftis ,
a fententia dicendaamovebo y
ad ulcifcendi tempora refervabo.
II. Quatuor funt provinciae, Patres confcripti, de quibus ad-
huc intelligo fententias effe didtas : Galliae duae, quas hoc tem-
pore uno imperio videmus efte conjunctas ; et Syria et Mace-
donia, quas, vobis invitis et oppreffis, peftiferi illi confules pro
everfae reipublicae praemiis occupaverunt. Decernendae nobis
funt lege Sempronia duae. Quid eft, quod poftimus de Syria
Macedoniaque dubitare ? Mitto, quod eas ita partas habent ii,
qui nunc obtinent, ut non ante attigerint, quam hunc ordinem
condemnarint yquam auctoritatem veftram e civitate extermi-
narint;quam fidem publicam, quam perpetuam populi Romani
falutem, quam me, ac meos omnes, fcediffime crudeliflimeque
vexarint.
Omnia domeftica illa atque urbana mittoy
quae tanta funt,
ut nunquam Annibal huic urbi tantum mali optarit, quantum
illi effecerint : ad ipfas venio provincias. Quarum Macedonia,
quae erat antea munita plurimorum imperatorum non turribus,
fed tropaeis, quae multis viftoriis erat jamdiu triumphifque pa-
cata; iic a Barbaris, quibus eft propter avaritiam pax erepta,
vexatur, ut Theftalonicenfes,
pofiti in gremio imperii noftri
relinquere oppidum , et arcem munire , cogantur; ut via illa
noftr2, quae per Macedoniam eft ufque ad Hellefpontum milita-
ris, non foium excurfionibus Barbarorum fit infefta, fed etiam
caftris Threciis diftincta ac notata. Ita gentes eae, quae, ut pace
uterentur, vim argenti dederant praeclaro noftro imperatori; ut
exhauftas domos replere poffent , pro empta pace bellum no-
bis prope juftum intulerunt. Jam vero exercitus ille nofter, fu-
perbiffimo deleciu et duriffima conquifitione colleclus , omnis
interiit.
III. Magno hoc dico cum dolore. Miferandum in modum
milites populi Romani capti, necati, deferti, diffipati funty
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 117/627
CONSULARIBUS. 109
incuria, fame, morbo, vaftitate confumpti : ut, quod eft indig-
niflimum, fcelus imperatoris in poenam exercitus expetitum
effe videatur. Atque hanc Macedoniam, domitis jam gentibus
finitimis , Barbariaque comprefia ,pacatam ipfam per fe et
quietam, tenui praefidio atque exigua manu, etiam fine imperio,
per legatos, nomine ipfo populi Romani tuebamur : quae nunc,
confulari imperio atque exercitu, ita vexata eft, vix ut fe poflit
diuturna pace recreare : cum interea quis veftrum hoc non
audivit , quis ignorat , Achaeos ingentem pecuniam pendere
L. Pifoni quotannis ? vectigal ac portorium Dyrrhachinorum
totum in hujus unius quaeftum effe converfum ? nrbem Byzan-
tiorum , vobis atque huic imperio fideliflimam , hoftilem in
modum effe vexatam ? quo ille, pofteaquam nihil exprimere
ab egentibus, nihil ulla vi a miferis extorquere, potuit, cohortes
in hiberna mifit : his praspofuit, quos putavit fore diligentifti-
mos fatellites fcelerum, miniftros cupiditatum fuarum. Omitto
jurifdidtionem in libera civitate contra leges , fenatufque con-
fulta : caedes relinquo , libidines praetereo : quarum acerbifii-
mum extat indicium , et ad infignem memoriam turpitudinis
et pene ad juftum imperii noftri odium, quod conftat, nobi-liflimas virgines fe in puteos abjeciffe, et morte voluntaria ne-
ceffariam turpitudinem depuliffe. Nec haec idcirco omitto
quod non graviftima fint, fed quia nunc fine tefte dico.
IV. Ipfam vero urbem Byzantiorum fuiffe refertiftimam at-
que ornatiftimam fignis, quis ignorat ? quae illi, exhaufti fumpti-
bus bellifque maximis, cum Mithridaticos impetus, totumque
Pontum armatum, eftervefcentem in Afiam, atque erumpentem,
aegre repulfum, et cervicibus interclufum fuis, fuftinerent j tum,
inquam , Byzantii , et poftea figna illa , et reliqua urbis orna-
menta, fanctiflime cuftodita, tenuerunt. Te imperatore infeli-
ciftimo et teterrimo, Caefonine Calventi, civitas libera, et proxi-
mis fuis beneficiis a fenatu et a populo Romano liberata,
fic fpoliata atque nudata eft, ut, nifi C. Virgilius, legatus, vir
fortis et innocens , interveniffet , unum fignum Byzantii ex
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 118/627
iio DE PROVINCIISmaximo numero nullum haberent. Quod fanum in Achaia, qui
locus, aut lucus, in Graecia tota tam fanctus fuit, in quo ullum
fimulacrum, ullum ornamentum, reliquum fit ? Emifti a fcedif-
fimo tribuno plebis, tum in illo naufragio hujus urbis, quam
tu idem,qui gubernare debueras, everteras ; tum , inquam
emifti grandi pecunia , ut tibi de pecuniis creditis jus in libe-
ros populos contra fenatus-confultum , et contra legem generi
tui , dicere liceret. Id emptum ita vendidifti , utautjusnon
diceres, aut bonis cives Romanos everteres.
Quorum ego nihil nunc , Patres confcripti , in hominem
ipfum ; de provincia difputo. Itaque omnia illa,quae et faepe
audiftis, et tenetis animis, etiam fi non audiatis, praetermitto :
nihil de hac ejus urbana, quam ille praefens in oculis veftris
mentibufque defixit, audacia loquor : nihil de fuperbia, nihil
de contumacia, nihil de crudelitate, difputo. Lateant libidines
ejus illae tenebricofae ,quas fronte et fupercilio , non pudore
et temperantia, contegebat : de provincia, quod agitur, id dif-
puto. Huic vos non fummittetis ? hunc diutius manere patie-
mini ? cujus, ut provinciam tetigit, fic fortuna cum improbi-
tate certavit , ut nemo poffet , utrum pofterior an infelicior
effet, judicare.
An vero in Syria diutius eft Semiramis illa retinenda ? cujus
iter in provinciam fuit ejufmodi , ut rex Ariobarzanes confu-
lem veftrum ad caedem faciendam , tanquam aliquem Thre-
cem , conduceret. Deinde adventus in Syriam primus equita-
tus habuit interitum : poft concifae funt optimae cohortes. Igi-
tur in Syria , imperatore illo , nihil aliud a&um eft , nifi pac-
tiones pecuniarum cum tyrannis, deciftones, direptiones, la-
trocinia , caedes , cum palam populi Romani imperator , in-
ftructo exercitu, dexteram tendens, non ad laudem milites hor-
taretur, fed omnia fibi et empta, et emenda, effe clamaret.
V. Jam vero publicanos miferos (me etiam miferum, illorum
ita de me meritorum miferiis ac dolore) tradidit in fervitutem
Judasis, et Syris, nationibus natis fervituti. Statuit ab initio, et
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 119/627
CONSULARIBUS. min eo perfeveravit, jus publicano non dicere : pactiones fine
ulla injuria fadtas refcidit : cuftodias fuftulit, vectigales multos
ac ftipendiarios liberavit : quo in oppido ipfe effet, aut quo ve-
niret, ibi publicanum, aut publicani fervum, effe vetuit. Quid
multa ? crudelis haberetur, li in hoftem animo fuiffet eo, quo
fuit in cives Romanos , ejus ordinis praefertim,qui eft fem-
per dignitate fua, benignitate magiftratus, fuftentatus.
Itaque videtis, Patres confcripti, non temeritate redemp-
tionis, aut negotii gerendi infcitia, fed avaritia, fuperbia, cru-
delitate Gabinii,pene afflictos jam atque everfos publicanos :
quibus quidem vos , in his anguftiis aerarii , tamen fubveniatis
neceffe efl: etli jam multis non poteftis, qui, propter ilium hof-
tem fenatus, inimiciffimum ordinis equeftris, bonorumque om-
nium, non folum bona, fed etiam honeftatem, miferi deperdi-
derunt : quos non parfimonia , non continentia , non virtus
non labor, non fplendor, tueri potuit contra illius helluonis et
praedonis audaciam.
Quid ? qui fe etiam nunc fubfidiis patrimonii , aut amico-
rum liberalitate , fuftentant, hos perire patiemur ? An , fi qui
frui publico non potuit per hoftem , hic tegitur ipfa lege cen-
foria ; quem is frui non finit, qui eft, etiam fi non appellatur,
hoftis, huic ferri auxilium non oportet ? Retinete igitur in
provincia diutius eum, qui de fociis cum hoftibus, de civi-
bus cum fociis, faciat pactiones : qui hoc etiam fe pluris effe,
quam collegam, putet, quod ille vos triftitia vultuque decepe-
rit, ipfe nunquam fe minus, quam erat, nequam effe fimu-
larit. Pifo autem alio quodam modo gloriatur , fe brevi tem-
pore perfeciffe, ne C. Gabinius unus omnium nequiffimus
exiftimaretur.
VI. Hos vos de provinciis, fi non aliquando deducendi effent,
deripiendos non putaretis ? et has duplices peftes fociorum,
militum clades, publicanorum ruinas, provinciarum vaftitates,
imperii maculas, teneretis ? At iidem vos, anno fuperiore, hos
eofdem revocabatis , cum in provincias jam perveniftent. Quo
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 120/627
ii2 DE PROVINCIIStcmpore fi liberum veftrum judicium fuiffet , nec toties dilata
res, nec ad extremum e manibus erepta ellet -, reftituifletis , id
quod cupiebatis, veftram auctoritatem, iis, per quos erat amiffa,
revocatis, et his ipfis prasmiis extortis, quae erant pro fcelere,
atque everfione patriae, confecuti.
Quam pcenam fi tum aliorum opibus, non fuis, invitiflimis
vobis, evolarunt; at aliam multo majorem gravioremque fubie-
runt. Quae enim homini, in quo aliquis fi non famae pudor, at
fupplicii timor eft,gravior pcena accidere potuit
,quam non
credi literis iis, quae rem bene geftam in bello nuntiarent ? Hoc
ftatuit fenatus, cum frequens fupplicationem Gabinio denega-
vit : primum homini , fceleribus , flagitiis contaminatifTimo
nihil effe credendum : deinde a proditore, atque eo, quem pras-
fentem hoftem reipublicae cognofTet , bene rem geri non po-
tuifTe : poftremo, ne Deos quidem immortales velle aperiri fua
templa, et fibi fupplicari, hominis impuriftimi et fceleratiftimi
nomine. Itaque ille alter aut ipfe eft homo dodtus , et a fuis
Graecis fubtilius eruditus, quibufcum jam in exoftra helluatur,
antea poft fiparium folebat ; aut amicos habet prudentiores,
quam Gabinius, cujus nullae literae perferuntur.
VII. Hofce igitur imperatores habebimus ? quorum alter non
audet nos certiores facere, ne imperator appelletur ; alterum, li
tabellarii non ceftarint , necefte eft paucis diebus poeniteat au-
dere. Cujus amici, fi qui funt, aut fi belluse tam immani tam-
que tetra? poffunt ulli cffe amici, hac confolatione utuntur,
etiam T. Albucio fupplicationem hunc ordinem denegafte.
Quod eft primum diflimile : res in Sardinia cum maftrucatis
latrunculis a proprastore una cohorte auxiliaria gefta ; et bel-
lum cum maximis Syriae gentibus, ac tyrannis, confulari exer-
citu imperioque confecTum. Deinde Albucius, quod a fenatu
petebat, ipfe fibi in Sardinia ante decreverat : conftabat enim,
Graecum hominem ac levem in ipfa provincia quafi triumphaf-
fe. Itaque hanc ejus temeritatem fenatus fupplicatione dene-
gata notavit.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 121/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 122/627
ii4 DE PROVINCIISauxilio fuit, inimiciffimus et ipfius, et fratris ejus Africani, ju-
ravitque in concione , fe in gratiam non rediiffe ; fed alienum
fibi videri dignitate imperii, quo duces effent hoftium, Scipio-
ne triumphante, ducti, eodem ipfum duci, qui triumphaffet ?
Quis plenior inimicorum fuit C. Mario ? L. Craffus, M.
Scaurus. Aliine inimici ? omnes Metelli. At hi non modo il-
lum inimicum ex Gallia fententiis fuis non detrahebant, fed
et propter rationem Gallici belli provinciam extra ordinem
decernebant. Bellum in Gallia maximum geftum eft : domitae
funt a Caefare maximae nationes, fed nondum legibus, nondum
jure certo, nondum fatis firma pace, devinctae. Bellum affectum
videmus, et, vere ut dicam, pene confectum : fed ita, ut, fi
idem extrema perfequitur,qui inchoavit , jam omnia perfecta
videamus ; fi fucceditur, periculum fit, ne inftauratas maximi
belli reliquias ac renovatas audiamus. Ergo ego fenator, ini-
micus, fi ita vultis, homini ; amicus effe, ficut femper fuij,
reipublicas debeo. Quid, fi ipfas inimicitias depono reipublicae
caufa ? quis me tandem jure reprehendat ? praefertim cum ego
omnium meorum confiliorum, atque factorum, exempla femper
ex fummorum hominum faclis mihi cenfuerim petenda.
IX. An vero M. ille Lepidus, qui bis conful, et pontifex
maximus fuit, non folum memoriae teftimonio, fed etiam anna-
lium literis, et fummi poetae voce, laudatus eft, quod cum M.
Fulvio collega, quo die cenfor eft faclus, homine inimiciffimo,
in campo ftatim rediit in gratiam , ut commune officium ccn-
furae communi animo ac voluntate defenderent ? Atque , ut
vetera, quas funt innumerabilia , mittam ; tuus pater, Phi-
lippe, nonne uno tempore cum fuis inimiciffimis in gratiam
rediit ? quibus eum omnibus eadem refpublica reconciliavit,
quae alienarat.
Multa prastereo,quod intueor coram hasc lumina atque or-
namenta reipublica?, P. Servilium et M. Lucullum : utinam
etiam L. Lucullus ille viveret ! Quas fuerunt inimicitiae gra-
viores in civitate, quam Lucullorum atque Serviliorum ? quas
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 123/627
CONSULARIBUS. 115
in viris fortiffimis non folum extinxit reipublicae dignitas , et
ipforum , fed etiam ad amicitiam confuetudinemque traduxit.
Quid ? Q^ Metellus Nepos nonne conful in templo Jovis
Optimi Maximi, permotus cum auctoritate veftra, tum illius
P. Servilii incredibili gravitate dicendi , abfens mecum , fum-
mo fuo beneficio , rediit in gratiam ? An ego pofTum huic effe
inimicus, cujus literis, fama, nuntiis, celebrantur aures quo-
tidie meae novis nominibus gentium, nationum, locorum ?
Ardeo, mihi credite, Patres confcripti, ( id quod vofmet de
me exifKmatis, et facitis ipfi) incredibili quodam amore patriae:
qui me amor et fubvenire olim impendentibus periculis maxi-
mis cum dimicatione capitis , et rurfum , cum omnia tela un-
dique eife intenta in patriam viderem , fubire coegit atque ex-
cipere unum pro univerfis. Hic me meus in rempublicam ani-
mus priftinus ac perennis cum C. Caefare reducit, reconciliat,
reflituit in gratiam. Quod volent denique homines exiflimentj
nemini ego poffum effe bene de republica merenti non amicus.
X. Etenim, fi iis, qui haec omnia flamma ac ferro delere vo-
luerunt, non inimicitias folum, fed etiam bellum, indixi atque
intuli, cum partim mihi illorum familiares, partim etiam, medefendente, capitis judiciis effent liberati ; cur eadem refpub-
lica,
quae me in amicos innammare potuit , inimicis placare
non poffit ? Quod mihi odium cum P. Clodio fuit, nifi quod
perniciofum patriae civem fore putabam, qui, turpiffima Jibidine
incenfus, duas res fanctiffimas, religionem et pudicitiam, uno
fcelere violaffet ? Num efl igitur dubium ex iis rebus, quas is
egit, agitque quotidie, quin ego, in illo oppugnando, reipub-
licae plus,quam otio meo ; nonnulli in eodem defendendo
fuo plus otio, quam communi, profpexerint ?
Ego me a C. Caefare in republica diffenfifTe fateor, et fen-
fiffe vobifcum : fed nunc iifdem vobis affentior , cum quibus
antea fentiebam. Vos enim, ad quos literas L. Pifo de fuis re-
bus non audet mittere, qui Gabinii literas infigni quadam nota
atque ignominia nova condemnaflis, C. Caefari fupplicationes
P 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 124/627
n6 D E P R O V I N C I I S
decreviftis ; numero, ut nemini uno ex bello, honore, ut om-
nino nemini. Cur igitur expectem hominem aliquem, qui me
cum illo in gratiam reducat? Reduxit ordo ampliffimus, et ordo
is, qui eft et publici confilii, et meorum omnium confiliorum,
auctor et princeps. Vos fequor, Patres confcripti, vobis ob~
tempero, vobis affentior : qui, quamdiu C. Caefaris confilia ia
republica non maxime diligebatis, me quoque cum illo minus
conjunctum videbatis : pofteaquam rebus geftis mentes veftras
voluntatefque mutaftis , me non folum comitem effe fententia?
veftrae, fed etiam laudatorem, vidiftis.
XI. Sed quid eft, quod in hac caufa maxime homines admi-
rentur et reprehendant meum confilium , cum ego idem antea
multa decreverim,quae magis ad hominis dignitatem
,quam
ad reipublicse neceflitatem, pertinerent ? Supplicationem quin-
decim dierum decrevi fententia mea. Reipublicse fatis erat tot
dierum, quot C. Mario : Diis immortalibus non erat exigua
eadem gratulatio, quae ex maximis bellis. Ergo ille cumulus
dierum hominis eft dignitati tributus.
In quo ego, quo confule referente
,primum decem dierum
fupplicatio decreta Cn. Pompeio, Mithridate interfecto, con-
fectoque Mithridatico bello, cujus fententia primum duplicata
eft fupplicatio confularis, (mihi enim eftis affenfi, cum, ejufdem
Pompeii literis recitatis, confectis omnibus maritimis terreftri-
bufque bellis , fupplicationem dierum duodecim decreviftis)
fum Cn. Pompeii virtutem et animi magnitudinem admiratus,
quod , cum ipfe caeteris omnibus effet omni honore antelatus,
ampliorem honorem alteri tribuebat,quam ipfe erat confecu-
tus. Ergo in illa fupplicatione, quam ego decrevi, res ipfa
tributa eft Diis immortalibus, et majorum inftitutis, et utili-
tati reipublicas : fed dignitas verborum, honos, et novitas, et
numerus dierum, C&faris ipfius laudi gloriaeque conceffus eft.
Relatum eft ad nos nuper de ftipendio exercitus : non de-
crevi folum , fed etiam , ut vos decerneretis , laboravi ; multa
diffentientibus refpondi ; fcribendo arfui. Tum quoque homiiii
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 125/627
CONSULARIBUS. uy
plus tribui, quam nefcio cui neceffitati. Illum enim arbitrabar,
etiam fine hoc fubfidio pecuniae retinere exercitum praeda ante
parta, et bellum conficere, poffe : fed decus illud et ornamen-tum triumphi minuendum noftra parfimonia non putavi. Ac-
tum eft de decem legatis,quos alii omnino non dabant , alii
exempla quaerebant, alii tempus differebant, alii fine ullis ver-
borum ornamentis dabant : in ea quoque re fic fum locutus, ut
omnes intelligerent , me id,quod reipublicae caufa fentirem
,
facere uberius propter ipfius Caefaris dignitatem.
XII. At ego idem nunc in provinciis decernendis ,. qui illas
omnes res egi filentio, interpellor; cum fuperioribus caufis ho-
minis ornamenta fuerint, in hac me nihil. aliud, nifi ratio belli,
nifi fumma utilitas reipublicae, moveat.. Nam ipfe Casfar, quid
efl, cur in provincia commorari velit , nifi ut ea, quae per
eum affe<fta funt,perfecla reipublicae tradantur ? Amaenitas
eum, credo, locorum, urbium, pulchritudo, hominum natio-
numque iilarum humanitas et lepos, vi&oriae cupiditas, finium
imperii noftri. propagatio, retinet. Quid illis terris afperius ?
quid incultius oppidis ? quid nationibus immanius ? quid porro
tot victoriis praeftabilius ? quid Oceano longius inveniri potefl ?
An reditus in patriam habet aliquam offenfionem ? utrum apud
populum, a quo miffus ; an apud fenatum, a quo ornatus efl ?
An dies auget ejus defiderium, an magis oblivionem ? ac lau-
rea illa, magnis periculis parta, amittit longo intervallo viridi-
tatem ? Quare, fi qui hominem non diligunt, nihil eft, quod
eum de provincia devocent : ad gloriam devocant , ad trium-
phum, ad gratulationem, ad fummum honorem fenatus, equef-
tris ordinis gratiam, populi caritatem.
Sed, fi ille hac tam eximia fortuna propter utilitatem reipub-
licae frui non properat , ut omnia illa conficiat ;quid ego fe-
nator facere debeo, quem, etiam fi ille aliud vellet, reipublics
confulere oporteret ? Ego vero fic intelligo, Patres confcripti,
nos hoc tempore in provinciis decernendis perpetuae pacis ha-
bere oportere rationem. Nam quis hoc non fentit , omnia alia
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 126/627
n8 DE PROVINCIISeffe nobis vacua ab omni periculo, atque etiam ab omni fufpi-
cionc belli ? Jamdiu mare videmus illud immenfum, cujus fer-
vore non folum maritimi curfus, fed urbes etiam et viae milita-
res, jam tenebantur, virtute Cn. Pompeii fic a populo Roma-
no , ab Oceano ufque ad ultimum Pontum , tanquam unum
aliquem portum, tutum et claufum teneri ; nationes eas, quas
numero hominum, ac multitudine ipfa, poterant in provincias
noftras redundare, ita ab eodem effe partim recifas, partim re-
preffas, ut Afia, quae imperium antea noftrum terminabat, nunc
tribus novis provinciis ipfa cingatur. Poffum de omni regione,
de omni hoftium genere, dicere : nulla gens eft, quae non aut
ita fubacta fit, ut vix extet ; aut ita domita, ut quiefcat ; aut
ita pacata, ut victoria noftra imperioque laetetur.
XIII. Bellum Gallicum, Patres confcripti, C. Caefare impe-
ratore geftum eft ; antea tantummodo repulfum : femper illas
nationes noftri imperatores refutandas potius bello, quam la-
ceffendas, putaverunt. Ipfe ille C. Marius, cujus divina atque
eximia virtus magnis populi Romani luctibus funeribufque fub-
venit, influentes in Italiam Gallorum maximas copias reprefiit,
non ipfe ad eorum urbes fedefque penetravit. Modo ille meo-rum laborum, periculorum, confiliorum focius, C. Pontinius,
fortiffimus vir, ortum repente bellum Allobrogum, atque hac
fcelerata conjuratione excitatum , praeliis fregit , eofque do-
muit,qui lacefiierant ; et ea vidtoria contentus , republica
metu liberata, quievit. C. Caefaris longe aliam video fuiffe
rationem : non enim fibi folum cum iis, quos jam armatos
contra populum Romanum videbat, bellandum effe duxit, fed
totam Galliam in noftram ditionem effe redigendam. Itaque
cum acerrimis nationibus, et maximis Germanorum et Helve-
tiorum praeliis, feliciflime decertavit : caeteras contrivit, domuit,
compulit, imperio populi Romani parere afTuefecit; et, quas
regiones quafque gentes nullae nobis antea literae, nulla vox, nulla
fama, notas fecerat, has nofter imperator, nofterque exercitus,
et populi Romani arma, peragrarunt. Semitam tantum Galliae
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 127/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 128/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 129/627
CONSULARIBUS. 121
unquam hic potuit effe princeps , qui maluerit efle popularis.
Sed homines, aut propter dignitatem fuam diffili ipfi fibi, aut
propter reliquorum obtrectationem ab hujus ordinis conjunc-
tione depulfi, faepe ex hoc portu fe in illos fluclus prope ne-
ceffario contulerunt. Qui, li ex illa jaclatione curfuque popu-
lari, bene gefta republica, referunt adfpectum in curiam, atque
huic ampliffimae dignitati commendati effe volunt ; non modo
non repellendi funt, verum etiam expetendi.
Monemur a fortiffimo viro, atque optimo poft hominum
memoriam confule, ut provideamus, ne citerior Gallia nobis
invitis alicui decernatur, poft eos confules, qui nunc erunt de-
fignati ; perpetuoque pofthac ab iis, qui hunc ordinem oppug-
nent, populari ac turbulenta ratione teneatur. Quam ego pla-
gam etfi non contemno, Patres confcripti, prasfertim monitus
a fapientiffimo confule , a diligentiffimo cuftode pacis et otii
tamen vehementius arbitror pertimefcendum, fi hominum cla-
riffimorum ac potentiffimorum aut honorem minuero, aut ftu-
dium erga hunc ordinem repudiaro. Nam ut C. Julius, omni-
bus a fenatu eximiis aut novis rebus ornatus, per manus hanc
provinciam tradat ei , cui minime vos velitis; per quem ordi-
nem ipfe ampliffimam fit gloriam confecutus, ei ne libertatem
quidem relinquat, adduci ad fufpicandum nullo modo poffum.
Poftremo, quo quifque animo futurus fit, nefcio; quid fperem
video : praeftare hoc fenator debeo, quantum pofTum, ne quis
vir clarus , aut potens , huic ordini jure irafci poffe videatur.
Atque hoc, fi inimiciffimus effem C. Caefari, fentirem tamen
reipublicae caufa.
XVII. Sed non alienum effe arbitror , quo minus faspe aut
interpeller a nonnullis , aut tacitorum exiflimatione reprehen-
dar, explicare breviter, quae mihi fit ratio et caufa cum Caefare.
Ac primum illud tempus familiaritatis et confuetudinis , quae
mihi cum illo,
quae fratri meo , quae C. Varroni , confobrino
noflro , ab omnium noflrum adolefcentia fuit, praetermitto.
Pofteaquam fum penitus in rempublicam ingreffus, ita diffenfi
Tom. VI. Q^
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 130/627
122 DE PROVINCIISab illo , ut in disjunctione fententiae conjuncti tamen amicitia
maneremus. Conful ille egit eas res,quarum me participem
efle voluit : quibus ego fi minus affentiebar , tamen illius
mihi judicium gratum effe debebat. Me ille, ut quinquevira-
tum acciperem , rogavit : me in tribus fibi conjunctiffimis
confularibus effe voluit : mihi legationem,quam vellem
quanto cum honore vellem , detulit. Quae ego omnia non in-
grato animo, fed obftinatione quadam fententiae, repudiavi
quam fapienter non difputo ; multis enim non probabo : con-
ilanter quidem et fortiter certe. Qui, cum me firmiiTimis opi-
bus contra fcelus inimicorum munire, et populares impetus
populari praefidio propulfare , poffem ; quamvis excipere for-
tunam, fubire vim atque injuriam, malui, quam aut a veftris
fancTiflimis mentibus diflidere, aut de meo ftatu declinare. Sed
non is folum gratus debet effe, qui accepit beneficium, verum
etiam is , cui poteftas accipiendi fuit. Ego illa ornamenta
quibus ille me ornabat, decere me, et convenire iis rebus,
quas gefferam , non putabam : illum quidem amico animo me
habere eodem loco, quo principem civem, fuum generum,
fentiebam.
Traduxit ad plebem inimicum meum : five iratus mihi, quod
me fecum ne beneficiis quidem videbat poffe conjungi ; five
exoratus. Ne haec quidem fuit injuria : nam poftea me, ut fibi
effem legatus , non folum fuafit , verum etiam rogavit. Ne id
quidem accepi : non quo alienum mea dignitate arbitrarer, fed
quod tantum reipublicae fceleris impendere a confulibus proxi-
mis non fufpicabar.
XVIII. Ergo adhuc magis eft mihi verendum, ne mea fu-
perbia in illius liberalitate , quam ne illius injuria in noflra
amicitia, reprehendatur. Ecce illa tempeflas, caligo bonorum,
et fubita atque improvifa formido , tenebrae reipublicae , ruina
atque incendium civitatis : terror injectus Caefari de ejus ac-
tis, metus caedis bonis omnibus -, confulum fcelus, cupiditas,
egeflas, audacia. Si non fum adjutus -, non debuit : fi defertvrs j
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 131/627
CONSULARIBUS. 123
fibi fortaffe providit : fi etiam oppugnatus , ut quidam aut
putant, aut volunt ; violata amicitia eft, accepi injuriam>
inimicus effe debui , non nego. Sed , li idem ille tum me
falvum efTe voluit, cum vos me ut carimmum filium defi-
derabatis ; et fi vos iidem pertinere ad caufam illam putabatis,
voluntatem C. Caefaris a falute mea non abhorrere ; et fi illius
voluntatis generum ejus habeo teftem, qui idem Italiam in
municipiis, populum Romanum in concione, vos, mei fem-
per cupidiflimos, in Capitolio , ad meam falutem incitavit
fi denique Cn. Pompeius idem mihi teftis de voluntate Cae-
faris, et fponfor eft illi de mea : nonne vobis videor et ul-
timi temporis recordatione , et proximi memoria , mediumillud triftiflimum tempus debere , fi ex rerum natura non
poffem evellere, ex animo quidem certe excidere ? Ego vero,
fi mihi non licet per aliquos ita gloriari , me dolorem at-
que inimicitias meas reipublicae concemfTe , quod magni cu-
jufdam hominis , et perfapientis , videtur ; utar hoc , quod
non tam ad laudem adipifcendam, quam ad vitandam vitu-
perationem , valet , hominem me effe gratum , et non modo
tantis beneficiis , fed etiam mediocri hominum benevolentia,
commoveri.
XIX. A viris fortiflimis et de me optime meritis quibufdam
peto , ut , fi ego illos meorum laborum et incommodorum
participes effe nolui , ne illi me fuarum inimicitiarum focium
velint effe ,praefertim cum mihi iidem illi concefTerint , ut
etiam acta illa Caefaris, quae neque oppugnavi antea, neque
defendi, meo jam jure pofiim defendere. Nam fummi civi-
tatis viri,quorum ego confilio rempublicam confervavi , et
quorum aucloritate illam conjuneliionem Caefaris defugi, Julias
leges , et caeteras , illo confule rogatas ,jure latas negant
iidem illam profcriptionem capitis mei, contra falutem rei-
publicae , fed falvis aufpiciis , rogatam effe dicebant. Itaque
vir fumma auctoritate , fumma eloquentia , dixit graviter,
cafum illum meum funus efTe reipublicae, fed funus jufium
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 132/627
j24 DE PROVINCIISet indictum. Mihi ipfi omnino perhonorificum , difceflum
meum funus dici reipublicas. Reliqua non reprehendo ; fed
mihi ad id, quod fentio, affumo. Nam, fi illud jure roga-
tum dicere aufi funt, quod nullo exemplo fieri potuit, nulla
lege licuit, quia nemo de caelo fervarat ; oblitine erant, tum,
cum ille , qui id egerat,plebeius eft lege curiata factus , dici
de caelo effe fervatum ? qui fi plebeius omnino effe non po-
tuit, qui tribunus plebis potuit effe ? et, cujus tribunatus fi
ratus eft , nihil eft,quod irritum ex adlis Caefaris poflit effe
j
ejus non folum tribunatus , fed etiam perniciofimmae res , au-
fpiciorum religione confervata, jure latae videbuntur ?
Quare aut vobis ftatuendum eft , legem ^Eliam manere
legem Fufiam non effe abrogatam , non omnibus faftis le-
gem ferri licere ; cum lex feratur, de caelo fervari, obnun-
tiari , intercedi licere ; cenforium judicium , ac notionem
et illud morum feveriflimum magifterium, non efTe nefariis
legibus de civitate fublatum j fi patricius tribunus plebis
fuerit , contra leges facratas j fi plebeius , contra aufpicia
fuiffe : aut mihi concedant homines oportet, in rebus bonis
non exquirere jura ea, quae ipfi in perditis non exquirunt,
praefertim cum ab illis aliquoties conditio C. Caefari lata fit
ut eafdem res alio modo ferret; qua conditione aufpicia requi-
rebant , leges comprobabant : in Clodio aufpiciorum ratio fit
eadem, leges omnes fint everfae ac perditae civitatis.
XX. Extremum illud eft. Ego , fi effent inimicitiae mihi
cum C. Caefare , tamen hoc tempore reipublicae confulere
inimicitias in aliud tempus refervare , deberem. PofTem etiam
fummorum virorum exemplo inimicitias reipublicae caufa de-
ponere : fed , cum inimicitiae fuerint nunquam , opinio in-
juriae beneficio fit extincta : fententia mea , Patres confcripti
ii dignitas agitur C. Caefaris , homini tribuam ; fi honos qui-
dam , fenatus concordiae confulam -, fi auctoritas decretorum
veftrorum , conftantiam ordinis in eodem ornando imperatore
fervabo ; fi perpetua ratio Gallici belli, reipublicae providebo $
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 133/627
CONSULARIBUS. 125
fi aliquod meum privatum officium, me non ingratum efTe
prasftabo. Atque hoc velim probare omnibus , Patres con-
fcripti : fed leviffime feram, ii forte aut iis minus probaro,
qui meum inimicum, repugnante veftra auctoritate, texerunt
aut iis , ft qui meum cum inimico fuo reditum in gratiam
vituperabunt, cum ipfi et cum meo, et cum fuo, inimico in
gratiam non dubitarint redire.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 134/627
[ »6 ]
P R O
L. CORNELIO BALBO
O R AT I O XXXVI.
I.PI auc"loritates patronorum in judiciis valerent, ab am-k_? pliffimis viris L. Cornelii caufa defenfa eft ; ii ufus , a
peritiffimis ; fi ingenia, ab eloquentiffimis ; fi ftudia, ab ami-
ciffimis, et cum beneficiis cum L. Cornelio, tum maxima fa-
miliaritate, conjunctis. Quae funt igitur meae partes ? auctori-
tatis tantae, quantam vos in me effe voluiftis , ufus mediocris,
ingenii minime voluntati paris. Nam casteris, a quibus eft de-
fenfus, hunc debere plurimum video : ego, quantum ei debe-
am , alio loco oftendam. Principio orationis hoc oppono , me
omnibus ,qui amici fuerint faluti et dignitati meae , fi minus
referenda gratia fatisfacere potuerim, at praedicanda et habenda
certe fatis effe facturum.
Quae fuerit hefterno die Cn. Pompeii gravitas in dicen-
do, Judices , qu33 facultas
,quae copia , non opinione tacita
veftrorum animorum, fed perfpicua admiratione , declarari vi-
debatur. Nihil enim unquam audivi, quod mihi de jure fubti-
lius dici videretur , nihil de memoria , de more , de exemplis
acutius , nihil peritius de fcederibus , nihil illuftriore aucl:ori-
tate de bellis, nihil de republica gravius, nihil de ipfo mo-
deftius , nihil de caufa et crimine ornatius. Ut mihi jam ve-
rum videatur illud efle , quod nonnulli , literis ac ftudiis doc-
trinae dediti, quafi quiddam incredibile dicere putabantur, eum,
qui omnes animo virtutes penitus comprehendiffet , omnia,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 135/627
PRO L. CORN. BALBO. 127
quae facere vellet , facillime tractare. Quse enim in L. CrafTo
potuit , homine nato ad dicendi fingularem quandam faculta-
tem , fi hanc caufam ageret, major effe ubertas, varietas, co-
pia, quam fuit in eo, qui tantum potuit impertire huic ftudio
temporis, quantum ipfe a pueritia ufque ad hanc aetatem a con-
tinuis bellis et victoriis conquievit ? Quo mihi difficilior eft
hic extremus perorandi locus. Etenim ei fuccedo orationi, quae
non praetervecta fit aures veftras, fed in animis omnium penitus
infederit ; ut plus voluptatis ex recordatione illius orationis,
quam non modo ex mea, fed ex cujufquam oratione, capere
poffitis.
II. Sed mos eft gerendus non modo Cornelio, cujus ego vo-
luntati in ejus periculis nullo modo deeffe poffum ; fed etiam
Cn. Pompeio , qui fui facti , fui judicii , fui beneficii , voluit
me efTe , ut apud eofdem vos , Judices , nuper in alia caufa
fuerim, et praedicatorem, et auctorem.
Ac mihi quidem hoc dignum reo videtur , hoc deberi hu-
jus excellentis viri praeftantiffimae glorias, hoc proprium effe
veftri officii , hoc fatis effe caufae , ut,quod feciffe Cn. Pom-
peium conftet , id omnes et licuiffe concedant. Nam verius
nihil eft, quam quod hefterno die dixit ipfe, ita L. Corne-
lium de fortunis omnibus dimicare , ut nullius in delicti cri-
men vocaretur. Non enim furatus effe civitatem , non genus
fuum ementitus, non in aliquo impudenti mendacio delituiffe,
non irrepfiffe in cenfum, dicitur : unum objicitur, natum effe
Gadibus;quod negat nemo. Caeterum accufator fatetur, hunc
in Hifpania, duriffimo bello, cum Q^Metello, cum C. Mem-
mio, et in claffe et in exercitu fuiffe, et, ut Pompeius in Hif-
paniam venerit , Memmiumque habere quaeflorem cceperit
nunquam a Memmio difceffiffe ; Carthaginem effe profectum ;
acerrimis illis praeliis et maximis , Sucronenfi et Durienfi
interfuiffe; cum Pompeio ad extremum belli tempus fuiffe.
Haec funt praelia Cornelii : talis in rempublicam noftram labor,
affiduitas , dimicatio , virtus digna fummo imperatore , fpes
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 136/627
128 O R A T I O
pro periculis praemiorum : praemia quidem ipfa non funt in
ejus faclo, qui adeptus eft, fed in ejus, qui dedit.
III. Donatus igitur eft ob eas caufas a Cn. Pompeio civitate.
Id accufator non negat -, fed reprehendit : ut in Cornelio caufa
ipfius probetur ,poena quaeratur ; in Pompeio caufa laedatur
,
pcena fit nulla. Sic famam, fic innocentimmi hominis fortunas,
praftantiflimi imperatoris factum, condemnari volunt. Ergo in
judicium caput Cornelii, factum Pompeii, vocatur. Hunc enim
in ea civitate , in qua fit natus , honeftiflimo loco natum effe
concedis, et ab ineunte setate, reliclis rebus fuis omnibus, in
noftris bellis noftris cum imperatoribus effe verfatum ; nullius
laboris, nullius obfidionis, nullius praelii, expertem fuiffe. Haecfunt omnia cum plena laudis , tum propria Cornelii : nec in
his rebus crimen eft ullum.
Ubi igitur eft crimen ? quod eum Pompeius civitate dona-
vit. Hujufcemodi crimen ? minime: nifi honos ignominia pu-
tanda eft. Cujus igitur ? revera nullius ; actione accufatoris ,
ejus unius, qui donavit. Qui fi, adductus gratia, minus idoneum
hominem praemio arTeciffet ;qui etiam fi virum bonum, fed
non ita meritum ; fi denique aliquid, quod non contra, ac li-
ceret , factum diceretur, fed contra, atque oporteret : tamen
effet omnis ejufmodi reprehenfio a vobis, Judices, repudianda.
Nunc vero quid dicitur ? quid ait accufator ? feciffe Ppmpeium
quod ei facere non licuerit ? quod gravius eft, quam, fi id fac-
tum ab eo diceret ,quod non oportuiffet. Eft enim aliquid
,
quod non oporteat, etiam fi licet : quidquid vero non licet,
certe non oportet.
IV. Hic ego nunc cuncter fic agere, Judices, non effe fas du-
bitari, quin, quod Cn. Pompeium feciffe conftet, id non folumdecuiffe, fed etiam debuiffe, fateamur ? Quid enim abeft huic
homini, quod fi adeffet, jure hoc tribui et concedi putaremus ?
Ufufne rerum ? qui pueritiae tempus extremum principium ha-
buit bellorum atque imperiorum maximorum ; cujus plerique
«quales minus faepe caftra viderunt, quam hic triumphavit -, qui
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 137/627
PRO L. CORN. BALBO. 129
tot habet triumphos, quot ovx funt partefque terrarum j tot vic-
torias bellicas, quot funt in rerum natura genera bellorum? An
ingenium ? cum etiam ipfi cafus eventufque rerum, non duces,fed comites, ejus confiliorum fuerint ; in quo uno ita fumma
fortuna cum fumma virtute certavit, ut omnium judicio plus
homini, quam Dex, tribueretur ? An pudor, an integritas, an
religio in eo, an diligentia unquam requifita eft ? quem provin-
ciae noftrae, quem liberi populi, quem reges, quem exterae gen-
tes , caftiorem , moderatiorem , fanctiorem , non modo vide-
runt, fed aut fperando unquam, aut optando, cogitaverunt ?
Quid dicam de auctoritate ? quae tanta eft, quanta in his tan-
tis virtutibus ac laudibus effe debet. Cui fenatus populufque
Romanus ampliffimae dignitatis praemia dedit, non poftulanti
imperia, verum etiam recufanti ; hujus de facto, Judices, ita
quaeri , ut id agatur , licueritne ei facere quod fecit , an vero
non dicam, non licuerit, fed nefas fuerit, (contra fcedus enim,
id eft, contra populi Romani religionem et fidem, feciffe dici-
tur) non turpe populo Romano ? nonne vobis ?
V. Audivi hoc de parente meo puer : cum Q^ Metellus
Luciifilius,
caufamde pecuniis repetundis diceret, ille, ille
vir,
cui patrias falus dulcior, quam confpectus, fuit ;qui de civitate
decedere, quam de fententia, maluit : hoc igitur caufam dicente,
cum ipfius tabulae circumferrentur infpiciendi nominis caufa
fuiffe judicem ex illis equitibus Romanis, graviffimis viris, ne^
minem, quin removeret oculos, et fe totum averteret, ne forte,
quod ille in tabulas publicas retuliffet, dubitaffe quifquam, ve-
rumne an falfum effet, videretur. Nos Cn. Pompeii decretum,
judicium de confilii fententia pronuntiatum , recognofcemus ?
cum legibus conferemus ? cum fcederibus omnia , acerbiffima
diligentia, perpendemus ?
Athenis aiunt, cum quidam apud eos, qui fancte graviterque
vixiffet, et teflimonium publice dixiffet, et, ut mos Grascorum
eft,jurandi caufa ad aras accederet , una voce omnes judices ,
ne is juraret , reclamaffe. Cum Grasci homines , fpeclati viri
Tom. VI. R
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 138/627
130 O R A T I O
noluerint religione videri potius, quam veritate , fidem effe
conftrictam 3 nos, etiam in ipfa reiigione et legum et foederum
confervanda qualis fuerit Cn. Pompeius, dubitabimus ?
Utrum enim infcientem vultis contra fcedera feciffe, an fcien-
tem ? Si fcientem ; O nomen noftri imperii ! O populi Romani
excellens dignitas ! O Cn. Pompeii fic late longeque difFufa laus,
ut ejus glorise domicilium cominunis imperii finibus termine-
tur ! O nationes, urbes, populi, reges, tetrarchae, tyranni, tef-
tes Cn. Pompeii non folum virtutis in bello, fed etiam religio-
nis in pace ! vos denique mute regiones impioro, et fola terra-
rum ultimarum ; vos maria, portus, infulae, litoraque. Quae eft
enim ora, quae fedes, qui locus, in quo non extent hujus cumfortitudinis, tum vero humanitatis, tum animi, tum confilii,
impreffa veftigia ? Hunc quifquam , incredibili quadam atque
inaudita gravitate, virtute, conflantia praeditum, fcedera fcien-
tem neglexiffe, violaffe, rupiffe, dicere audebit ?
VI. Gratificatur mihi geftu accufator : infcientem Cn.Pom-
peium feciffe fignificat. Quafi vero levius fit, cum in tanta re-
publica verfere, et maximis negotiis praefis, facere aliquid, quod
fcias
nonlicere; an omnino nefcire quid liceat. Etenim,
cumin
Hifpania bellum acerrimum et maximum gefferat, quo jure Ga-
ditana civitas efTet, nefciebat ? An, cujus linguam populi non
noffet , interpretationem fcederis non tenebat ? Id igitur quif-
quam Cn. Pompeium ignoraffe dicere audebit, quod mediocres
hornines, quod nullo ufu, nullo ftudio militari praediti, quod
librarioli denique, fcire profiteantur ?
Equidem contra exiftimo, Judices, cum in omni genere ac
varietate artium, etiam illarum, quae fine fummo otio non facile
difcuntur, Cn. Pompeius excellat, fingularem quandam laudem
ejus, et praeflabilem efle fcientiam, in fcederibus, paclionibus,
conditionibus populorum, regum, exterarum nationum; in uni-
verfo denique belli jure, ac pacis : niii forte, quae nos libri do-
cent in umbra et otio, ea Cn. Pompeium neque, cum requiefce-
ret, literae, neque, cum rem gereret, res ipfae, docere potuerunt.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 139/627
PRO L. CORN. BALBO. i 3I
Atque, ut ego fentio, Judices, caufa dicla efl temporis magis
vitio, quam ullius Cornelii crimine : de quo plura non dicam.
Ego de hujus , inquam , genere judicii plura non dicam. Eftenim hujus feculi labes quaedam et macula, virtuti invidere, velle
ipfum florem dignitatis infringere. Etenim, fi Cn. Pompeius
abhinc annos quingentos fuiffet is vir, a quo fenatus adolef-
centulo, atque equite Romano, fsepe communis falutis auxilium
expetiffet ; cujus res geftae omnes gentes , cum clariflima vic-
toria, terra marique peragraffent ; cujus tres triumphi teftes
effent, totum orbem terrarum noftro imperio teneri ; quem po-
pulus Romanus fingularibus honoribus decoraffet : fi nunc apud
vos id,quod is feciffet , contra fcedus factum diceretur , quis
audiret ? Nemo profecto : mors enim cum extinxiffet invidiam,
res ejus geftae fempiterni nominis gloria niterentur. Cujus igi-
tur audita virtus dubitationi locum non daret ; hujus praefens
experta, atque perfpecta, obtrecTatorum voce laedetur ?
VII. Omittam igitur Pompeium jam oratione mea reliqua :
fed vos, Judices, animis ac memoria tenetote. De lege, de fce-
dere , de exemplis , de perpetua confuetudine civitatis noftrae
renovabo ea, quae dicta funt : nihil enim mihi novi, nihil in-
tegri, neque M. CrafTus, qui totam caufam et pro facultate et
pro fide fua diligentiflime vobis explicavit , neque Cn. Pom-
peius , cujus oratio omnibus ornamentis abundavit, ad dicen-
dum reliquit. Sed, quoniam, me recufante, placuit ambobus
adhiberi hunc a me quafi perpoliendi quendam operis extre-
mum laborem ; peto a vobis , ut me , officii potius quam di-
cendi ftudio, hanc fufcepiffe operam ac munus putetis.
Ac prius, quam aggrediar ad jus caufamque Cornelii, quid-
dam de communi conditione omnium noftrum , deprecandae
malevolentiae caufa , breviter commemorandum videtur. Si
quo quifque loco noftrum eft, Judices, natus, aut fi, in qua
fortuna eft nafcendi initio conftitutus, hunc vitae ftatum ufque
ad fenectutem obtinere debet ; et fi omnes, quos aut fortuna
extulit , aut ipforum iliuftravit labor et induftria,pcena funt
R 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 140/627
132 O R A T I O
afficiendi ; non gravior L. Cornelio,quam multis viris bonis
atque fortibus, conftitui lex vitae et conditio videtur. Sin autem
multorum virtus, ingenium, humanitas, ex infimo genere et
fortunae gradu non modo amicitias et rei familiaris copias con-
fecuta eft, fed fummam laudem, honores, gloriam, dignita-
tem ; non intelligo , cur potius invidia violatura virtutem L.
Cornelii, quam aequitas veftra pudorem ejus adjutura, videatur.
Itaque, quod maxime petendum eft, a vobis idcirco non peto,
Judices, ne de veftra fapientia, atque de veftra humanitate,
dubitare videar. Eft autem petendum, ne oderitis ingenium,
ne inimici fitis induftriae, ne humanitatem opprimendam, ne
virtutem puniendam, putetis. Illud peto, ut, fi caufam ipfam
per fe firmam efle et ftabilem videritis, hominis ipfius orna-
menta adjumento caufae potius, quam impedimento, efle malitis.
VIII. Nafcitur, Judices, caufa Cornelii ex ea lege, quam L.
Gellius, Cn. Cornelius, ex fenatus fententia tulerunt: qua lege
videmus fatis effe fanctum, uti cives Romani fint ii, quos Cn.
Pompeius de confilii fententia figillatim civitate donaverit.
Donatum efle L. Cornelium praefens Pompeius dicit ; indicant
publicae tabulae ; accufator fatetur : fed negat ex fcederato po-
pulo quemquam potuiffe, nifi is populus fundus factus eflet, in
hanc civitatem venire.
O praeclarum interpretem juris, auctorem antiquitatis, cor-
rectorem atque emendatorem noftrae civitatis ! qui hanc pcenam
foederibus adfcribat, ut omnium praemiorum beneficiorumque
noftrorum expertes faciat faederatos. Quid enim potuit dici im-
peritius, quam fcederatos populos fieri fundos oportere ? Nam
id non magis eft proprium fcederatorum, quam omnium libe-
rorum. Sed totum hoc, Judices, in ea fuit pofitum femper ra-
tione atque fententia, ut, cum jufliffet populus Romanus ali-
quid; fl id adfciviflent focii populi, ac Latini, et, fi ea lex, quam
nos haberemus, eadem in populo aliquo, tanquam in fundo,
refediflet ; ut tum lege eadem is populus teneretur : non ut de
noftro jure aliquid minueretur ; fed ut illi populi aut jure eo,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 141/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 142/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 143/627
PRO L. CORN. BALBO. *35
XI. Sed, cum eft illud imperitimme dictum de populis fun-
dis ,quod commune eft liberorum populorum , non proprium
foederatorum ; ex quo intelligi neceffe eft, aut neminem ex fociis
civem iieri poffe, aut etiam poffe ex fcederatis : tum vero jus
omne nofter ifte magifter mutandae civitatis ignorat; quod eft,
Judices , non folum in legibus publicis pofitum , fed etiam in
privatorum voluntate. Jure enim noftro neque mutare civitatem
quifquam invitus poteft , neque , fi velit , mutare non poteft ,
modo adfcifcatur ab ea civitate, cujus efte fe civitatis velit : ut,
fi Gaditani fciverint nominatim de aliquo cive Romano, ut fit
is civis Gaditanus, magna poteftas fit noftro civi mutandae civi-
tatis, nec foedere impediatur, quo minus ex cive Romano civis
Gaditanus poftit effe.
Duarum civitatum civis effe noftro jure civili nemo poteft :
non effe hujus civitatis civis, qui fe alii civitati dicarit, poteft.
Neque folum dicatione, quod in calamitate clariftimis viris Q^Maximo, C. Laenati, Q^Philippo Nuceriae, C. Catoni Tar-
racone, Q^ Caepioni, P. Rutilio Smyrnae, vidimus accidiffe,
ut earum civitatum fierent cives , hanc ante amittere non po-
tuiffent ,
quam hujus folum civitatis mutatione vertiffent ; fed
etiam poftliminio poteft civitatis fieri mutatio. Neque enim fine
caufa de Cn. Publicio Menandro, libertino homine, quem apud
majores legati noftri in Grasciam proficifcentes interpretem fe-
cum habere voluerunt, ad populum latum, ut is Publicius, fi
domum reveniflet, et inde Romam rediiffet, ne minus civis
effet. Multi etiam fuperiore memoria cives Romani fua volun-
tate, indemnati et incolumes, his rebus reliclis, alias fe in civi-
tates contulerunt.
XII. Quod fi civi Romano licet effc Gaditanum iive exilio
five poftliminio, five rejeclione hujus civitatis, (ut jam ad foedus
veniam, quod ad caufam nihil pertinet; de civitatis enim jure,
non de foederibus, difceptamus) quid eft, quamobrem civi Ga-
ditano in hanc civitatem venire non liceat ? Equidem longe fe-
cus fentio. Nam, cum ex omnibus civitatibus via fit in noftram*
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 144/627
i36 O R A T I O
cumque noflris civibus pateat iter ad caeteras civitates ; tum
vero, ut quaeque nobifcum maxime focietate, amicitia, fponfio-
ne, pactione, fcedere conjuncta eft, ita mihi maxime communio-nem beneficiorum, praemiorum, civitatis, continere videtur.
Atqui caeterae civitates omnes non dubitarent noftros reci-
pere in fuas civitates , fi idem nos juris haberemus, quod cae-
teri. Sed nos non poffumus et hujus effe civitatis , et cujufvis
praeterea : caeteris conceffum eft. Itaque in Graecis civitatibus
videmus , Athenis Rhodios , Lacedaemonios, . caeteros undi-
que adfcribi , multarumque effe eofdem homines civitatum.
Quo errore ductos vidi egomet nonnullos imperitos homi-
nes , noftros cives , Athenis in numero judicum atque Areo-
pagitarum, certa tribu, certo numero ; cum ignorarent, h* il-
lam civitatem effent adepti, hanc fe perdidiffe, nifi poftliminio
recuperaffent. Peritus vero noftri juris ac moris nemo un-
quam,qui hanc civitatem retinere vellet , in aliam civitatem
fe dicavit.
XIII. Sed hic totus locus difputationis atque orationis meae,
Judices, pertinet ad commune jus mutandarum civitatum; nihil
habet, quod fit proprium religionis ac fcederum. Defendo enimrem univerfam, nullam effe gentem ex omni regione terrarum,
neque tam difiidentem a populo Romano odio quodam atque
diflidio , neque tam fide benevolentiaque conjunctam, ex qua
nobis interdictum fit, ut ne quem adfcifcere civem, aut civitate
donare, pommus. O jura praeclara, atque divinitus jam inde a
principio Romani nominis a majoribus noftris comparata ! ne
quis noflrum plus quam unius civitatis effe poffit; (diffimilitudo
enim civitatum varietatem juris habeat neceffe efl) ne quis in-
vitus civitate mutetur ; neve in civitate maneat invitus. Haec
funt enim fundamenta firmimma noflrae libertatis, fui quemque
juris et retinendi, et dimittendi, effe dominum. Illud vero fine
ulla dubitatione maxime noftrum fundavit imperium, et populi
Romani nomen auxit, quod princeps ille, creator hujus urbis,
Romulus, fcedere Sabino docuit, etiam hoflibus recipiendis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 145/627
PRO L. CORN. BALBO. i 37
augeri hanc civitatem oportere : cujus auctoritate, et exemplo,
nunquam eft intermifla a majoribus noftris largitio et commu-
nicatio civitatis. Itaque et ex Latio multi, et Tufculani, et
Lanuvini, et ex caeteris generibus gentes univerfae in civita-
tem funt receptae ; ut Sabinorum, Volfcorum, Hernicorum :
quibus ex civitatibus nec coacti effent civitatem mutare, fi qui
noluiffent ; nec , fi qui effent civitatem noftram beneficio po-
puli Romani confecuti, violatum foedus eorum videretur.
XIV. At enirri quaedam fcedera extant, ut Germanorum, In-
fubrium, Helvetiorum, Iapidum, nonnullorum item ex Gallia
Barbarorum, quorum in foederibus exceptum eft, ne quis eo-
rum a nobis civis recipiatur. Quod fi exceptio facit, ne liceat
ibi neceffe eft licere, ubi non eft exceptum. Ubi eft igitur ex-
ceptum fcedere Gaditano, ne quem populus Romanus Gadita-
num recipiat civitate ? nufquam. Ac ficubi effet, lex id Gellia
et Cornelia, quae definite poteftatem Pompeio civitatem do-
nandi dederat, fuftuliffet.
Exceptum eft, inquit : fcedus fiquidem facrofanctum eft. Ig-
nofco tibi, fi neque Pcenorum jura calles, (reliqueras enim ci-
vitatem tuam) neque noftras potuifti leges infpicere : ipfae enimte a cognitione fua judicio publico repulerunt.
Quid fuit in rogatione ea ,quae de Pompeio a Gellio et a
Lentulo, confulibus, lata eft, in qua aliquid facrofanctum ex-
ceptum videretur ? Primum enim facrofanctum effe nihil po-
teft , nifi quod populus plebfve fanxiffet : deinde fanctiones
facrandae funt aut genere ipfo, aut obteftatione et confecratione
legis, aut pcenae, cum caput ejus, qui contra facit, confecra-
tur. Quid habes igitur dicere de Gaditano fcedere ejufmodi ?
Utrum a capitis confecratione, an obteftatiOne legis, facrofanc-
tum effe confirmas ? Nihil omnino unquam de ifto fcedere ad
populum, nihil ad plebem, latum effe dico. De quibus etiam
fi latum effet, neque legem neque pcenam latam effe, ne quem
civem reciperemus : tamen id effet,quod populus pofteajuf-
fiffet, ratum ; neque quidquam illis verbis, Si quidfacrofanclum
Tom. VI. S
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 146/627
138 O R A T I O
ejjet , effe exccptum videretur. De his cum populus Roma-
nus nihil unquam jufTerit ,quidquam audes dicere facrofanc-
tum fuiffe ?
XV. Nec vero haec oratio mea ad innrmandum fcedus Gadi-
tanorum, Judices, pertinet : neque enim eft meum, contra opi-
nionem vetuftatis, contrajus optime meritae civitatis , contra
auctoritatem fenatus, dicere. Duris enim quondam temporibus
reipublicae noftrae , cum praepotens terra marique Carthago
nixa duabus Hifpaniis , huic imperio immineret , et cum duo
fulmina noftri imperii fubito in Hifpania, Cn. et P. Scipio-
nes, extincti occidhTent ; L. Marcius, primi pili centurio, cum
Gaditanis fcedus icifte dicitur. Quod cum magis fide illius
populi,juftitia veftra, vetuftate denique ipfa, quam aliquo
publico vinculo religionis , teneretur •> fapientes homines , et
publici juris periti, Gaditani, M. Lepido, Q^Catulo, confuli-
bus , a fenatu de fcedere poftulaverunt. Tum efl cum Gadita-
nis foedus vel renovatum , vel ictum : de quo foedere populus
Romanus fententiam non tulit, qui injuffu fuo nullo pacto
poteft religione obligari. Ita Gaditana civitas, quod benefi-
ciis fuis erga rempublicam noftram confequi potuit, quod im-peratorum teftimoniis, quod vetuftate, quod Q^ Catuli, fummi
viri, aucloritate, quod judicio fenatus, quod fcedere, confe-
cuta eft : quod publica religione fanciri potuit, id abeft; po-
pulus enim fe nufquam obligavit. Neque ideo eft Gaditanorum
caula deterior : gravirlimis enim et plurimis rebus eft fulta.
Sed ifti difputationi certe nihil eft loci : facrofanctum enim
nihil poteft effe, nifi quod per populum plebemve fancitum eft.
XVI. Quod fi hoc fcedus, quod populus Romanus, auclore
fenatu, commendatione et jutlicio vetuftatis, voluntate et fen-
tentiis fuis comprobat, idem fuffragiis comprobaffet; quid erat,
cur ex ipfo fcedere Gaditanum in civitatem noftram recipi non
liceret ? Nihil eft enim aliud in fcedere , nifi , ut pia et ceterna
pax fit. Quid id ad civitatem ? Adjunctum illud etiam eft,,
quod non eft in omnibus fcederibus : Majejiatem populi Romani
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 147/627
PRO L. CORN. BALBO. 139
comiter confervanto. Id habet hanc vim, ut fit ille in foedere
inferior.
Primum , verbi genus hoc confervandi , quo magis in legi-
bus quam in fcederibus uti folemus , imperantis eft , non pre-
cantis. Deinde , cum alterius populi majeftas confervari jube-
tur, de altero iiletur; certe ille populus in fuperiori conditione
caufaque ponitur, cujus majeftas fcederis fanctione defenditur.
In quo erat accufatoris interpretatio indigna refponiione, qui
ita dicebat, cotniter eife communiter : quaii vero prifcum aii-
quod aut infolitum verbum interpretaretur. Comes , benigni
faciles , fuaves homines eife dicuntur. Qui erranti comiter mon-
ftrat viam , benigne , et non gravate : communiter quidem certe
non convenit. Et fimul abfurda res eft, caveri fcedere, ut ma-
jeftatem populi Romani communiter confervent; id eft, ut po-
pulus Romanus fuam majeftatem velit eife falvam. Quod fi
jam ita eifet, ut eife non poteft ; tamen de noftra majeftate,
nihil de illorum , caveretur. Poteftne igitur noftra majeftas a
Gaditanis benigne confervari, fi ad eam retinendam Gaditanos
praemiis elicere non poifumus ? Poteft eife ulla denique majeftas,
ii impedimur , quo minus per populum Romanum beneficio-
rum virtutis caufa tribuendorum poteftatem imperatoribus nof-
tris deferamus ?
XVII. Sed quid ego difputo, quae mihi tum, ii Gaditani con-
tra me dicerent, vere poife dici viderentur ? Illis enim repeten-
tibus L. Cornelium, refponderem, legem populum Romanum
jufliiTe de civitate tribuenda : huic generi legum fundos po-
pulos fieri non folere : Cn. Pompeium de coniilii fententia ci-
vitatem huic dediife : nullum populi noftri juifum Gaditanos
habere : itaque nihil eife facrofanctum , quod lege exceptum
videretur : ii eifet ; tamen in foedere nihil eife cautum, praster
pacem : additum etiam eife illud, ut majeftatem illi noftram
confervare deberent -, quae certe minueretur, ii aut adjutoribus
illorum civibus uti in bellis nobis non liceret, aut praemii tri-
buendi poteftatem nullam haberemus.
S 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 148/627
HO O R A T I O
Nunc vero quid ego contra Gaditanos loquar, cum id, quod
defendo, voluntate eorum, auctoritate, legatione ipfa, compro-
betur ? qui, a principio fui generis ac reipublicae, ab omni ftu-
dio fenfuque Poenorum mentes fuas ad noftrum imperium no-
menque flexerunt ;quos, cum maxima bella nobis inferrentur,
moenibus excluferunt, claffibus infecuti funt, corporibus, co-
piis , opibus depulerunt : qui et veterem illam fpeciem fcede-
ris Marciani femper omni arce duxerunt fanctiorem, et hoc
fcedere Catuli, fenatufque auctoritate, fe nobifcum conjunctif-
fimos effe arbitrati funt : quorum mcenia, delubra, agros, ut
ipfe Hercules itinerum ac laborum fuorum , fic majores noftri
imperii ac nominis populi Romani terminos effe voluerunt.
Teftantur et mortuos noftros imperatores, quorum vivit im-
mortalis memoria et gloria, Scipiones, Brutos, Horatios, Caf-
fios, Metellos, et hunc praefentem Cn. Pompeium, quem pro-
cul ab eorum mcenibus, acre et magnum bellum gerentem,
commeatu pecuniaque juverunt ; et hoc tempore ipfo popu-
lum Romanum,quem in caritate annonae , ut faepe ante fece-
rant, frumento fuppeditato levaverunt : fe hoc jus eife velle,
ut fibi, et liberis, fi qui eximia virtute fuerint, fit in noftris
caftris, fit in imperatorum praetoriis, fit denique inter figna
atque in acie, locus ; fit his gradibus afcenfus etiam ad ci-
vitatem.
XVIII. Quod fi Afris, fi Sardis, fi Hifpanis, agris ftipendio-
que multatis, virtute adipifci licet civitatem ; Gaditanis autem,
officiis, vetuftate, fide, periculis, fcedere conjunctis, hoc idem
non licebit : non fcedus fibi nobifcum , fed iniquiffimas leges
impofitas a nobis, effe arbitrabuntur. Atque hanc, Judices, non
a me fingi orationem, fed me dicere, quae Gaditani judica-
rint, res ipfa declarat. Hofpitium multis annis ante hoc tempus
cum L. Cornelio Gaditanos feciffe publice dico. Proferam
tefles , proferam legatos : excitabo laudatores,quos ad hoc
judicium, fummos homines ac nobiliffimos, deprecatores hu-
jus periculi , miifos videtis. Re denique multo ante Gadibus
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 149/627
PRO L. CORN. BALBO. i 4 j
inaudita , fore huic ut ab illo periculum crearetur, graviffima
tum in iflum civem fuum Gaditani fenatus-confulta fecerunt.
Potuit magis fundus populus Gaditanus fieri, (quoniam hoc
magnopere delectare verbo) fi tum iit fundus, cum fcita ac
juffa noflra fua fententia comprobat ,quam cum hofpitium
fecit, ut et civitate illum mutatum effe fateretur, et jus civita-
tis honore digniffimum judicaret ? Potuit certius interponere
judicium voluntatis fuae, quam cum etiam accufatorem hujus
multa et poena multavit ? Potuit magis de re judicare, quam
cum ad veftxum judicium cives ampliffimos legavit, teftes hu-
jusjuris, vitae laudatores, periculi deprecatores ? Etenim quis
efl tam demens,quin fentiat
,jus hoc Gaditanis effe retinen-
dum , ne interfeptum fit iis iter perpetuo ad hoc ampliflimum
praemium civitatis : et magnopere iis effe laetandum, hujus L.
Cornelii benevolentiam erga fuos remanere Gadibus ; gratiam,
et facultatem commendandi, in hac civitate verfari? Quis enim
noftrum eft, cui non illa civitas fit hujus ftudio, cura, diligen-
tia, commendatior ?
XIX. Omitto quantis ornamentis populum iftum C. Caefar,
cum effet in Hifpania praetor, affecerit, controverfias fedarit,
jura ipforum permiffu ftatuerit, inveteratam quondam barbariam
ex Gaditanorum moribus difciplinaque delerit, fumma in eam
civitatem, hujus rogatu, ftudia et beneficia contulerit. Multa
praetereo, quae quotidie labore hujus et ftudio, aut omnino, aut
certe facilius, confequuntur. Itaque et adfunt principes civita-
tis, et defendunt : amore, ut fuum civem ; tefUmonio, ut nof-
trum , officio , ut ex nobiliffimo civi fancliffimum hofpitem ;
fludio, ut diligentiffimum defenforem commodorum fuorum.
Ac , ne ipfi Gaditani arbitrentur ,quanquam nullo incom-
modo afficiantur , fi liceat eorum cives virtutis caufa in nof-
tram civitatem venire , tamen hoc ipfo inferius effe fuum foe-
dus, quam caeterorum ; confolabor et hos praefentes viros opti-
mos, et illam fideliffimam atque amiciffimam nobis civitatem
fimul et vos , non ignorantes , Judices , admonebo ,quo de
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 150/627
i 42 O R A T I O
jure hoc judicium confHtutum fit, de eo nunquam omnino effe
dubitatum. Quos igitur prudentiffimos interpretes fcederum,
quos peritiffimos beliici juris , quos diligentiffimos in exqui-
rendis conditionibus civitatum atque caufis, efTe arbitramur ?
eos profeclx), qui jam imperia ac bella gefferunt.
XX. Etenim, li Q^Scaevola, ille augur, cum de jure praedia-
torio confuleretur, homo juris peritiffimus, confultores fuos
nonnunquam ad Furium et Cafcellium, praediatores, rejiciebatj
fi nos de aqua noftra Tufculana M. Tugionem potius,quam
C. Aquilium, confulebamus , quod affiduus ufus, uni rei de-
ditus , et ingenium et artem faepe vincit : quis dubitet de foe-
deribus , et de toto jure pacis et belli, omnibus juris peritiffi-
mis imperatores noftros anteferre ?
Poffumufne igitur tibi probare auclorem exempli atque facti
illius, quod a te reprehenditur, C. Marium ? Quaeris aliquem
graviorem , conftantiorem,praeftantiorem virtute
, prudentia,
religione , sequitate ? Is igitur M. Annium Appium , fortiffi-
mum virum, fumma virtute praeditum, civitate donavit, cum
Camertinum fcedus fanctiffimum atque aequiffimum fciret effe.
Potefl igitur, Judices, L. Cornelius condemnari, ut non C.
Marii factum condemnetur ?
Exiftat ergo ille vir parumper cogitatione veftra , quoniam
re non poteft ; ut confpiciatis eum mentibus, quem oculis non
poteftis. Dicat, fe non imperitum fcederis, non rudem exem-
plorum , non ignarum belli fuiffe : fe P. Africani difcipulum,
ac militem : fe ftipendiis, fe legationibus bellicis eruditum : fe,
fi tanta bella legiffet, quanta geffit, et confecit, fi tot con-
fulibus meruiffet,quoties ipfe conful fuiffet , omnia jura belli
perdifcere ac noffe potuiffe : fibi non fuiffe dubium, quin nullo
fcedere a republica bene gerenda impediretur : a fe ex con-
jun&iffima atque amiciffima civitate fortiffimum quemque effe
delectum : neque Iguvinatium neque Camertium fcedere effe
exceptum, quo minus eorum civibus a populo Romano prae-
mia virtutis tribuerentur.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 151/627
PRO L. CORN. BALBO. 143
XXI. Itaque, cum paucis annis poft hanc civitatis donatio-
nem acerrima de civitate quaeftio, Licinia et Mucia lege, venif-
fet ; num quis eorum, qui de foederatis civitatibus efTet civitate
donatus, in judicium eft vocatus ? Nam Spoletinus L. Matrini-
us, unus ex iis, quos C. Marius civitate donafTet, dixit caufam
ex colonia Latina, in primis firma et illuftri. Quem cum difer-
tus homo L. Antiftius accufaret, Spoletinus dixit, fundum po-
pulum Spoletinum non effe faclum ; videbat enim, populos de
fuo jure, non de noftro, fundos neri folere : fed, cum lege
Apuleia coloniae non eflent deductse, qua lege Saturninus
C. Mario tulerat , ut in fingulas colonias ternos cives Roma-
nos facere pofTet, negabat hoc beneflcium, re ipfa fublata,
valere debere.
Nihil habet fimilitudinis ifta accufatio : fed tamen tanta auc-
toritas in C. Mario fuit, ut non per L. CrafTum, affinem fuum,
hominem incredibili eloquentia , fed paucis ipfe verbis caufam
illam gravitate fua defenderit, et probarit. Quis enim effet, Ju-
dices, qui imperatoribus noftris in bello, in acie, in exer-
citu, deleclum virtutis y qui fociis, qui foederatis, in defen-
denda republica noftra fpem praemiorum, eripi vellet ? Quod fi
vultus C. Marii, fi vox, fi ille imperatorius ardor oculorum,
fi recentes triumphi, fi praefens valuit afpectus ; valeat auctori-
tas, valeant res geftae, valeat memoria, valeat fortiffimi et cla-
riflimi viri nomen aete.rnum. Sit hoc difcrimen inter gratiofos
cives, atque fortes, ut illi vivi fruantur opibus fuis ; horum,
etiam mortuorum, (fi quifquam hujus imperii defenfor mori
poteft) vivat auctoritas immortalis.
XXII. Quid ? Cn. Pompeius, pater, rebus Italico bello maxi-
mis geftis, P. Caefium, equitem Romanum, virum bonum, qui
vivit Ravennae , foederato ex populo, nonne civitate donavit ?
quid ? cohortes duas univerfas Camertium ? quid ? Heracljen-
fium legionem P. CrafTus , vir ampliffimus, ex ea civitate
quacum prope fingulare fcedus Pyrrhi temporibus, C. Fabricio
confule, iclum putatur ? quid ? Maffilienfem Ariftonem Sylla ?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 152/627
H4 O R A T I O
quid ? quoniam de Gaditanis agimus , idem heros novem Ga-
ditanos ? quid ? vir fanctimmus, et fumma religione ac modef-
tia, Q^Metellus Pius, Q^_Fabium Saguntinum ? quid ? hic,
qui adeit, a quo haec, quae ego nunc percurro, fubtiliflime
funt omnia perpolita , M. CrarTus , non Aletrinenfem fcedera-
tum civitate donavit , homo tum gravitate et prudentia praef-
tans, tum vel nimium parcus in largienda civitate ?
Hic tu Cn. Pompeii beneficium, vel potius judicium et fac-
tum, infirmare conaris, qui fecit, quod C. Marium fecifie au-
dierat ; fecit, quod P. CrarTum,quod L. Syllam
, quod Q^Metellum, quod denique domefticum aucTorem, patrem fuum,
facere viderat ? Neque vero in uno Cornelio id fecit : nam et
Gaditanum Hafdrubalem ex bello illo Africano , et Mamerti-
nos obvios, et quofdam Uticenfes, et Saguntinos fabros, civi-
tate donavit. Etenim, cum caeteris praemiis digni funt, qui fuo
labore et periculo nofixam rempublicam defendunt -, tum certe
digniflimi funt,qui civitate ea donentur
,pro qua pericula ac
tela fubierunt. Atque utinam ,qui ubique funt propugnatores
hujus imperii, pofTent in hanc civitatem venirej et contra, op-
pugnatores reipublicae de civitate exterminari ! Neque enim ille
fummus poeta nofler Annibalis illam magis cohortationem
quam communem imperatorum, voluit efTe, Hojlem quiferiet,
erit , inquit , mihi Carthaginienjis , Quifquis erit , cujatisfet: id
habent omnes leve, et femper habuerunt. Itaque et cives undi-
que fortes viros adfciverunt, et hominum ignobilium virtutem
perfspe nobilitatis inertiae praetulerunt.
XXIII. Habetis imperatorum fummorum, et fapientiflimo-
rum hominum, clariffimorum virorum, interpretationem juris
ac foederum : dabo etiam judicum, qui huic quaeftioni praefue-
runt ; dabo univerfi populi Romani ; dabo fandtifTimum etiam
judicium fenatus. Judices cum prae fe ferrent, palamque loque-
rentur, quid eflent lege Papia de M. CrafTo, Mamertinis repe-
tentibus, judicaturi; Mamertini, publice fufcepta caufa, defti-
terunt. Multi , in civitatem recepti ex liberis fcederatifque
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 153/627
PRO L. CORN. BALBO. 145
populis, funt liberati : nemo unquam eft de civitate accufatus,
quod aut populus fundus faclus non effet, aut quod foedere ci-
vitatis mutandae jus impediretur. Audebo etiam hoc contendere,nunquam effe condemnatum , quem conftaret ab imperatore
noftro civitate donatum.
Cognofcite nunc populi Romani judicium, multis rebus in-
terpofitum, atque in maximis caufis re ipfa atque ufu compro-
batum. Cum Latinis omnibus foedus idlum, Sp. Caffio, Poftu-
mio Cominio, confulibus, quis ignorat ? quod quidem nuper
in columna aenea meminimus poft Roftra incifum et perfcriptum
fuiife, Quomodo igitur L. Coffinius Tiburs, pater hujus equi-
tis Romani, optimi atque ornatiffimi viri, damnato T. Caelio;
quomodo ex eadem civitate T. Coponius , civis item fumma
virtute et dignitate,
(nepotes T. et C. Coponios noftis) dam-
nato C. Maifone , civis Romanus eft factus ? An lingua et in-
genio patefieri aditus ad civitatem potuit; manu et virtute non
potuit ? anne de nobis trahere fpolia foederatis licebit ; de hof-
tibus non licebit ? an ,quod adipifci poterunt dicendo , id eis
affequi pugnando non licebit? an accufatori majores noftri ma-
jora prsemia,
quambellatori, effe voluerunt ?
XXIV. Quod fi acerbiffima lege Servilia principes viri , ac
graviffimi et fapientiffimi cives, hanc Latinis, id eft foederatis,
viam ad civitatem populi juffu patere paffi funt; neque in his eft
hoc reprehenfum Licinia et Mucia lege, cum prsefertim genus
ipfum accufationis et nomen, ejufmodi prasmium, quod nemo
affequi poffit nifi ex fenatoris calamitate, neque fenatori, neque
bono cuiquam, nimis jucundum effe poffet : dubitandum fuit,
quin, quo in genere judicum praemia rata effent, in eodem
judicia imperatorum valerent ? Num fundos igitur fadtos po-
pulos Latinos arbitramur aut Servilia lege , aut cseteris,qui-
bus Latinis hominibus erat propofitum aliqua ex re praemium
civitatis ?
Cognofcite nunc judicium fenatus, quod femper eft judicio
Tom. VI. T
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 154/627
i 46 O R A T I O
populi comprobatum. Sacra Cereris, Judices, fumma majores
noftri religione confici caeremoniaque voluerunt : quae , cum
effent affumpta de Graecia , et per Graecas femper curata funt
facerdotes , et Graeca omnia nominata : fed , cum illam,quae
Graecum illud facrum monftraret, et faceret, ex Graecia delige-
rent ; tamen facra pro civibus civem facere voluerunt, ut Deos
immortales fcientia peregrina et externa , mente domeftica et
civili ,precaretur. Has facerdotes video fere aut Neapolitanas
aut Velienfes fuilfe, fcederatarum fine dubio civitatum. Mitto
vetera : proxima dico : ante civitatem Velienfibus datam, de fe-
natus fententia C.Valerium Flaccum, praetorem urbanum, no-
minatim ad populum de Calliphana Velienfe , ut ea civis Ro-
mana eifet, tuliffe. Num igitur aut fundos factos Velienfes, aut
facerdotem illam civem Romanam fadtam non effe , aut fcedus
et a fenatu et a populo Romano violatum, arbitrabimur ?
XXV. Intelligo, Judices, in caufa aperta, minimeque dubia,
multo et plura et a pluribus peritiffimis effe dicta, quam res pof-
tularet. Sed id factum eft , non ut vobis rem tam perfpicuam
dicendo probaremus, verum ut omnium malevolorum, iniquo-
rum, invidorum, animos frangeremus : quos ut accufator incen-
deret, ut aliqui fermones hominum, alienis bonis mcerentium,
etiam ad veftras aures permanarent, et in judicio ipfo redun-
darent, idcirco illa in omni parte orationis fuae arte adfpergi vi-
debatis : tum pecuniam L. Cornelii, quae neque invidiofa efl,
et, quantacunque eft, ejufmodi eft, ut confervata magis, quam
correpta, effe videatur: tum luxuriam, quae non crimine aliquo
libidinis, fed communi maledicto, notabatur: tum Tufculanum,
quod Q^Metelli fuiffe meminerat, et L. Craffi. Craffum emiffe
de libertino homine, Soterico Marcio ; ad Metellum perveniffe
de Venonii Vindicii bonis, non tenebat : fimul illud nefciebat,
praediorum nullam effe gentem ; emptionibus ea folere faepe ad
alienos homines, fepe ad infimos, non legibus, tanquam tute-
las, pervenire.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 155/627
PRO L. CORN. BALBO. j 47
Objectum eft etiam,quod in tribum Cruftuminam perve-
nerit : quod hic alTecutus eft legis de ambitu prasmio , minus
invidiofo, quam qui legum praemiis praetoriam fententiam , et
prastextam togam, confequuntur. Et adoptio Theophanis agi-
tata eft: per quam Cornelius nihil eft, praeterquam propinquo-
rum fuorum hereditates, alTecutus.
XXVI. Quanquam iftorum animos, qui ipli Cornelio invi-
dent, non eft difficillimum mitigare. More hominum invident,
in conviviis rodunt, in circulis vellicant : non illo inimico, fed
hoc maledico, dente carpunt. Qui amicis L. Cornelii aut inimici
funt, aut invident, hi funt huic multo vehementius pertimef-
cendi. Nam huic quidem ipfi quis eft unquam inventus inimi-
cus? aut quis jure elTe potuit ? quem bonum non coluit ? cujus
fortunae dignitatique non conceffit ? Verfatus in intima fami-
liaritate hominis potentiffimi , in maximis noftris malis atque
difcordiis neminem unquam alterius rationis ac partis, non re,
nonverbo, non vultu denique, offendit. Fuit hoc five meum
five reipublicae fatum , ut in me unum omnis illa inclinatio
communium temporum incumberet : non modo non exulta-
vit in ruinis veftris, noftrifque difcordiis, Cornelius ; fed omni
officio , lacrymis , opera , confolatione , omnes , me abfente
meos fublevavit. Quorum ego teftimonio ac precibus munus
hoc meritum huic, et, ut a principio dixi, juftam et debi-
tam gratiam, refero : fperoque, Judices, ut eos, qui principes
fuerunt confervandae falutis aut dignitatis meae, diligitis, et
caros habetis ; fic, quae ab hoc pro facultate hujus, pro loco,
fadla funt, et grata elTe vobis, et probata. Non igitur a fuis,
quos nullos habet, fed a fuorum, qui et multi et potentes funt,
urgetur inimicis : quos quidem hefterno die Cn. Pompeius, co-
piofa oratione et gravi, fecum, fi vellent, contendere jubebat;
ab hoc impari certamine, atque injufta contentione, avocabat.
XXVII. Et erat sequa lex, et nobis, Judices, atque omnibus,
qui noftris familiaritatibus implicantur, vehementer utilis , ut
T 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 156/627
148 O R A T I O
noftras inimicitias ipfi inter nos geramus, amicis noftrorum
inimicorum temperemus. Ac, fi mea auctoritas fatis apud illos
in hac re ponderis haberet, cum me praefertim rerum varietate,
atque ufu ipfo,jam perdoctum viderent; etiam ab illis eos ma-
joribus difcordiis avocarem. Id enim contendere mihi videtur
e republica, cum id defendas, quod efTe optimum fentias : et
id fortium virorum, et magnorum hominum, femper putavi :
neque huic unquam labori, ofricio, muneri defui: fed contentio
tamdiu fapiens eft,quamdiu aut proficit aliquid , aut , li non
proficit, non obeft civitati.
Voluimus quaedam, contendimus, experti fumus: obtenta
non funt. Dolorem alii, nos ludtum mceroremque fufcepimus.
Cur ea, quae mutare non pofTumus, convellere malumus, quam
tueri ? C. Caefarem fenatus et genere fupplicationum amplifli-
mo ornavit , et numero dierum novo. Idem in anguftiis aerarii
victorem exercitum ftipendio afTecit ; imperatori decem legatos
decrevit ; lege Sempronia fuccedendum non cenfuit. Harum
ego fententiarum et princeps et auctor fui : neque me diffen-
iioni meae priflinae putavi potius afTentiri, quam praefentibus
reipublicae temporibus, et concordiae, convenire. Non idem aliis
videtur : funt fortaffe in fententia firmiores. Reprehendo nemi-
nemj fed affentior non omnibus : neque effe inconftantis puto,
fententiam aliquam, tanquam aliquod navigium, atque curfum,
ex reipublicae tempeftate moderari.
Sed, fi qui funt, quibus infinitum fit odium, in quos femel
fufceptum fit, quos video effe nonnullos ; cum ducibus ipfis
,
non cum comitatu affeclatoribufque, confligant. Illam enim for-
tafle pertinaciam nonnulli, virtutem alii, putabunt ; hanc vero
iniquitatem omnes cum aliqua crudelitate conjuncl:am. Sed
ii certorum hominum mentes nulla ratione placare, Judices,
poffamus ; veftros quidem animos certe confidimus , non ora-
tione noftra, fed humanitate veftra, efTe placatos.
XXVIII. Quid enim efl , cur non potius ad fummam lau-
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 157/627
PRO L. CORN. BALBO. i 49
dem huic ,quam ad minimam fraudem , Caefaris familiaritas
valere debeat ? Cognovit adolefcens : placuit homini prudentif-
fimo : in fumma amicorum copia cum familiariffimis ejus eft
adaequatus in praetura : in confulatu praefectum fabrum detulit
conlilium hominis probavit, fidem eft complexus, officia obfer-
vantiamque dilexit. Fuit hic multorum illi laborum focius ali-
quando: efl fortaffe nunc nonnullorum particeps commodorum.
Quae quidem fi huic obfuerint apud vos , non intelligo,quod
bonum cuiquam fit apud tales viros profuturum.
Sed, quoniam C. Casfar abeft longiflime, atque in iis efl nunc
locis , qua? regione orbem terrarum , rebus illius geftis impe-
rium populi Romani, definiunt ; nolite, per Deos immortales
Judices , hunc illi acerbum nuntium velle perferri , ut fuum
praefectum fabrum, ut hominem fibi cariffimum et familiariffi-
mum, non ob ipfius aliquod delictum, fed ob fuam familiari-
tatem, veftris oppreffum fententiis audiat. Miferemini ejus, qui
non de fuo peccato , fed de hujus fummi et clariffimi viri fac-
to ; non de aliquo crimine, fed, periculo fuo, de publico jure,
difceptat : quod jus fi Cn. Pompeius ignoravit, fi M. CrafTus,
fi Q^ Metellus , fi Cn. Pompeius pater, fi L. Sylla , fi L.
CrafTus, fi C. Marius, fi fenatus, fi populus Romanus, fi qui
de re fimili judicarunt, fi foederati populi, fi focii, fi illi an-
tiqui Latini ; videte, ne utilius vobis et honeftius fit illis duci-
bus errare,quam hoc magiftro erudiri. Sed , fi de certo , de
perfpicuo, de utili, de probato, de judicato vobis jure effe
conftituendum videtis ; nolite committere, ut in re tam inve-
terata quidquam novi fentiatis. Simul et illa , Judices , omnia
ante oculos veftros proponite : primum effe omnes etiam poft.
mortem reos clariffimos illos viros , qui foederatos civitate do-
naruntj deinde fenatum, qui perfaepe hoc judicavit ,populum,
qui juffit;judices, qui approbarunt.Tum etiam illud cogitatote,
fic vivere ac vixiffe Cornelium, ut, cum omnium peccatorum
quaefliones fint, non de vitiorum fuorum poena, fed de virtutis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 158/627
150 O R A T I O, &c.
praemio, in judicium vocetur. Accedat etiam illud, ut ftatuatis
hoc judicio, utrum pofthac amicitias clarorum virorum cala-
mitati hominibus, an ornamento, efle malitis. Poftremo illud,
Judices , fixum in animis veftris tenetote , vos in hac caufa
non de maleficio L. Cornelii, fed de beneficio Cn, Pompeii,
judicaturos.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 159/627
[i5i
]
I N
L. CALPURNIUM PISONEM
O R AT I O XXXVII.
I. ***Jamne
vides, bellua, jamne fentis, qua? fit
hominumquerela frontis tus ? Nemo queritur, Syrum nefcio quem, de
grege novitiorum , factum efte confulem. Non enim nos color
ifle fervilis , non pilofas gena? , non dentes putridi decepe-
runt : oculi, fupercilia, frons, vultus denique totus, qui fermo
quidam tacitus mentis eft, hic in fraudem homines impulit ; hic
eos, quibus erat ignotus, decepit, fefellit, induxit. Pauci ifca
tua lutulenta vitia noveramus; pauci tarditatem ingenii, ftupo-
rem, debilitatemque linguae. Nunquam erat audita vox in foro:
nunquam periculum factum confilii: nullum non modo illuftre,
fed ne notum quidem, factum, aut militias aut domi. Obrepfifti
ad honores errore hominum, commendatione fumofarum ima-
ginum : quarum ftmile habes nihil, prster colorem.
Is mihi etiam gloriabitur , fe omnes magiftratus fine repulfa
affecutum ? Mihi ifta licet de me vera cum gloria praedicare
omnes enim honores populus Romanus mihi ipfi , homini
novo, detulit. Nam, tu cum quaeftor es facl:us, etiam qui te
nunquamviderant ,
tamenillum honorem nomini
mandabanttuo. iEdilis es faclus : Pifo eft a populo Romano fadlus , non
ifte Pifo. Prastura item majoribus delata eft tuis. Noti erant illi
mortui : te vivum nondum noverat quifquam. Me cum quaef-
torem in primis, aedilem priorem, praetorem primum cunctis
* * * Deeji principium*
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 160/627
152 O R A T I O
fuifragiis populus Romanus faciebat ; hotnini ille honorem
non generi ; moribus, non majoribus meis ; virtuti perfpectae,
non auditae nobilitati, deferebat.
Nam quid ego de confulatu loquar ? parto vis, anne gefho ?
Miferum me ! cum hac me nunc peflie atque labe confero ? Sed
nihil comparandi caufa loquar -, ac tamen ea, quae funt longif-
iime disjuricta, comprehendam. Tu conful es renuntiatus (ni-
hil dicam gravius,quam quod omnes fatentur) impeditis rei-
publicoe temporibus, diilidentibus confulibus Caefare et Bibulo,
cum hoc non recufares, quin ii, a quibus dicebare conful, te
luce dignum non putarent, niii nequior, quam Gabinius, ex-
titiifes. Me cuncta Italia , me omnes ordines , me univerfa
civitas, non prius tabella, quam voce, priorem confulem de-
claravit.
II. Sed omitto, ut fit factus uterque noflrum : fit fane Fors
domina campi. Magniiicentius eil dicere, quemadmodum gef-
ferimus confulatum,quam quemadmodum ceperimus. Ego
Kalendis Jan. fenatum et bonos omnes legis Agrariae, maxima-
rumque largitionum, metu liberavi. Ego agrum Campanum, ii
dividi non oportuit, confervavi ; ii oportuit, melioribus auctori-
bus refervavi. Ego in C. Rabirio, perduellionis reo, quadraginta
annis ante me confulem interpoiitam fenatus auctoritatem fuiK-
nui contra invidiam, atque defendi. Ego adolefcentes bonos et
fortes, fed ufos ea conditione fortunae, ut, fi eifent maginxatus
adepti, reipublicae itatum convulfuri viderentur, meis inimici-
tiis, nulla fenatus mala gratia, comitiofum ratione privavi. Ego
Antonium collegam , cupidum provinciae , multa in republica
molientem, patientia atque obfequio meo mitigavi. Ego pro-
vinciam Galliam, fenatus aucloritate, exercitu et pecunia in-
ftructam et ornatam, quam cum Antonio communicavi, quod
ita exiitimabam tempora reipublicss ferre , in concione depo-
fui, reclamante populo Romano. Ego L. Catilinam, caedem
fenatus, interitum urbis, non obfcure fed palam molientem,
egredi ex urbe juifi : ut, a quo legibus non poteramus, mcenibus
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 161/627
IN L. PISONEM. i 53
tuti efTe pofTemus. Ego tela extremo menfe confulatus mei
intenta jugulis civitatis, de conjuratorum nefariis manibus ex-
torfi. Ego faces, jam accenfas ad hujus urbis incendium, com-
prehendi, protuli, extinxi.
III. Me Q^Catulus, princeps hujus ordinis, et auclor publici
confilii, frequentiffimo fenatu parentem patriae nominavit. Mihi
hic vir clariffimus, qui propter te fedet, L. Gellius, his audien-
tibus , civicam coronam deberi a republica dixit. Mihi togato
fenatus, non, ut multis, bene geflae, fed, ut nemini, confervata?
reipublicae, fingulari genere fupplicationis , Deorum immor-
talium templa patefecit. Ego, cum in concione, abiens magif-
tratu, dicere a tribuno plebis prohiberer, quae conflitueram,
cumque is mihi tantummodo ut jurarem permitteret; fine ulla
dubitatione juravi, rempublicam atque hanc urbem mea unius
opera effe falvam. Mihi populus Romanus univerfus illa in con-
cione non unius diei gratulationem , fed aeternitatem immor-
talitatemque, donavit, cum meum jusjurandum, tale atque tan-
tum, juratus ipfe, una voce et confenfu approbavit. Quo qui-
dem tempore is meus domum fuit e foro reditus, ut nemo, nifi
qui mecum effiet , civium effe in numero videretur. Atque ita
eft a me confulatus peradtus, ut nihil fine confilio fenatus, ni-
hil non approbante populo Romano , egerim ; ut femper in
Roflris curiam, in fenatu populum, defenderim -, ut multitudi-
nem cum principibus , equeftrem ordinem cum fenatu , con-
junxerim. Expofui breviter confulatum meum.
IV. Aude nunc, O furia, de tuo dicere : cujus fuit initium
ludi Compitalitii , tum primum facli poft L. Metellum et Q^Marcium confules, contra audtoritatem hujus ordinis : quos Q^_
Metellus (facio injuriam fortiffimo viro mortuo, qui illum, cu-
jus paucos pares hasc civitas tulit , cum hac importuna bellua
conferam) fed ille defignatus conful, cum quidam tribunus ple-
bis fuo auxilio magiftros ludos contra fenatus-confultum facere
juffifTet, privatus fieri vetuit ; atque id,quod nondum po-
teftate poterat , obtinuit auctoritate. Tu , cum in Kalendas
Tom. VI. V
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 162/627
154 O R A T I O
Januarias Compitaliorum dies incidiffet , Sex. Clodium,qui
nunquam antea praetextatus fuiffet, ludos facere et praetextatum
volitare pafTus es, hominem impurum, atque non modo facie,
fed etiam oculo tuo, digniflimum.
Ergo, his fundamentis pofitis confulatus tui, triduo poft,
infpectante et tacente te , a P. Clodio , fatali portento prodi-
gioque reipublicae, lex ./Elia et Fufia everfa eft ,propugnacula
murique tranquiliitatis atque otii : collegia, non ea folum, quae
fenatus fuftulerat, reftituta funt, fed innumerabilia quaedam no-
va, ex omni faece urbis, ac fervitio, conftituta. Ab eodem homi-
ne, in ftupris inauditis nefariifque verfato, vetus illa magiftra
pudoris et modeftiae, feveritas cenforia, fublata eft ; cum tu in-
terim , buftum reipublicae,qui te confulem tum Romae dicis
fuiffe, verbo nunquam fignificaris fententiam tuam tantis in
naufragiis civitatis.
V. Nondum', quae feceris, fed quae fleri paftus fis, dico : ne-
que vero multum intereft,praefertim in confule , utrum ipfe
perniciofis legibus, improbis concionibus, rempublicam vexet,
an alios vexare patiatur. An poteft ulla effe excufatio non di-
cam male fentienti, fed fedenti, cunclanti, dormienti, in maxi-
mo reipublicae motu confuli ? Centum prope annos legem
/Eliam et Fufiam tenueramus -, quadringentos judicium notio-
nemque cenforiam : quas leges aufus eft non nemo improbus,
potuit quidem nemo , convellere ; quam poteftatem minuere
quo minus de moribus noftris quinto quoque anno judicaretur,
nemo tam effufe petulans conatus eft.
Haec funt, O carnifex ! in gremio fepulta confulatus tui.
Perfequere connexos his funeribus dies. Pro Aurelio tribunali,
ne connivente quidem te ,quod ipfum effet fcelus , fed etiam
hilarioribus oculis,quam folitus eras , intuente, delectus fer-
vorum habebatur ab eo, qui nihil fibi unquam nec facere,
nec pati , turpe duxit : arma in templo Caftoris, O proditor
templorum omnium ! vidente te, conftituebantur ab eo latrone,
cui templum illud fuit, te confule, arx civium perditorum,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 163/627
IN L. PISONEM. i 55
receptaculum veterum Catilinae militum, caftellum forenfis la-
trocinii, buftum legum omnium ac religionum. Erat non folum
domus mea, fed totum Palatium, fenatu, equitibus Romanis,
civitate omni, Italia cuncta, refertum: cum tu non modo ad eum
Ciceronem (mitto enim domeftica, quae negari poffunt ; haec
commemoro, quae funt palam) non modo , inquam , ad eum
cui primam comitiis tuis dederas tabulam praerogativae,quem
in fenatu fententiam rogabas tertium , nunquam afpirafti ; fed
omnibus confiliis, quae ad me opprimendum parabantur , non
interfuifti folum, verum etiam crudelimme praefuifti.
VI. Mihi vero ipli coram genero meo, propinquo tuo, quae
dicere aufus es ? egere, foris eife Gabinium, fine provincia ftare
non poffe, fpem habere a tribuno plebis, fi tua confilia cum
illo conjunxiffes, a fenatu quidem defperaffe : hujus te cupidi-
tati obfequi , ficuti ego feciffem in collega meo : nihil effe
quod praefidium confulum implorarem; fibi quemque confu-
lere oportere. Atque haec dicere vix audeo : vereor, ne qui
iit, qui iftius infignem nequitiam , frontis involutam integu-
mentis, nondum cernat. Dicam tamen : ipfe certe agnofcet, et
cum aliquo dolore flagitiorum fuorum recordabitur.
Meminiftine, ccenum, cum ad te quinta fere hora cum C.
Pifone veniffem, nefcio quo e gurguftio te prodire, involuto
capite, foleatum ? et, cum ifto ore fcetido teterrimam nobis
popinam inhalaffes, excufatione te uti valetudinis, quod dice-
res , vinolentis te quibufdam medicaminibus folere curari ?
quam nos caufam cum accepiifemus , (quid enim facere
poteramus ? )paulifper ftetimus in illo ganearum tuarum
nidore atque fumo : unde tu nos , cum improbiflime re-
fpondendo, tum turpiflime erudtando, ejecifti. Idem illo fe-
re biduo produdtus in concionem ab eo , cui fic aequatum
praebebas confulatum tuum , cum effes interrogatus, quid
fentires de confulatu meo; gravis auclor, Calatinus credo
aliquis , aut Africanus , aut Maximus , et non Csefoninus
femi-Placentinus Calventius , refpondes , altero ad frontem
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 164/627
156 O R A T I O
fublato, altero ad mentum depreffo fupercilio, Crudelitatem tibi
non placere.
VII. Hic te ille homo dignimmus tuis laudibus collaudavit.
Crudelitatis tu, furcifer, fenatum conful in concione condem-
nas ? non enim me, qui fenatui parui : nam relatio illa falutaris,
et diligens, fuerat confulisj animadverfio quidem, et judicium,
fenatus. Quae cum reprehendis, oftendis, qualis tu, fi ita forte
accidiffet, fueris illo tempore conful futurus. Stipendio, me-
hercule, et frumento, Catilinam elfe putaffes juvandum. Quid
enim interfuit inter Catilinam, et eum, cui tu fenatus audtori-
tatem, falutem civitatis, totam rempublicam, provinciae prae-
mio vendidifti ? Quae enim L. Catilinam conantem conful pro-
hibui, ea P. Clodium facientem confules adjuverunt. Voluit
ille fenatum interficere, vos fuftuliftis : leges incendere , vos
abrogafHs : interire patriam, vos adjuviftis. Quid eft vobis con-
fulibus geftum fine armis ? Incendere illa conjuratorum manus
voluit urbem; vos ejus domum, quem propter urbs incenfa non
eft. Ac ne illi quidem , fi habuiffent veftri fimilem confulem ,
de urbis incendio cogitaffent. Non enim fe tectis privare vo-
luerunt ; fed his ftantibus nullum domicilium fceleri fuo fore
putaverunt. Caedem illi civium, vos fervitutem expetiftis. Hic
vos etiam crudeliores : huic enim populo ita fuerat ante vos
confules libertas infita, ut emori potius, quam fervire, praeftaret.
Illud vero geminum confiliis Catilinae et Lentuli,quod me
domo mea expuliftis, Cn. Pompeium domum fuam compu-
liftis. Neque enim, me ftante et manente in urbis vigilia, ne-
que refiftente Cn. Pompeio, omnium gentium victore, unquam
fe illi rempublicam delere poffe duxerunt. A me quidem etiam
pcenas expetiftis , quibus conjuratorum manes mortuorum ex-
piaretis : omne odium , inclufum nefariis fenfibus impiorum ,
in me profudiftis : quorum ego furori nifi ceftiffem , in Cati-
linae bufto, vobis ducibus, madlatus effem. Quod autem majus
indicium expectatis, nihil inter vos et Catilinam interfuiffe,
quam quod eandem illam manum ex intermortuis Catilinae
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 165/627
IN L. PISONEM. lS7
reliquiis concitaftis ? quod omnes undique perditos collegiftis ?
quod in me carcerem efFudiftis ? quod conjuratos armaftis ?
quod eorum ferro ac furori meum corpus , atque omnium bo-
norum vitam, objicere voluiftis ? Sed jam redeo ad prasclaram
illam concionem tuam.
VIII. Tu es ille, cui crudelitas difplicet ? cui cum fenatus
luctum ac dolorem fuum veftis mutatione declarandum cenfuif-
fet, cum videres moerere rempublicam ampliftimi ordinis luctu,
O nofter mifericors ! quid facis ? quod nulla in barbaria quif-
quam tyrannus. Omitto enim illud, confulem edicere, ut fena-
tus fenatus-confulto ne obtemperet : quo fcedius nec fieri, nec
cogitari , quidquam poteft. Ad mifericordiam redeo ejus , cui
nimis videtur fenatus in confervanda patria fuiffe crudelis.
Edicere eft aufus cum illo fuo pari,quem tamen omnibus
vitiis fuperare cupiebat, ut fenatus , contra quam ipfe cen-
fuiftet , ad veftitum rediret. Quis hoc fecit ulla in Scythia ty-
rannus, ut eos, quos luctu afficeret, lugere non fineret ? Mce-
rorem relinquis, mceroris aufers infignia : eripis lacrymas non
confolando, fed minando. Quod ii veftem non publico con-
filio patres confcripti, fed privato officio, aut mifericordia
mutaviftent -, tamen id iis non licere per interdicla crudelitatis
tuae, poteftatis erat non ferendas. Cum vero id fenatus frequens
cenfuiffet, ordines reliqui jam ante feciftent ; tu ex tenebricofa
popina conful extradtus , cum illa faltatrice tonfa , fenatum
populi Romani occafum, atque interitum reipublicae, lugere
vetuifti.
IX. At quaerebat etiam paulo ante de me, quid fuo mihi opus
fuiffet auxilio j cur non meis inimicis meis copiis reftitiffem.
Quafi vero non modo ego, qui multis faepe auxilio fuiffem,
fed quifquam tam inops fuerit unquam, qui ifto non modo
propugnatore tutiorem fe, fed advocato aut adftipulatore para-
tiorem, fore putaret. Ego iftius pecudis ac putidae carnis con-
filio fcilicet aut praefidio niti volebam ? ab hoc ejecto cadavere
quidquam mihi aut opis aut ornamenti expetebam ? Confulem
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 166/627
158 O R A T I O
ego tum requirebam : confulem, inquam, non illum quidem,
quem in hoc animali invenire non poffem, qui tantam reipub-
licae caufam gravitate et confilio fuo tueretur; fed qui, tanquam
truncus atque ftipes , fi ftetiffet modo ,poffet fuftinere tamen
titulum confulatus. Cum enim effet omnis caufa illa mea con-
fularis, et fenatoria; auxilio mihi opus fuerat et confulis, et fe-
natus : quorum alterum etiam ad perniciem meam erat a vobis
confulibus converfum ; alterum reipublicae penitus ereptum.
Ac tamen, fi confilium exquiris meum ; neque ego cemfTem,
et me ipfa fuo complexu patria tenuiffet, fi mihi cum illo buf-
tuario gladiatore, et tecum, et cum collega tuo, decertandum
fuiffet.
Alia enim caufa praeftantiffimi viri, Q^Metelli, fuit : quem
ego civem, meo judicio, cum Deorum immortalium laude con-
jungo : qui C. illi Mario, fortiflimo viro, et confuli, et fextum
coniuli, et ejus inviclis legionibus, ne armis confligeret, ceden-
dum effe duxit. Quod mihi igitur certamen effet hujufmodi ?
cum C. Mario fcilicet , aut cum aliquo pari , an cum altero,
barbaro Epicureo, cum altero, Catilinae laternario ? quos ne-
que hercule ego , neque fupercilium tuum , neque collegae tui
cymbala ac crotala, fugi : neque tam fui timidus, ut, qui in
maximis turbinibus ac fluctibus reipublicae navem gubernaffem,
falvamque in portu collocaffem , frontis tuae nubeculam , tum
collegae tui contaminatum fpiritum, pertimefcerem. Alios ego
vidi ventos , alias profpexi animo procellas , aliis impenden-
tibus tempeflatibus non cem , fed his unum me pro omnium
falute obtuli. Itaque difcefTu tum meo omnes illi nefarii
gladii de manibus crudelifTimis exciderunt : cum quidem tu
Ovecors et
amens,
cum omnesboni abditi inclufique
moere-rent , templa gemerent , tecta ipfa urbis lugerent , complexus
es illud funeftum animal ex nefariis flupris , ex civili cruore
ex omnium fcelerum importunitate, et flagitiorum impunitate,
concretum ; atque eodem in templo , eodem et loci veftigio et
temporis, arbitria non mei fblum, fed patriae, funeris abflulifli.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 167/627
IN L. PISONEM. i 59
X. Quid ego illorum dierum epulas, quid laetitiam et gratu-
lationem tuam, quid cum tuis fordidimmis gregibus intempe-
rantirlimas perpotationes ,praedicem ? Quis te illis diebus fo-
brium, quis agentem aliquid, quod eifet libero dignum, quis
denique in publico , vidit ? cum collegse tui domus cantu et
cymbalis perfonaret , cumque ipfe nudus in convivio faltaret :
in quo ne tum quidem , cum illum fuum faltatorium verfaret
orbem, fortunae rotam pertimefcebat. Hic autem, non tam con-
cinnus helluo, nec tam muiicus, jacebat in fuo Graecorum fce-
tore, atque vino. Quod quidem iftius, in illis reipublicae ludti-
bus, quafi aliquod Lapitharum aut Centaurorum convivium
ferebatur:
in quo nemo poteil dicere, utrum ifte plus biberit,
an vomuerit, an effuderit.
Tu etiam mentionem facies confulatus tui ? aut te fuiffe
Romae confulem dicere audebis ? Quid ? tu in lictoribus, in toga
et praetexta, eife confulatum putas ? quae ornamenta etiam in
Sex. Clodio, te confule, eife voluifti. Hujus tu Clodiani canis
iniignibus confulatum declarari putas ? Animo confulem eife
oportet, coniilio, ride, gravitate, vigilantia, cura; toto denique
munere confulatus omni officio tuendo, maximeque, id quod vis
nominis praefcribit, reipublicae confulendo. Ego confulem eife
putem ,qui fenatum eife in republica non putavit ? et fine eo
coniilio confulem numerem, iine quo Romae ne reges quidem
eife potuerunt ? Etenim illa jam omitto : cum fervorum delectus
haberetur in foro , arma in templum Gaftoris luce et palam
comportarentur ; id autem templum, fublato aditu, revuliis gra-
dibus, a conjuratorum reliquiis, atque a Catilinae praevaricatore
quondam, tum ultore, armis teneretur j cum equites Romani
relegarentur, viri boni lapidibus e foro pellerentur, fenatui non
folum juvare rempublicam, fed ne lugere quidem, liceret; cum
civis is, quem hic ordo, aifentiente Italia, cun&ifque gentibus,
confervatorem patriae judicarat, nullo judicio, nulla lege, nullo
more , fervitio atque armis pelleretur , non dicam auxilio vef-
tro, quod vere licet dicere , fed certe iilentio : tum Romae
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 168/627
160 O R A T I O
fuifle confules quifquam exiftimabit ? Qui latrones igitur, fi
quidem vos confules? qui praedones, qui hoftes, qui proditores,
qui tyranni nominabuntur ?
XI. Magnum nomen eft, magna fpecies, magna dignitas,
magna majeftas confulis : non capiunt anguftias pectoris tui, non
recipit levitas ifta , non egeftas animi : non infirmitas ingenii
fuftinet, non infolentia rerum fecundarum, tantam perfonam,
tam gravem, tam feveram. Seplafia mehercle, ut dici audiebam,
te ut primum afpexit , Campanum confulem repudiavit. Au-
dierat Decios , Magios , et de Taurea illo Jubellio aliquid ac-
ceperat : in quibus fi moderatio illa , quae in noftris folet eife
confulibus, non fuit ; at fuit pompa, fuit fpecies, fuit inceffus,
faltem Seplafia dignus, et Capua.
Gabinium denique fi vidiffent duumvirum veftri illi unguen-
tarii , citius agnoviffent. Erant illi compti capilli , et maden-
tes cincinnorum fimbriae , et fluentes ceruffataeque buccae
dignae Capua, fed illa vetere. Nam haec quidem, quae nunc eft,
fplendidiflimorum hominum, fortiflimorum virorum, optimo-
rum civium , mihique amiciflimorum , multitudine redundat
quorum Capuas te praetextatum nemo afpexit, qui non gemeret
defiderio mei, cujus confilio cum univerfam rempublicam, tum
illam ipfam urbem, meminerat efle fervatam. Me inaurata fta-
tua donarant, me patronum unum adfciverant, a me fe habere
vitam, fortunas, liberos, arbitrabantur ; me et praefentem con-
tra latrocinium tuum fuis decretis legatifque defenderunt , et
abfentem,principe Cn. Pompeio referente, et de corpore rei-
publicae tuorum fcelerum tela revellente, revocarunt.
An tu eras conful , cum in Palatio mea domus ardebat
non cafu aliquo , fed ignibus injectis , inftigante te ? Ecquodin hac urbe majus unquam incendium fuit, cui non conful fub-
venerit ? At tu illo ipfo tempore apud focrum tuam prope a
meis aedibus , cujus domum ad meam exhauriendam patefece-
ras, fedebas, non extinctor, fed auctor, incendii ; et ardentes
faces furiis Clodianis pene ipfe conful miniftrabas.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 169/627
IN L. PISONEM. 161
XII. An vero reliquo tempore confulem te quifquam duxit ?
quifquam tibi paruit ? quifquam in curiam venienti aflurrexit ?
quifquam confulenti refpondendum putavit ? Numerandus eft
ille annus denique in republica, cum obmutuiffet fenatus, judi-
cia conticuiffent, moererent boni, vis latrocinii veftri tota urbe
volitaret, neque civis unus ex civitate , fed ipfa civitas, tuo et
Gabinii fceleri furorique cefliffet ? At ne tum quidem emer-
fifti , lutulente Caefonine , ex miferrimis naturae tuae fordibus
cum experrecta tandem virtus clariflimi viri celeriter et verum
amicum, et optime meritum civem, et fuum priftinum morem,
requifivit ; neque eft ille vir paflus in ea republica, quam ipfe
decorarat atque auxerat, diutius veftrorum fcelerum peftem mo-rari : cum tamen ille, qualifcunque eft, qui eft ab uno te im-
probitate victus, Gabinius, collegit ipfe fe, vix, fed collegit
tamen -, et contra fuum Clodium primum fimulate, deinde non
libenter , ad extremum tamen pro Cn. Pompeio vere vehe-
menterque,pugnavit. Quo quidem in fpectaculo mira populi
Romani aequitas erat : uter eorum periflet, tanquam lanifta,
in ejufmodi pari lucrum fieri putabat; immortalem vero quasf-
tum, fi uterque cecidiflet.
Sed ille tamen agebat aliquid : tuebatur auctoritatem fummi
viri. Erat ipfe fceleratus, erat gladiator : cum fcelerato tamen,
et cum pari gladiatore, pugnabat. Tu, fcilicet homo religiofus
et fanctus , foedus,quod meo fanguine in pactione provincia-
rum iceras , frangere noluifti. Caverat enim fibi ille fororius
adulter, ut, fi tibi provinciam, li exercitum, fi pecuniam, erep-
tam ex reipublicae vifceribus, dediflet, omnium fuorum fcele-
rum focium te adjutoremque praeberes. Itaque in illo tumultu
fracti fafces:
ictus ipfe :
quotidie tela, lapides, fugae:
deprehen-fus denique cum ferro ad fenatum is, quem ad Cn. Pompeium
interimendum collocatum fuiffe conftabat.
XIII. Et quis audivit non modo actionem aliquam, aut rela-
tionem, fed vocem omnino, aut querelam tuam ? Confulem tum
te fuifle putas,- cujus in imperio, qui rempublicam, fenatus
Tom. VI. X
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 170/627
162 O R A T I O
audtoritatem fervarat, idemque in Italia, qui omnes omnium
gentium partes tribus triumphis devinxerat, is fe in publico
tuto ftatuit effe non pofle ? An tum eratis confules, cum, qua-
cunque de re verbum facere coeperatis, aut referre ad fenatum ,
cunctus ordo reclamabat, oftendebatque, nihil efle vos actu-
ros, nifi prius de me retulifletis ? cum vos, quanquam foedere
obftricti tenebamini , tamen cupere vos diceretis , fed lege
impediri ?
Quae lex privatis hominibus effe lex non videbatur , inufta
per fervos , incifa per vim , impofita per latrocinium , fublato
fenatu,
pulfis e foro bonis omnibus , capta republica , contra
omnes leges , nullo fcripta more ; hanc qui fe metuere dice-rent, confules, non dicam animi hominum, fed fafti ulli, ferre
poflunt ? Nam fi illam legem non putabitis,
quse erat contra
omnes leges, indemnati civis, atque integri capitis, bonorum-
que tribunitiaprofcriptio; hac tamen obftricti paclione teneba-
mini -
y quis vos non modo confules, fed liberos, fuifle putet,
quorum mens fuerit oppreffa praemio, lingua adftriclia mercede ?
Sin illam vos foli legem putabitis;quifquam vos confules tunc
fuiffe, aut nunc effe confulares, putet, qui ejus civitatis, in qua
in principum numero vultis effe, non leges, non inftituta, non
jura noritis ? An, cum proficifcebamini paludati in provincias
vel emptas, vel ereptas, confules vos quifquam putavit ? Ita-
que, credo, fi minus frequentia fua veftrum egreffum ornando,
atque celebrando ; at ominibus faltem bonis, ut confules, non
triftiflimis, ut hoftes aut proditores, profequebantur.
XIV. Tune etiam, immaniflimum ac foediflimum monftrum,
aufus es meum difceflum illum , teftem fceleris et crudelitatis
tua?, maledicti et contumeliae loco ponere ? Quo quidem tem-pore cepi, Patres confcripti, frudlum immortalem veftri in me
et amoris, et judicii; qui non admurmuratione, fed voce et cla-
more, abjecti hominis, et femivivi, furorem petulantiamque fre-
giftis. Tu luctum fenatus, tu deflderium equeftris ordinis, tu
fqualorem Italia?, tu curiae taciturnitatem annuam, tu filentium
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 171/627
IN L. PISONEM. 163
perpetuum judiciorum ac fori, tu caetera illa in maledicti loco
pones ,quae meus difceffus reipublicae vulnera innixit ? Qui li
calamitoiiffimus fuiffet ; tamen mifericordia dignior, quam con-
tumelia, et cum gloria potius effe conjunctus, quam cum pro-
bro, putaretur: atque ille, dolor meus duntaxat, veftrum quidem
fcelus ac dedecus haberetur. Cum vero (forfitan hoc, quod dic-
turus fum , mirabile auditu effe videatur , fed certe id dicam ,
quod fentio) cum tantis a vobis , Patres confcripti , beneficiis
affectus iim , tantis honoribus , non modo illam calamitatem
effe non duco; fed, fi quid mihi poteft a republica effe fejunc-
tum, quod vix poteft,privatim, ad meum nomen augendum
,
optandam ducomihi fuiffe illam
expetendamque fortunam.Atque , ut tuum laetiffimum diem cum triftiffimo meo con-
feram , utrum tandem bono viro et fapienti optabilius putas,
fic exire a patria, ut omnes fui cives falutem, incolumitatem,
reditum precentur, quod mihi accidit ; an, quod tibi proficif-
centi evenit, ut omnes execrarentur, male precarentur, unam
tibi illam viam et perpetuam effe vellent? Mihi, medius hdius,
in tanto omnium mortalium odio,jufto praefertim et debito
quaevis fuga potius, quam ulla provincia, effet optatior.
XV. Sed perge porro : nam, fi illud meum turbulentiffimum
tempus profectionis tuo tranquiliiffimo praeftat; quid conferam
reliqua, quas in te dedecoris plena fuerunt, in me dignitatis ? MeKalendis Jan. qui dies poft obitum occafumque noflrum rei-
publicae primus illuxit, frequentiffimus fenatus concurfu Italiae,
referente clariffimo atque fortiffimo viro, P. Lentulo, confen-
tiente populo Romano , atque una voce , revocavit. Me idem
fenatus exteris nationibus, me legatis magiftratibufque noffris,
auctoritatefua,
confularibusliteris,
non,ut tu,
Infuber, dicereaufus es, orbatum patria, fed, ut fenatus illo ipfo tempore ap-
pellavit, civem, confervatorem reipublicae, commendavit. Ad
meam unius falutem fenatus auxilium omnium civium cuncta
exltalia, qui rempublicam falvam effe vellent , confulis voce
et literis implorandum putavit. Mei capitis fervandi caufa
X 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 172/627
164 O R A T I O
Romam uno tempore, quafi figno dato, Italia tota convenit. De
mea falute P. Lentuli, praeftantiffimi viri atque optimi confu-
lis , Cn. Pompeii, clariffimi atque invictiffimi civis , caetero-
rumque principum , celeberrimae et gratiffimae conciones fae-
runt. De me fenatus ita decrevit, Cn. Pompeio auctore, et ejus
fententiae principe, ut, fi quis impediffet reditum meum, in
hoftium numero putaretur ; iifque verbis ea de me fenatus auc-
toritas declarata efl , ut nemini fit triumphus honorificentius
quam mihi falus reftitutioque perfcripta. De me , cum omnes
magiftratus promulgaffent, prater unum praetorem, a quo non
fuit poflulandum, fratrem inimici mei, praeterque duos de la-
pide emptos tribunos plebis, legem comitiis centuriatistulit
P.Lentulus conful de collegae Q^Metelli fententia: quem mecum
eadem refpublica, quae in tribunatu ejus disjunxerat, in confu-
latu, virtute optimi ac jufliffimi viri, fapientiaque, conjunxit.
Quae lex quemadmodum accepta fit,quid me attinet dice-
re ? Ex vobis audio, nemini civi ullam, quo minus adeffet, fa-
tis juflam excufationem effe vifam ; nullis comitiis unquam
multitudinem hominum tantam, neque fplendidiorem, fuiffe :
hoc certe video, quod indicant tabulae publicae, vos rogatores,
vos diflributores , vos cuflodes fuiffe tabularum ; et, quod in
honoribus veftrorum propinquorum non facitis, vel aetatis ex-
cufatione, vel honoris, id in falute mea, nullo rogante, vos
veflra fponte feciflis.
XVI. Confer nunc, Epicure nofler, ex hara producte, non ex
fchola, confer, fi audes, abfentiam tuam cum mea. Obtinuifti
provinciam confularem finibus iis, quos lex cupiditatis tuae,
non quos lex generi tui, pepigerat. Nam lege Ccefaris juftiffi-
ma, atque optima, populiliberi
plane et vere erantliberi :
legeautem ea, quam nemo legem, praeter te et collegam tuum,
putavit, omnis erat tibi Achaia, ThefTalia, Athenae, cuncta
Graecia, addicla. Habebas exercitum tantum, quantum tibi non
fenatus aut populus Romanus dederat, fed quantum tua libido
confcripferat. iErarium exhauferas,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 173/627
IN L. PISONEM. 165
Quas res gefufti in imperio , exercitu, provincia confulari ?
Quas res gefTerit quaero ? qui ut venit , ftatim Nondum
commemoro rapinas, nondum exactas pecunias, non captas, non
imperatas, non neces fociorum, non caedem hofpitum, non per-
fidiam, non immanitatem, non fcelera praedico : mox, fi vide-
bitur, ut cum fure, ut cum facrilego, ut cum ficario, difpu-
tabo ; nunc meam fpoliatam fortunam conferam cum florente
fortuna imperatoris. Quis unquam provinciam cum exercitu
obtinuit, qui nullas ad fenatum literas miferit ? tantam vero
provinciam cum tanto exercitu, Macedoniam praefertim, quae
tantis barbarorum gentibus attingitur, ut femper Macedoni-
cis imperatoribus iidem flnes provinciae fuerint, qui gladio-
rum atque pilorum : ex qua aliquot praetorio imperio, confulari
quidem nemo rediit, qui incolumis fuerit, qui non triumpha-
rit. Efl hoc novum. Multo illud magis : appellatus eft hic vul-
turius illius provinciae (fi Diis placet) imperator.
XVII. Ne tum quidem, Paule nofter, tabulas Romam cum
laurea mittere audebas ? Mifi , inquit. Quis unquam recita-
vit ? quis, ut recitarentur, poftulavit ? Nihil enim mea refert,
utrum tu, confcientia oppreffus fcelerum tuorum, nihil un-
quam aufus fis fcribere ad eum ordinem, quem defpexeras,
quem afflixeras, quem deleveras ; an amici tui tabulas abdide-
rint , iidemque filentio fuo temeritatem atque audaciam tuam
condemnarint. Atque haud fcio, an malim te videri nullo pu-
dore fuifTe in literis mittendis, an amicos tuos plus habuiffe et
pudoris et confilii, quam aut te videri pudentiorem fuiffe, quam
foles, aut tuum factum non effe condemnatumjudicio amicorum.
Quod fi non tuis nefariis in hunc ordinem contumeliis in
perpetuum tibi curiam praeclufiffes; quid tandem erat actum aut
geftum in illa provincia , de quo ad fenatum cum gratulatione
aliqua fcribi abs te oporteret ? Vexatio Macedonia? ? an oppido-
rum turpis amiffio ? an fociorum direptio ? an agrorum depo-
pulatio ? an munitio ThefTalonicae ? an obfeftio militarjs viae ?
an exercitus noftri interitus, ferro, fame, frigore, peftilentia ?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 174/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 175/627
IN L. PISONEM. 167
refectis. palpebris , illigatum in machina vigilando necaverunt
fupplicio videtur affectus -, nec C. Marius, quem Italia, fervata
ab illo, demerfum in Minturnenfium paludibus, Africa, devicta
ab eodem, expulfum et naufragum, vidit : fortunae enim ifta tela
funt, non culpse ; fupplicium autem eft poena peccati. Neque
vero ego , fi unquam vobis mala precarer , quod faepe feci , in
quo Dii immortales meas preces audiverunt , morbum , aut
mortem, aut cruciatum precarer. Thyeftea ifta execratio eft,
poetae vulgi animos, non fapientum, moventis :
JJt tu naufragio expulfus, ufpiam faxis jixus afperis,
Evi/ceratus latere penderes, ut ait ille, faxa fpargens tabo,
Sanie,fanguine atro. Non ferrem omnino molefle,
fi
ita
accidiffet : fed id tamen effet humanum. M. Marcellus, qui
ter conful fuit, fumma virtute, pietate, gloria militari, periit
in mari : qui tamen ob virtutem gloriae laude vivit. In fortuna
quadam eft illa mors, non in poena, putanda.
Quae eft igitur pcena ? quod fupplicium ? quae faxa ? quae
cruces ? Ecce duo duces in provinciis populi Romani habere
exercitus, appellari imperatores : horum alterum fic fuiffe infir-
matum confcientia fcelerum et fraudum fuarum, ut ex ea pro-
vincia, qua? fuerit ex omnibus una maxime triumphalis, nullas
fit ad fenatum literas mittere aufus. Ex qua provincia modo
vir omni dignitate ornatiffimus , L. Torquatus , magnis rebus
geflis, me referente, abfens imperator fit appellatus ; unde his
paucis annis Cn. Dolabellas, C. Curionis, M. Luculli, juflifii-
mos triumphos vidimus ; ex ea, te imperatore, nuntius ad fe-
natum allatus efl nullus.
Ab altero allatae literae, recitata?, relatum ad fenatum. Dii
immortales ! idne ego optarem , ut inimicus meus ea ,qua
nemo unquam , ignominia notaretur ? ut fenatus is,qui in
eam jam benignitatis confuetudinem venit, ut eos, qui bene
rempublicam gefferint , novis honoribus afficiat , et numero
dierum, et genere verborum -, hujus unius literis nuntiantibus
non crederet, poftulantibus denegaret ?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 176/627
i68 O R A T I O
XX. His ego rebus pafcor, his dele&or, his perfruor : quod
de vobis hic ordo opinatur non fecus, ac de teterrimis hoftibus;
quod vos equites Romani,quod caeteri ordines
, quod cundta
civitas odit;quod nemo bonus , nemo denique civis eft
,qui
modo fe civem eflfe meminerit, qui vos non oculis fugiat, au-
ribus refpuat, animo afpernetur, recordatione denique ipfa con-
fulatus veftri perhorrefcat. Haec ego femper de vobis expetivi,
haec optavi, haec precatus fum. Plura etiam acciderunt, quam
vellem : nam, ut amitteretis exercitum, nunquam mehercule
optavi. Illud etiam accidit praeter optatum meum , fed valde
ex voluntate : mihi enim non venerat in mentem furorem et
infaniamoptare vobis, in quam incidiftis. Atqui fuit optandum:
me tamen fugerat, Deorum immortalium has efle in impios
et confceleratos pcenas certiflimas conftitutas. Nolite enim pu-
tare, Patres confcripti, ut in fcena videtis, homines confceleratos
impulfu Deorum terreri Furiarum taedis ardentibus. Sua quem-
que fraus, fuum facinus, fuum fcelus, fua audacia, de fanitate ac
mente deturbat: hae funt impiorum furiae, hae flammae, hae faces.
Ego te non vecordem , non furiofum , non mente captum ,
non tragico illo Orefte, aut Athamante, dementiorem putem,
qui fis aufus primum facere (nam id eft caput) deinde paulo
ante, Torquato, graviffimo et fancliffimo viro, premente, con-
fiteri, te provinciam Macedoniam, in quam tantum exercitum
tranfportafles, fine ullo milite reliquifle ? Mitto de amifla maxi-
ma parte exercitus -, flt hoc infelicitatis tuae : dimittendi vero
exercitus quam potes afTerre caufam ? quam poteftatem habuifti ?
quam legem ? quod fenatus-confultum ? quod jus ? quod exem-
plum ? Quid eft aliud furere, non cognofcere homines, non
cognofcereleges,
non fenatum, noncivitatem ?
Cruentarecor-
pus fuum? major haec eft vitae, famae, falutis fuae, vulneratio. Si
familiam tuam dimififles, quod ad neminem, nifi ad ipfum te,
pertineret, amici te tui conftringendum putarent: praefidium tu
populi Romani, cuftodiam provinciae, injuflu populi fenatuf-
que dimififles, fi tuae mentis compos fuifles ?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 177/627
IN L. PISONEM. 169
XXI. Ecce tibi alter, effufa jam maxima praeda, quam ex for-
tunis publicanorum, ex agris urbibufque fociorum, exhauferat,
cum partim ejus praedse profundae libidines devoraffent, partim
nova quaedam et inaudita luxuries, partim etiam in illis locis,
ubi omnia diripuit, emptiones, partim permutationes ad hunc
Tufculanum montem extruendum ; cum jam egeret, cum illa
ejus immenfa et intolerabilis aedificatio conftitiffet ; fe ipfum,
fafces fuos, exercitum populi Romani, numen interdictumque
Deorum immortalium , refponfa facerdotum , auctoritatem fe~
natus, juffa populi, nomen ac dignitatem imperii, regi JEgyp-
tio vendidit. Cum fines provinciae tantos haberet, quantos vo-
luerat , quantos optaverat , quantos mei capitis pretio pericu-
loque emerat ; his fe tenere non potuit. Exercitum eduxit ex
Syria. Qui licuit extra provinciam ? Tribuit fe mercenarium
comitem regi Alexandrino. Quid hoc turpius ? In iEgyptum
venit : figna contulit cum Alexandrinis. Quando hoc bellum
aut hic ordo, aut populus, fufceperat ? Cepit Alexandriam.
Quid aliud expedtamus a furore ejus, nifi ut ad fenatum tantis
de rebus geftis literas mittat ?
Hic fi mentis effet fuas, nifi pcenas patriae Diifque immorta-
libus eas, quae graviflimae funt, furore atque infania penderet
aufus effet (mitto exire de provincia) educere exercitum , bel-
lum fua fponte gerere , in regnum injuffu populi aut fenatus
accedere ? quae cum plurimae leges veteres , tum lex Cornelia
majeftatis, Julia de pecuniis repetundis, planifiime vetant : fed
haec omitto. Ille, fi non acerrime fureret, auderet, quam pro-
vinciam P. Lentulus, amiciftimus huic ordini, cum et auctori-
tate fenatus et forte haberet, interpofita religione fine ulla du-
bitatione depofuiffet, eam fibi afcifcere ; cum, etiam fi religio
non impediret, mos majorum tamen, et exempla, et graviflimae
legum pcenae, vetarent ?
XXII. Sed, quoniam fortunarum contentionem facere ccepi-
mus, de reditu Gabinii omittamus : quem etfi fibi ipfe praecidit,
ego tamen, os ut videam hominis, expeclo. Tuum, fi placet,
Tom. VI. Y
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 178/627
tyo O R A T I O
reditum cum meo conferamus. Ac meus quidem is fuit , ut a
Brundufio ufque Romam agmen perpetuum totius Italiae vide-
rem. Neque enim regio fuit ulla, neque municipium , neque
praefectura, aut colonia, ex qua non publice ad me venerint
gratulatum. Quid dicam adventus meos ? quid effufiones ho-
minum ex oppidis ? quid concurfum ex agris patrum familias
cum conjugibus ac liberis ? quid eos dies, qui, quafi Deorum
immortalium fefti ac follemnes, funt adventu meo redituque
celebrati ?
Unus ille dies mihi quidem immortalitatis inftar fuit, quo in
patriam redii, cum fenatum egrefTum vidi, populumque Roma-
num univerfum; cum mihi ipfa Roma, prope convulfa fedibus
fuis, ad complectendum confervatorem fuum procedere vifa
eft. Quae me ita accepit, ut non modo omnium generum, aeta-
tum^ ordinum omnes viri ac mulieres, omnis fortunae ac loci,
fed etiam mcenia ipfa viderentur, et teclra urbis ac templa, lae-
tari. Me confequentibus diebus in ea ipfa domo, qua tu me
expuleras, quam expilaras, quam incenderas, pontifices, con-
fules, patres confcripti collocaverunt ; mihique, quod ante me
nemini, pecunia publica aediiicandam domum cenfuerunt.
Habes reditum meum. Confer nunc viciffim tuum, quando-
quidem, amifTo exercitu, nihil incolume domum, praeter os illud
priftinum tuum, retulifti : qui primum qua veneris cum lau-
reatis tuis lidtoribus, quis fcit ? quos tum Maeandros, dum om-
nes folitudines perfequeris, quae diverticula flexionefque, quae-
fifti ? quod te municipium vidit ? quis amicus invitavit ? quis
hofpes adfpexit ? nonne tibi nox erat pro die ? non folitudo pro
frequentia ? caupona pro oppido ? non ut redire ex Macedonia
nobilis imperator , fed ut mortuus infamis referri , videretur ?
Romam vero ipfam fcedavit adventus tuus.
XXIII. O familiae non dicam Calpurniae, fed Calventiae, ne-
que hujus urbis, fed Placentini municipii, neque paterni gene-
ris, fed braccatae cognationis, dedecus ! quemadmodum venifti ?
quis tibi, non dicam horum, aut civium caeterorum, fed tuorurn
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 179/627
IN L. PISONEM. i 7I
legatorum, obviam venit ? Mecum enim L. Flaccus, vir tua le-
gatione indigniffimus, atque iis confiliis, quibus mecum in con-
fulatu meo conjunclus fuit ad confervandam rempublicam, dig-
nior, mecum fuit tum, cum te quidam non longe a porta cum
lictoribus errantem vifum effe narrabat. Scio item virum for-
tem in primis, belli ac rei militaris peritum, familiarem meum,
Q^Marcium, quorum tu legatorum praelio imperator appel-
latus eras , cum non longe abfuiffes , adventu ifto tuo domi
fuiffe otiofum.
Sed quid ego enumero,qui tibi obviam non venerint ? qui
dico veniffe pene neminem, ne de officiofiffima quidem na-
tione candidatorum , cum vulgo effent et illo ipfo , et multis
ante diebus, admoniti, et rogati. Togulas lidloribus ad portam
praefto fuerunt : quibus illi acceptis fagula rejecerunt , et ca-
tervam imperatori fuo novam praebuerunt. Sic ifte, tanto exer-
citu, tanta provincia, triennio poft Macedonicus imperator,
in urbem fe intulit, ut nullius negotiatoris obfcuriffimi reditus
unquam fuerit defertior. In quo me tamen, qui effet paratus
ad fe defendendum, reprehendit. Cum ego Caelimontana porta
introiffe dixiffem, fponfione me, ni Efquilina introiffet, homo
promptiffimus laceffivit : quafi vero id aut ego fcire debuerim,
aut veftrum quifpiam audierit, aut ad rem pertineat, qua tu porta
introieris , modo ne triumphali : quae porta Macedonicis fem-
per proconfulibus ante te patuit. Tu inventus es, qui confulari
imperio praeditus ex Macedonia non triumphares.
XXIV. At audiftis, Patres confcripti, philofophi vocem: ne-
gavit fe triumphi cupidum unquam fuiffe. O fcelus, O peftis,
O labes ! cum extinguebas fenatum, vendebas au&oritatem hu-
jus ordinis, addicebas tribuno plebis confulatum tuum, rempub-
licam evertebas, prodebas caput et falutem meam una mercede
provinciae ; fi triumphum non cupiebas, cujus tandem rei te
cupiditate arfiffe defendes ? Saepe enim vidi, qui et mihi et cae-
teris cupidiores provinciae viderentur, triumphi nomine tegere
atque velare cupiditatem fuam. Hoc modo D. Silanus conful
Y 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 180/627
172 O Pv A T I O
in hoc ordine , hoc meus etiam collega, dicebat : neque enim
quifquam poteft exercitum cupere, aperteque petere, ut non
praetexat cupiditatem triumphi.
Quod fi te fenatus populufque Romanus aut non appeten-
tem, aut etiam recufantem, bellum fufcipere, exercitum ducere,
coegiffet ; tamen erat angufti animi atque demifli, jufti trium-
phi honorem atque dignitatem contemnere. Nam , ut levitatis
eft , inanem aucupari rumorem , ut omnes umbras etiam falfae
gloriae confectari; fic levis eft animi, lucem fplendoremque fu-
gientis, juftam gloriam, qui eft fructus verae virtutis honeftifti-
mus, repudiare. Cum vero, non modo non poftulante atque
cogente, fed invito atque oppreflb, fenatu, non modo nullo po-
puli Romani ftudio , fed nullo ferente fuifragium libero,pro-
vincia tibi ifta manupretium fuerit non everfae per te, fed per-
ditae civitatis -, cumque omnium tuorum fcelerum haec pactio
extiterit, ut, fi tu totam rempublicam nefariis latronibus tradi-
diffes , Macedonia tibi ob eam rem,quibus tu finibus velles
,
redderetur; cum exhauriebas aerarium; cum orbabas Italiam ju-
ventute •, cum mare vaftiftimum hieme tranfibas : fi triumphum
contemnebas, quae te, praedo amentiflime, nifi praedae ac rapi-
narum, cupiditas tam caeca rapiebat ?
Non eft integrum Cn. Pompeio confilio jam uti tuo. Erra-
vit enim. Non guftarat iftam tuam philofophiam. Ter jam
homo ftultus triumphavit. Craffe, pudet me tui. Quid eft, quod,
confecto formidolofiftimo bello, coronam illam lauream tibi
tantopere decerni volueris a fenatu ? P. Servili, Q^Metelle,
C. Curio, P. Africane, cur non hunc audiftis tam doctum ho-
minem , tam eruditum,prius quam in iftum errorem induce-
remini ? C. ipfi Pontino , neceffario meo , jam non eft inte-
grum : religionibus enim fufceptis impeditur. O ftultos Camil-
los, Curios, Fabricios, Calatinos, Scipiones, Marcellos, Maxi-
mos ! O amentem Paulum ! rufticum Marium ! nuilius confilii
patres iftorum amborum confulum, qui triumpharunt !
XXV. Sed, quoniam praeterita mutare non poffumus, quid
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 181/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 182/627
i 74 O R A T I O
alia ulla in re legi tuae parui. Quas rationes fi cognoris, intel-
liges nemini plus, quam mihi, literas profuifTe : ita enim funt
perfcriptae fcite, et literate, ut fcriba, ad asrarium qui eas retu-
lit, perfcriptis rationibus, fecum ipfe, caput finiftra manu per-
fricans, commurmuratus fit, Ratio quidem hercle apparet, ar-
gentum ot%itai* Hac tu oratione , non dubito,quin illurn jam
adfcendentem in currum poms revocare.
XXVI. O tenebrse, O lutum, O fordes, O paterni generis ob-
lite, materni vix memor ! ita nefcio quid iftuc fractum, humile,
demifTum, fordidum, inferius etiam eft, quam ut Mediolanenfi
praecone, avo tuo, dignum efTe videatur. L. CrafTus, homo fa-
pientiffimus noftrae civitatis, fpiculis prope fcrutatus eft Alpes:
ut, ubi hoftis non erat, ibi triumphi caufam aliquam quaereret.
Eadem cupiditate vir fummo ingenio praeditus, C. Cotta, nullo
certo hofte, flagravit. Eorum neuter triumphavit, quod alteri
illum honorem collega , alteri mors , ademit. Irrifa eft abs te
paulo ante M. Pifonis cupiditas triumphandi , a qua te longe
dixifti abhorrere : qui, etiam fi minus magnum bellum gefTerat,
ut abs te dictum eft, tamen iftum honorem contemnendum non
putavit.Tu, eruditior quam Pifo, prudentior quam Cotta, abun-
dantior confilio, ingenio, fapientia, quam Craflus, ea contem-
nis, quae illi idiotae, ut tu appellas, praeclara duxerunt.
Quod fi reprehendis, quod cupidi laureae fuerint, cum bella
aut parva, aut nulla, geflifTent; tu, tantis nationibus fubactis,
tantis rebus geftis, minime fruclum laborum tuorum, praemia
periculorum, virtutis infignia, contemnere debuifti. Neque vero
contempfifti, licet fis Themifta fapientior, fed os tuum ferreum
fenatus convicio verberari noluifti. Jam vides,quandoquidem
ita mihimet fui inimicus, ut me tecum compararem, et digref-
fum meum, et abfentiam, et reditum, ita longe tuo praeftitifle,
ut mihi illa omnia immortalem gloriam dederint, tibi fempi-
ternam turpitudinem inflixerint. Nunc etiam in hac quoti-
diana, aflidua, urbanaque vita, fplendorem tuum, gratiam, cele-
britatem domefticam, operam forenfem, confilium, auxilium,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 183/627
IN L. PISONEM. i 75
auctoritatem, fententiam fenatoriam, nobis, aut, ut verius di-
cam, cuiquam es infirmiffimo, ac defperatiffimo, antelaturus ?
XXVII. Age, fenatus odit te, quod eum tu facere jure con-
cedis, afflidtorem et perditorem non modo dignitatis et audlori-
tatis, fed omnino ordinis ac nominis fui : videre equites Romani
non poflunt, quo ex ordine vir praeftantiffimus et ornatiffimus,
L. iElius, eil te confule relegatus : plebs Romana perditum
cupit, in cujus tu infamiam ea, quae per latrones et per fervos
de me egeras , contulifti : Italia cuncta execratur, cujus idem
tu fuperbiffime decreta et preces repudiafti.
Fac hujus odii tanti ac tam univerli periculum, fi audes. In-
ftant pofl hominum memoriam apparatiffimi magnificentiffimi-que ludi, quales non modo nunquam fuerunt, fed ne quomodo
fieri quidem pofthac poffint, pofTum ullo padto fufpicari. Da te
populo , committe ludis. Sibilum metuis ? ubi funt veftrae
fcholae ? Ne acclametur ? ne id quidem eft curare philofophi.
Manus tibi ne afFerantur, times. Dolor enim eft malum, ut dif-
putas : exiftimatio, dedecus, infamia, turpitudo, verba funt at-
que ineptiae. Sed de hoc non dubito : non audebit accedere ad
ludos. Convivium publicum non dignitatis gratia inibit : niii
forte, ut cum P. Clodio, hoc eft, cum amoribus fuis, coenet:
fed plane animi fui caufa.
Ludos nobis idiotis relinquet. Solet enim , in difputationi-
bus fuis , oculorum et aurium delectationi abdominis volupta-
tes anteferre. Nam , quod vobis ifte tantummodo improbus,
crudeiis olim furunculus, nunc vero etiam rapax, quod fordi-
dus, quod contumax, quod fuperbus, quod fallax, quod per-
fidiofus, quod impudens, quod audax efTe videatur ; nihil fci-
tote efle luxuriofius, nihil libidinofius, nihil pofterius, nihil
nequius. Luxuriam autem in ifto nolite hanc cogitare: efl enim
quaedam, quanquam omnis eft vitiofa atque turpis, tamen in-
genuo ac libero dignior. Nihil apud hunc lautum , nihil ele-
gans , nihil exquiiitum, ( laudabo inimicum) ne magnopere
quidem quidquam, praeter libidines, fumptuofum. Toreuma
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 184/627
176 O R A T I O
nullum : maximi calices, et hi, ne contemnere fuos videatur,
Placentini : extrudta menfa, non conchyliis, aut pifcibus, fed
multa carne fubrancida. Servi fordidati miniftrant : nonnulli
etiam fenes : idem coquus, idem atrienfis : piftor domi nullus,
nulla cella : panis et vinum a propola , atque de cupa. Graeci
ftipati, quini in ledtulis, faepe plures ; ipfe folus. Bibitur ufque
eo, dum de folio miniftretur. Ubi galli cantum audivit, avum
fuum revixiffe putat : menfam tolli jubet.
XXVIII. Dicet aliquis, Unde tibi haec nota funt ? Non, me-
hercule, contumeliae caufa defcribam quemquam, praefertim in-
geniofum hominem, atque eruditum, cui generi efTe ego iratus,
ne fi cupiam quidem , poflum. Eft quidam Graecus , qui cumifto vivit, homo, vere ut dicam, (fic enim cognovi) humanus,
fed tamdiu, quamdiu cum aliis eft, aut ipfe fecum. Is cum iftum
adolefcentem jam tum cum hac Diis irata fronte vidiftet , non
fugit ejus amicitiam , cum effet praefertim appetitus : dedit fe
in confuetudinem, fic, ut prorfus una viveret, nec fere ab ifto
unquam difcederet. Non apud indodtos, fed, ut ego arbitror, in
hominum eruditiflimorum et humaniflimorum ccetu, loquor.
Audiftis profecto dici,
philofophos Epicureos omnes res, quae
funt homini expetendae , voluptate metiri. Recte, an fecus,
nihil ad nos ; aut, li ad nos, nihil ad hoc tempus : fed tamen
lubricum genus orationis , adolefcenti non acriter intelligenti
faepe praeceps. Itaque admifTarius ifte , fimul atque audivit, a
philofopho voluptatem tantopere laudari, nihil expifcatus eft :
fic fuos fenfus voluptarios omnes incitavit, fic ad illius hanc ora-
tionem adhinniit, ut non magiftrum virtutis, fed auctorem libi-
dinis, a fe iilum inventum arbitraretur. Graecus primo diftingue-
re atque dividere illa, quemadmodum dicerentur : ifte claudus,
quomodo aiunt, pilam retinere : quod acceperat, teftificari, ta-
bulas obfignare velle, Epicurum difertum decernere : et tamen
dictum opinor, fe nullum bonum intelligere pofle, demptis cor-
poris voluptatibus. Quid multa ? Graecus facilis, et valde venuf-
£us, nimis pugnax contra fenatorem populi Romani efle noluit.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 185/627
IN L. PISONEM. i 77
XXIX. Eft autem hic, de quo loquor, non philofophia fo-
lum , fed etiam literis, quod fere caeteros Epicureos negligere
dicunt, perpolitus. Poema porro facit ita feflivum, ita concin-
num, ita elegans, nihil ut fieri poffit argutius. In quo reprehen-
dat eum licet, fi qui volet, modo leviter, non ut impurum, non
ut improbum, non ut audacem, fed ut Graeculum, ut afTentato-
rem, ut poetam. Devenit, aut potius incidit in iflum, eodem
deceptus fupercilio, Graecus atque advena, quo tam fapiens et
tanta civitas. Revocare fe non poterat, familiaritate implica-
tus : et fimul inconftantiae famam verebatur : rogatus, invita-
tus, coactus, ita multa ad iftum de ifto fcripfit, ut omnes libi-
dines, omnia ftupra, omnia ccenarum conviviorumque genera,
adulteria denique ejus, delicatiffimis verfibus expreiferit. In
quibus, fi quis velit, poffit ifKus tanquam in fpeculo vitam in-
tueri : ex quibus multa a multis lecta et audita recitarem, nifi
vererer, ne hoc ipfum genus orationis, quo nunc utor, ab hu-
jus loci more abhorreret : et fimul de ipfo,qui fcripfit , de-
trahi nolo. Qui, fi fuiffet in difcipulo comparando meliore for-
tuna, fortaffe aufterior et gravior eiTe potuiffet : fed eum cafus
in hanc confuetudinem fcribendi induxit, philofopho valde in-
dignam; fi quidem philofophia, ut fertur, virtutis continet, et
officii, et bene vivendi difciplinam : quam qui profitetur, gra-
vifiimam mihi fuftinere perfonam videtur.
Sed idem cafus illum, ignarum quid profiteretur, cum fe
philofophum effe diceret, iftius impuriffimae atque intemperan-
tiffimae pecudis cceno et fordibus inquinavit : qui modo cum
res geftas confulatus mei collaudaffet;
quae quidem laudatio
hominis turpiffimi mihi ipfi erat pene turpis ; Non ulla tibi, in-
quit, invidia nocuit,fed verfus tui. Nimis magna pcena, te con-
fule, conftituta eft, five malo poetae, five libero. ScripfifH enim,
Cedant arma togce. Quid tum ? Haec res tibi fluctus illos excita-
vit. At hoc nufquam opinor fcriptum fuiffe in illo elogio, quod,
te confule, in fepulcro reipublicae incifum eft, Velitis, jukeatis,
utyquod M. Cicero verfum fecerit, fed, quod vindicarit.
Tom. VI. Z
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 186/627
i 7 8O R A T I O
XXX. Verum tamen, quoniam te non Ariftarchum, fed Pha-
larim grammaticum, habemus, qui non notam apponas ad rna-
lum verfum , fed poetam armis perfequare ; fcire cupio , quidtandem ifto in verfu reprehendas, Cedant arma togce. Tuae dicis,
inquit, togae fummum imperatorem effe ceffurum. Quid nunc
te, afine, literas doceam ? non opus eft verbis, fed fuftibus.
Non dixi hanc togam, qua fum amictus ; nec arma, fcutum et
gladium unius imperatoris : fed,quod pacis eft infigne et otii
toga , contra autem arma tumultus atque belli •, more poeta-
rum locutus, hoc intelligi volui, bellum ac tumultum paci
atque otio concefTurum. Quaere ex familiari tuo, Graeco illo
poeta : probabit genus ipfum , et agnofcet , neque te nihil fa-
pere mirabitur.
At in illo altero , inquit , haeres , Concedat laurea laudh
Immo mehercule, habeo tibi gratiam : haererem enim, nifi tu
expediffes. Nam , cum tu timidus ac tremens tuis ipfe fura-
ciflimis manibus detractam e cruentis fafcibus lauream ad por-
tam Efquilinam abjecifti; indicafti, non modo amplimmse, fed
etiam minimse, laudi lauream concemffe. Atque ifta ratione
hoc tamenintelligi,
fcelerate, vis, Pompeium inimicum mihiifto verfu effe factum ; ut, fi verfus mihi nocuerit, ab eo, quem
is verfus offenderit, videatur mihi pernicies effe quaefita. Omit-
to, nihil iftum verfum pertinuiffe ad illum : non fuiffe meum,
quem, quantum potuiffem, multis faepe orationibus fcriptifque
decoraffem , hunc uno violare verfu. Sed fit offenfus : primo
nonne compenfabit cum uno verficulo tot mea volumina lau-
dum fuarum ? Quod fi eft commotus , ad perniciemne non di-
cam amicifiimi, non ita de fua laude meriti, non ita de re-
publica, non confularis, non fenatoris, non civis, non liberi
in hominis caput ille tam crudelis propter verfum fuiffet ?
XXXI. Tu quid, tu apud quos, tu de quo dicas, intelligis ?
Complecteris ampliflimos viros ad tuum et Gabinii fcelus, ne-
que id occulte. Nam paulo ante dixifti, me cum iis confligere,
quos defpicerem -, non attingere eos, qui plus porlent, quibus
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 187/627
IN L. PISONEM. i 79
iratus effe deberem. Quorum quidem (quis enim non intelligit,
quos dicas ? )quanquam non eft una caufa omnium , tamen eft
omnium mihi probata. Me Cn. Pompeius, multis obfiftentibus
ejus erga me ftudio atque amori, femper dilexit, femper fua con-
junctione digniflimum judicavit, femper non modo incolumem,
fed etiam ampliffimum, atque ornatiffimum, voluit effe. Veftrae
fraudes, veftrum fcelus, veftrae criminationes infidiarum mea-
rum, illius periculorum, nefarie fictae, fimul eorum, qui, familia-
ritatis licentia, fuorum improbiffimorum fermonum domicilium
in auribus ejus impulfu veftro collocaverunt, veftrae cupidi-
tates provinciarum, effecerunt ut ego excluderer, omnefque,
qui me, qui illius gloriam, qui rempublicam, falvam eife cu-
piebant, fermone atque aditu prohiberentur. Quibus rebus eft
perfectum, ut illi plane fuo ftare judicio non liceret, cum certi
homines non ftudium ejus a me alienaffent, fed auxilium re-
tardaffent. Nonne ad te L. Lentulus, qui tum erat praetor,
non Q^ Sanga, non L. Torquatus pater, non M. Lucullus ve-
nit ? qui omnes ad eum, multique mortales, oratum in Alba-
num obfecratumque venerant , ne meas fortunas defereret
cum reipublicae falute conjunctas. Quos ille ad te et ad tuum
collegam remifit, ut caufam publicam fufciperetis, ut ad fena-
tum referretis : fe contra armatum tribunum plebis fine confi-
lio publico decertare nollej confulibus ex fenatus-confulto rem-
publicam defendentibus , fe arma fumpturum. Ecquid infelix
recordaris,quid refponderis ? in quo illi omnes quidem , fed
Torquatus praeter caeteros, furebat contumacia refponfi tui : te
non effe tam fortem, quam ipfe Torquatus in confulatu fuif-
fet, aut ego: nihil opus effe armis, nihil contentione : me poffe
iterum rempublicam fervare, li ceffiflem : infinitam caedem
fore , fi reftitiffem : deinde ad extremum , neque fe , neque
generum, neque collegam fuum, tribuno plebis defuturum.
Hic tu, hoftis ac proditor, aliis me inimiciorem ,quam tibi
debere effe dicis ?
XXXII. Ego C. Caefarem non eadem de republica fenfiffe,
Z 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 188/627
i8o O R A T I O
quae me, fcio : fed tamen, quod jam de eo. his audientibus, faepe
dixi, me ille fui totius confulatus, eorumque honorum, quos
cum proximis communicavit, focium effe voluit, detulit, invita-
vit, rogavit. Non fum ego, propter nimiam fortaffe conftantia?
cupiditatem, adductus ad caufam : non poftulabam, ut ei carim-
mus effem , cujus ego ne benefjciis quidem fententiam meam
tradidiflem. Addudta res in certamen, te confule, putabatur,
utrum, quae fuperiore anno ille gefliffet, manerent, an refcin-
derentur. Quid loquar plura ? fi tantum ille in me effe uno ro-
boris et virtutis putavit, ut ea, quae ipfe gefferat, conciderent,
fi ego reftitiffem ; cur ei non ignofcam, fi antepofuit fuam fa-
lutem meae ?
Sed prseterita omitto. Me ut Cn. Pompeius omnibus fuis
ftudiis, laboribus, vitae periculis, complexus eft, cum municipia
pro me adiret, Italiae fidem imploraret, P. Lentulo confuli,
auclori falutis meae, frequens aflideret, fenatui fententiam praef-
taret, in concionibus non modo fe defenforem falutis meae, fed
etiam fupplicem pro me,
proflteretur ; hujus voluntatis eum,
quem multum poffe intelligebat, mihi non inimicum effe cog-
norat, focium fibi et adjutorem C. Caefarem adjunxit. Jam vi-
des, me tibi non inimicum, fed hoftem ; illis, quos defcribis,
non modo non iratum , fed etiam amicum , effe debere ? quo-
rum alter, id quod meminero femper, aeque mihi fuit amicus,
ac fibi ; alter, id quod oblivifcar aliquando, iibi amicior, quam
mihi. Deinde hoc ita fit , ut viri fortes , etiamfi ferro inter fe
cominus decertarint, tamen illud contentionis odium fimul cum
ipfa pugna armifque ponant. Atqui me ille odiffe nunquam po-
tuit, ne tum quidem, cum diffidebamus. Habet hoc virtus,
quam tu ne de facie quidem nofU , ut viros fortes fpecies ejus
et pulchritudo, etiam in hofle pofita, delecl:et.
XXXIII. Equidem dicam ex animo, Patres confcripti, quod
fentio, et quod vobis audientibus faepe jam dixi. Si mihi nun-
quam amicus C. Caefar fuiffet, fed femper iratus ; fi afpernaretur
amicitiam meam , fefeque mihi implacabilem inexpiabilemque
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 189/627
IN L. PISONEM. 181
praeberet, tamen ei, cum tantas res geffiffet, gereretque quoti-
die , non amicus effe non poffem. Cujus ego imperio non Al-
pium vallum contra adfcenfum tranfgreftionemque Gallorum,
non Rheni foflam, gurgitibus illis redundantem, Germanorum
immaniffimis gentibus objicio et oppono : perfecit ille, ut, fi
montes refediffent, amnes exaruiffent, non naturae praefidio, fed
victoria fua, rebufque geftis, Italiam munitam haberemus. Sed,
cum me expetat, diligat, omni laude dignum putet, tu me
a tuis inimicitiis ad fimultatem revocabis ? Sic tuis fceleribus
reipublicae praeterita fata refricabis ? Quod quidem tu,qui
bene noffes conjunctionem meam et Caefaris, eludebas, cum
a me trementibus omnino labris, fed tamen, cur tibi nomennon deferrem, requirebas. Quanquam, quod ad me attinet,
Nunquam ifiam imminuam curam infitiando tibi
tamen eft mihi confiderandum, quantum illi, tantis reipublica?
negotiis tantoque bello impedito, ego, homo amiciffimus, fol-
licitudinis atque oneris imponam. Nec defpero tamen, quan-
quam languet juventus, nec perinde, ac debebat, in laudis et
gloria? cupiditate verfatur, futuros aliquos, qui abjectum hoc
cadaver confularibus fpoliis nudare non nolint, praefertim tam
afflicto, tam infirmo, tam enervato reo ;qui te ita gefferis, ut
timeres, ne indignus beneficio videreris, nifi ejus, a quo miffus
eras, fimillimus extitifTes.
XXXIV. An vero tu parum putas inveftigatas effe a nobis-
labes imperii tui, ftragefque provincise ? quas quidem nos non
veftigiis odorantes ingreffus tuos , fed totis volutationibus cor-
poris, et cubilibus, perfecuti fumus. Notata a nobis funt et pri-
ma illa fcelera in adventu, cum, accepta pecunia a Dyrrhachinis
ob necem hofpitis tui Platoris, ejus ipfius domum evertifti, cu-jus fanguinem addixeras ; eumque, fervis fymphoniacis et aliis
muneribus acceptis, timentem multumque dubitantem confir-
mafti, et Theffalonicam fide tua venire juffifti : quem ne majo-
rum quidem more fupplicio affecifti , cum mifer ille fecuribus
hofpitis fui fervices fubjieere geftiret j fed ei medico, quem
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 190/627
182 O R A T I O
tecum eduxeras , imperafti , ut venas hominis incideret. Tumquidem tibi etiam acceflio fuit ad necem Platoris, Pleuratus
ejuscomes; quem necafti verberibus , fumma fenectute con-
fectum. Idemque tu Rabocentum , Befticae gentis principem,
cum te trecentis talentis regi Cotto vendidifles, fecuri per-
cuflifti ; cum ille ad te legatus in caftra veniflet, et tibi magna
praefidia et auxilia, a Beflis, peditum.equitumque polliceretur :
neque eum folum, fed etiam caeteros legatos, qui fimul ve-
nerant; quorum omnium capita regi Cotto vendidifti. Denfe-
letis, quse natio femper obediens huic imperio , etiam in illa
omnium barbarorum defectione Macedonica, C. Sentium prae-
torem tutata eft , nefarium bellum et crudele intulifti :
eifquecum fideliflimis fociis uti poffes, hoftibus uti acerrimis maluifti.
Ita perpetuos defenfores Macedoniae , vexatores ac perditores
effecifti. Vectigalia noftra perturbarunt , urbes ceperunt, vaf-
tarunt agros, focios noftros in fervitutem abduxerunt, familias
abripuerunt, pecus abegerunt ; Theffalonicenfes, cum oppido
defperaffent, munire arcem coegerunt.
XXXV. A te Jovis Urii fanum antiquiftimum barbarorum,
fanctiflimumque, direptum eft. Tua fcelera Dii immortales in
noftros milites expiaverunt : qui cum uno genere morbi afflige-
rentur, neque fe recreare quifquam poffet, qui femel incidiflet;
dubitabat nemo, quin violati hofpites, legati necati, pacati at-
que focii nefario bello lacefliti, fana vexata, hanc tantam eflice-
rent vaftitatem. Cognofcis ex particula parva fcelerum et cru-
delitatis tuae genus univerfum.
Quid avaritiae, quae criminibus infinitis implicata eft, fum-
mam nunc explicem ? Generatim ea, quae maxime nota funt,
dicam. Nonne feftertium centies et octogies , quod, quafi va-
farii nomine, in venditione mei capitis adfcripferas , ex aerario
tibi attributum, Romae in quaeftu reliquifti ? nonne, cum cc.
talenta tibi Apolloniatae Romae dediflent, ne pecunias credi-
tas folverent, ultro Fufidium, equitem Romanum, hominem
ornatiflimum , creditorem, debitoribus fuis addixifti ? nonne,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 191/627
IN L. PISONEM. 183
hiberna cum legato praefectoque tradidhTes, evertifti miferas
funditus civitates; quae non folum bonis funt exhauftae, fed etiam
nefarias libidinum contumelias turpitudinefque fubierunt ? Qui
modus tibi fuit frumenti aeftimandi ? qui honorarii ? li quidem
poteft, vi et metu extortum, honorarium nominari. Quod cum
peraeque omnes , tum acerbiffime Bceotii et Byzantii, Cherro-
nenfes, Theffalonica fenfit. Unus tu dominus, unus aeftimator r
unus venditor, tota in provincia, per triennium, frumenti om-
nis fuifti.
XXXVI. Quid ego rerum capitalium quaeftiones , reorum
pactiones, redemptiones, acerbimmas damnationes, libidinofifli-
mas liberationes, proferam ? Tantum locum aliquem cum mihi
notum fenferis, tecum ipfe licebit, quot in eo genere et quanta
fint crimina, recordere. Quid ? illam armorum officinam ecquid
recordaris, cum, omni totius provinciae pecore compulfo, pel-
lium nomine omnem quaeftum illum domeflicum paternum-
que renovafK ? Videras enim grandis jam puer , bello Italico,
repleri quaeftu veftram domum, cum pater armis faciendis tuus
praefuiffet. Quid ? vectigalem provinciam, fingulis rebus, quae-
cunque venirent, certo portorio impofito, fervis tuis publicanis
a te factam effe meminifti ?
Quid ? centuriatus palam venditos ? quid ? per tuum fervu-
lum ordines affignatos ? quid ? ftipendium militibus per omnes
annos a civitatibus, menfis palam propofitis, effe numeratum ?
Quid illa in Pontum profectio, et conatus tuus ? Quid debilita-
tio, atque abjectio animi tui, Macedonia praetoria nuntiata; cum
tu , non folum quod tibi fuccederetur , fed quod Gabinio non
fuccederetur , exfanguis et mortuus concidifti ? Quid quaeftor
aedilitius rejectus ? praepofitus legatorum tuorum optimus abs
te quifque violatus ? tribuni militum non recepti ? M. Baebius^
vir fortis, interfectus juffu tuo?
Quid, quod tu toties, diffidens ac defperans rebus tuis, in
fordibus, lamentis, luctuque jacuifti ? quod populari illi facer-
doti fexcentos ad beftias amicos fociofque mififti ? Quid, quod,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 192/627
134 O R A T I O
cum fuftentare vix poiTes moerorem tuum, doloremque decerlio-
nis, Samothraciam te primum, poft inde Thafum, cum tuis te-
neris faltatoribus, et
cumAutobulo, Athamante, et
Timocle,formofis fratribus, contulifti ? Quid, quod, cum inde te reci-
piens, in villa Euchadiae, quae fuit uxor Exegifli, jacuifli moe-
rens aliquot dies ; atque inde obfoletus ThefTalonicam, omni-
bus infcientibus, nocTuque, venifti ? qui cum concurfum ploran-
tium, ac tempeftatem querelarum, ferre non poffes, in oppidum
devium Beroeam profugifti : quo in oppido cum tibi fpe falfa
quod Q^ Ancharium non effe fucceffurum putares , animos
rumor inflalTet -, quo te modo ad tuam intemperantiam, fcele-
rate, innovafti ?
XXXVII. Mitto aurum coronarium ,quod te diutimme
torfit, cum modo velles, modo nolles. Lex enim generi tui et
decerni, ac accipere, vetabat, nifi decreto triumpho. In quo tu,
accepta tamen et devorata pecunia, ut in Achaeorum centum
talentis, evomere non poteras : vocabula tantum pecuniarum et
genera mutabas. Mitto diplomata totain provincia paflim data:
mitto numerum navium, fummamque praedae : mitto rationem
exacTiimperatique frumenti
:
mitto ereptam libertatem populis,ac fmgulis, qui erant aflfecTi praemiis nominatim : quorum nihil
eft, quod non fit lege Julia, ne rleri liceat, fancitum diligenter.
iEtoliam, quae procul a barbaris disjuncTa gentibus, in finu
pacis pofita, medio fere Graeciae gremio continetur, (O poena,
O furia fociorum!) decedens miferam perdidifK. Arfinoen
Stratum, Naupaclum, ut modo tute indicafti, nobiles urbes, at-
que plenas, fateris ab hofHbus effe captas. Quibus autem hofli-
bus ? nempe iis, quos tu, Ambraciae fedens, primo tuo adventu
ex oppidis Agrinarum atque Dolopum demigrare, et aras et fo-
cos relinquere, coegifti. Hoc tu in exitu, praeclare imperator,
cum tibi ad priflinas clades acceflio fuiflet iEtoliae repentinus
interitus, exercitum dimififli : neque ullam pcenarn, quae tanto
facinori deberetur , non maluifri fubire, quam numerum tuo-
rum militum, reliquiafque, cognofcere.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 193/627
IN L. PISONEM. 185
XXXVIII. Atque ut duorum Epicureorum fimilitudinem in
re militari imperioque videatis : Albucius , cum in Sardinia
triumphaffet, Romae damnatus eft : hic, cum fimilem exitum
fpedtaret, in Macedonia tropaea pofuit ; eaque, quae bellicae lau-
dis,vic"toriaeque, omnes gentes infignia et monumenta effe volue-
runt, nofter hic praepofterus imperator, amifTorum oppidorum,
caefarum legionum,
provinciae praefidio et reliquis militibus
orbatae, ad fempiternum dedecus fui generis et nominis, funefta
indicia conftituit : idemque, ut effet, quod in bafi tropaeorum
incidi infcribique poffet, Dyrrhachium ut venit decedens, ob-
feffus eft ab iis ipfis militibus,quos paulo ante Torquato re-
fpondit beneficii caufa ab fe effe dimiffos. Quibuscum
juratus
affirmaffet, fe, quae deberentur, poftero die perfoluturum, do-
mum fe abdidit : inde nocte intempefta, crepidatus, vefle fervili,
navem confcendit , Brundifiumque vitavit, et ultimas Adriani
maris oras petivit : cum interim Dyrrhachii milites domum, in
qua iftum effe arbitrabantur, obfidere coeperunt ; et, cum latere
hominem putarent, ignes circumdederunt. Quo metu commoti
Dyrrhachini, profugiffe noctu crepidatum imperatorem indica-
verunt. Illi autem ftatuam, iftius perfimilem, quam flare cele-
berrimo in loco voluerat , ne fuaviflimi hominis memoria mo-
reretur, deturbant, affligunt, comminuunt, diflipant. Sic odium,
quod in ipfum attulerant , id in ejus imaginem ac fimulacrum
profuderunt.
Quae cum ita fint, non dubito, quin, cum haec, quae excel-
lunt, me noffe videas j non exiftimes, mediam illam partem
et turbam flagitiorum tuorum mihi effe inauditam. Nihil eft
quod me hortere ; nihil eft, quod invites : admoneri me fatis eft.
Admonebit autem nemo alius , nifi reipublicae tempus : quod
mihi quidem magis videtur,quam tu unquam arbitratus es
appropinquare.
XXXIX. Ecquid vides, ecquid fentis, lege judiciaria lata,
quos pofthac judices fimus habituri ? Non aeque legetur quifquis
voluerit; nec, quifquis noluerit, non legetur. Nulli conjicientur
Tom. VI. A a
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 194/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 195/627
IN L. PISONEM. 18;
Macedonia condonata barbaris : iEtolia amilTa : Dolopes, finiti-
mique montani, oppidis atque agris exterminati : cives Romani,
qui in iis locis negotiantur, te unum, folum, fuum depecula-
torem, vexatorem, praedonem, hoftem, veniife fenferunt.
Ad horum omnium judicia, tot atque tanta, domefticum ju-
dicium accefrit fententias damnationis tuas : occultus adventus,
furtivum iter per Italiam, introitus in urbem defertus ab ami-
cis, nullse ad fenatum e provincia litera?, nulla ex trinis acftivis
gratulatio , nulla triumphi mentio : non modo quid gefferis
fed ne quibus in locis quidem fueris, dicere audes. Ex illo fonte
et feminario triumphorum cum arida folia laureae retuliffes,
cum ea abjecta ad portam reliquifti ; tum tu ipfe de te , fecijfe
videriy pronuntiavifti. Qui fi nihil gefferas dignum honore, ubi
exercitus ? ubi fumptus ? ubi imperium ? ubi illa uberrima fup-
plicationibus triumphifque provincia ? Sin autem aliquid fpe-
rare volueras , fi cogitaras id,quod imperatoris nomen ,
quod
laureati fafces ,quod illa tropaea
,plena dedecoris et rifus , te
commentatum effe declarant ; quis te miferior, quis te damna-
tior, qui neque fcribere ad fenatum , a te bene rempublicam
effe geftam, neque prasfens dicere, aufus es ?
XLI. An tu mihi, cui femper ita perfuafum fuerit, non even-
tis, fed factis, cujufque fortunam ponderari, dicere audes, neque
in tabellis paucorum judicum, fed in fententiis omnium ci-
vium, famam noftram fortunamque pendere ? Te indemnatum
videri putas, quem focii, quem foederati, quem liberi populi,
quem ftipendiarii, quem negotiatores, quem publicani, quem
univerfa civitas,quem legati
,quem tribuni militares , quem
reliqui milites, qui ferrum, qui famem, qui mortem effugerunt,
omni cruciatu digniftimum putant ? cui non apud fenatum, nonapud ullum ordinem , non apud equites Romanos, non in ur-
be , non in Italia , maximorum fcelerum venia ulla ad ignof-
cendum dari poftit ? qui fe ipfum oderit,qui metuat omnes
qui fuam caufam nemini committere audeat, qui feipfum con-
demnet ?
A a 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 196/627
188 O R A T I O, &c.
Nunquam ego fanguinem expetivi tuum ; nunquam illud
extremum, quod poffet effe improbis et probis commune, fup-
plicium legis ac judicii : fed abjecftum, contemptum, defpectum
a caeteris, a te ipfo defperatum et relidlum, circumfpectantem
omnia, quidquid increpuiffet pertimefcentem, dimdentem tuis
rebus, fine voce, fine libertate, fine auctoritate, fine ulla fpe-
cie confulari, horrentem, trementem, adulantem omnes, vi-
dere te volui. Vidi. Quare, fi tibi evenerit, quod metuis, ne
accidat -
yequidem non molefte feram, Sin id tardius forte fiet,
fruar tamen tua indignitate ; nec minus libenter metuentem
videbo, ne reus fias, quam reum : nec minus laetabor, cum te
femper fordidum, quam fi paulifper fordidatum, viderem*
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 197/627
[i*9
]
P R O
T. ANNIO MILONE
O R AT I O XXXVIIL
I. T~p T S I vereor, Judices, ne turpe fit, pro fortifnmo viro
J_l/ dicere incipientem, timere ; minimeque deceat, cum
T. Annius Milo ipfe magis de reipublicce falute, quam de fua,
perturbetur, me ad ejus caufam parem animi magnitudinem
afferre non poffe , tamen haec novi judicii nova forma terret
oculos, qui, quocunque inciderint, veterem confuetudinem fori,
et priftinum morem judiciorum, requirunt. Non enim corona
confeffus vefter cinctus eft , ut folebat -, non ufitata frequentia
ftipati fumus. Nam illa praefidia, quae pro templis omnibus
cernitis, etfi contra vim collocata funt, non afferunt tamen
oratori aliquid ; ut in foro et in judicio , quanquam prasfidiis
falutaribus et neceffariis fepti fumus, tamen ne non timere
quidem fine aliquo timore poflimus. Quae fi oppofita Miloni
putarem , cederem tempori, Judices , nec inter tantam vim
armorum exifKmarem oratori locum effe. Sed me recreat et
rericit Cn. Pompeii, fapientiflimi et juftiffimi viri, confilium :
qui profecto nec juftitiae fuas putaret effe, quem reum fen-
tentiis judicum tradidiffet , eundem telis militum dedere 5 nec
fapientias, temeritatem concitatae multitudinis audloritate pub-
lica armare.
Quamobrem illa arma, centuriones, cohortes, non pericu-
lum nobis, fed praafidium, denuntiant : neque folum ut quieto,
fed etiam ut magno , animo fimus hortantur : neque auxilium
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 198/627
190 O R A T I O
modo .defenfioni mes, verum etiam filentium, pollicentur. Re-
liqua vero multitudo, quae quidem eft civium, tota noftra eft :
neque eorum quifquam, quos undique intuentes ex hoc ipfo lo-
co cernitis, unde aliqua pars fori adfpici poteft, et hujus exitum
judicii expectantes, non cum virtuti Milonis favet, tum de fe, de
liberis fuis, de patria, de fortunis, hodierno die decertari putat.
II. Unum genus eft adverfum infeftumque nobis, eorum,
quos P. Clodii furor rapinis , et incendiis , et omnibus exitiis
publicis, pavit : qui hefterna etiam concione incitati funt, ut
vobis voce praeirent, quid judicaretis. Quorum clamor, fi quis
forte fuerit , admonere vos debebit , ut eum civem retineatis
qui femper genus illud hominum, clamorefque maximos, pro
veftra falute neglexit. Quamobrem adefte animis, Judices , et
timorem, fi quem habetis, deponite. Nam, fi unquam de bonis
et fortibus viris , fi unquam de bene meritis civibus, poteftas
vobis judicandi fuit -
tfi denique unquam locus amplifTimorum
ordinum delectis viris datus eft, ubi fua ftudia erga fortes et bo-
nos cives, quae vultu et verbis faepe fignificaffent, re et fenten-
tiis declararent : hoc profecto tempore eam poteftatem omnem
vos habetis, ut ftatuatis, utrum nos, qui femper veftrae aucto-
ritati dediti fuimus, femper miferi lugeamus ; an, diu vexati a
perditiifimis civibus, aliquando per vos ac veftram fidem, vir-
tutem fapientiamque, recreemur.
Quid enim nobis duobus, Judices, laboriofius ? quid ma-
gis follicitum, magis exercitum, dici aut fingi poteft ? qui, fpe
ampliflimorum praemiorum ad rempublicam adducti, metu cru-
deliflimorum fuppliciorum carere non poffumus ? Equidem cae-
teras tempeftates et procellas in illis duntaxat fluctibus con-
cionum femper putavi Miloni effe fubeundas, quod femper
pro bonis contra improbos fenferat : in judicio vero, et in eo
confilio, in quo ex cunctis ordinibus ampliftimi viri judica-
rent , nunquam exiftimavi fpem ullam effe habituros Milonis
inimicos, ad ejus non falutem modo extinguendam, fed etiam
gloriam per tales viros infringendarm
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 199/627
PRO MILONE. i 9 i
Quanquam in hac caufa, Judices, T. Annii tribunatu, rebuf-
que omnibus pro falute reipublicae geftis, ad hujus criminis de-
fenfionem non abutemur , nifi oculis videritis infidias Miloni
a Clodio factas : nec deprecaturi fumus , ut crimen hoc nobis
multa propter praeclara in rempublicam merita condonetis : nec
poftulaturi, ut, fi mors P. Clodii falus veftra fuerit, idcirco
eam virtuti Milonis potius, quam populi Romani felicitati, af-
fignetis. Sed , fi illius infidiae clariores hac luce fuerint ; tum
denique obfecrabo obteftaborque vos, Judices, fi caetera amifi-
mus, hoc faltem nobis ut relinquatur, ab inimicorum audacia,
telifque, vitam ut impune liceat defendere.
III. Sed, antequam adeam
orationem venio, quae eft
proprianoftrae quaeftionis, videntur ea effe refutanda, quae et in fenatu
faepe ab inimicis, ab improbis faepe, jactata funt, et in concione
etiam paulo ante ab accufatoribus : ut, omni terrore fublato,
rem plane, quae venit in judicium, videre poflitis.
Negant intueri lucem efle fas ei, qui a fe hominem occi-
fum efle fateatur. In qua tandem urbe hoc homines ftultiflimi
difputant ? nempe in ea, quae primum judicium de capite vi-
dit M. Horatii , fortiflimi viri;qui, nondum libera civitate
tamen populi Romani comitiis liberatus eft, cum fua manufororem interfectam efle fateretur.
An eft quifquam,qui hoc ignoret , cum de homine occifo
quaeratur , aut negari folere omnino effe factum , aut recte ac
jure faclum effe defendi ? Nifi vero exiftimatis , dementem P.
Africanum fuiffe, qui, cum a C. Carbone, tribuno plebis, in
concione feditiofe interrogaretur, quid de Tib. Gracchi morte
fentiret , refpondit jure casfum videri. Neque enim poffet aut
Ahala iile Servilius , aut P. Nafica , aut L. Opimius , aut C.
Marius, aut, me confule, fenatus, non nefarius haberi, fi fcele-
ratos cives interfici nefas effet. Itaque hoc, Judices , non fine
caufa etiam fictis fabulis doctiflimi homines memoriae prodi-
derunt, eum, qui patris ulcifcendi caufa matrem necaviffet,.
variatis hominum fententiis , non folum divina , fed etiam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 200/627
i 9 2 O R A T I O
fapientiflimae Deae, fententia liberatum.Quod fi duodecim tabula?
nocturnum furem quoquo modo, diurnum autem, fi fe telo
defenderit, interfici impune voluerunt;quis eft, qui, quoquo
modo quis interfectus fit ,puniendum putet , cum videat ali-
quando gladium nobis ad occidendum hominem ab ipfis por-
rigi legibus ?
IV, Atqui, fi tempus eft ullum jure horninis necandi, qus
multa funt, certe illud eft non modo juftum, verum etiam ne-
ceffarium, cum vi vis illata defenditur. Pudicitiam cum eriperet
militi tribunus militaris in exercitu C. Marii, propinquus ejus
imperatoris, interfedtus ab eo eft, cui vim afFerebat. Facere enim
probus adolefcens periculofe , quam perpeti turpiter , maluit.
Atque hunc ille vir fummus, fcelere folutum, periculo libera-
vit. Infidiatori vero, et latroni, quae poteft afferri injufta nex ?
Quid comitatus noftri, quid gladii volunt ? quos habere certe
non liceret, ii uti illis nullo pacto liceret. Eft igitur haec, Ju-
dices , non fcripta , fed nata lex ; quam non didicimus. acce-
pimus, legimus, verum ex natura ipfa arripuimus, haufimus,
expreflimus ; ad quam non docti, fed fadli , non inftituti , fed
imbuti fumus : ut, fi vita noftra in aliquas infidias, fi in vim, fi
in tela aut latronum, aut inimicorum, incidiffet ; omnis honefta
ratio effet expediendae falutis. Silentenim leges inter arma, nec
fe expe&ari jubent , cum ei ,qui expectare velit , ante injufta
pcena luenda fit, quam jufta repetenda.
Etfi perfapienter , et quodam modo tacite , dat ipfa lex po-
teftatem defendendi;
quae non modo hominem occidi, fed effe
cum telo hominis occidendi caufa, vetat : ut, cum caufa, non
telum, quaereretur;qui fui defendendi caufa telo effet ufus, non
hominis occidendi caufa habuiffe telum judicaretur. Quaprop-ter hoc maneat in caufa, Judices : non enim dubito, quin pro-
baturus fim vobis defenfionem meam, fi id memineritis, quod
oblivifci non poteftis, infidiatorem jure interfici poffe.
V. Sequitur illud, quod a Milonis inimicis faepiftime dici-
tur, caedem, in qua P. Clodius occifus eft, fenatum judicaffe
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 201/627
PRO MILONE. i 93
contra rcmpublicam efTe factam. Illam vero fenatus non fenten-
tiis fuis folum, fed etiam iludiis , comprobavit. Quoties enim
eft illa caufa a nobis acta in fenatu ? quibus affenfionibus uni-
verfi ordinis ? quam nec tacitis , nec occultis ? Quando enim
frequentimmo fenatu quatuor, ad fummum quinque, funt in-
venti, qui Milonis caufam non probarent ? Declarant hujus am-
bufti tribuni plebis illae intermortuae conciones, quibus quoti-
die meam potentiam invidiofe criminabatur, cumdiceret, fe-
natum non quod fentiret, fed quod ego vellem, decernere.
Quae quidem fi potentia eft appellanda potius,quam propter
magna in rempublicam merita mediocris in bonis caufis aucto-
ritas , aut propter officiofos labores meos nonnulla apud bonos
gratia; appelletur ita fane, dummodo ea nos utamur pro falute
bonorum contra amentiam perditorum.
Hanc vero quaeftionem, etfi non eft iniqua, nunquam ta-
men fenatus conftituendam putavit : erant enim leges , erant
quaeftiones , vel de caede , vel de vi -
y nec tantum mcerorem
ac luctum fenatui mors P. Clodii afferebat, ut nova quaeftio
conftitueretur. Cujus enim de illo incefto ftupro judicium de-
cernendi poteftas fenatui effet erepta ; de ejus interitu quis po-
teft credere fenatum judicium novum conftituendum putaffe ?
Cur igitur incendium curiae , oppugnationem aedium M. Le-
pidi , caedem hanc ipfam , contra rempublicam fenatus fadlam
effe decrevit ? Quia nulla vis unquam efl in libera civitate fuf-
cepta inter cives , non contra rempublicam. Non enim eft illa
defenfio contra vim unquam optanda ; fed nonnunquam efl ne-
ceffaria. Nifi vero aut ille dies , in quo Tib. Gracchus efl cae-
fus, aut ille, quo Caius, aut quo arma Saturnini oppreffa funt,
etiam fi e republica, rempublicam tamen non vulnerarunt.
VI. Itaque ipfe ego decrevi , cum caedem in Appia faclam
effe conftaret, non eum, qui fe defendiffet, contra rempublicam
feciffe ; fed, cum ineffet in re vis , etinfidiae, crimen judicio
refervavi , rem notavi. Quod fi per furiofum illum tribunum
fenatui, quod fentiebat, perficere licuiffet, novam quaeftionem
Tom. VI. B b
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 202/627
194 O R A T I O
nunc nullam haberemus : decernebat enim , ut veteribus legi-
bus tantummodo extra ordinem quaereretur. Divifa fententia eft,
poftulante nefcio quo : nihil enim neceffe eft omnium flagi-
tia proferre. Sic reliqua auctoritas fenatus empta interceflione
fublata eft.
At enim Cn. Pompeius rogatione fua et de re , et de caufa,
judicavit. Tulit enim de caede , quae in Appia via facla effet j
in qua P. Clodius occifus fuit. Quid ergo tulit? nempe ut quae-
reretur. Quid porro quaerendum eft ? Factumne fit ? at conftat.
A quo ? at patet. Vidit, etiam in confemone facti, juris ta-
men defenfionem fufcipi poffe. Quod nifi vidiffet, poffe ab-
folvi eum, qui fateretur :
cum videret nos fateri ; neque quaeri
unquam juffifTet , nec vobis tam falutarem, hanc in judicando
literam ,quam illam triftem , dediffet. Mihi vero Cn. Pom-
peius non modo nihil gravius contra Milonem judicaffe, fed
etiam ftatuiffe videtur , quid vos in judicando fpeclare oporte-
ret. Nam, qui non poenam confeftioni, fed defenfionem, dedit,
is caufam interitus quaerendam , non interitum, putavit. Jam
illud dicet ipfe profecto ;quod fua fponte fecit, Publione Clo-
dio tribuendum putarit, an tempori.
VII. Domi fuae nobiliflimus vir, fenatus propugnator, atque
illis quidem temporibus pene patronus, avunculus hujus noftri
judicis, fortimmi viri, M. Catonis, tribunus plebis M. Drufus,
occifus eft. Nihil de ejus morte populus confultus, nulla quaef-
tio decreta a fenatu eft. Quantum luctum in hac urbe fuiffe a
noftris patribus accepimus , cum P. Africano domi fuag quief-
centi illa nociurna vis effet illata ? quis tum non gemuit ? quis
non arfit dolore ? quem immortalem, fi fieri poffet, omnes effe
cuperent, ejus ne neceffariam quidem expectatam effe mortem ?
Num igitur ulla quasftio de Africani morte lata eft ? Certe
nulla. Quid ita? quia non alio facinore clari homines, alio
obfcuri , necantur. Interfit inter vitae dignitatem fummorum ,
atque infimorum : mors quidem illata per fcelus iifdem et poe-
nis teneatur, et legibus. Nifi forte magis erit parricida, fi quis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 203/627
PRO MILONE. i 95
confularem patrem, quam fi quis humilem, necaverit ; aut eo
mors atrocior erit P. Clodii, quod is in monumentis majo-
rum fuorum fit interfectus. Hoc enim faepe ab iftis dicitur : pe-rinde quali Appius ille Caecus viam munierit , non qua popu-
lus uteretur, fed ubi impune fui pofteri latrocinarentur.
Itaque , in eadem ifta Appia via cum ornatimmum equitem
Romanum P. Clodius M. Papirium occidifTet , non fuit illud
facinus puniendum. Homo enim nobilis in fuis monumentis
equitem Romanum occiderat. Nunc ejufdem Appise nomen
quantas tragoedias excitat ? Quae cruentata antea casde honefti
atque innocentis viri filebatur , eadem nunc crebro ufurpatur
pofteaquam latronis et parricidse fanguine imbuta eft.
Sed quid ego illa commemoro ? comprehenfus eft in templo
Caftoris fervus P. Clodii, quem ille ad Cn. Pompeium in-
terficiendum collocarat. Extorta eft confitenti fica de mani-
bus. Caruit foro poftea Pompeius , caruit fenatu, caruit pub-
lico : janua fe ac parietibus , non jure legum judiciorumque,
texit. Num quae rogatio lata ? num quae nova quaeftio decreta
eft ? Atqui, fi res, fi vir, fi tempus ullum dignum fuit, certe
haec in illa caufa
fumma omniafuerunt. Infidiator
eratin
forocollocatus, atque in veftibulo ipfo fenatus : ei viro autem mors
parabatur, cujus in vita nitebatur falus civitatis : eo porro rei-
publicae tempore, quo fi unus ille occidiffet , non haec folum
civitas, fed gentes omnes, concidiffent. Nifi forte, quia per-
fecta res non eft , non fuit punienda : perinde quafi exitus
rerum , non hominum confilia , legibus vindicentur. Minus
dolendum fuit re non perfecta, fed puniendum certe nihilo
minus. Quoties ipfe, Judices, ex P. Clodii telis, et ex cruen-
tis ejus manibus , effugi ? ex quibus fi me non mea , vel rei-
publicae, fortuna fervaftet, quis tandem de interitu meo quasf-
tionem tuliffet ?
VIII. Sed ftulti fumus, qui Drufum, qui Africanum, Pom-
peium, nofmetipfos, cum P. Clodio conferre audeamus. Tole-
rabilia fuerunt illa : P. Clodii mortem aequo animo nemo ferre
B b 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 204/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 205/627
PRO MILONE. i 97
nifi uter utri infidias fecerit. Quod quo facilius argumentis
perfpicere pomtis, rem geftam vobis dum breviter expono,
quaefo diligenter attendite.
P. Clodius cum ftatuiffet omni fcelere in praetura vexare rem-
publicam, videretque ita tracta effe comitia anno fuperiore, ut
non multos menfes praeturam gerere poffet : qui non honoris
gradum fpectaret, ut caeteri, fed et L. Paulum collegam effu-
gere vellet, fingulari virtute civem, et annum integrum ad di-
lacerandam rempublicam quaereret; fubito reliquit annum fuum,
feque in annum proximum tranftulit, non religione aliqua, fed
ut haberet, quod ipfe dicebat, ad praeturam gerendam, hoc eft,
ad evertendamrempublicam, plenum annum
atque integrum.
Occurrebat , mancam ac debilem praeturam fuam futuram,
confule Milone : eum porro fummo confenfu populi Romani
confulem fieri videbat. Contulit fe ad ejus competitores : fed
ita, totam ut petitionem ipfe folus, etiam invitis illis, guber-
naret ; tota ut comitia fuis , ut dictitabat , humeris fuftineret.
Convocabat tribus : fe interponebat : Collinam novam, deledtu
perditiflimorum civium, confcribebat. Quanto ille plura mifce-
bat, tanto hic magis in dies convalefcebat. Ubi vidit homo, ad
omne facinus paratimmus, fortiflimum virum, inimiciflimum
fuum, certiffimum confulem, idque intellexit non folum fer-
monibus, fed etiam fuffragiis, populi Romani faepe effe declara-
tumjpalam agere ccepit, et aperte dicere, occidendum Milo-
nem. Servos agreftes et barbaros, quibus filvas publicas depopu-
latus erat, Etruriamque vexarat, ex Apennino deduxerat, quos
videbatis. Res erat minime obfcura : etenim palam dictitabat,
confulatum Miloni eripi non poffe , vitam poffe. Significavit
hoc faepe in fenatu ; dixit in concione. Quinetiam Favonio,
fortiflimo viro, quaerenti ex eo, qua fpe fureret, Milone vivo ;
refpondit , triduo illum , ad fummum quatriduo,
peritu-
rum. Quam vocem ejus ad hunc M. Catonem flatim Favo-
nius detulit.
X. Interim , cum fciret Clodius (neque enim erat difficile
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 206/627
198 O R A T I O
fcire) iter follemne, legitimum, necefTarium, ante diem xiii.
Kalendas Feb. Miloni effe Lanuvium ad flaminem prodendum,
quod erat didtator Lanuvii Milo ; Roma fubito ipfe profectus
pridie eft, ut ante fuum fundum, quod re intellectum eft, Mi-
loni infidias collocaret. Atque ita profedtus eft , ut concionem
turbulentam, in qua ejus furor defideratus eft, quae illo ipfo
die habita eft, relinqueret : quam, nifi obire facinoris locum
tempufque voluiffet, nunquam reliquiffet.
Milo autem, cum in fenatu fuifTet eo die, quoad fenatus
dimiffus eft, domum venit : calceos et veftimenta mutavit : pau-
lifper* dum fe uxor, ut fit, comparat, commoratus eft : deinde
profeclus eft id temporis, cum jam Clodius , fi quidem eo die
Romam venturus erat, redire potuiffet. Obviam fit ei Clodius,
expeditus, in equo, nulla rheda, nullis impedimentis, nullis
Graecis comitibus, ut folebat; fine uxore, quod nunquam fere:
cum hic infidiator ,qui iter illud ad caedem faciendam appa-
raffet, cum uxore veheretur in rheda, penulatus, vulgi magno
impedimento, ac muliebri et delicato ancillarum puerorumque
comitatu.
Fit obviam Clodio ante fundum ejus hora fere undecima,
aut non multo fecus. Statim complures cum telis in hunc fa-
ciunt de loco fuperiore impetum : adverfi rhedarium occidunt.
Cum autem hic de rheda, rejecta penula, defiluiffet, feque acri
animo defenderet ; illi, qui erant cum Clodio, gladiis educlis,
partim recurrere ad rhedam, ut a tergo Milonem adoriren-
tur;partim, quod hunc jam interfedtum putarent, caedere in-
cipiunt ejus fervos, qui poft erant: ex quibus, qui animo fideli
in dominum et prasfenti fuerunt,partim occifi funt
,partim
,
cura ad rhedam pugnari viderent, et domino fuccurrere prohi-
berentur, Milonemque occifum etiam ex ipfo Clodio audirent,
et ita effe putarent; fecerunt id fervi Milonis, (dicam enim non
derivandi criminis caufa , fed ut factum eft) neque imperante
neque fciente, neque praefente domino, quod fuos quifque fer-
vos in tali re facere voluiffet.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 207/627
PRO MI.LONE. 199
XI. Haec, ficut expofui, ita gefta funt, Judices : infidiator fu-
peratus, vi victa vis, vel potius oppreffa virtute audacia eft. Ni-
hil dico, quid refpublica confecuta fit ; nihil, quid vos ; nihil,
quid omnes boni : nihil fane id profit Miloni, qui hoc fato na-
tus eft, ut ne fe quidem fervare potuerit, quin una rempubli-
cam vofque fervaret. Si id jure non pofTet ; nihil habeo quod
defendam. Sin hoc et ratio doctis, et neceflitas barbaris, et
mos gentibus, et feris natura ipfa praefcripfit, ut omnem fem-
per vim, quacunque ope poffent, a corpore, a capite, a vita
fua propulfarent ; non poteftis hoc facinus improbum judicare,
'quin fimul judicetis, omnibus, qui in latrones inciderint, aut
illorum telis, aut veftris fententiis, effe pereundum.
Quod fi ita putaflet ; certe optabilius Miloni fuit dare jugu-
lum P. Clodio, non femel ab illo, neque tum primum, peti-
tum, quam jugulari a vobis,quia fe illi non jugulandum tra-
didiffet. Sin hoc nemo veftrum ita fentit ; illud jam in judi-
cium venit, non, occifufne fit, quod fatemur ; fed jure, an
injuria: quod multis in caufis faepe quaefitum eft. Infidias fadlas
effe conftat : et id eft ,quod fenatus contra rempublicam fac-
tum judicavit. Ab utro factae fint, incertum eft : de hoc igitur
latum eft ut quaereretur. Ita et fenatus rem, non hominem, no-
tavit ; et Pompeius de jure, non de facto, quaeftionem tulit.
XII. Num quid igitur aliud in judicium venit, nifi uter utri
infidias fecerit ? profecto nihil. Si hic illi; ut ne fit impune : fi
ille huic -, tum nos fcelere folvamur. Quonam igitur padto pro-
bari poteft , infidias Miloni feciffe Clodium ? Satis eft quidem
in illa tam audaci, tam nefaria bellua, docere, magnam ei
caufam, magnam fpem in Milonis morte propofitam, magnas
utilitates fuiffe. Itaque illud Camanum, Cui bonofuerit, in his
perfonis valeat : etfi boni nullo emolumento impelluntur in
fraudem, improbi faepe parvo. Atqui, Milone interfedto, Clo-
dius hoc affequebatur , non modo ut prastor effet non eo con-
fule, quo fceleris nihil facere poffet ; fed etiam ut his confuli-
bus praetor effet, quibus fi non adjuvantibus, at conniventibus
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 208/627
200 O R A T I O
certe, fperaffet fe poffe rempublicam eludere in illis fuis cogi-
tatis furoribus. Cujus illi conatus , ut ipfe ratiocinabatur
nec,fi
poffent, reprimere cuperent, cum tantum beneiiciumei fe debere arbitrarentur ; et, fi vellent, fortaffe vix poffent,
frangere hominis fceleratiffimi corroboratam jam vetuftate
audaciam.
An vero, Judices, vos foli ignoratis, vos hofpites in hac
urbe verfamini, veftrae peregrinantur aures, neque in hoc per-
vagato civitatis fermone verfantur, quas ille leges (fi leges no-
minandae funt, ac non faces urbis, et peftes reipublicae) fuerit
impofiturus nobis omnibus, atque inufturus ? Exhibe, quasfo,
Sexte Clodi, exhibe librarium illud legum veftrarum, quod te
aiunt eripuiffe e domo, et ex mediis armis, turbaque nocturna,
tanquam Palladium fuftuliffe, ut praeclarum inde munus, ac in-
ftrumentum tribunatus, ad aliquem, fi nactuf effes, qui tuo ar-
bitrio tribunatum gereret , deferre poffes. Et adfpexit me illis
quidem oculis, quibus tum folebat, cum omnia omnibus mi-
nabatur. Movet me quippe lumen curiae.
XIII. Quid? tu me iratum, Sexte, putas tibi, cujus tu ini-
miciffimum multo crudelius etiam punitus es,
quam erat hu-
manitatis meae poftulare ? Tu P. Clodii cruentum cadaver
ejecifti domo , tu in publicum jecifti : tu fpoliatum imagini-
bus, exequiis, pompa, laudatione, infeliciffimis lignis femiuf-
tulatum, nocturnis canibus dilaniandum reliquifti. Quam rem
etfi neceffario fecifti , tamen , quoniam in meo inimico crude-
litatem exprompfifti tuam, laudare non pofTum, irafci certe
non debeo.
P. Clodii praeturam non fine maximo rerum novarum metu
proponi, et folutam fore videbatis, nifi efTet is conful, qui
eam auderet, poffetque, conftringere. Eum Milonem effe cum
fentiret univerfus populus Romanus , quis dubitaret fuffragio
fuo fe metu, periculo rempublicam, liberare ? At nunc, P.
Clodio remoto, ufitatis jam rebus enitendum eft Miloni, ut
tueatur dignitatem fuam. Singularis illa huic uni conceffa
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 209/627
PRO MILONE. 201
gloria, quae quotidie augebatur frangendis furoribus Clodianis,
jam morte Clodii cecidit. Vos adepti eftis, ne quem civem
metueretis : hic exercitationem virtutis, fuffragationem confu-
latus, fontem perennem gloriae fuae, perdidit. Itaque Milonis
confulatus, qui, vivo Clodio, labefaclari non poterat, mor-
tuo denique tentari cceptus eft. Non modo igitur nihil prodeft,
fed obeft etiam, P. Clodii mors Miloni.
At valuit odium, fecit iratus, fecit inimicus, fuit ultor in-
juriae, punitor doloris fui. Quid , fi haec , non dico majora
fuerunt in Clodio, quam in Milone, fed in illo maxima, nulla
in hoc ? quid vultis amplius ? Quid enim odiffet Clodium Milo,
fegetem ac materiam fuae glorias, praeter hoc civile odium^
quo omnes improbos odimus ? Ille erat ut odiflet, primum de-
fenforem falutis meae ; deinde vexatorem furoris, domitorem
armorum fuorum;poftremo etiam accufatorem fuum : reus
enim Milonis, lege Plotia, fuit Clodius, quoad vixit. Quo
tandem animo hoc tyrannum tuliffe creditis ? quantum odium
illius, et, in homine injufto, quam etiam juftum ?
XIV. Reliquum eft, ut jam illum natura ipfius confuetudo-
que defendat, hunc autem haec eadem coarguant: nihil per vim
unquam Clodius , omnia per vim Milo. Quid ergo, Judices ?
cum moerentibus vobis urbe cefli, judiciumne timui ? non fer-
vos, non arma, non vim ? Quae fuiffet igitur caufa reftituendi
mei, nifi ei fuifTet injufta ejiciendi ? Diem mihi, credo, dixe-
rat : multam irrogarat : actionem perduellionis intenderat : et
mihi, Judices, in caufa aut veftra mala, aut mea nec praecla-
riftima, etiam judicium timendum fuit. Servorum, et egen-
tium civium, et facinoroforum armis meos cives, meis confi-
liis periculifque fervatos, pro me objici nolui.
Vidi enim , vidi hunc ipfum Q^Hortenfium , lumen et or-
namentum reipublicae, pene interflci fervorum manu , cum
mihi adeffet : qua in turba C. Vibienus, fenator, vir optimus,
cum hoc cum effet una, ita eft mulcatus, ut vitam amiferit.
Itaque quando illius poftea fica illa, quam a Catilina acceperat,
Tom. VI. C c
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 210/627
202 O R A T I O
conquievit ? Haec intentata nobis eft : huic ego vos objici pro
me non fum paffus : haec infidiata Pompeio efl : haec iftam
Appiam, monumentum iui nominis, nece Papirii cruentavit :
haec , haec eadem , longo intervallo converfa rurfus efl in me :
nuper quidem, ut fcitis, me ad regiam pene confecit.
Quid fimile Milonis ? cujus vis omnis haec femper fuit, ne
P. Clodius, cum in judicium detrahi non poffet, vi oppref-
fam civitatem teneret. Quem fi interficere voluiffet , quantae
quoties occafiones, quam praeclarae, fuerunt ? Potuitne, cum
domum ac Deos penates fuos, illo oppugnante, defenderet,
jure fe ulcifci ? Potuitne, cive egregio et viro fortiffimo, P.
Sextio, collegafuo, vulnerato ? Potuitne, Q^Fabricio, viro
optimo, cum de reditu meo legem ferret, pulfo, crudeliffima
in foro caede facla ? Potuitne, L. Caecilii, juftiffimi fortiffimi-
que praetoris, oppugnata domo ? Potuitne illo die, cum efl
lata lex de me ? cum totius Italiae concurfus,quem mea falus
concitarat , facti illius gloriam libens agnoviffet ; ut , etiam fi
id Milo feciffet, cuncla civitas eam laudem pro fua vindicaret ?
XV. Atqui erat id temporis clariffimus et fortiffimus conful,
inimicus Clodio, P. Lentulus, ultor fceleris illius, propugnator
fenatus, defenfor veftrae voluntatis, patronus illius publici con-
fenfus , reflitutor falutis meae : feptem praetores , 06I0 tribuni
plebis, illius adverfarii, defenfores mei : Cn. Pompeius, audlor
et dux mei reditus, illius hoflis : cujus fententiam fenatus om-
nis de falute mea graviffimam et ornatiffimam fecutus eft : qui
populum Romanum cohortatus efl : qui, cum de me decre-
tum Capuae fecit, ipfe cundlae Italiae cupienti, et ejus fidem
imploranti, fignum dedit, ut ad me reftituendum Romam con-
currerent. Omnia tum denique in illum odia civium ardebant
defiderio mei : quem qui tum interemiffet, non de impunitate
ejus, fed de praemiis, cogitaretur.
Tamen fe Milo continuit, et P. Clodium ad judicium bis
ad vim nunquam , vocavit. Quid ? privato Milone , et reo ad
popul.um, accufante P. Clodio , cum in Cn. Pompeium pro
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 211/627
P R O M I L O N E. 20?j
Milone dicentem impetus factus eft;
quae tum non modo oc-
cafio, fed etiam caufa, illius opprimendi fuit? Nuper vero, cum
M. Antonius fummam fpem falutis bonis omnibus attuliffet,
graviffimamque adolefcens nobiliilimus reipublicae partem for-
tiffime fufcepiffet, atque illam belluam, judicii laqueos decli-
nantem, jam irretitam teneret;qui locus, quod tempus illud,
Dii immortales ! fuit ? cum fe ille fugiens in fcalarum tenebras
abdidiffet, magnum Miloni fuit conficere illam peftem nulla
fua invidia , Antonii vero maxima gloria ? Quid ? comitiis
in campo quoties poteftas fuit ? cum ille vi in fepta irruif-
fet, gladios deftringendos , lapides jaciendos curaffet, deinde
fubito , vultu Milonis perterritus , fugeret ad Tiberim , vos et
omnes boni vota faceretis, ut Miloni uti virtute fua liberet ?
XVI. Quem igitur cum omnium gratia noluit ; hunc voluit
cum aliquorum querela? quem jure, quem loco, quem tempore,
quem impune, non eft aufusj hunc injuria, iniquo loco, alieno
tempore ,periculo capitis , non dubitavit occidere ? Praffer-
tim, Judices, cum honoris ampliffimi contentio, et dies comi-
tiorum , fubeffet : quo quidem tempore (fcio enim,quam ti-
mida fit ambitio,quantaque et quam follicita cupiditas con-
fulatus) omnia , non modo quae reprehendi palam , fed etiam
quae obfcure cogitari poffunt, timemus ; rumorem, fabulam
falfam, fictam, levem, perhorrefcimus; ora omnium atque ocu-'
los intuemur. Nihil enim eft tam molle , tam tenerum , tam
aut fragile , aut flexibile,quam voluntas erga nos , fenfufque
civium : qui non modo improbitati irafcuntur candidatorum,
fed etiam in recte factis faepe faftidiunt.
Hunc diem igitur campi fperatum atque exoptatum fibi pro-
ponens Milo, cruentis manibus fcelus et facinus prae fe ferens,
et confitens , ad illa augufta centuriarum aufpicia veniebat ?
quam hoc non credibile in hoc ? quam idem in Clodio non
dubitandum, quin fe ille, interfecto Milone, regnaturum pu-
taret ? Quid ? quod caput audaciae eft, Judices ; quis ignorat,
maximam illecebram effe peccandi impunitatis fpem ? In utro
C c 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 212/627
204 O R A T I O
igitur haec fuit ? In Milone ? qui etiam nunc reus eft facti, aut
praeclari, aut certe neceffarii? An in Clodio? qui itajudicia pce-
namque contempferat , ut eum nihil delectaret, quod aut per
naturam fas effet, aut per leges liceret ?
Sed quid ego argumentor ? quid plura difputo ? Te, Q^Pe-
tilli, appello, optimum et fortiffimum civem : te, M. Cato,
teftor : quos mihi divina quaedam fors dedit judices. Vos ex
M. Favonio audiftis , Clodium fibi dixuTe , et audiftis vivo
Clodio, periturum Milonem triduo. Poft diem tertium gefta
res eft, quam dixerat. Cum ille non dubitaret aperire, quid
cogitaret -, vos poteftis dubitare, quid fecerit ?
XVII. Quemadmodum igitur eum dies non fefellit ? dixi
equidem modo. Dictatoris Lanuvini ftata facrificia noffe, negotii
nihil erat : vidit neceffe effe Miloni proficifci Lanuvium illo
ipfo, quo profectus eft, die. Itaque antevertit. At quo die ? quo,
ut ante dixi, infaniffima concio ab ipfius mercenario tribuno
plebis eft concitata : quem diem ille, quam concionem, quos
clamores, nifi ad cogitatum facinus approperaret , nunquam
reliquiffet. Ergo illi ne caufa quidem itineris, etiam caufa ma-
nendi : Miloni manendi nulla facultas , exeundi non caufa fo-
lum, fed etiam neceffitas fuit.
Quid , fi , ut ille fcivit Milonem fore eo die in via , fic
Clodium Milo ne fufpicari quidem potuit ?
Primum quaero, qui fcire potuerit : quod vos idem in Clo-
dio quaerere non poteftis. Ut enim neminem alium, nifi T.
Patinam, familiariffimum fuum, rogaflet, fcire potuit, illo ipfo
die Lanuvii a dictatore Milone prodi flaminem neceffe effe.
Sed erant permulti alii, ex quibus id facillime fcire poflet
omnes fcilicet Lanuvini. Milo de Clodii reditu unde quasfi-
vit ? Quaefierit fane : videte, quid vobis largiar : fervum etiam,
ut Arrius, meus amicus, dixit, corruperit. Legite teftimonia
teftium veftrorum. Dixit C.Caffinius, cognomento Schola, In-
teramnis, familiariffimus et idem comes P. Clodii, cujus jam-
pridem teftimonio Clodius eadem hora Interamnae fuerat et
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 213/627
P R O M I L O N E. 205
Romae , P. Clodium illo die in Albano manfurum fuiffe ; fed
fubito ei effe nuntiatum , Cyrum architedtum effe mortuum :
itaque Romam repente conftituiffe proficifci. Dixit hoc comes
item P. Clodii C. Clodius.
XVIII. Videte, Judices, quantae res his teftimoniis fint con-
fedtae. Primum certe liberatur Milo, non eo confilio profectus
effe, ut infidiaretur in via Clodio : quippe qui ei obvius futurus
omnino non erat. Deinde (non enim video, cur non meum
quoque agam negotium) fcitis, Judices, fuiffe, qui in hac ro-
gatione fuadenda dicerent, Milonis manu caedem effe fadtam
confilio vero majoris alicujus. Videlicet me latronem, ac fica-
rium, abjecti homines et perditi defcribebant,. Jacent fuis tefti-
bus ii, qui Clodium negant eo die Romam , nifi de Cyro au-
difTet, fuiffe rediturum. Refpiravi : liberatus fum : non vereor,
ne, quod ne fufpicari quidem potuerim, videar id cogitafTe.
Nunc perfequar caetera. Nam occurrit illud : Igitur ne Clo-
dius quidem de infidiis cogitavit, quoniam fuit in Albano man-
furus , fi quidem exiturus ad caedem e villa non fuifTet. Video
enim illum,qui dicitur de Cyri morte nuntiaife, non id nun-
tiaffe , fed Milonem appropinquare. Nam quid de Cyro nun-
tiaret, quem Clodius Roma proflcifcens reliquerat morientem ?
Una fui : teflamentum fimul obfignavi cum Clodio : teftamen-
tum autem palam fecerat, et illum heredem, et me, fcripferat.
Quem pridie hora tertia animam efflantem reliquiffet, eum mor-
tuum poftridie hora decima denique ei nuntiabatur ?
XIX. Age, fit ita factum : quae caufa, cur Romam propera-
ret ? cur in noctem fe conjiceret ? quid arTerebat caufa feftina-
tionis ? Quod heres erat ? Primum erat nihil, cur properato opus
efTet : deinde, fi quid effet, quid tandem erat, quod ea nocte
confequi poffet ; amitteret autem, fi poftridie mane Romam ve-
niflet ? Atque , ut illi noclurnus ad urbem adventus vitandus
potius, quam expetendus fuit ; fic Miloni, cum infidiator efTet,
fi illum ad urbem nodtu accefTurum fciebat, fubfidendum atque
expeclandum fuit. Noclu, invidiofo et pleno latronum in loco,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 214/627
206 O R A T I O
occidilTet : nemo ei neganti non credidiffet, quem effe omnes
falvum, etiam confitentem, volunt. Suftinuiffet hoc crimen
primum ipfe ille latronum occultator et receptator locus, dum
neque muta folitudo indicaffet, neque cseca nox oftendiffet,
Milonem : deinde , ubi multi ab illo violati, fpoliati, bonis
expulfi , multi etiam haec timentes , in fufpicionem caderent
tota denique rea citaretur Etruria. Atque illo die certe Aricia
rediens devertit Clodius ad Albanum. Quod nifi fciret Milo
illum Ariciae fuiffe, fufpicari tamen debuit, eum, etiam fi Ro-
mam illo die reverti vellet, ad villam fuam, quae viam tangeret,
deverfurum. Cur neque ante occurrit, ne ille in villa refideret
nec eo in loco fubfedit, quo ille nocfu venturus effet ?
. Video adhuc conftare omnia, Judices : Miioni etiam utile
fuiffe Clodium vivere ; illi ad ea, quae concupierat , optatiffi-
mum interitum Milonis : odium fuiffe illius in hunc acerbifli-
mumj in illum hujus nullum: confuetudinem illius perpetuam
in vi inferenda ; hujus tantum in repellenda : mortem ab iilo
denuntiatam Miloni , et prasdiclam palam ; nihil unquam au-
ditum ex Milone: profeetionis hujus diem illi notum; reditum
illius huic ignotum fuiffe : hujus iter neceffarium; illius etiam
potius alienum : hunc prae fe tuiiffe, fe illo die Roma exiturum ;
illum eo die fe diffimulaffe rediturum : hunc nullius rei mutaffe
confilium; illum caufam mutandi confilii nnxiffe: huic, fi infi-
diaretur, nocfem prope urbem expectandam ; illi, etiam fi hunc
non timeret , tamen acceffum ad urbem nocl:urnum fuiffe me-
tuendum.
XX. Videamus nunc id,quod caput efl : locus ad infidias
ille ipfe, ubi congreffi funt, utri tandem fuerit aptior. Id vero,
Judices, etiam dubitandum, et diutius cogitandum eft ? Antefundum Clodii : quo in fundo
,propter infanas illas fubftruc-
tiones, facile mille hominum verfabatur valentium. Edito ad-
verfarii atque excelfo loco fuperiorem fe fore putabat Milo,
et ob eam rem eum locum ad pugnam potiffimum elegerat ?
an in eo loco eft potius expeclatus ab eo, qui ipfius loci fpe
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 215/627
PRO MILONE. 207
facere impetum cogitarat ? Res loquitur, Judices, ipfa; quse
femper valet plurimum.
Si haec non gefta audiretis, fed picta videretis ; tamen ap-
pareret uter effet infidiator, uter nihil cogitaret mali, cum al-
ter veheretur in rheda penulatus , una federet uxor. Quid ho-
rum non impeditiffimum ? veftitus, an vehiculum, an comes ?
quid minus promptum ad pugnam, cum penula irretitus, rheda
impeditus, uxore pene conftrictus effet ? Videte nunc illum,
primum egredientem e villa, fubito : cur ? vefperi : quid ne-
ceffe eft ? tarde : qui convenit, id praefertim temporis ? Dever-
tit in villam Pompeii. Pompeium ut videret ? fciebat in Al-
fienfi effe. Villam ut perfpiceret ? millies in ea fuerat. Quid
ergo erat morae , et tergiverfationis ? Dum hic veniret, locum
relinquere noluit.
XXI. Age nunc, iter expediti latronis cum Milonis impedi-
mentis comparate. Semper ille antea cum uxore ; tum fine ea
nunquam non in rheda; tum in equo : comites Graeculi, quo-
cunque ibat, etiam cum in caftra Etrufca properabat ; tum nu-
garum in comitatu nihil. Milo, qui nunquam, tum cafu pueros
fymphoniacos uxoris dueebat , et ancillarum greges : ille, qui
femper fecum fcorta, femper exoletos, femper lupas ducebat,
tum neminem , nifi ut virum a viro lectum effe diceres. Cur
igitur viclus eft ? quia non femper viator a latrone , nonnun-
quam etiam latro a viatore, occiditur : quia, quanquam paratus
in imparatos Clodius, tamen mulier inciderat in viros.
Nec vero fic erat unquam non paratus Milo contra illum
ut non fatis fere effet paratus. Semper ille et quantum interef-
fet P. Clodii fe perire , et quanto illi odio effet , et quantum
ille auderet, cogitabat. Quamobrem vitam fuam, quam maxi-
mis praemiis propofitam et pene addictam fciebat , nunquam
in periculum fine praefidio et fine cuftodia projiciebat. Addc
cafus, adde incertos exitus pugnarum, Martemque communem,
qui faspe fpoliantem jam et exultantem evertit , et perculit ab
2bjecl:o. Addc infcitiam pranfi, poti, ofcitantis ducis : qui, cum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 216/627
2o8 O R A T I O
a tergo hoftem interclufum reliquiftet, nihil de ejus extremis co-
mitibus cogitavit : in quos incenfos ira, vitamque domini de-
fperantes, cum incidiffet, haefit in iis poenis, quas ab eo fervi
fideles pro domini vita expetiverunt. Cur igitur eos manumi-
fit ? metuebat fcilicet, ne indicarent -, ne dolorem perferre non
pofTent ; ne tormentis cogerentur occifum effe a fervis Milonis
in Appia via P. Clodium confiteri. Quid opus eft tortore? Quid
quaeris ? occideritne ? occidit. Jure, an injuria ? nihil ad torto-
rem : facti enim in eculeo quaeftio eft, juris in judicio.
XXII. Quod igitur in caufa quaerendum eft, id agamus hic
quod tormentis invenire vis, id fatemur. Manu vero cur miferit,
fi id potius quaeris, quam cur parum amplis affecerit praemiis
nefcis inimici fadtum reprehendere. Dixit enim hic idem, qui
omnia femper conftanter et fortiter, M. Cato; dixitque in tur-
bulenta concione, quae tamen hujus auctoritate placata eft, non
libertate folum, fed etiam omnibus praemiis, digniflimos fuifTe,
qui domini caput defendifTent. Quod enim praemium fatis mag-
num eft tam benevolis, tam bonis, tam fidelibus fervis, prop-
ter quos vivit ? Etfi id quidem non tanti eft, quam quod prop-
ter eofdem non fanguine , et vulneribus fuis , crudeliflimi ini-
mici mentem oculofque fatiavit. Quos nifi manumififfet , tor-
mentis etiam dedendi fuiffent , confervatores domini , ultores
fceleris , defenfores necis. Hic vero nihil habet in his malis ,
quod minus molefte ferat, quam, etiam fi quid ipfi accidat,
effe tamen illis meritum praemium perfolutum.
Sed quaeftiones urgent Milonem,quae funt habitae nunc in
atrio Libertatis. Quibufnam de fervis ? rogas ? de P. Clodii.
Quis eos poftulavit ? Appius. Quis produxit ? Appius. Unde ?
ab Appio. Dii boni!
quid poteft agi feverius ? De fervis nulla
quaeftio eft in dominos, nifi de inceftu, ut fuit in Clodium.
Proxime Deos accefflt Clodius, propius quam tum, cum ad
ipfos penetrarat ; cujus de morte, tanquam de caeremoniis vio-
latis,
quaeritur. Sed tamen majores noftri in dominum de fer-
vo quaeri noluerunt , non quia non poflet verum inveniri , fed
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 217/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 218/627
210 O R A T I O
mortem P. Clodii putaffe, ut aequo animo patria careret, cum
fanguine inimici expleffet odium fuum: five etiam illius morte
patriam liberare voluiffet; non dubitaturum fortem virum, quin,
cum fuo periculo falutem reipublicae attuliffet , cederet aequo
animo legibus, fecum auferret gloriam fempiternam, nobis haec
fruenda relinqueret, quae ipfe fervaffet. Multi etiam Catilinam,
atque illa portenta, loquebantur : erumpet, occupabit aliquem
locum, bellum patriae faciet. Miferos interdum cives, optime
de republica meritos ! in quibus homines non modo res prae-
clariffimas oblivifcuntur , fed etiam nefarias fufpicantur. Ergo
illa falfa fuerunt : quas certe vera extitiffent, fi Milo admiriffet
aliquid, quod non polfet honefte vereque defendere.
XXIV. Quid, quae poflea funt in eum congefta ? quae quem-
vis etiam mediocrium delictorum confcientia perculilfent, ut
fuftinuit, Dii immortales ! Suftinuit ? immo vero ut contempfit,
ac pro nihilo putavit? quae neque maximo animo nocens, neque
innocens , nili fortiffimus vir, negligere potuiffet. Scutorum
gladiorum, frenorum, fparorum, pilorumque etiam multitudo
deprehendi poffe indicabatur. Nullum in urbe vicum, nullum
angiportum , effe dicebant , in quo Miloni non effet conducfa
domus : arma in villam Ocriculanam devecl:a Tiberi : domus in
clivo Capitolino fcutis referta : plena omnia malleolorum ad
urbis incendia comparatorum. Haec non delata folum, fed pene
credita ; nec ante repudiata funt, quam quaefita.
Laudabam equidem incredibilem diligentiam Cn. Pompeii
fed dicam, ut fentio, Judices -, nimis multa audire coguntur»
neque aliter facere poffunt ii, quibus tota commiffa eft refpub-
lica. Quin etiam audiendus fit popa Licinius , nefcio quis ,.
de circo maximo : fervos Milonis apud fe ebrios factos, fibi
confeffos effe de interficiendo Cn. Pompeio conjuraffe; deinde
poftea fe gladio percuffum effe ab uno de illis, ne indicaret.
Pompeio in hortos nuntiavit. Arceffor in primis : de amico-
rum fententia rem defert ad fenatum. Non poteram, in illius
mei patriaeque cuflodis tanta fufpicione, non metu exanimari
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 219/627
PRO MILONE. 211
fed mirabar tamen credi popae ; ebrioforum confeftionem fer-
vorum audiri ; vulnus in latere, quod acu punctum videretur,
pro ictu gladiatoris probari. Verum, ut intelligo, cavebat ma-
gis Pompeius , quam timebat , non ea folum , quae timenda
erant, fed omnino omnia, ne aliquid vos timeretis. Oppug-
nata domus C. Csefaris , clariffimi et fortiffimi viri , per mul-
tas noctis horas nuntiabatur. Nemo audierat tam celebri loco,
nemo fenferat : tamen audiebatur. Non poteram Cn. Pom-
peium, praeftantiffima virtute civem, timidum fufpicari : dili-
gentiam , tota republica fufcepta , nimiam nullam putabam.
Frequentiffimo fenatu nuper in Capitolio fenator inventus eft
qui Milonem cum telo effe diceret. Nudavit fe in fanctiffimo
templo , quoniam vita talis et civis et viri fidem non faciebat
niii, eo tacente, res ipfa loqueretur.
XXV. Omnia falfa, atque infidiofe ficta, comperta funt. Quod
fi tamen metuitur etiam nunc Milo , non hoc jam Clodianum
crimen timemus, fed tuas, Cn. Pompei, (te enim jam appello
ea voce, ut me audire poffis) tuas, tuas inquam, fufpiciones per-
horrefcimus. Si Milonem times, fi hunc de tua vita nefarie aut
nunc cogitare, aut molitum aliquando aliquid, putas ; fi Italiae
deleclus, ut nonnulli conquifitores tui dictitant, fi haec arma, fi
Capitolinae cohortes, fi excubiae, fi vigiliae, fi delecta juventus,
qu32 tuum corpus domumque cuftodit , contra Milonis im-
petum armata eft, atque illa omnia in hunc unum inftituta,
parata, intenta funt : magna in hoc certe vis, et incredibilis
animus, et non unius viri vires atque opes indicantur, fi qui-
dem in hunc unum et praeftantiflimus dux electus, et tota ref-
publica armata eft.
Sed quis non intelligit , omnes tibi reipublicae partes aegras
et labantes , ut eas his armis fanares et confirmares , efie com-
mifliis ? Quod fi Miloni locus datus effet ; probaffet profedto
tibi ipfi , neminem unquam hominem homini cariorem fuiffe,
quam te fibi : nullum fe unquam periculum pro tua dignitate
fugiffe : cum illa ipfa teterrima pefte faepiffime pro tua gloria
D d 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 220/627
212 O R A T I O
contendiffe : tribunatum fuum ad falutem meam, quae tibi ca-
riffima fuiffet, confiliis tuis gubernatum : fe a te poftea defen-
fum in periculo capitis, adjutum in petitione praeturae : duos
fe habere femper amiciffimos fperafTe , te tuo beneficio, me
fuo. Quae fi non probaretj fi tibi ita penitus inhaefiffet ifta fuf-
picio, nullo ut evelli modo poffet ; fi denique Italia a deledtu,
urbs ab armis, fine Milonis clade nunquam effet conquietura :
nae ifte haud dubitans ceffiffet patria, is, qui ita natus eft, et
ita confuevit ; te , Magne , tamen anteftaretur, quod nunc
etiam facit.
XXVI. Vide, quam fit varia vitae commutabilifque ratio,
quam vaga volubilifque fortuna, quantas infidelitates in amicis,
quam ad tempus aptae fimulationes, quantae in periculis fugae
proximorum, quantae timiditates. Erit, erit illud profecto tem-
pus, et illucefcet aliquando ille dies, cum tu, falutaribus, ut
fpero , rebus tuis , fed fortaffe motu aliquo communium tem-
porum immutatis, (qui quam crebro accidat, experti debemus
fcire) et amiciffimi benevolentiam , et graviffimi hominis fi-
dem, et unius poft homines natos fortiffimi viri magnitudinem
animi, defideres.
Quanquam quis hoc credat, Cn. Pompeium, juris publici,
moris majorum, rei denique publicae peritiffimum, cum fena-
tus ei commiferit , ut videret , Ne quid refpublica detrimenti ca-
pcret -
y quo uno verficulo fatis armati femper confules fuerunt
etiam nullis armis datis ; hunc exercitu, hunc delectu dato,
judicium expectaturum fuiffe in ejus confiliis vindicandis, qui
vel judicia ipfa tolleret ? Satis judicatum eft a Pompeio, fatis,
falfo ifta conferri in Milonem : qui legem tulit,qua , ut ego
fentio, Milonem abfolvi a vobis oporteret -
yut omnes confiten-
tur, liceret.
Quod vero in illo loco , atque illis publicorum praefidiorum
copiis circumfufus, fedet^ fatis declarat, fe non terrorem inferre
vobis, (quid enim illo minus dignum, quam cogere, ut vos eum
condemnetis, in quem animadvertere ipfe et more majorum 5
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 221/627
PRO MILONE. 213
etfuojure, poffet ?) fed praefidio effe : ut intelligatis , contra
hefternam concionem illam licere vobis, quod fentiatis, libere
judicare.XXVII. Nec vero me, Judices, Clodianum crimen movet
nec tam fum demens, tamque veftri fenfus ignarus atque expers,
ut nefciam quid de morte Clodii fentiatis. De qua ii jam nollem
ita diluere crimen, ut dilui, tamen impune Miloni palam cla-
mare, atque mentiri gloriofe, liceret : Occidi, occidi, non Sp.
Maelium, qui annona levanda, jacturifque rei familiaris, quia
nimis amplecli plebem putabatur, in fufpicionem incidit regni
appetendi : non Tib. Gracchum, qui collegae magiftratum per
feditionem abrogavit : quorum interfectores implerunt orbem
terrarum nominis fui gloria : fed eum , (auderet enim dicere,
cum patriam periculo fuo liberaffet) cujus nefandum adulterium
in pulvinaribus fandtiffimis nobiliffimae faeminae comprehende-
runt : eum, cujus fupplicio fenatus follemnes religiones expi-
andas faepe cenfuit : eum, quem cum forore germana nefarium
ftuprum feciffe L. Lucullus juratus fe,quaertionibus habitis
dixit comperiffe: eum, qui civem, quem fenatus, quem populus,
quem omnesgentes urbis ac vitae
civium confervatorem ju-dicabant, fervorum armis exterminavit : eum, qui regna dedit,
ademit ; orbem terrarum, quibufcum voluit, partitus eft : eum,
qui, plurimis caedibus in foro factis, fingulari virtute et gloria
civem domum vi et armis compulit : eum , cui nihil unquam
nefas fuit nec in facinore, nec in libidine : eum, qui aedem
Nympharum incendit , ut memoriam publicam recenfionis ,
tabulis publicis impreffam, extingueret: eum denique, cui jam
nulla lex erat , nullum civile jus , nulli poffeffionum termini
qui non calumnia litium , non injuflis vindiciis ac facramentis
alienos fundos, fed caflris, exercitu, fignis inferendis, petebat
qui non folum Etrufcos,
(eos enim penitus contempferat ) fed
hunc Q^Varium, virum fortiffimum atque optimum civem,
judicem noftrum,
pellere poffeffionibus armis caflrifque cona-
tus efl : qui cum architeclis et decempedis villas multorum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 222/627
214 O R A T I O
hortofque peragrabat : qui Janiculo et Alpibus fpem poffeffio-
num terminabat fuarum : qui, cum ab equite Romano fplendi-
diffimo et forti viro, T. Pacavio, non impetraffet, ut infulam in
lacu Prelio venderet , repente lintribus in eam infulam mate-
riam, calcem, caementa, atque arenam convexit ; dominoque
trans ripam infpectante , non dubitavit aediiicium extruere in
alieno : qui huic T. Furfanio, cui viro ? Dii immortales ! (quid
enim ego de muliercula Scantia , quid de adolefcente Aponio
dicam ? quorum utrique mortem eft minitatus, nifi fibi horto-
rum poffeffione ceffiffet) fed aufus eft Furfanio dicere , fi libi
pecuniam, quantam popofcerat, non dediffet, mortuum fe in
domum ejus illaturum ; qua invidia huic effet tali viro confla-
grandum : qui Appium fratrem, hominem mihi conjundtum
fidiffima gratia , abfentem de poffeffione fundi dejecit : qui
parietem lic per veftibulum fororis inftituit ducere , fic agere
fundamenta, ut fororem non modo veftibulo privaret, fed omni
aditu, et limine.
XXVIII. Quanquam haec quidem jam tolerabilia videbantur:
etli aequabiliter in rempublicam, in privatos -
3 in longinquos, in
propinquos ; in alienos, in fuos, irruebat : fed nefcio quomodo
jam ufu obduruerat, et percalluerat civitatis incredibilis patien-
tia. Quae vero aderant jam, et impendebant, quonam modo ea
aut depellere potuiffetis , aut ferre imperium , fi id ille nactus
effet ? Omitto focios, exteras nationes, reges, tetrarchas : vota
enim feceratis, ut in eos fe potius mitteret, quam in veftras pof-
feffiones, veftra tecta, veftras pecunias. Pecunias dico ? a libe-
ris, a liberis medius fidius, et a conjugibus veftris, nunquam
ille effrenatas fuas libidines cohibuiflet. Fingi haec putatis, quae
patent ? hasc, quae nota funt omnibus ? quae tenentur ? fervorum
exercitus illum in urbe confcripturum fuilfe, per quos totam
rempublicam, refque privatas omnium, poffideret ?
Quamobrem , fi cruentum gladium tenens clamaret T. An-
nius, Adefte, quaefo, atque audite, cives : P. Clodium inter-
feci ; ejus furores, quos nullis jam legibus, nullis judiciis,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 223/627
PRO MILONE. 215
frenare poteramus, hoc ferro et hac dextera a cervicibus vef-
tris repuli j per me unum ut jus, aequitas, leges, libertas, pu-
dor, pudicitia, in civitate manerent : effet vero timendum, quo-
nam modo id ferret civitas. Nunc enim quis eft, qui non pro-
bet ? qui non laudet ? qui non unum poft hominum memoriam
T. Annium plurimum reipublicae profuiffe, maxima laetitia po-
pulum Romanum, cunctam Italiam, nationes omnes affeciffe,
et dicat, et fentiat ? Nequeo, vetera illa populi Romani quanta
fuerint gaudia, judicare. Multas tamen jam fummorum impe-
ratorum clarifTimas victorias aetas noftra vidit : quarum nulla
neque tam diuturnam attulit laetitiam, nec tantam.
Mandate hoc memoriae, Judices. Spero multa vos, liberof-
que veftros , in republica bona effe vifuros. In his fingulis ita
femper exiftimabitis, vivo P. Clodio, nihil eorum vos vifuros
fuiffe. In fpem maximam, et, quemadmodum confido, verifli-
mam addudli fumus, hunc ipfum annum, hoc ipfo fummo viro
confule, compreffa hominum licentia, cupiditatibus fractis
legibus et judiciis conftitutis, falutarem civitati fore. Num quis
igitur eft tam demens, qui hoc, P. Clodio vivo, contingere po-
tuiffe arbitretur ? Quid ? ea, quae tenetis, privata atque veftra,
dominante homine furiofo, quod jus perpetuae poffeflionis ha-
bere potuiffent ?
XXIX. Non timeo, Judices, ne, odio inimicitiarum mearum
inflammatus, libentius haec in illum evomere videar, quam ve-
rius. Etenim, etfi praecipuum effe debebat ; tamen ita commu-
nis erat omnium ille hoftis, ut in communi odio pene aequa-
liter verfaretur odium meum. Non poteft dici fatis , ne cogi-
tari quidem, quantum in illo fceleris, quantum exitii fuerit.
Quinfic
attendite , Judices:
nempehaec eft quaeftio de inte-
ritu P. Clodii. Fingite animis : liberae enim funt cogitationes
noftrae j et, quae volunt, fic intuentur, ut ea cernimus, quae vi-
demus. Fingite igitur cogitatione imaginem hujus conditionis
meae, fi poflim efficere, ut Milonem abfolvatis, fed ita, fi P.
Clodius revixerit. Quid vultu extimuiftis ? Quonam modo ille
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 224/627
216 O R A T I O
vos vivus afficeret, qui mortuus inani cogitatione percuffit ?
Quid ? fi ipfe Cn. Pompeius, qui ea virtute ac fortuna eft, ut
ea potuerit femper, quae nemo praeter illum ; fi is, inquam,
potuiffet, aut quaeftionem de morte P. Clodii ferre, aut ip-
fum ab inferis excitare; utrum putatis potius facturum fuiffe?
Etiam fi propter amicitiam vellet illum ab inferis evocare,
propter rempublicam non feciffet. Ejus igitur mortis fedetis
ultores, cujus vitam, fi putetis per vos reftitui poffe, nolitis ;
et de ejus nece lata quaeftio eft, qui fi eadem lege revivifcere
poffet, lata lex nunquam effet. Hujus ergo interfector qui eifet,
in coniitendo ab iifne pcenam timeret, quos liberaviffet ?
Graeci homines Deorum honores tribuunt iis viris,qui ty-
rannos necaverunt. Quae ego vidi Athenis ? quae aliis in urbi-
bus Graeciae ? quas res divinas talibus infHtutas viris ? quos
cantus ? quae carmina ? prope ad immortalitatis et religionem
et memoriam confecrantur. Vos tanti confervatorem populi
tanti fceleris ultorem , non modo honoribus nullis afficietis
fed etiam ad fupplicium rapi patiemini ? Confiteretur, confite-
retur, inquam, fi feciffet, et magno animo et libente fe fe-
ciffe, libertatis omnium caufa : quod ei certe non confitendum
modo fuiffet, verum etiam praedicandum.
XXX. Etenim, fi id non negat, ex quo nihil petit, nifi ut
ignofcatur ; dubitaret id fateri, ex quo etiam praemia laudis
effent petenda ? nifi vero gratius putat effe vobis, fui fe capitis,
quam veflri ordinis, defenforem fuiffe ; cum praefertim in ea
confeffione, fi grati effe velletis, honores affequeretur ampliffi-
mos. Si faclum vobis non probaretur,(quanquam qui poterat
falus fua cuique non probari ?) fed tamen li minus fortiffimi
viri virtus civibus grata cecidiffet -
y magno animo conflanti-
que cederet ex ingrata civitate. Nam quid effet ingratius
quam laetari caeteros , lugere eum folum, propter quem casteri
laetarentur ?
Quanquam hoc animo femper fuimus omnes in patriae pro-
ditoribus opprimendis, ut, quoniam noftra futura effet gloria,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 225/627
PRO MILONE. 217
periculum quoque et invidiam noftram putaremus. Nam quac
mihi ipfi tribuenda laus eftet, cum tantum in confulatu meo
pro vobis ac liberis veftris aufus eflem, ii id, quod conabar,
fine maximis dimicationibus meis me efle aufurum arbitrarer ?
Quas mulier fceleratum ac perniciofum civem occidere non
auderet , fi periculum non timeret ? Propoiita invidia , morte
poena, qui nihilo fegnius rempublicam defendit, is vir vere
putandus eft. Populi grati eft , praemiis arrlcere bene meritos
de republica cives ; viri fortis , ne fuppliciis quidem moveri
ut fortiter fecifle poeniteat.
Quamobrem uteretur eadem confeflione T. Annius , qua
Ahala, qua Nafica, qua Opimius, qua Marius, qua nofmet-
ipii : et, ii grata refpublica effet, laetaretur ; fi ingrata, tamen
in gravi fortuna confcientia fua niteretur. Sed hujus beneficii
gratiam, Judices , fortuna populi Romani , et veftra felicitas
et Dii immortales, fibi deberiputant. Nec vero quifquam aliter
arbitrari poteft , niii qui nullam vim efle ducit , numenve di-
vinum : quem neque imperii veftri magnitudo, neque fol ille,
nec caeli fignorumque motus , nec viciftitudines rerum atque
ordines movent, neque, id quod maximum eft, majorum nof-
trorum fapientia, qui facra, qui caeremonias, qui aufpicia, et
ipii fanctiflime coluerunt, et nobis, fuis pofteris, prodiderunt.
XXXI. Eft, eft profecto, illa vis : neque in his corporibus,
atque in hac imbecillitate noftra, ineft quiddam quod vigeat, et
fentiat , et non ineft in hoc tanto naturae tam praeclaro motu.
Nifi forte idcirco efle non putant, quia non apparet, nec cerni-
tur : proinde quafi noftram ipfam mentem qua fapimus,qua
providemus,qua haec ipfa agimus ac dicimus , videre , aut
plane, qualis aut ubi fit, fentire poftimus. Ea vis, ea eft igi-
tur,
quae faepe incredibiles huic urbi felicitates atque opes at-
tulit ; quae illam perniciem extinxit , ac fuftulit : cui primum
mentem injecit , ut vi irritare, ferroque laceflere, fortiftimum
virum auderet, vincereturque ab eo, quem fi viciflet, habitnrus
eflet impunitatem et licentiam fempiternam. Non eft humano
Tom. VI. E e
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 226/627
2i8 O R A T I O
confilio, ne mediocri quidem, Judices, Deorum immortalium
cura , res illa perfecta : religiones mehercule ipfae , quae illam
belluam cadere viderunt , commoffe fe videntur , et jus in illo
fuum retinuiffe.
Vos enim jam, Albani tumuli atque luci, vos, inquam, im-
ploro atque teftor, vofque Albanorum obrutae arae, facrorum
populi Romani fociae et aequales, quas ille praeceps amentia,
caefis proftratifque fanctiffimis lucis , fubftructionum infanis
molibus opprefferat : veftrae tum arae , veftrae religiones vigue-
runt, veftra vis valuit, quam ille omni fcelere polluerat : tuque
ex tuo edito monte , Latiaris fancte Jupiter, cujus ille lacus
nemora, finefque, faepe omni nefario ftupro et fcelere macularat,
aliquando ad eum puniendum oculos aperuiftis : vobis illae, vo-
bis veftro in confpectu ferae, fed juftae tamen et debitae, pcenae
folutae funt. Nifi forte hoc etiam cafu factum effe dicemus,.
ut ante ipfum facrarium Bonae Deae, quod eft in fundo T. Sextii
Galli, in primis honefti et ornati adolefcentis , ante ipfam,
inquam, Bonam Deam, cum praelium commififfet, primum il-
Iud vulnus acceperit,quo teterrimam mortem obiret ; ut non
abfolutus judicio illo nefario videretur, fed ad hanc infignem.
pcenam refervatus.
XXXII. Nec vero non eadem ira Deorum hanc ejus fatelli-
tibus injecit amentiam , ut fine imaginibus , fine cantu atque
ludis, fine exequiis, fine lamentis, fine laudationibus, fine fu-
nere, obiitus cruore et luto, fpoliatus illius fupremi diei cele-
britate, quam concedere etiam inimici folent, ambureretur ab-
jectus. Non fuiffe credo fas, clariffimorum virorum formas illi
teterrimo parricidae aliquid decoris afferre, neque ullo in loco
potius mortem ejus lacerari , quam in quo vita effet damnata.Dura mihi, medius fidius, jam fortuna populi Romani et cru-
delis videbatur, quae tot annos illum in hanc rempublicam in-
fultare videret, et pateretur. Polluerat ftupro fan&iffimas reli-
giones : fenatus graviffima decreta perfregerat : pecunia fe palam
a judicibus redemerat : vexarat in tribunatu fenatum : omnium
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 227/627
PRO MILONE. 2ig
ordinum confenfu pro falute reipublicae gella refciderat : mepatria expulerat : bona diripuerat : domum incenderat : libe-
ros, conjugem meam, vexaverat : Cn. Pompeio nefarium bel-
lum indixerat : magiftratuum privatorumque caedes effecerat
domum mei fratris incenderat: vaftarat Etruriam : multos fedi-
bus ac fortunis ejecerat : inftabat, urgebat : capere ejus amen-
tiam civitas, Italia, provinciae, regna, non poterant : incideban-
tur jam domi leges, quae nos noftris fervis addicerent : nihil
erat cujufquam, quod quidem ille adamaflet, quod non hoc
anno fuum fore putaret. Obflabat ejus cogitationibus nemo T
praeter Milonem. Ipfumillum, qui poterat obftare , novo re-
ditu in gratiam quafi devinctum arbitrabatur : Caefaris potentiam
fuam efTe dicebat : bonorum animos etiam in meo cafu con-
tempferat : Milo unus urgebat.
XXXIII. Hic Dii immortales, ut fupra dixi, mentem dede-
runt illi perdito ac furiofo, ut huic faceret inlidias. Aliter perire
peftis illa non potuit : nunquam illum refpublica fuo jure efTet
ulta. Senatus, credo, praetorem eum circumfcripfifTet. Ne cum
folebat quidem id facere, in privato eodem hoc, aliquid profece-
rat. An confules in praetore coercendo fortes fuiffent ? Primum,
Milone occifo, habuiffet fuos confules : deinde, quis in eo prae-
tore conful fortis effet,per quem tribunum virum confularem
crudeliflime vexatum effe meminiffet? OppremfTet omnia, pof-
fideret, teneret : lege nova, quae efr. inventa apud eum cum
reliquis legibus Clodianis , fervos noftros libertos fuos fecifTet.
Poftremo, nifi eum Dii immortales in eam mentem impulifTent,
ut homo effceminatus fortiflimum virum conaretur occidere,
hodie rempublicam nullam haberetis.
An ille praetor, ille vero conful, fi modo haec templa at-
que ipfa moenia ftare eo vivo tamdiu , et confulaturn ejus ex-
pectare, potuiffent ; ille denique vivus, mali nihil feciffet, qui
mortuus, uno ex fuis fatellitibus Sex. Clodio duce, curiam in-
cenderit ? Quo quid miferius, quid acerbius, quid lu&uofius
vidimus ? Templum fanctitatis, amplitudinis, mentis, confilii
E e 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 228/627
220 O R A T I O
publici, caput urbis, aram fociorum, portum omnium gen-
tium, fedem ab univerfo populo Romano conceflam uni or-
dini, inflammari, exfcindi, funeftari ? neque id fieri a multitu-
dine imperita, quanquam eflet miferum id ipfum, fed ab uno :
qui cum tantum aufus fit ultor pro mortuo,quid fignifer pro
vivo non effet aufus ? In curiam potiflimum abjecit, ut eam
mortuus incenderet, quam vivus everterat.
Et funt qui de via Appia querantur, taceant de curia ? et
qui ab eo fpirante forum putent potuiffe defendi, cujus non
reftiterit cadaveri curia ? Excitate, excitate eum, fi potefUs, ab
inferis. Frangetis impetum vivi, cujus vix fuftinetis furias infe-
pulti? nifi vero fuftinuiftis eos, qui cum facibus ad curiam cu-
currerunt, cum facibus ad Caftoris, cum gladiis toto foro vo-
litarunt. Caedi vidifUs populum Romanum, concionem gladiis
difturbari, cum audiretur filentio M. Caslius, tribunus plebis,
vir et in republica fortiflimus, et in fufcepta caufa flrmiflimus,
et bonorum voluntati et auctoritati fenatus deditus , et in hac
Milonis five invidia, five fortuna fingulari , divina et incredi-
bili fide.
XXXIV. Sed jam fatis multa de caufa : extra caufam etiam
nimis fortaffe multa. Quid reftat, niii ut orem, obtefterque vos,
Judices, ut eam mifericordiam tribuatis fortiflimo viro, quam
ipfe non implorat; ego, etiam repugnante hoc, et imploro, et
expofco ? Nolite, fi in noftro omnium fletu nullam lacrymam
adfpexiftis Milonis; fi vultum femper eundem, fi vocem, fi ora-
tionem ftabilem, ac non mutatam videtis, hoc minus ei parcere:
atque haud fcio, an multo etiam fit adjuvandus magis. Etenim,
fi in gladiatoriis pugnis , et in inrimi generis hominum condi-
tione atque fortuna, timidos et fupplices, et ut vivere liceat
obfecrantes, etiam odifle folemus ; fortes et animofos, et fe
acriter ipfos morti offerentes, fervare cupimus -
yeorumque nos
magis miferet, qui noftram mifericordiam non requirunt, quam
qui illam efflagitant : quanto hoc magis in fortiflimis civibus
facere debemus ?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 229/627
PRO-MILONE. 221
Me quidem, Judices, exanimant, et interimunt, hae voces
Milonis, quas audio affidue, et quibus interfum quotidie. Vale-
ant, inquit, valeant cives mei ; fint incolumes, fint florentes,
fint beati : ftet haec urbs praeclara, mihique patria cariffima,
quoquo modo merita de me erit. Tranquilla republica cives
mei,quoniam mihi cum illis non licet , fine me ipfi , fed per
me tamen,perfruantur : ego cedam , atque abibo. Si mihi
republica bona frui non licuerit, at carebo mala : et, quam
primum tetigero bene moratam et liberam civitatem, in ea
conquiefcam.
O fruftra, inquit, fufcepti mei labores ! O fpes fallaces ! O
cogitationes inanes meae ! Ego cum tribunus plebis, republica
opprefla, me fenatui dediffem, quem extinclum acceperam ;
equitibus Romanis,quorum vires erant debiles ; bonis viris ,
qui omnem auctoritatem Clodianis armis abjecerant : mihi un-
quam bonorum praeiidium defuturum putarem ? Ego , cum te
(mecum enim faepiffime loquitur) patriae reddidiifem , mihi
non futurum in patria putarem locum ? Ubi nunc fenatus eft,
quem fecuti fumus ? ubi equites Romani illi, illi, inquit, tui ?
ubi ftudia municipiorum ? ubi Italiae voces ? ubi denique tua,
M. Tulli, quae plurimis fuit auxilio, vox, et defenfio ? mihi-
ne ea foli, qui pro te toties morti me obtuli, nihil poteft
opitulari ?
XXXV. Nec vero haec, Judices, ut ego nunc, flens, fed hoc
eodem loquitur vultu, quo videtis. Negat enim fe, negat, in-
gratis civibus feciffe, quae fecit : timidis, et omnia circumfpi-
cientibus pericula, non negat. Plebem, et infimam multitudi-
nem, quae, P. Clodio duce, fortunis veftris imminebat, eam,
quo tutior eflet vita noftra , fuam fe feciffe commemorat ; ut
non modo virtute flecteret, fed etiam tribus fuis patrimoniis
deliniret : nec timet, ne, cum plebem muneribus placarit, vos
non conciliarit meritis in rempublicam fingularibus. Senatus
erga fe benevolentiam temporibus his ipfis faepe eife perfpec-
tam : veftras vero et veftrorum ordinum occurfationes , ftudia,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 230/627
222 O R A T I O
fermones, quemcunque curfum fortuna dederit, fecum ablatu-
rum effe dicit.
Meminit etiam , fibi vocem praeconis modo defuiffe, quam
minime defiderarit ;populi vero cundtis fuffragiis, quod unum
cupierit , fe confulem declaratum : nunc denique , fi hasc ar-
ma contra fe fint futura , fibi facinoris fufpicionem , non fadti
crimen, obftare. Addit haec, quae certe vera funt, fortes et fa-
pientes viros non tam praemia fequi folere recte factorum, quam
ipfa rec~te facta: fe nihil in vita nifi praeclariffime feciffe ; fi qui-
dem nihil fit praeftabilius viro, quam periculis patriam liberare
beatos effe, quibus ea res honori fuerit a fuis civibus.
Nec tamen eos miferos, qui beneficio cives fuos vicerint
fed tamen ex omnibus praemiis virtutis, fi effet habenda ratio
praemiorum , amplifumum effe praemium gloriam : effe hanc
unam, quae brevitatem vitae pofteritatis memoria confolareturj
quae erriceret, ut abfentes adeffemus, mortui viveremus : hanc
denique effe, cujus gradibus etiam homines in caelum vide-
rentur adfcendere. De me, inquit, femper populus Romanus,
femper omnes gentes loquentur, nulla unquam obmutefcet
vetuftas. Quin hoc tempore ipfo, cum omnes a meis inimi-
cis faces meae invidiae fubjiciantur ; tamen omni in hominum
ccetu, gratiis agendis, et gratulationibus habendis, et omni
fermone, ceiebramur. Omitto Etruriae feftos et actos, et infli-
tutos dies : centefima lux efl haec ab interitu P. Clodii, et, opi-
nor, ultra quam fines imperii populi Romani funt, ea non fo-
lum fama jam de iilo, fed etiam laetitia, peragravit. Quam-
obrem, ubi corpus hoc fit, non, inquit, laboro, quoniam om-
nibus in terris et jam verfatur, et femper habitabit , nominis
mei gloria.
XXXVI. Haec tu mecum faepe, his abfentibus ; fed, iifdem
audientibus, haec ego tecum, Milo. Te quidem, quod ifto animo
es , fatis laudare non poffum j fed,quo eft ifta magis divina
virtus , eo majore a te dolore divellor. Nec vero, fi mihi
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 231/627
PRO MILONE. 223
eriperis, reliqua eft illa faltem ad confolandum querela, ut his
irafci poffim, a quibus tantum vulnus accepero. Non enim
inimici mei te mihi eripient, fed amiciffimi ; non male ali-
quando de me meriti, fed femper optime. Nullum unquam,
Judices, mihi tantum dolorem inuretis, (etfi quis poteft effe
tantus ?) fed ne hunc quidem ipfum, ut oblivifcar, quanti me
femper feceritis. Quae fi vos cepit oblivio, aut fi in me aliquid
orTendiflis -, cur non id meo capite potius luitur, quam Milo-
nis ? Praeclare enim vixero, fi quid mihi acciderit prius, quam
hoc tantum mali videro.
Nunc me una confolatio fuflentat, quod tibi, T. Anni, nul-
lum a me amoris, nullum ftudii , nullum pietatis officium de-
fuit. Ego inimicitias potentium pro te appetivi : ego meum
faepe corpus et vitam objeci armis inimicorum tuorum : ego
me plurimis pro te fupplicem abjeci : bona, fortunas meas, ac
liberorum meorum, in communionem tuorum temporum con-
tuli : hoc denique ipfo die , fi qua vis efl parata, fi qua dimi-
nutio capitis futura, depofco. Quid jam reftat ? quid habeo,
quod dicam ? quod faciam pro tuis in me meritis, nifi ut eam.
fortunam, quaecunque erit tua, ducam meam ? Non recufo,
non abnuo : vofque obfecro, Judices, ut veftra beneficia, quae
In me contuliftis, aut in hujus falute augeatis, aut in ejufdem
exitio occafura effe videatis.
XXXVII. His lacrymis non movetur Milo. Eft quodam in-
credibili robore animi : exilium ibi effe putat, ubi virtuti non
fit locus ; mortem naturae finem effe , non poenam. Sit hic ea
mente, qua natus eft. Quid vos, Judices ? quo tandem animo
eritis ? Memoriam Milonis retinebitis ; ipfum ejicietis ? et erit
dignior locus in terris ullus, qui hanc virtutem excipiat, quamhic, qui procreavit ? Vos, vos appello, fortiffimi viri, qui mul-
tum pro republica fanguinem effudifKs : vos in viri et in civis
invicti appello periculo , centuriones , vofque milites : vobis
non modo infpeclantibus, fed etiam armatis, et huic judicio
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 232/627
224 O R A T I O
praefidentibus, hasc tanta virtus ex hac urbe expelletur ? exter-
minabitur ? projicietur ?
O me miferum ! O infelicem ! revocare tu me in patriam
Milo, potuifti per hos : ego te in patria per eofdem retinere
non potero ? Quid refpondebo liberis meis , qui te parentem
alterum putant ? quid tibi, Q^frater, qui nunc abes, conforti
mecum temporum illorum ? me non potuiffe Milonis falutem
tueri per eofdem, per quos noftram ille fervaffet ? At in qua
caufa non potuifTe ? quae efl grata gentibus. A quibus non po-
tuiffe ? ab iis,qui maxime P. Clodii morte acquierunt. Quo
deprecante ? me.
Quodnam ego concepi tantum fcelus ? aut quod in me tan-
tum facinus admifi, Judices, cum illa indicia communis exitii
indagavi, patefeci, protuli, extinxi ? Omnes in me, meofque,
redundant ex fonte illo dolores. Quid me reducem effe voluif-
tis ? an ut , infpectante me , expellerentur, per quos effem
reftitutus ? Nolite , obfecro vos ,pati , mihi acerbiorem re-
ditum efTe, quam fuerit ille ipfe difceffus. Nam qui poffum
putare me reflitutum effe, fi diftrahor ab iis, per quos refli-
tutus fum ?
XXXVIII. Utinam Dii immortales fecifTent,
(pace tua
Patria, dixerim ; metuo enim, ne fcelerate dicam in te, quod
pro Milone dicam pie) utinam P. Clodius non modo viveret
ied etiam praetor , conful , dictator effet potius,quam hoc
fpedtaculum viderem. O Dii immortales ! fortem , et a vo-
bis , Judices , confervandum virum ! Minime , minime , in-
quit : immo vero pcenas ille debitas luerit -, nos fubeamus
ii ita neceffe efl , non debitas. Hiccine vir ,patriae natus
ufquam nifi in patria morietur ? aut , fi forte , pro patria ?
Hujus vos animi monumenta retinebitis ; corporis in Italia
nullum fepulcrum effe patiemini ? Hunc fua quifquam fen-
tentia ex hac urbe expellet, quem omnes urbes expulfum a
vobis ad fe vocabunt ?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 233/627
PRO MILONE, 22 $
O terram illam beatam , quas hunc virum exceperit i hanc
ingratam, fi ejecerit ; miferam, fi amiferit ! Sed finis fit. Ne«*
que enim prae lacrymis jam loqui poifum ; et hic fe lacrymis
defendi vetat. Vos oro, obteftorque, Judices, ut in fententiis
ferendis, quod fentietis, id audeatis. Veftram virtutem, jufti-
tiam, fidem, mihi credite, is maxime probabit, qui in judU
cibus legendis optimum, et fapientiflimum , et fortimmum,
quemque legit.
Tom. VI. F f
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 234/627
[ 226 ]
P R O
C. RABIRIO POSTUMO
O R AT I O XXXIX,
I.
OI quis eft, Judices, qui C. Rabirium, quod fuae fbrtunse3
k3 fundatas prasfertim, atque optime conftitutas, opes potef-
tati regias libidinique commiferit, reprehendendum putet ; ad-
fcribat ad judicium fuum , non modo meam , fed hujus etiam
ipfius, qui commifit, fententiam : neque enim cuiquam ejus
confilium vehementius,quam ipfi , difplicet. Quanquam hoc
plerumque facimus, ut confilia eventis ponderemus : et, cui
bene quid procefferit , multum illum providiffe ; cui fecus
nihil fenfiife dicamus. Si extitiffet in rege iides, nihil fapientius
Poftumo : quia fefellit rex , nihil hoc amentius dicitur , ut
jam nihil effe videatur, nili divinare, fapientis. Sed tamen, fi
quis eft, Judices, qui illam Poftumi live inanem fpem, five
inconfultam rationem, five (graviffimo verbo utar) temeritatem
vituperandam putet ; ego ejus opinioni non repugno : illud
tamen deprecor, ut, cum ab ipfa fortuna crudeliffime videat
hujus confilia effe multata ; ne quid ad eas ruinas,quibus hic
oppreffus eft, addendum acerbitatis putet. Satis eft homines
imprudentia lapfos non erigere : urgere vero jacentes, aut pras-
cipitantes impellere, certe eft inhumanum : prasfertim, Judices,
cum fit hoc generi hominum prope natura datum, uti, qua in
familia laus aliqua forte floruerit, hanc fere, qui funt ejus
ftirpis, quod fermone hominum ad memoriam patrum virtus
celebretur, cupidiffime perfequantur ; fiquidem non modo in
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 235/627
PRO C. RABIRIO POSTUMO. 227
glonia rei militaris Paulum Scipio, aut Maximum filius, fed
etiam in devotione vita3, et in ipfo genere mortis, imitatus eft
P. Decium nlius. Sint igitur fimilia, Judices, parva magnis.
II. Fuit enim, pueris nobis, hujus pater C. Curius princeps
ordinis equeftris, fbrtiffimus et maximus publicanus : cujus in
negotiis gerendis magnitudinem animi non tam homines pro-
baffent, ni-fi in eodem benignitas incredibilis fuiffet ; ut in au-
genda re non avaritiae praedam, fed inftrumentum bonitati, quae-
rere videretur. Hoc ille natus, quamvis patrem fuum nunquam
viderat, tamen et natura ipfa duce, quae plurimum valet, et
affiduis domefticorum fermonibus , in paternae culpae fimilitu-
dinem deductus eft. Multa geffit : multa contraxit : magnas
partes habuit publicorum : credidit populis : in pluribus pro-
vinciis ejus verfata res eft : dedit fe etiam regibus : huic ipfi
Alexandrino grandem jam antea pecuniam credidit : nec in-
terea locupletare amicos unquam fuos deftitit, mittere in ne-
gotium, dare partes, re augere, fide fuftentare. Quid multa ?
cum magnitudine animi, tum liberalitate, vitam patris et con-
fuetudinem exprefierat. Pulfus interea regno Ptolemaeus dolo-
fis confiliis, (ut dixit Sibylla, fenfit Poftumus) Romam venit.
Huic egenti , et roganti , hic infelix pecuniam credidit : nec
tum primum ; nam regnanti crediderat abfens : nec temere fe
credere putabat, quod erat nemini dubium, quin is in regnum
reftitueretur a fenatu, populoque Romano. In dando autem et
credendo proceffit longius : nec fuam folum pecuniam credi-
dit, fed etiam amicorum : ftulte : quis negat ? aut quis jam non.
admonet ? quod male cecidit, bene confultum putares ?
III. Id eft difficile, quod cum fpe magna fis ingreftus, id non
exequi ufque ad extremum. Supplex erat rex ; multa rogabat ,
omnia pollicebatur : ut jam metuere Poftumus cogeretur, ne,
quod crediderat,perderet , fi credendi conftituiflet modum.
Nihil autem erat illo blandius, nihil hoc benignius : ut magis
pceniteret ccepirTe, quam liceret defiftere.
Hinc primum exoritur crimen illud : fenatum corruptum
F f 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 236/627
228 O R A T I O
effe dicunt. O Dii immortales ! haec efl illa exoptata judi-
ciorum feveritas ? corruptores noftri caufam dicunt : nos, qui
corrupti fumus , non dicimus. Quid ergo ? fenatum defen-
dam hoc loco, Judices ? Omni equidem loco debeo ; ita de
me eft meritus ille ordo : fed id nec agitur hoc tempore , nec
cum Poftumi caufa res ifla conjuncta eft. Quanquam ad fump-
tum itineris , ad illam magnificentiam apparatus , comitatum-
que regium, fuppeditata pecunia a Poftumo eft, fadtaeque fyn-
graphae funt in Albano Cn. Pompeii , cum ille Roma profec-
tus efTet ; tamen non debuit is, qui dabat, quo ille, qui acci-
piebat , confumeret ,quaerere. Non enim latroni , fed regi
credidit ; nec regi inimico populi Romani , fed ei, cujus re-
ditum confuli datum a fenatu videbat; nec ei regi, qui alienus
ab hoc imperio effet, fed ei, quicum fcedus feriri in Capitolio
viderat. .
Quod fi creditor in culpa fit, non qui eft improbe credita
pecunia ufus ; damnetur is , qui fabricatus gladium eft , et
vendidit, non is, qui illo gladio civem aliquem interemit.
Quamobrem neque tu, C. Memmi, hoc facere debes, ut fe-
natum, cujus auctoritati te ab adolefcentia dedifti, in tanta in-
famia verfari velis ; neque ego id, quod non agitur, defendere.
Poftumi enim caufa, quaecunque eft , fejuncta a fenatu eft.
Quod fi item a Gabinio fejunctam oftendero ; certe, quod di-
cas, nihil habebis.
IV. Eft enim haec caufa, Quo ea pecunia pervenerit, quafi
qusedam appendicula caufae judicaXae, atque damnatae. Sunt lites
asflimatae A. Gabinio: nec praedes dati, nec ex ejus bonis, quanta
fumma litium fuifTet, a populo recipi, lex aequa efl. Jubet lex
Julia perfequi ab iis, ad quos ea pecunia, quam is ceperit,
qui damnatus fit , pervenerit. Si efl hoc novum in lege Julia,
ficuti multa funt feverius fcripta, quam in antiquis legibus, et
fanctius judicata ; fane etiam confuetudo hujus generis judicio-
rum nova. Sin hoc totidem verbis tranflatum caput efl, quod
fuit non modo in Cornelia, fed etiam ante in lege Servilia; per
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 237/627
PRO C. RABIRIO POSTUMO. 229
Deos immortales ! quid agimus, Judices ? aut quem hunc mo-
rem novorum judiciorum in rempublicam inducimus ? Erat
enim haec confuetudo nota vobis quidem omnibus, fed, fi ufus
magifter eft optimus, mihi debet effe notiflima. Accufavi de
pecuniis repetundis : judex fedi : praetor quasfivi : defendi plu-
rimos : nulla pars,quae aliquam facultatem dicendi afferre
pofTet , non mea fuit. Ita contendo , neminem unquam, Quo
ea pecunia pervenilfet, caufam dixiffe, qui in aeftimandis litibus
appellatus non effet. In litibus autem nemo appellabatur , niii
ex teftium diclis , aut tabulis privatorum, aut rationibus civi-
tatum. Itaque in inferendis litibus adeffe folebant, qui aliquid
de fe verebantur ; et, cum erant appellati, fi videbatur, ftatimcontra dicere folebant. Sin ejus temporis recentem invidiam
pertimuerant, refpondebant poflea : quod cum feciffent, per-
multi faepe vicerunt.
V. Hoc yero novum eft, ante hoc tempus omnino inauditum.
In litibus Poftumi nomen eft nufquam. In litibus dico ? modo
vos iidem in A. Gabinium judices fediftis : num quis teftis
Poftumum appellavit ? Teftis autem ? num accufator ? num de-
nique toto illo judicio Poftumi nomen audiftis ? Non igitur reus
ex ea caufa, quae judicata eft, redundat Poftumus ; fed eft ar-
reptus unus eques Romanus de pecuniis repetundis reus. Qui-
bus tabulis ? quae in judicio A. Gabinii recitatae non funt. Quo
tefte ? a quo tum appellatus nufquam eft. Qua appellatione li-
tium ? in qua Poftumi mentio facla nulla eft. Qua lege ? qua
non tenetur. Hic jam, Judices, veftri confilii res eft, veftras
fapientiae : quid deceat vos, non, quantum liceat vobis, fpec-
tare debetis. Si enim, quid liceat, quaeritis ;poteftis tollere e
civitate, quem vultis. Tabella eft, quae dat poteftatem ; occul-tat eadem libidinem. Cujus confcientiam nihil eft quod quif-
quam timeat, fi non pertimefcat fuam.
Ubi eft igitur fapientia judicis ? In hoc, ut non folum quid
poffit, fed etiam quid debeat, ponderet ; nec, quantum fibi
permifTum, meminerit folum, fed etiam, quatenus commiffum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 238/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 239/627
PRO C. RABIRIO POSTUMO. 231
VII. Potcntiffimo et nobiliffimo tribuno plebis, M. Drufo,
unam in equeftrem ordinem quaeflionem ferenti, Si quis ob rem
judicatam pecuniam cepijfet -,aperte equites Romani reftiterunt.
Quid ? hoc licere volebant ? minime : neque folum hoc genus
pecuniae capiendae turpe, fed etiam nefarium, arbitrabantur. At-
tamen ita difputabant, eos teneri legibus oportere, qui fuo ju-
dicio effent illam conditionem vitae fecuti. Delectat ampliffimus
civitatis gradus, fella curulis, fafces, imperia, provinciae, facer-
dotia, triumphi, denique imago ipfa, ad pofteritatis memoriam
prodita. Eft fimul etiam follicitudo aliqua, et legum et judicio-
rum major quidam metus. Nos ifta nunquam contempfimus
( ita enim difputabant) fed hanc vitam quietam atque otiofamfecuti fumus : quae, quoniam honore caret, careat etiam molef-
tia. Tam es tu judex, quam ego fenator. Ita eft. : fed tu iflud
petiifti, ego hoc cogor. Quare aut judici mihi non effe liceat,
aut legem lege fenatoria non timere.
Hoc vos, equites Romani, jus a patribus acceptum amit-
tetis ? Moneo , ne faciatis. Rapientur homines in haec judicia
ex omni non modo invidia, fed fermone, malevolorum, nifi
cavetis. Si jam vobis nuntiaretur in fenatu fententias dici, ut
his legibus teneremini, concurrendum ad curiam putaretis : fi
lex ferretur, convolaretis ad Roftra. Vos fenatus liberos hac
lege effe voluit : populus nunquam alligavit : foluti huc con-
veniftis : ne conftricti difcedatis, cavete. Nam, fi Poftumo fraudi
fuerit, qui nec tribunus, nec praefectus, nec ex Italia comes,
nec familiaris Gabinii fuit ;quonam fe modo defendent poft-
hac, qui veftri ordinis cum magiftratibus noflris fuerint his cau-
fis implicati ?
VIII. Tu, inquit, Gabinium, ut regem reduceret,impulifti,
Non patitur mea me jam fides de Gabinio gravius agere.
Quem enim ex tantis inimicitiis receptum in gratiam fummo
ftudio defenderim , hunc afflicltum violare non debeo : quo-
cum ftante fi me Cn. Pompeii audtoritas in gratiam non re-
duxifiet , nunc jam ipfius fortuna reduceret. Sed tamen , cum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 240/627
232 O R A T I O
ita dicis, Poftumi impulfu Gabinium profectum Alexandriam;
fi defenfioni Gabinii fidem non habes, oblivifcerifne etiam
accufationis tuae ? Gabinius fe id fecifle dicebat reipublicae
caufa, quod clalfem Archelai timeret, quod mare refertum fore
praedonum putaret : lege etiam id fibi licuifle dicebat. Tu ini-
micus negas. Ignofco : et eo magis,quod eft contra illud ju-
dicatum. Redeo igitur ad crimen, et accufationem tuam.
Quid vociferabare , decem millia talentum Gabinio efle
promilfa ? Huic videlicet perblandus reperiendus fuit, qui ho-
minem, ut tu vis, avariflimum exoraret, feflertium bis millies
et quadringenties ne magnopere contemneret. Gabinius illud
quoquo confilio fecit, fecit certe fuo : qusecunque mens illa
fuit, Gabinii fuit. Sive ille, ut ipfe dicebat, gloriam, five, ut
tu vis, pecuniam, quaefivit; quaefivit fibi. Num Gabinii comes,
vel fectator? negat. Non enim ad Gabinii, cujus id negotium
non erat, fed ad P. Lentuli, clariflimi viri, auctoritatem, a
fenatu profectam, et confilio certo, et fpe non dubia, Romam
contenderat.
At dioecetes fuit regius. Et quidem in cuflodia etiam fuit re-
gia : et vita ejus oblata pcenae efl. Multa praeterea, quae libido
regis, quae necefiitas coegit ferre, pertulit. Quarum omnium
rerum una reprehenfio eft, quod regnum intrarit, quod potef-
tati fe regis commiferit. Verum fi quaerimus, flulte. Quid enim
flultius, quam equitem Romanum, ex hac urbe, hujus, in-
quam, reipublicae civem, quae eft. una maxime, et fuit femper,
libera ; venire in eum locum, ubi parendum alteri, et fervien-
dum fit ?
IX. Sed ego in hoc tandem Poflumo non ignofcam, homini
mediocriter docto, quo videam fapientiflimos homines efle lap-
fos ? Virum unum totius Graeciae facile docl:iflimum, Platonem,
iniquitate Dionyfii , Siciliae tyranni , cui fe ille commiferat
in maximis periculis infidiifque efle verfatum accepimus : Cal-
liflhenem, doclum hominem, comitem Magni Alexandri, ab
Alexandro necatum : Demetrium, et ex republica Athenis, quam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 241/627
PRO C. RABIRIO POSTUMO. 233
optime gefTerat , et ex doctrina nobilem et clarum, qui Pha-
lereus vocitatus eft, in eodem ifto JEgypti regno, afpide ad
corpus admota, vita efTe privatum.
Plane confiteor, fieri nihil poffe dementius, quam fcientem
in eum locum venire, ubi libertatem fis perditurus. Sed hujus
iftius facti ftultitiam major jam fuperior ftultitia defendit: qua?
facit, ut hoc ftultifiimum facinus, quod in regnum venerit,
quod regi fe commiferit, fapienter factum efle videatur. Siqui-
dem non tam femper ftulti, quam fero fapientis eft, cum ftul-
titia fua impeditus fit, quoquo modo poflit, fe expedire.
Quamobrem illud maneat, et fixum fit, quod neque moveri
neque mutari poteft : in quo aequi fperaffe Poftumum dicunt,
peccafTe iniqui , ipfe etiam infaniffe fe confitetur ,quod fuam
quod amicorum, pecuniam regi crediderit, cum tanto fortuna-
rum fuarum periculo. Hoc quidem femel fufcepto atque con-
tracto,perpetienda illa fuerunt , ut fe aliquando ad fuos vin-
dicaret. Itaque objicias licet, quam voles fcepe, palliatum fuifTe,
aliqua habuiffe non Romani hominis infignia. Quoties eorum
quippiam dices , toties unum dices atque illud , temere hunc
pecuniam regi credidifTe ; fuas fortunas, atque famam, libidini
regiae commififTe. Fecerat temere. Fateor : mutari factum jam
nullo modo poterat : aut pallium fumendum Alexandriae, ut ei
Romae togato efTe liceret ; aut omnes fortuna? abjicienda?, fi
togam retinuifTet.
X. Deliciarum caufa et voluptatis, non modo cives Romanos,
fed et nobiles adolefcentes, et quofdam etiam fenatores fummo
loco natos, non in hortis aut fuburbanis fuis, fed Neapoli, in
celeberrimo oppido, cum mitella faepe videmus. Chlamydatum
illum L. Syllam imperatorem ; L. vero Scipionis, qui bellumin Afia geffit , Antiochumque devicit , non folum cum chla-
myde , fed etiam cum crepidis , in Capitolio ftatuam videtis :
quorum impunitas fuit non modo a judicio, fed etiam a fer-
mone. Facilius certe P. Rutilium Rufum neceflitatis excu-
fatio defendet : qui , cum a Mithridate Mytilenis opprefTus
Tom. VI. G g
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 242/627
234 O R A T I O
effet , crudelitatem regis in togatos veftitus mutatione vitavit.
Ergo ille P. Rutilius, qui documentum fuit hominibus noftris
virtutis, antiquitatis, prudentiae, confularis homo, foccos ha-
buit et pallium -
ynec vero id homini tum quifquam, fed tem-
pori, affignandum putavit : Poftumo crimen veftitus afferet is,
in quo fpes fuit, poffe {c£q aliquando ad fortunas fuas pervenire ?
Nam , ut ventum eft Alexandriam ad Auletem , Judices
haec una ratio a rege propofita Poftumo eft fervandae pecuniae
fi curationem, et quali difpenfationem regiam, fufcepiffet. Id
autem facere non poterat , nifi dicecetes : hoc enim nomine
utitur, qui a rege efTet conftitutus. Odiofum negotium Poftu-
mo videbatur: fed erat nulla omnino recufatio. Moleftum etiamnomen ipfum : fed res habebat nomen hoc apud illos, non
hic impofuerat. Oderat veftitum etiam illum : fed fine eo nec
nomen illud poterat, nec munus, tueri. Ergo aderat vis, ut
ait poeta ille nofter, qua?fiummasfirangit infirmatque opes. Mo-
reretur, inquies : nam id fequitur. Feciffet certe, fi fine maxi-
mo dedecore, tam impeditis fuis rebus, potuiffet emori.
XI. Nolite igitur fortunam convertere in culpam; neque re-
gis injuriam hujus crimen putare; nec confilium ex neceftitate,
nec voluntatem ex vi, interpretari : nifi forte eos etiam, qui in
hoftes aut in praedones inciderint, fi aliter quippiam coacti
faciant, quam libere, vituperandos putes. Nemo noftrum igno-
rat, etiam fi experti non fumus , confuetudinem regiam. Re-
gum autem haec funt imperia, Animadverte , et dicJo pare : et,
Prater rogitatumJi querare : et illae minae , Si te fecundo lumine
hic offendero, Moriere. Quae, non ut delectemur folum, legere et
fpectare debemus, fed ut cavere etiam, et effugere, difcamus.
At ex hoc ipfo crimen exoritur. Ait enim, dum Gabiniopecuniam Poftumus cogeret ex decumis imperatorum, pecu-
niam fibi coegiffe. Non inteliigo hoc quale fit : utrum accef-
fionem decumae , ut noftri facere coactores folent , centefima ;
an deceffionem de fumma fecerit. Si acceffionem ; undecim
millia talentum ad Gabinium pervenerunt. At non modo abs
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 243/627
PRO C. RABIRIO POSTUMO. 235
te decem millia objecta funt, fed etiam ab his aeftimata. Addo
illud etiam : qui tandem convenit, aut tam gravi onere tribu-
torum ad tantam pecuniam cogendam mille talentum acceffio-
nem effe factam ; aut in tanta mercede hominis , ut vis , ava-
riffimi , mille talentum deceffionem effe conceffam ? Neque
enim fuit Gabinii, remittere tantum de fuo; nec regis, imponere
tantum pati fuis. Aderunt teftes, legati Alexandrini. Hi nihil in
Gabinium dixerunt : immo hi Gabinium laudaverunt. Ubi ergo
ille mos ? ubi confuetudo judiciorum ? ubi exempla ? foletne
is dicere in eum,qui pecuniam redegit
, qui in illum , cujus
nomine ea pecunia redigeretur, non dixerit ? Age, fi is, qui
non dixit, folet ; etiamne is folet, qui laudavit-? Iifdem tefti-
bus , et quidem non productis , fed dictis teftium recitatis
quafi prasjudicata res ad has caufas deferri folet.
XII. Et ait etiam meus familiaris , et neceffarius , eandem
caufam Alexandrinis fuiffe, cur laudarent Gabinium, qua3 mihi
fuerit, cur eundem defenderem. Mihi, C. Memmi, caufa de-
fendendi Gabinii fuit reconciliatio gratiae : neque me vero pce-
nitet mortales inimicitias, fempiternas amicitias, habere. Nam,
fi me invitum putas, ne Cn. Pompeii animum offenderem, de-fendiffe caufam -, et illum, et me, vehementer ignoras. Neque
enim Pompeius me fua caufa quidquam facere voluiffet invi-
tum ; neque ego, cui omnium civium libertas cariffima fuif-
fet, meam projeciffem. Quamdiu inimiciffimus Gabinio fui,
non amiciffimus mihi non Pompeius fuit : nec, poftea quam
illius auctoritati eam dedi veniam, quam debui, quidquam fimu-
lavi ; ne cum mea perfidia illi etiam ipfi facerem , cui benefi-
cium dediffem , injuriam. Nam non redeundo in gratiam cum
inimico, non violabam Pompeium : fi per eum reductus inii-
diofe rediffem ; me fcilicet maxime , fed proxime illum quo~
que, fefelliffem.
At de me omittamus : ad Alexandrinos iflos revertamur,
Quod habent os? quam audaciam? modo, vobis infpectantibus,
in judicio Gabinii tertio quoque verbo excitabantur. Negabartt
G g 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 244/627
236 O R A T I O
pecuniam Gabinio datam. Recitabatur identidem Pompeii tef-
timonium, regem ad fe fcripfifTe, nullam pecuniam Gabinio,
nifi in rem militarem, datam.
Noneft, inquit, tum Alexan-
drinis teftibus creditum. Quid ? poftea credetur ? Credetur.
Quamobrem ? Quia nunc aiunt, quod tunc negabant.
Quid ergo ? ifta conditio eft teftium, ut, quibus creditum
non fit negantibus, iifdem credatur dicentibus ? At, fi verum
tum cum veriffima fronte dixerunt ; nunc mentiuntur. Si tunc
mentiti funt ; doceant nos verum. Quid vultis ? fileant. Dicere
audiebamus Alexandriam , nunc cognofcimus. Illinc omnes
praeftigiae : illinc, inquam, omnes fallaciae : omnia denique ab
his mimorum argumenta nata funt. Nec mihi longius quid-
quam eft, Judices, quam videre hominum vultus.
XIII. Dixerunt hic modo nobifcum ad haec fubfellia, quibus
fuperciliis renuentes huic decem millium crimini ? Jam noftis
infuliitatem Graecoruni. Humeris geftum agebant. Tum, tem-
poris, credo, caufa: nunc fcilicet tempus nullum eft. Ubi femel
quis pejeraverit, ei credi poftea, etiam fi per plures Deos ju-
ret, non oportet : prsefertim, Judices, cum in his judiciisne
locus quidem novo tefti foleat effe -
y ob eamque caufam iidem
judices retineantur, qui fuerint de reo, ut his nota fint omnia,
neque quid fingi novi poflit.
Lites ,^uo ea pecunia pervenerit , non fuis propriis judiciis
fed in reum faclis, condemnari folent. Itaque, fi aut praedes de-
diffet Gabinius, aut tantum ex ejus bonis, quanta fumma li-
tium fuiffet, populus recepiflet ; quamvis magna ad Poftumum
ab eo pecunia perveniffet, non redigeretur : ut intelligi facile
poffit, quod ex ea pecunia, quam ceperit is, qui damnatus
eft, perveniffe in illo primo judicio planum fadtum fit, id hoc
genere judicii redigi folere. Nunc vero quid agitur ? ubi ter-
rarum fumus ? quid tam infolens, tam perverfum praepofterum-
ve , dici aut excogitari poteft ? Accufatur is,qui non abftulit
a rege, ficut Gabinius judicatus eft ; fed qui maximam regi
pecuniam credidit. Ergo is Gabinio dedit,qui non huic
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 245/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 246/627
238 O R A T 1 O
eft maxima. Nifi vero hoc mediocri virtute effici poteft, ut
tantus ille vir tanti ducat hunc ; et afflictum prasfertim, et ab-
fentem, et in tanta fortuna fua, ut aliena refpicere magnum
fit ; tanta occupatione maximarum rerum,quas gerit , atque
gemt, ut vel oblivifci aliorum non fit mirum, vel, fi memi-
nerit, oblitum effe facile poffit probare.
Multas equidem C. Caefaris virtutes, magnas, incredibilef-
que cognovi. Sed funt caeterae majoribus quaii theatris propo-
fitae , et pene populares : caftris locum capere , exercitum in-
flruere, expugnare urbes, aciem hoftium profligare : hanc vim
frigorum, hiememque, quam nos vix hujus urbis tectis fuftine-
mus, excipere: his ipfis diebus hoftem perfequi, tum, cum
ctiam ferae latibulis fe tegant, atque omnia bella jure gentium
conquiefcant. Sunt ea quidem magna : quis negat ? fed magnis
excitata funt praemiis ad memoriam hominum fempiternam :
quo minus admirandum eft, eum facere illa, qui immortalita-
tem concupiverit.
XVI. Haec mira laus eft, quae non poetarum carminibus, non
annalium monumentis, celebratur, fed prudentium judicio ex-
penditur. Equitem Romanum, veterem amicum fuum, ftudio-
fum, amantem, obfervantem fui, non libidine, non turpibus
impenfis cupiditatum, atque jacluris, fed experientia patrimonii
amplificandi, labentem excepit, corruere non fivit, fulfit et
fuftinuit re , fortuna , fide ; hodieque fuftinet : nec amicum
pendentem corruere patitur ; nec illius animi aciem perftringit
fplendor fui nominis, nec mentis quafi luminibus officit altitu-
do fortunae, et gloriae.
Sint fane illa magna, quas re vera magna funt. De judicio
animi mei, ut volet, quifque fentiat. Ego enim hanc in tantis
opibus, tanta fortuna, liberalitatem in fuos, memoriam amici-
tiae, reliquis virtutibus omnibus antepono. Quam quidem vos,
Judices , in novo genere bonitatem , inufitatam claris ac prae-
potentibus viris, non modo non afpernari ac refutare, fed com-
plecti etiam et augere, debetis : et eo magis, quod videtis, hos
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 247/627
PRO C. RABIRIO POSTUMO. 239
quafi fumptos dies ad labefadtandum illius dignitatem : ex qua
illi nihil detrahi poteft, quod non aut fortiter ferat, aut facile
reftituat. Amiciffimum hominem fi honeftate fpoliatum audie-
rit ; nec fine magno dolore feret , nec id amiferit, quod poife
fperet recuperari. Satis multa hominibus non iniquis haec efle
debent ; nimis etiam multa vobis, quos sequiffimos effe con-
fidimus.
XVII. Sed, ut omnium vel fufpicioni, vel malevolentiae, vel
crudelitati, fatis fiat; occultat pecuniam Poftumus, latent regiae
divitiae. Ecquis eft ex tanto populo, qui bona C. Rabirii Pof-
tumi nummo feftertio fibi addici velit ? Sed , miferum me !
quanto haec dixi cum dolore ? hem, Poftume, tune es Curii fi-
lius, C. Rabirii judicio et voluntate filius, natura fororis filius?
tune ille in omnes tuos liberalis ? cujus multos bonitas locuple-
tavit? qui nihil profudifti, nihil ullam in libidinem contulifti?
tua, Poftume, nummo feftertio a me addicuntur ?
O meum miferum acerbumque praeconium ! At hoc etiam
optat mifer, ut condemnetur a vobis ; ita bona veneant, ut
folidum fuum cuique folvatur. Nihil jam aliud nifi fidem
curat : nec vos huic, fi jam oblivifci veftrae manfuetudinis vo-
lueritis, quidquam praeterea poteftis eripere. Quod* Judices,
ne faciatis, oro obteftorque vos, atque eo magis, fi adventitia
pecunia petitur ab eo, cui fua non redditur : nam in eum, cui
mifericordia opitulari debeat, invidia quaefita eft.
Sed jam, quoniam, ut fpero, fidem, quam potui, tibi prae-
ftiti , Poftume , reddam etiam lacrymas,quas debeo : quas
quidem ego tuas in meo cafu plurimas vidi. Verfatur ante
oculos luctuofa nox meis omnibus , cum tu totum te cum tuis
copiis ad me detulifti. Tu comitibus, tu praefidio, tu etiam
tanto pondere auri,quantum tempus illud poftulabat , difcef-
fum illum fuftentafti : tu nunquam meis, me abfente, liberis,
nunquam conjugi meae, defuifti. PoiTum excitare multos reduc-
tos teftes liberalitatis tuae : quod faepe audivi patri tuo,qui id
feeiifet, magno adjumento in judicio capitis fuiffe. Sed jajn
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 248/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 249/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 250/627
242 O R A T I O
hujus ordinis, dignitatemque reipublicae, tuis vel doloribus
vel fufpicionibus anteferre. Ille quidem fructum omnis vitae
ante actae hodierno die maximum cepit , cum fummo con-
fenfu fenatus, tum praeterea judicio tuo graviffimo et maximo:
ex quo profecto intelligis, quanta in dato beneficio fit laus,
cum in accepto tanta fit gloria. Eft vero fortunatus ille , cu-
jus ex falute non minor pene ad omnes, quam ad illum ven-
tura lit, laetitia pervenerit. Quod ei quidem merito, atque op-
timo jure, contigit. Quis enim eft illo aut nobilitate, aut pro-
bitate, aut optimarum artium ftudio, aut innocentia, aut ullo
genere laudis, prsftantior ?
II. Nullius tantum eft flumen ingenii, nulla dicendi aut
fcribendi tanta vis, tanta copia, quae non dicam exornare, fed
enarrare, C. Caefar, res tuas geftas poflit : tamen hoc affirmo,
et hoc pace dicam tua , nullam in his effe laudem ampliorem
quam eam ,quam hodierno die confecutus es. Soleo faepe
ante oculos ponere, idque libenter crebris ufurpare fermoni-
bus, omnes noftrorum imperatorum, omnes exterarum gen-
tium ,potentiffimorumque populorum , omnes clariffimorum
regum res geftas, cum tuis nec contentionum magnitudine,
nec numero prasliorum, nec varietate regionum, nec celeritate
conficiendi, nec diffimilitudine bellorum, poffe conferri. Nec
vero disjunctiffimas terras citius cujufquam paffibus potuiffe
peragrari, quam tuis non dicam curfibus, fed victoriis, luf-
tratae funt.
Quae quidem ego nifi ita magna effe fatear, ut ea vix cu-
jufquam mens aut cogitatio capere poffit , amens fim : fed ta-
men funt alia majora. Nam bellicas laudes folent quidam ex-
tenuare verbis , eafque detrahere ducibus , communicare cummultis , ne propriae fint imperatorum. Et certe in armis mili-
tum virtus, locorum opportunitas, auxilia fociorum, claffes,
commeatus, multum juvant. Maximam vero partem quafi fuo
jure Fortuna fibi vindicat 5 et, quidquid eft profpere geftum 3
id pene omne ducit fuum.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 251/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 252/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 253/627
PRO M. MARCELLO. 245
ipfo in confeffu videtis : non ille hofles induxit in curiam, fed
judicavit , a plerifque ignoratione potius , et falfo atque inani
metu, quamcupiditate, aut crudelitate, civile bellum eife fuf-
ceptum. Quo quidem in bello femper de pace agendum , au-
diendum putavi ; femperque dolui non modo pacem , fed ora-
tionem etiam civium pacem efflagitantium , repudiari. Ne-
que enim ego illa, nec ulla unquam , fecutus fum arma civi-
lia ; femperque mea confilia pacis et togae focia , non belli at-
que armorum, fuerunt. Hominem fum fecutus privato officio,
non publico : tantumque apud me grati animi fidelis memoria
valuit, ut nulla non modo cupiditate, fed ne fpe quidem,
prudens et fciens, tanquam ad interitum ruerem voluntarium.
Quod quidem meum confilium minime obfcurum fuit. Nam
et in hoc ordine , integra re , multa de pace dixi ; et in ipfo
bello eadem etiam cum capitis mei periculo fenfi. Ex quo ne-
mo erit tam injuftus rerum aeftimator, qui dubitet, quae Caefa-
ris voluntas de bello fuerit , cum pacis auctores confervandos
ftatim cenfuerit, caeteris fuerit iratior. Atque id minus mirum
fortane tum, cum effet incertus exitus, et anceps fortuna belli
qui vero victor pacis auctores diligit , is profecto declarat , fe
maluine non dimicare, quam vincere.
VI. Atque hujus quidem rei M. Marcello fum teftis. Noftri
enim fenfus ut in pace femper , fic tum etiam in bello , con-
gruebant. Quoties ego eum, et quanto cum dolore, vidi, cum
infolentiam certorum hominum, tum etiam ipfius victoriae fe-
rocitatem, extimefcentem ? Quo gratior tua liberalitas, C. Cae-
far, nobis, qui illa vidimus, debet effe : non enim jam caufae
funt inter fe, fed victoriae, comparandae.
Vidimus tuam victoriam praeliorum exitu terminatam ; gla-
dium vagina vacuum in urbe non vidimus. Quos amifimus
cives , eos Martis vis perculit , non ira victoriae : ut dubitare
debeat nemo, quin multos, fi fieri poffet, C. Caefar ab inferis
excitaret; quoniam ex eadem acie confervat, quos poteft. Al-
terius vero partis, nihil amplius dicam, quam id, quod omnes
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 254/627
246 O R A T I O
verebamur, nimis iracundam futuram fuiffe vicloriam. Quidam
tnim non modo armatis, fed interdum etiam otioiis, minaban-
tur > nec, quid quifque fenfiffet, fed ubi fuiffet, cogitandum
effe dicebant : ut mihi quidem videantur Dii immortales, etiam
fi pcenas a populo Romano ob aliquod delictum expetiverunt,
qui civile bellum tantum et tam lucluofum excitaverunt , vel
placati jam , vel etiam fatiati aliquando , omnem fpem falutis
ad clementiam vicloris et fapientiam contulifle.
Quare gaude tuo ifto tam excellenti bono ; et fruere cum
fortuna et gloria , tum etiam natura et moribus tuis : ex quo
quidem maximus eft fructus jucunditafque fapienti. Caetera cum
tua recordabere ; etfi perfaepe virtuti, tamen plerumque felici-
tati tuae , congratulabere. De nobis ,quos in republica tecum
funul falvos effe voluifti, quoties cogitabis, toties de maximis
tuis beneficiis , toties de incredibili liberalitate , toties de fin-
gulari fapientia tua, cogitabis : quae non modo fumma bona, fed
nimirum audebo vel fola dicere. Tantus eft enim fplendor in
laude vera, tanta in magnitudine animi et confilii dignitas, ut
haec a virtute donata, caetera a fortuna commodata, effe vi-
deantur. Noli igitur in confervandis bonis viris defatigari,
noncupiditate praefertim aut pravitate aliqua lapfis , fed opinione
officii, ftulta fortaffe, certe non improba, et fpecie quadam
reipublicae. Non enim tua ulla culpa eft, ii te aliqui timue-
runt; contraque fumma laus, quod plerique minime timendum
fuiffe fenferunt.
VII. Nunc vero venio ad graviffimam querelam, et atrociffi-
mam fufpicionem tuam -, quae non tibi ipfi magis,quam cum
omnibus civibus, tum maxime nobis, qui a te confervati fumus,
providenda eft : quam etfi fpero effe falfam , nunquam tamen
verbis extenuabo. Tua enim cautio, ndftra cautio eft : ut, ii in
alterutro peccandum iit, malim videri nimis timidus, quam pa-
rum prudens. Sed quifnam eft ifte tam demens ? De tuifne ?
tametii qui magis funt tui, quam quibus tu falutem infperanti-
bus reddidifti ? An ex eo numero, qui una tecum fuerunt ? non
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 255/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 256/627
24B O R A T I O
iflam doctorum hominum in contemnenda morte pruden-
tiam : noli noftro periculo fapiens effe. Saepe enim venit ad
aures meas, te idem iftud nimis crebro dicere, fatis te tibi
vixiffe. Credo : fed tum id audirem , fi tibi foli viveres , aut
fi tibi etiam foli natus effes. Nunc , cum omnium falutem ci-
vium, cunctamque rempublicam, res tuae geftae complexae fint;
tantum abes a perfectione maximorum operum, ut fundamen-
ta, quae cogitas, nondum jeceris. Hic tu modum tuae vitae non
falute reipublicae, fed aequitate animi, definies ? Quid, fi iftud
ne gloriae quidem tuae fatis eft ? cujus te effe avidimmum,
quamvis fis fapiens, non negabis.
Parumne igitur , inquies , gloriam magnam relinquemus ?
Immo vero aliis, quamvis multis, fatis ; tibi uni parum. Quid-
quid enim eft,quamvis amplum fit , id certe parum eft tum
,
cum eft aliquid amplius. Quod fi rerum tuarum immortalium,
C. Caefar, hic exitus futurus fuit, ut, devictis adverfariis, rem-
publicam in eo ftatu relinqueres, in quo nunc eft ; vide, quae-
fo , ne tua divina virtus admirationis plus fit habitura,quam
gloriae : fiquidem gloria eft illuftris ac pervagata multorum et
magnorum vel in fuos, vel in patriam, vel in omne genus ho-
minum, fama meritorum.
IX. Haec igitur tibi reliqua pars eft, hic reftat actus, in hoc
elaborandum eft, ut rempublicam conftituas, eaque tu in primis
cum fumma tranquillitate et otio perfruare : tum te, fi voles,
cum et patriae, quod debes, folveris, et naturam ipfam ex-
pleveris fatietate vivendi , fatis diu vixiffe dicito. Quid eft
enim omnino hoc ipfum diu , in quo eft aliquid extremum ?
quod cum venerit, omnis voluptas praeterita pro nihilo eft,
quia poftea nulla futura fit. Quanquam ifte tuus animus nun-
quam his anguftiis, quas natura nobis ad vivendum dedit, con-
tentus fuit, femperque immortalitatis amore flagravit.
Nec vero haec tua vita ducenda eft,
quae corpore et fpiritu
continetur. Illa, inquam, illa vita eft tua, Caefar, quae vige-
bit memoria feculorum omnium ; quam pofteritas alet ,quam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 257/627
PRO M. MARCELLO, 249
ipfa aeternitas femper tuebitur. Huic tu infervias, huic te often-
tes, oportet : quae quidem, quae miretur, jam pridem multa
habet; nunc, etiam quae laudet, expedtat. Obftupefcent pofteri
certe imperia, provincias, Rhenum, Oceanum, Nilum, pug-
nas innumerabiles, incredibiles victorias, monumenta, mune-
ra , triumphos audientes et legentes tuos : fed , nifi haec urbs
ftabilita tuis confiliis et inftitutis erit , vagabitur modo nomen
tuum longe atque late; fedem quidem ftabilem, et domicilium
certum, non habebit. Erit inter eos etiam, qui nafcentur, ficut
inter nos fuit , magna diffenfio , cum alii laudibus ad caelum
res tuas geftas efferent; alii fortaffe aliquid requirent, idque vel
maximum , nifi belli civilis incendium falute patriae reftinxe-
ris : ut illud fati fuiife videatur , hoc confilii. Servi igitur iis
etiam judicibus, qui multis poft feculis de te judicabunt -
y et
quidem haud fcio , an incorruptius,quam nos : nam et fine
amore, et fine cupiditate, et rurfus fine odio, et fine invidia,
judicabunt. Id autem etiam fi tunc ad te, ut quidam falfo pu-
tant, non pertinebit , nunc certe pertinet, effe te talem, ut
tuas laudes obfcuratura nulla unquam fit oblivio.
X. Diverfasvoluntates
civium fuerunt,diftractaeque
fenten-tiae : non enim coniiliis folum et ftudiis , fed armis etiam et
caftris, dimdebamus. Erat autem obfcuritas quaedam, erat certa^
men inter clariflimos duces : multi dubitabant, quid optimum
effet; multi, quid fibi expediret j multi, quid deceret ; nonnulli
etiam, quid liceret. Perfuncta refpublica eft hoc mifero fatali-
que bello : vicit is, qui non fortuna inflammaret odium fuum,
fed bonitate leniret ; nec qui omnes, quibus iratus effet, eof-
dem etiam exilio aut morte dignos judicaret. Arma ab aliis
pofita, aliis erepta funt. Ingratus eft injuftufque civis, qui, ar-
morum periculo liberatus , animum tamen retinet armatum :
ut etiam ille fit melior,qui in acie cecidit , qui in caufa ani-
mam profudit. Quae enim pertinacia quibufdam , eadem aliis
conftantia, videri poteft. Sed jam omnis fradta diflenfio eft ar-
mis, et extincta aaquitate vi&oris: reftat, ut omnes unum velint,
Tom. VI. I i
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 258/627
250 O R A T I O, &c.
qui modo habent aliquid non folum fapientiae, fed etiam fani-
tatis. Nifi te, C. Caefar, falvo, et in ifta fententia, qua cum
antea,
tumhodie vel maxime ufus es, manente, falvi effe
nonpoffumus. Quare omnes te, qui haec falva effe volumus, et
hortamur, et obfecramus, ut vitae, ut faluti tuae confulas : om-
nefque tibi, ut pro aliis etiam loquar, quod de me ipfe fentio,
quoniam fubefle aliquid putas, quod cavendum fit, non modo
excubias et cuflodias, fed etiam laterum noftrorum oppofitus,
et corporum, pollicemur.
XI. Sed, unde eft orfa, in eodem terminetur oratio. Maximas
tibi omnes gratias agimus, C. Caefar, majores etiam habemus.
Nam omnes idem fentiunt; quod ex omnium precibus et la-
crymis fentire potuifti. Sed, quia non eft ftantibus omnibus ne-
ceffe dicere , a me certe dici volunt : cui neceffe eft quodam-
modo, et quod volunt, et quod, M. Marcello a te huic or--
dini, populoque Romano, et reipublicae reddito, praecipue id
a me fieri debere intelligo. Nam laetari omnes, non ut de unius
folum, fed ut de communi omnium falute, fentio.
Quod autem fummae benevolentiae eft,quae mea erga illum
omnibus femper nota fuit, ut vix C. Marcello, optimo et aman-tiflimo fratri, praeter eum quidem cederem nemini, cum id
follicitudine, cura, labore, tamdiu praeftiterim, quamdiu eft de
illius falute dubitatum 3 certe hoc tempore, magnis curis, mo-
leftiis, doloribus liberatus, praeftare debeo. Itaque, C. Caefar,
fic tibi gratias ago, ut, omnibus me rebus a te non confervato
folum , fed etiam ornato , tamen ad tua innumerabilia in me
unum merita, quod fieri jam poffe non arbitrabar , maximus
hoc tuo facto cumulus accefTerit.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 259/627
( *S< 3
P R O
0. L I G A R I O
AD C. C^ESAREM
ORATIO XLL
I. ]^/" O V U M crimen, C. Caefar, et ante hunc diem inau-
JL ^l ditum, propinquus meus ad te Q^Tubero detulit, Q^Ligarium in Africa fuifTe : idque C. Panfa, prasftanti vir in-
genio, fretus fortafTe ea familiaritate, quae eft ei tecum, aufus
eft confiteri. Itaque, quo me vertam, nefcio : paratus enim
veneram, cum tu id neque per te fcires, neque audire aliunde
potuiffes, ut ignoratione tua ad hominis miferi falutem abuterer.
Sed, quoniam diligentia inimici inveftigatum eft, quod latebat,
confitendum eft, ut opinor -
3 praefertim, cum meus necefTarius
C. Panfa fecerit, ut id jam integrum non eftet; omifTaque con-
troverfia , omnis oratio ad mifericordiam tuam conferenda eft
qua plurimi funt confervati, cum a te non liberationem culpae,
fed errati veniam, impetravifTent.
Habes igitur , Tubero , quod eft accufatori maxime optan-
dum, confitentem reum ; fed tamen ita confitentem , fe in ea
parte fuiffe, qua te, Tubero, qua virum omni laude dignum,
patrem tuum. Itaque prius de veftro delicto confiteamini ne-
ceffe eft, quam Ligarii ullam culpam reprehendatis.
Q^igitur Ligarius, cum elTet adhuc nulla belli fufpicio, le-
gatus in Africam cum C. Confidio profedtus eft : qua in
I i 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 260/627
252 O R A T I O
legatione, et civibus et fociis ita fe probavit, ut decedens Con-
fidius provincia fatisfacere hominibus non poffet, fi quemquam
alium provinciae praefeciffet. Itaque Q^Ligarius, cum diu re-
cufans nihil profeciffet ,provinciam accepit invitus : cui fic
praefuit in pace, ut et civibus et fociis gratiffima effet ejus in-
tegritas, et fides. Bellum fubito exarfit : quod, qui erant in
Africa, ante audierunt geri, quam parari. Quo audito, par-
tim cupiditate inconfiderata, partim caeco quodam timore, pri-
mo falutis,poft etiam ftudii fui
,quaerebant aliquem ducem :
cum Ligarius, domum fpectans, et ad fuos redire cupiens, nullo
fe implicari negotio paffus eft. Interim P. Attius Varus,qui
praetor Africam obtinuerat, Uticam venit :
ad eum ftatim con-
curfum eft. Atque ille non mediocri cupiditate arripuit impe-
rium, fi illud imperium effe potuit, quod ad privatum clamo-
re multitudinis imperitae, nullo publico confilio, deferebatur.
Itaque Ligarius, qui omne tale negotium cuperet effugere,
paulum adventu Vari conquievit.
II. Adhuc, C. Caefar, Q^Ligarius omni culpa vacat. Domo
eft egreffus non modo nullum ad bellum , fed ne ad minimam
quidem fufpicionem belli : legatus in pace profectus , in pro-
vincia pacatiffima ita fe geffit , ut ei pacem effe expediret.
Profedtio certe animum tuum non debet offendere. Num igi-
tur remanfio ? Multo minus : nam profectio voluntatem habuit
nofo turpem, remanfio etiam neceflitatem honeftam. Ergo haec
duo tempora carent crimine: unum, cum eft legatus profectus;
alterum, cum, efftagitatus a provincia, praepofitus Africae eft.
Tertium eft tempus, quo poft adventum Vari in Africa ref-
titit. Quod fi eft criminofum, neceffitatis crimen eft, non vo-
luntatis. An ille, fi potuiffet illinc ullo modo evadere, Uticae
potius, quam Romae; cum P. Attio, quam cum concordiffimis
fratribus ; cum alienis effe, quam cum fuis, maluiffet ? Cum
ipfa legatio plena defiderii ac follicitudinis fuiffet ,propter
incredibilem quendam fratrum amorem -, hic aequo animo effe
potuit, belli difcidio diftractus a fratribus ?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 261/627
PRO Q^ LIGARIO. 253
Nullum igitur habes , Caefar, adhuc in Q^Ligario fignum
alienae a te voluntatis. Cujus ego caufam animadverte, quaefo,
qua fide defendam , cum prodo meam. O clementiam admi-
rabilem, atque omni laude, praedicatione, literis, monumentif-
que decorandam ! M. Cicero apud te defendit , alium in ea
voluntate non fuifTe, in qua feipfum confitetur fuifTe ; nec tuas
tacitas cogitationes extimefcit; nec, quid tibi, de alio audienti,
de fe ipfo occurrat, reformidat.
III. Vide, quam non reformidem : vide, quanta lux liberali-
tatis et fapientiae tuae mihi apud te dicenti oboriatur. Quantum
potero , voce contendam , ut hoc populus Romanus exaudiat.
Sufcepto bello , Caefar , gefto etiam ex magna parte , nulla vi
coactus,judicio ac voluntate ad ea arma profectus fum
,quae
erant fumpta contra te. Apud quem igitur hoc dico ? nempe
apud eum, qui, cum hoc fciret, tamen me, antequam vidit,
reipublicae reddidit : qui ad me ex iEgypto literas mifit, ut
effem idem, qui fuifTem : qui, cum ipfe imperator in toto im-
perio populi Romani unus efTet , effe me alterum pafius efl
a quo, hoc ipfo C. Panfa mihi nuntium perferente, concef-
fos fafces tenui,quoad tenendos putavi : qui mihi tum deni-
que fe falutem putavit dare, fi eam nullis fpoliatam ornamen-
tis dediffet.
Vide quaefo, Tubero, ut, qui de meo facto non dubitem
dicere , de Ligarii non audeam confiteri. Atque haec prop-
terea de me dixi, ut mihi Tubero, cum de fe eadem dice-
rem , ignofceret. Cujus ego induflriae gloriaeque faveo, vel
propter propinquam cognationem , vel quod ejus ingenio
ftudiifque delector , vel quod laudem adolefcentis propin-
qui exifHmo etiam ad meum aliquem fructum redundare.
Sed hoc quaero,quis putet efTe crimen , fuiffe in Africa Li-
garium ? nempe is, qui et ipfe in eadem Africa efTe voluit,
et prohibitum fe a Ligario queritur, et certe contra ipfum
Caefarem eft congreffus armatus. Quid enim, Tubero, deftric-
tus ille tuus in acie Pharfalica gladius agebat ? cujus latus ille
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 262/627
254 O R A T I O
mucro petebat ? qui fenfus erat armorum tuorum ? quae tua
mens ? oculi ? manus ? ardor animi ? quid cupiebas ? quid op-
tabas ? Nimis urgeo : commoveri videtur adolefcens : ad me
revertar. Iifdem in armis fui.
IV. Quid autem aliud egimus, Tubero, nifi ut, quod hic
poteft, nos poffemus ? Quorum igitur impunitas, Caefar, tuae
clementiae laus eft, eorum ipforum ad crudelitatem te acuet
oratio ? Atque in hac caufa nonnihil equidem, Tubero, etiam
tuam, fed multo magis patris tui, prudentiam defidero : quod
homo , cum ingenio tum etiam dodtrina excellens, genus hoc
caufae quod effet, non viderit : nam, fi vidirTet, quovis profecto,
quam ifto modo, a te agi maluiffet. Arguis fatentem. Non eft
fatis. Accufas eum, qui caufam habet, aut, ut ego dico, me-
liorem, quam tu ; aut, ut tu vis, parem.
Haec non modo mirabilia funt , fed prodigii fimile eft quod
dicam. Non habet eam vim ifta accufatio , ut Q^_ Ligarius
condemnetur , fed ut necetur. Hoc egit civis Romanus ante
te nemo. Externi ifti funt mores : ufque ad fanguinem incitari
folet odium aut levium Graecorum, aut immanium barbarorum.
Nam quid aliud agis ? Ut Romae ne fit ? ut domo careat ? ne
cum optimis fratribus , ne cum hoc T. Broccho , avunculo
fuo, ne cum ejus filio, confobrino fuo, ne nobifcum vivat ?
ne fit in patria ? Num eft ? num poteft magis carere his omni-
bus, quam caret ? Italia prohibetur, exulat. Non tu ergo hunc
patria privare, qua caret, fed vita, vis. At iftud ne apud eum
quidem dictatorem, qui omnes, quos oderat, morte multa-
bat, quifquam egit ifto modo. Ipfe jubebat occidi, nullo pof-
tulante : praemiis etiam invitabat. Quae tamen crudelitas ab
hoc eodem aliquot annis poft, quem tu nunc crudelem effe
vis, vindicata eft.
V. Ego vero iftud non poftulo, inquies. Ita mehercle ex-
iftimo, Tubero : novi enim te, novi patrem, novi domum,
nomenque veftrum ; ftudia denique generis ac familiae veftrae
virtutis , humanitatis , doctrinae,plurimarum artium atque
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 263/627
PRO Q^ LIGARIO. 255
optimarum , nota funt mihi omnia. Itaque certo fcio, vos non
petere fanguinem : fed parum attenditis : res enim eo fpeclat,
ut ea pcena, in qua adhuc Q^Ligarius lit, non videamini effe
contenti. Quas eft igitur alia, praeter mortem ? Si enim in exi-
lio eft, ficuti eft, quid amplius poftulatis ? An, ne ignofca-
tur? Hoc vero multo acerbius, multoque eft durius. Quod nos
domi petimus ,precibus et lacrymis , proftrati ad pedes , non
tam noftras caufas fidentes, quam hujus humanitatij id ne im-
petremus,pugnabis ? et in noftrum fletum irrumpes ? et nos
jacentes ad pedes fupplicum voce prohibebis ?
Si , cum hoc domi faceremus,quod et fecimus , et , ut
fpero, non fruftra fecimus, tu derepente irruphTes, et clamare
ccepilfes, C. Ca?far, cave ignofcas, cave te fratrum, pro fra-
tris falute obfecrantium , mifereatur ; nonne omnem humani-
tatem exuilTes ? Quanto hoc durius,quod nos domi petimus
id a te in foro oppugnari ? et in tali miferia multorum, perfu-
gium miferieordiae tollere ?
Dicam plane , C. Casfar,quod fentio. Si in hac tanta tua
fortuna lenitas tanta non effet, quantam tu per te, per te, in-
quam, obtines, ( intelligo quid loquar) acerbiftimo luctu re-
dundaret ifta victoria. Quam multi enim efTent de vicloribus
qui te crudelem eife vellent, cum etiam de victis reperian-
tur ? quam multi, qui, cum a te nemini ignofci vellent, im-
pedirent clementiam tuam, cum etiam ii, quibus ipfe igno-
vifti, nolint te in alios effe mifericordem ?
Quod fi probare Caefari pofTemus , in Africa Ligarium om-
nino non fuifte ; fi honefto et mifericordi mendacio faluti civi
calamitofo efTe vellemus : tamen hominis non eftet, in tanto
difcrimine et periculo civis, refellere et coarguere noftrum men-
dacium ; et, fi effet alicujus, ejus certe non effet, qui in eadem
caufa et fortuna fuiffet. Sed tamen aliud eft errare Casfarem
nolle, aliud nolle mifereri. Tu diceres : Cave, Caefar, credas :
fuit in Africa Ligarius: tulit arma contra te. Nunc quid dicis ?
Cave ignofcas. Ha&cne hominis ad hominem vox eft ? qua qui
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 264/627
256 O R A T I O#
apud te, C. Caefar, utetur, fuam citius abjiciet humanitatem,
quam extorquebit tuam.
VI. Ac primus aditus et poftulatio Tuberonis, hasc, ut opinor,
fuit , velle fe de Q^ Ligarii fcelere dicere. Non dubito, quin
admiratus fis , vel quod de nullo alio quifquam , vel quod is,
qui in eadem caufa fuiffet , vel quid novi facinoris afferret.
Scelus tu illud vocas, Tubero ? cur ? ifto enim nomine illa
adhuc caufa caruit. Alii errorem appellant : alii timorem : qui
durius, fpem, cupiditatem, odium, pertinaciam : qui graviffi-
me, temeritatem: fcelus, praeter te, adhuc nemo. Ac mihi qui-
dem, fi proprium et verum nomen noftri mali quaeratur, fata-
lis quaedam calamitas incidiffe videtur, et improvidas hominummentes occupaviffe : ut nemo mirari debeat , humana confilia
divina neceffitate effe fuperata.
Liceat effe miferos : quanquam hoc vidtore effe non pofTu-
mus. Sed non loquor de nobis ; de illis loquor, qui occide-
runt. Fuerint cupidi, fuerint irati, fuerint pertinaces : fceleris
vero crimine, furoris,
parricidii , liceat Cn. Pompeio mor-
tuo , liceat multis aliis , carere. Quando hoc quifquam ex te ,
Caefar , audivit ? aut tua quid aliud arma voluerunt , nifi a te
contumeliam propulfare ? quid egit tuus ille invictus exercitus,
nifi ut fuum jus tueretur, et dignitatem tuam? Quid ? tu, cum
pacem effe cupiebas , idne agebas , ut tibi cum fceleratis , an
ut cum bonis civibus, conveniret ?
Mihi vero, Caefar, tua in me maxima merita tanta certe
non viderentur, fi me, ut fceleratum, a te confervatum pu-
tarem. Quomodo autem tu de republica bene meritus effes, fi
tot fceleratos incolumi dignitate effe voluiffes ? Seceffionem
tu illam exiflimavifli, Caefar, initio, non bellum : non hoflile
odium, fed civile diffidium : utrifque cupientibus rempubli-
cam falvam , fed partim confiliis ,partim ftudiis , a communi
utilitate aberrantibus. Principum dignitas erat pene par ; non
par fortaffe eorum , qui fequebantur : caufa tum dubia,quod
erat aliquid in utraque parte , quod probari poflet -, nunc
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 265/627
PRO Q^ LIGARIO. 257
melior certe ea judicanda eft, quam etiam Dii adjuverunt,
Cognita vero clementia tua, quis non eam victoriam probet,
in qua occiderit nemo, nifi armatus ?
VII. Sed, ut omittam communem caufam, veniamus ad nof-
tram : utrum tandem exiftimas facilius fuiffe, Tubero, Ligario
ex Africa exire, an vobis in Africam non venire? Poteramufne,
inquies, cum fenatus cenfuiffet ? Si me confulis, nullo modo.
Sed tamen Ligarium fenatus idem legaverat. Atque ille eo
tempore paruit , cum parere fenatui neceffe erat : vos tum pa-
ruiftis, cum paruit nemo, qui noluit. Reprehendo igitur ? mi-
nime vero : neque enim licuit aliter veftro generi, nomini, fa-
milia? , difciplinas. Sed hoc non concedo , ut , quibus rebus
gloriemini in vobis, eafdem in aliis reprehendatis.
Tuberonis fors conjecta eft ex fenatus-confulto, cum ipfe
non adeffet, morbo etiam impediretur : ftatuerat fe excufare.
Haec ego novi propter omnes neceflitudines, quae mihi funt
cum L. Tuberone. Domi una eruditi, militiae contubernales
poft affines , in omni denique vita familiares : magnum etiam
vinculum,quod iifdem ftudiis femper ufi fumus. Scio igitur
Tuberonem domi manere voluiffe. Sed ita quidam agebant, ita
reipublicae fanctiflimum nomen opponebant, ut, etiam fi aliter
fentiret, verborum tamen ipforum pondus fuftinere non poffet.
Ceffit auctoritati ampliffimi viri, vel potius paruit. Una eft pro-
fectus cum iis, quorum erat una caufa: tardius iter fecit : ita-
que in Africam venit jam occupatam. Hinc in Ligarium cri-
men oritur, vel ira potius. Nam, fi crimen eft ullum, voluiffe;
non minus magnum eft, vos Africam, omnium provinciarum
arcem, natam ad bellum contra hanc urbem gerendum, ob-
tinere voluiffe, quam aliquem fe maluiffe. Atque is tamen
aliquis, Ligarius non fuit. Varus imperium fe habere dicebat
fafces certe habebat. Sed quoquo modo {ef& illud habet , haec
querela veftra , Tubero,quid valet ? Recepti in provinciam
non fumus. Quid fi effetis ? Csefarine eam tradituri fuiffetis, an
contra Csefarem retenturi ?
Tom. VI. K k
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 266/627
258 O R A T I O
VIII. Vide, quid licentiae, Caefar, nobis tua liberalitas det, vel
potius audaciae. Si refponderit Tubero, Africam, quo fenatus
eum forfque miferat, tibi patrem fuum traditurum fuifTe ; non
dubitabo apud ipfum te, cujus id eum facere interfuit, gravif-
limis verbis ejus confilium reprehendere : non enim, fi tibi ea
res grata fuiffet, elfet etiam probata. Sed jam hoc totum omit-
to, non tam ut ne ofTendam tuas patientifiimas aures, quam ne
Tubero, quod nunquam cogitavit, fadturus fuifle videatur. Ve-
niebatis igitur i.n Africam provinciam, unam ex omnibus huic
victoriae maxime infeftam : in qua erat rex potentiflimus, inimi-
cus huic caufae, aliena voluntas, conventus firmi, atque mag-
ni. Quaero, quid facturi fuiffetis ? quanquam, quid facturi fue-
ritis, non dubitem, cum videam, quid feceritis. Prohibiti eftis
in provincia veftra pedem ponere, et prohibiti, ut perhibetis
fumma cum injuria.
Quomodo id tuliftis ? acceptae injuriae querelam ad quem de-
tuliftis ? nempe ad eum, cujus auctoritatem fecuti, in focieta-
tem belli veneratis. Quod fi Caefaris caufa in provinciam ve-
niebatisyad eum profecto exclufi provincia veniffetis. Venif-
tis ad Pompeium. Quae eft ergo apud Caefarem querela , cum
eum accufatis , a quo queramini vos prohibitos contra Caefa-
rem bellum gerere ? Atque in hoc quidem vel cum menda-
cio , fi vultis ,gloriari per me licet , vos provinciam fuifte
Caefari tradituros, etiam fi a Varo.et quibufdam aliis prohibiti
effetis : ego autem coniitebor culpam effe Ligarii,qui vos
tantae laudis occafione privaverit.
IX. Sed vide, quaefo, C. Caefar, conftantiam ornatiftimi viri,
L. Tuberonis : quam ego, quamvis ipfe probarem, ut probo,
tamen non commemorarem, nifi a te cognoviffem in primis
eam virtutem folere laudari. Quae fuit igitur unquam in ullo
homine tanta conftantia ? Conftantiam dico ? nefcio, an melius
patientiam poffem dicere. Quotus enim iftud quifque feciffet,
ut a quibus partibus in diffenfione civili non efiet receptus,
efTetque etiam ciwn crudelitate rejedus, ad eas ipfas rediret ?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 267/627
PRO (^ LIGARIO, 259
Magni cujufdam animi , atque ejus viri eft, quem de fufcepta
caufa, propofitaque fententia, nulla contumelia, nulla vis, nul-
lum periculum, pofTet dejf>ellere.
Ut enim caetera paria Tuberoni cum Varo fuifTent -
s honos
nobilitas, fplendor, ingenium; quae nequaquam fuerunt : hoc
certe praecipuum Tuberonis fuit ,quod jufto cum imperio ex
fenatus-confulto in provinciam fuam venerat. Hinc prohibitus,
non ad Caefarem , ne iratus ; non domum , ne iners ; non ali-
quam in regionem, ne condemnare caufam illam, quam fecu-
tus effet, videretur : in Macedoniam, in Cn. Pompeii caftra^
venit, in eam ipfam caufam, a qua erat rejeclus cum injuria.
Quid ? cum ifta res nihil commovifTet ejus animum , ad
quem veneratis ; languidiore, credo, ftudio in caufa fuiftis :
tantummodo in praefidiis eratis ; animi vero a caufa abhorre-
bant. An, ut fit in civilibus bellis, nec in vobis magis, quam
in reliquis, omnes vincendi ftudio tenebamur ? Pacis equidem
femper auctor fui; fed tum fero: erat enim amentis, cum aciem
videres, pacem cogitare. Omnes, inquam, vincere Volebamus :
tu certe praecipue , qui in eum locum venifTes , ubi tibi effet
pereundum, nifi vicifTes. Quanquam, ut nunc fe res habet,
non dubito, quin hanc falutem anteponas illi victoriae.
X. Haec ego non dicerem, Tubero, fi aut vos conftantiae vef-
trae, aut Caefarem beneficii fui, pceniteret. Nunc quaero, utrum
veftras injurias , an reipublicae ,perfequamini ? Si reipublicae;
quid de veftra in ea caufa perfeverantia refpondebitis ? fi veftras
videte, ne erretis, qui Caefarem veftris inimicis iratum fore pu-
tetis , cum ignoverit fuis. Itaque num tibi videor, Caefar, in
caufa Ligarii occupatus effe ? num de ejus facto dicere ? Quid-
quid dixi, ad unam fummam referri volo vel humanitatis, vel
clementiae, vel mifericordiae tuae.
Caufas, Caefar, egi multas, et quidem tecum, dum te in
foro tenuit ratio honorum tuorum : certe nunquam hoc modo,
Ignofcite, 'Jndkes : erravit : lapfus ejl : non putavit : fi unquam
pofhac. Ad parentem fic agi folet. Adjudices, Nonfecit, non
K k 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 268/627
26o O R A T I O
cogitavit , falfi tejles , fittum crimen. Dic te , Caefar , de facto
Ligarii judicem efTe : quibus in praefidiis fuerit, qusere. Taceo.
Ne haec quidem colligo, quae fortafTe valerent etiam apud ju-
dicem : Legatus ante bellum profectus, relictus in pace, bello
opprefTus , m eo non acerbus ; tum etiam totus animo et ftu-
dio tuus. Ad judicem fic agi folet. Sed ego ad parentem lo-
quor, Erravi, temere feci, pcenitet : ad clementiam tuam con-
fugio : delicTi veniam peto : ut ignofcas oro. Si nemo impetra-
vit , arroganter ; fi plurimi , tu idem fer opem ,qui fpem de-
difti. An fperandi Ligario caufa non fit, cum mihi apud te fit
locus etiam pro altero deprecandi ? Quanquam neque in hac
oratione fpes eft pofita caufae , nec in eorum ftudiis , qui a te
pro Ligario petunt, tui necefTarii.
XI. Vidi enim, et cognovi, quid maxime fpecTares, cum pro
alicujus falute multi laborarent: caufas apud te rogantium gra-
tiofiores efTe, quam vultus -, neque fpecTare , quam tuus efTet
neceffarius is, qui te oraret, fed quam illius, pro quo labora-
ret. Itaque tribuis tu quidem tuis ita multa, ut mihi beatiores
illi efTe videantur interdum, qui tua liberalitate fruuntur, quam
tu ipfe, qui illis tam multa concedis. Sed video tamen , apud
te caufas, ut dixi, rogantium valere plus, quam preces j ab
iifque te moveri maxime, quorum juftifiimum dolorem videas
in petendo.
In Q^Ligario confervando multis tu quidem gratum facies
necefTariis tuis : fed hoc, quaefo, confidera, quod foles. Pof-
fum fortifTimos viros, Sabinos, tibi probatiflimos, totumque
agrum Sabinum, florem Italiae, ac robur reipublicae, proponere.
Nofti optime homines. Animadverte horum omnium mcefti-
tiam, et dolorem. Hujus T. Brocchi, de quo non dubito quidexiftimes, lacrymas fqualoremque iplius, et filii, vides.
Quid de fratribus dicam ? Noli, Caefar, putare de unius ca-
pite nos agere. Aut tres tibi Ligarii retinendi in civitate funt,
aut tres ex civitate exterminandi. Quodvis exilium his efl op-
tatius, quam patria, quam domus, quam Dii penates, uno illo
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 269/627
PRO Q^ LIGARIO. 261
exulante. Si fraterne, fi pie, fi cum dolore faciunt, moveant
te horum lacrymae, moveat pietas, moveat germanitas : valeat
tua vox illa, quae vicito Te enim dicere audiebamus, Nos om-
nes adverfarios putare , nifi qui nobifcum effent ; te omnes,
qui contra te non effent , tuos. Videfne igitur hunc fplendo-
rem, omnem hanc Brocchorum domum, hunc L. Marcium,
C. Caefetium, L. Corfidium, hofce omnes equites Romanos,
qui adfunt vefte mutata, non folum notos tibi, verum etiam
probatos viros, qui tecum fuerunt ? Atque his maxime irafce-
bamur, et hos requirebamus, et his nonnulli etiam minabantur.
Conferva igitur tuis fuos : ut, quemadmodum caetera, quae dicta
funt a te, fic hoc verimmum reperiatur.
XII. Quod fi penitus perfpicere poffes concordiam Ligario-
rum; omnes fratres tecum judicares fuiffe. An poteft quifquam
dubitare, quin, fi Q^Ligarius in Italia effe potuillet, in eadem
fententia futurus fuerit, in qua fratres fuerunt ? quis eft, qui ho-
rum confenfum confpirantem, et pene conflatum, in hac prope
aequalitate fraterna non noverit ? qui hoc non fentiat, quidvis
prius futurum fuiffe, quam ut hi fratres diverfas fententias for-
tunafque fequerentur ? Voluntate igitur omnes tecum fuerunt
tempeftate abreptus efl unus; qui, fi confilio id feciffet, effet
eorum fimilis, quos tu tamen falvos effe voluifti.
Sed ierit ad bellum ; difcefferit non a te folum, verum etiam
a fratribus : hi te orant tui. Equidem, cum tuis omnibus nego-
tiis intereffem, memoria teneo, qualis tum T. Ligarius, quasf-
tor urbanus, fuerit erga te et dignitatem tuam. Sed parum efl
me hoc meminiffe : fpero etiam te,qui oblivifci nihil foles
nifi injurias, quoniam hoc efl animi, quoniam etiam ingenii
tui, te, aliquid de hujus illo quaeftoris officio cogitantem, etiam
de aliis quibufdam quaefloribus reminifcentem recordari. Hic
igitur T. Ligarius, qui tum nihil egit aliud, (neque enim haec
divinabat) niii ut tu eum fludiofum et bonum virum judica-
res , nunc a te fupplex fratris falutem petit. Quam hujus ad-
monitus officio cum utrifque his dederis , tres fratres optimos
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 270/627
262 O R A T I O, &c.
et integerrimos , non folum fibi ipfos , neque his tot ac tali-
bus viris , neque nobis neceffariis fuis , fed etiam reipublicae
condonaveris.
Fac igitur,quod de homine nobiliffimo et clariffimo M.
Marcello fecifti nuper in curia, nunc idem in foro de opti-
mis et huic omni frequentiae probatiffimis fratribus. Ut concef-
fifti illum fenatui , fic da hunc populo ; cujus voluntatem ca-
riffimam femper habuifti. Et, fi ille dies tibi gloriofiffimus, po-
pulo Romano gratiffimus fuit; noli, obfecro, dubitare, C.Cae-
far, fimilem illi gloriae laudem quam faepiffime quaerere. Nihil
eft enim tam populare, quam bonitas -, nulla de virtutibus tuis
plurimis, nec admirabilior nec gratior mifericordia eft. Homi-nes enim ad Deos nulla re propius accedunt, quam falutem ho-
minibus dando. Nihil habet nec fortuna tua majus, quam ut
poffis j nec natura tua melius, quam ut velis, confervare quam
plurimos. Longiorem orationem caufa forfitan poftulat, tua
certe natura breviorem. Quare, cum utilius effe arbitrer, te
ipfum, quam aut me, aut quemquam, loqui tecum, finem jam
faciam : tantum te admonebo , fi illi abfenti falutem dederis ,
praefentibus his omnibus te daturum.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 271/627
[ *6 3 ]
P R O
REGE DEJOTARO
AD C. CiSAREM
O R ATI O XLII.
I. ^~^ U M in omnibus caufis gravioribus , C. Caefar, initio
\^A. dicendi commoveri foleam vehementius, quam videtur
vel ufus vel aetas mea poflulare -, tum in hac caufa ita me multa
perturbant, ut, quantum mea fides ftudii mihi afferat ad falu-
tem regis Dejotari defendendam , tantum facultatis timor de-
trahat. Primum dico pro capite fortunifque regis : quod ipfum
etfi non iniquum eft , in tuo duntaxat periculo ; tamen efl ita
inufitatum , regem capitis reum effe , ut ante hoc tempus non
fit auditum. Deinde eum regem,quem ornare antea cuncto
cum fenatu folebam , pro perpetuis ejus in noftram rempubli-
cam meritis , nunc contra atrocimmum crimen cogor defen-
dere. Accedit, ut accufatorum alterius crudelitate, alterius in-
dignitate, conturber. Crudelis Caftor efl, ne dicam fceleratum
et impium, qui nepos avum in difcrimen capitis adduxerit,
adolefcentiasque fuas terrorem intulerit ei, cujus fenedlutem
tueri et tegere debebat -, commendationemque ineuntis aetatis
ab impietate et fcelere duxerit ; avi fervum, corruptum pras-
miis, ad accufandum dominum impulerit, et a legatorum pedi-
bus abduxerit. Fugitivi autem dominum accufantis , et domi»
num abfentem, et dominum amiciffimum noftras reipublicas,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 272/627
264 O R A T r o
cum os videbam, cum verba audiebam ; non tam afflictam re-
giam conditionem dolebam, quam de fortunis communibus
extimefcebam. Nam , cum more majorum de fervo in domi-
num, ne tormentis quidem, quaeri liceat ; in qua quaeftione
dolor veram vocem elicere poflit , etiam ab invito ; exortus
eft fervus, qui, quem in eculeo appellare non poffet, eum ac-
cufet folutus.
II. Perturbat me, C.Caefar, etiam illud interdum; quod ta-
men, cum te penitus recognovi, timere defino: re enim iniquum
eft, fed tua fapientia flt aequiffimum. Nam dicere apud eum de
facinore, contra cujus vitam confilium facinoris iniffe arguare,
fi per fe ipfum confideres, grave eft :
nemo enim fere eft , qui
fui periculi judex non fibi fe aequiorem,quam reo
,praebeat.
Sed tua, C. Caefar, praeftans fingularifque natura hunc mihi
metum minuit : non enim tam timeo , quid tu de rege Dejo-
taro, quam intelligo, quid de te caeteros, velis judicare.
Moveor etiam loci ipfius infolentia, quod tantam caufam
quanta nulla unquam in difceptatione verfata eft, dico intra
domefticos parietes, dico extra conventum et eam frequentiam,
in qua oratorum ftudia niti folent : in tuis oculis , in tuo ore,
vultuque acquiefco : te unum intueor : ad te unum omnis mea
fpectat oratio : quae mihi ad fpem obtinendae veritatis graviflima
funt, ad motum animi, et ad omnem impetum dicendi, con-
tentionemque leviora.
Hanc enim, C. Caefar, caufam fi in foro dicerem , eodem
audiente et difceptante te, quantam mihi alacritatem populi
Romani concurfus afferret ? Quis enim civis ei regi non fave-
ret , cujus omnem aetatem in populi Romani bellis confump-
tam effe meminiffet ? Spe&arem curiam, intuerer forum, cae-
lum denique teftarer ipfum. Sic , cum et Deorum immorta-
lium , et populi Romani , et fenatus beneficia in regem De-
jotarum recordarer, nullo modo mihi deeffe poffet oratio. Quae
quoniam anguftiora parietes faciunt, aclioque caufae maxime
ckbilitatur loco -, tuum eft, Caefar, qui pro multis faepe dixifti,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 273/627
PRO REGE DEJOTARO. 265
quid nunc mihi animi fit, ad te ipfum referre5 quo facilius
turn aequitas tua, tum audiendi diligentia, minuat hanc pertur-
bationemmeam.
Sed, antequam de accufatione ipfa dico, deac-
cufatorum fpe pauca dicam: qui cum videantur neque ingenio,
neque ufu atque exercitatione rerum , valere , tamen ad hanc
caufam non fine aliqua fpe et cogitatione venerunt.
III. Iratum te regi Dejotaro fuiife non erant nefcii: affectum
illum quibufdam incommodis, et detrimentis, propter offenfio-
nem animi tui, meminerant : teque cum huic iratum, tum fibi
amicum, cognoverant : cumque apud ipfum te de tuo periculo
dicerent , fore putabant , ut in exulcerato animo facile fictum
crimen infideret. Quamobrem hoc nos primum metu, C. Cae-
far, perfidem, et conftantiam , et clementiam tuam , libera,
ne refidere in te ullam partem iracundiae fufpicemur. Per dex-
teram te iftam oro, quam regi Dejotaro hofpes hofpiti por-
rexifti : iftam, inquam, dexteram, non tam in bellis et in prae-
liis,quam in promirlis et fide , firmiorem. Tu illius domum
inire, tu vetus hofpitium renovare, voluifti: te ejus Dii penates
acceperunt : te amicum, et placatum, Dejotari regis arae foci-
que viderunt.
Cum facile exorari, Caefar, tum femel exorari, foles. Nemo
unquam te placavit inimicus ,qui ullas refediffe in te fimulta-
ti§ reliquias fenferit. Quanquam cui funt inauditae cum Dejo-
taro querelae tuae ? Nunquam tu illum accufavifti ut hoftem, fed
ut amicum officio parum funcTum, quod propenfior in Cn.
Pompeii amicitiam fuiffet, quam in tuam. Cui tamen ipfi regi
veniam te daturum fuiffe dicebas, fi tum auxilia Pompeio, vel
fi etiam filium, mififfet, ipfe tamen excufatione aetatis ufus
effet. Itaque, cum maximis eum rebus liberares, perparvam
amicitiae culpam relinquebas.
Itaque non folum in eum non animadvertifti, fed omni metu
liberavifti ; hofpitem agnovifti , regem reliquifti. Nequeenim
ille odio tui progrelTus, fed errore communi lapfus eft. Is rex,
quem fenatus hoc nomine faepe honorifkentiflimis decretis
Tom. VI. L 1
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 274/627
266 O R A T I O
appellavifTet , quique illum ordinem ab adolefcentia graviffi-
mum fanctiffimumque duxifTet , lifdem rebus eft perturbatus ,
homo longinquus et alienigena, quibus nos in media republica
nati, femperque verfati.
IV. Cum audiret fenatus confentientis auctoritate arma fump-
ta, confulibus, prastoribus, tribunis plebis, nobis imperatori-
bus, rempublicam defendendam datam ; movebatur animo, et
vir huic imperio amiciffimus de falute populi Romani extimef-
cebat, in qua etiam fuam inclufam effe videbat : in fummo ta-
men timore quiefcendum fibi effe arbitrabatur. Maxime vero
perturbatus efl, ut audivit, confules ex Italia profugiffe ; om-
nefque confulares , (fic enim nuntiabatur) cunctum fenatumtotam Italiam effe efFufam. Talibus enim nuntiis et rumoribus
patebat ad Orientem via , nec ulli veri fubfequebantur. Nihil
ille de conditionibus tuis , nihil de ftudio concordiae et pacis ,
nihil de confpiratione audiebat certorum hominum contra dig-
nitatem tuam. Quae cum ita effent, tamen ufque eo fe tenuit,
quoad a Cn. Pompeio ad eum legati literasque venerunt.
Ignofce, ignofce, Caefar, fi ejus viri auctoritati rex Dejo-
tarus ceffit, quem nos omnes fecuti fumus : in quem cum Dii
atque homines omnia ornamenta congeffiffent, tum tu ipfe plu-
rima, et maxima. Neque enim, fi tuae res geftae caeterorum lau-
dibus obfcuritatem attulerunt, idcirco Cn. Pompeii memoriam
amifimus. Quantum nomen ejus fuerit , quantaeopes, quanta
in omni genere bellorum gloria ,quanti honores populi Ro-
mani ,quanti fenatus
,quanti tui
,quis ignorat ? Tanto ille
fuperiores vicerat gloria, quanto tu omnibus prasftitifti. Itaque
Cn. Pompeii bella, victorias, triumphos, confulatus, admiran-
tes numerabamus ; tuos enumerare non poffumus.V. Ad eum igitur rex Dejotarus venit, hoc mifero fatalique
bello, quemantea juftis hoflilibufque bellis adjuveratj quocum
erat non hofpitio folum , verum etiam familiaritate , conjunc-
tus : et venit vel rogatus, ut amicus ; vel arceffitus, ut focius
vel evocatus , ut is,qui fenatui parere didiciffiet : poftremo
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 275/627
PRO REGE DEJOTARO. 267
venit, ut ad fugientem, non ttt ad infequentem, id eft, ad pe-
ricuii, non ad victoriae, focietatem. Itaque, Pharfalico praelio
facto, a Pompeio difceffit : fpem inrmitam perfequi noluit. Vel
ofticio, fi quid debuerat, vel errori, fi quid nefcierat, fatis
factum effie duxit : domum fe contulit : teque Alexandrinum
bellum gerente, utilitatibus tuis paruit.
Ille exercitum Cn. Domitii , ampliffimi viri , fuis tectis et
copiis fuftentavit : ille Ephefum ad eum, quem tu ex tuis fide-
Hffimum et probatiffimum omnibus delegifti, pecuniam mifit:
ille iterum, ille tertio, auctionibus factis, pecuniam dedit, qua
ad bellum utereris : ille corpus fuum periculo objecit, tecum-
que in acie contra Pharnacem fuit, tuumque hoftem efte ditxit
fuum. Quae quidem a te in eam partem accepta funt, C. Caefar,
ut eum ampliffimo regis honore et nomine affeceris.
Is igitur non modo a te periculo liberatus , fed etiam ho-
nore ampliffimo ornatus , arguitur domi te fuae interflcere vo-
luiffe. Quod tu, nifi eum furiofiffimum judicas, fufpicari pro-
fecto non potes. Ut enim omittam, cujus tanti fceleris fuerit,
in confpectu Deorum penatium necare hofpitem j cujus tantae
importunitatis, omnium gentium, atque omnis memoriae, cla-
riffimum lumen extinguere ; cujus tantae ferocitatis , victorem
orbis terrarum non extimefcerej cujus tam inhumani et ingrati
animi, a quo rex appellatus effet, in eum tyrannum inveniri
ut haec omittam 3 cujus tanti furoris fuit, omnes reges, quo-
rum multi erant finitimi , omnes liberos populos , omnes fo-
cios , omnes provincias , omnia denique omnium arma , con-
tra fe unum excitare ? quonam ille modo cum regno , cum
domo, cum conjuge, cum cariffimo filio, diftractus effet, tanto
fcelere non modo perfecto, fed etiam cogitato ?
VI. At, credo, haec homo inconfultus et temerarius non vi-
debat. Quis confideratior illo ? quis teclior ? quis prudentior ?
Quanquam hoc loco Dejotarum non tam ingenio et prudentia,
quam fide, et religione vitae, defendendum puto. Nota tibi eft,
C. Casfar, hominis probitas, noti mores, nota conftantia. Cui
L l 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 276/627
268 O R A T I O
porro, qui modo populi Romani nomen audivit , Dejotari
integritas, gravitas, virtus, fides, non audita eft ? Quod igitur
facinus nec in hominem imprudentem cadere poffet,prop-
ter metum praefentis exitii, nec in facinorofum, nifi effet idem
amentiffimus ; id vos et a viro optimo , et ab homine minime
ftulto, cogitatum effe confingitis.
At quam non modo non credibiliter , fed ne fufpiciofe qui-
dem. Cum, inquit, in Caftellum Luceium veniffes, et do-
mum regis, hofpitis tui, divertiffes ; locus erat quidam, in quo
erant ea compofita,quibus rex te munerare conftituerat. Huc
te e balneo, prius quam accumberes, ducere volebat : ibi enim
erant armati, qui te interficerent, in eo ipfo loco collocati.
En crimen, en caufa, cur regem fugitivus, dominum fervus,
accufet. Ego mehercule, C. Caefar, initio, cum eft ad me ifta
caufa delata, Phidippum medicum, fervum regium, qui cum
legatis miffus effet, ab iflo adolefcente effe corruptum ; hac
fufpicione fum percuffus : medicum indicem fubornabit, finget
videlicet aliquod crimen veneni. Etfi a veritate longe, tamen a
confuetudine criminandi non multum, res abhorrebat.
Quid ait medicus ? nihil de veneno. At id fieri potuit, pri-
mo occultius in potione , vel in cibo : deinde etiam impunius
fit, quod, cum eft factum, negari poteft. Si palam te intere-
miffet ; omnium in fe gentium non folum odia , fed etiam
arma , convertiffet : fi veneno; Jovis illius quidem hofpitalis
numen nunquam celare potuiffet , homines fortaffe celaviffet.
Quod igitur et occultius conari, et efficere cautius, potuit ; id
tibi, et medico callido, et fervo, ut putabat, fideli, non credi-
dit ; de. armis, de ferro, de infidiis, celare te noluit ? At quam
feftive crimen contexitur ? Tua te, inquit, eadem quae femper,
fortuna fervavit : negavifti tum te infpicere velle.
VII. Quid poftea ? an Dejotarus, re illo tempore non perfecla,
continuo dimifit exercitum ? nullus erat alius infidiandi locus ?
At eodem te , cum ccenaviffes , rediturum dixeras ; itaque fe-
cifti. Horam unam aut duas eodem loco armatos, ut collocati
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 277/627
PRO REGE DEJOTARO. 269
fuerant , retinere magnum fuit ? Cum in convivio comiter
et jucunde fuiffes , tum illuc ivifli , ut dixeras. Quo in loco
Dejotarum talem-erga te cognovifti,
qualis rex Attalus in P.
Africanum fuit : cui magnificentiflima dona, ut fcriptum legi-
mus, ufque ad Numantiam mifit ex Afia ; quae Africanus, in-
fpectante exercitu, accepit. Quod cum praefens Dejotarus regio
et animo et more feciffet, tu in cubiculum difceffifti.
Obfecro , Csefar , repete temporis illius memoriam : pone
illum ante oculos diem : vultus hominum te intuentium , at-
que admirantium , recordare. Num quae trepidatio ? num qui
tumultus ? num quid, nifi moderate, nifi quiete, nifi ex ho-
minisgraviffimi et fanctiffimi difciplina ?
Quidigitur caufae
excogitari poteft, cur te lautum voluerit, coenatum noluerit,
occidere ?
In pofterum, inquit, diem diftulit, ut, cum in caftellum
Luceium ventum effet, ibi cogitata perficeret. Non video cau-
fam loci mutandi : fed tamen acta res criminofe eft. Cum, in-
quit, vomere te poft coenam velle dixiffes, in balneum te du-
cere coeperunt : ibi enim erant infidiae. At te eadem tua for-
tuna fervavit : in cubiculum te ire malle dixifti. Dii te perdant,
fugitive : ita non modo nequam et improbus, fed fatuus et
amens es. Quid ? ille figna aenea in infidiis pofuerat, quae e
balneo in cubiculum transferri non poffent ?
Habes crimina infidiarum : nihil enim dixit amplius. Ho-
rum, inquit, eram confcius. Quid tum ? ita demens ille erat,
ut eum, quem confcium tanti fceleris habebat, a fe dimitteret,
Romam etiam mitteret, ubi et inimiciflimum fciret efTe nepo-
tem fuum , et C. Caefarem , cui feciffet infidias ? praefertim
cum is unus effet, qui poffet de abfente fe indicare ? Et fratres
meos, inquit, quod erant confcii, in vincula conjecit. Cum
igitur eos vinciret, quos fecum habebat y te folutum Romam
mittebat, qui eadem fcires, quae illos fcire dicis ?
VIII. Reliqua pars accufationis duplex fuit : una, regem
femper in fpeculis fuiffe, cum a te animo effet alieno -
3 altera,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 278/627
270 O R A T I O
exercitum eum contra te magnum compararTe. De excrcitu di-
cam breviter , ut caetera. Nunquam eas copias rex Dejotarus
habuit, quibus inferre bellum populo Romano poffet; fed qui-
bus fines fuos ab excurfionibus hoftium et latrociniis tueretur,
et imperatoribus noftris auxilia mitteret. Atque antea quidem
majores copias alere poterat : nunc exiguas vix tueri poteft.
At mifit ad Caelium nefcio quem ; fed eos, quos mifit, quod
ire noluerunt, in vincula conjecit. Non quaero quam verifimile
fit, aut non habuilfe regem, quos mitteret ; aut eos, quos mi-
iiffet , non paruiife ; aut, qui dicto audientes in tanta re non
fuiffent , eos vinctos potius,quam necatos fuiife. Sed tamen
,
cum adCaelium mittebat,
utrumcaufam illam
victameffe
nef-ciebat , an Caelium iftum magnum hominem putabat ? quem
profeclo is, qui optime noftros homines novit, vcl quia noffet,
vel quia non noffet , contemneret. Addidit etiam illud, equi-
tes non optimos mififfe. Veteres, credo, Caefar : nihil ad tuum
equitatum : fed mifit ex iis , quos habuit, eleclios. Ait nefcio
quem ex eo numero, fervum judicatum. Non arbitror : non
audivi : fed in eo , etiam fi accidiffet , culpam regis nullam
fuiffe arbitrarer.
IX. Alieno autem a te animo fuit. Quomodo ? Speravit,
credo , difficiles tibi Alexandriae fore exitus propter regionis
naturam , et fluminis. At eo ipfo tempore pecuniam dedit
exercitum aluit ; ei, quem Afiae prasfeceras, nulla in re defuit;
tibi victori non folum ad hofpitium , fed ad periculum etiam ,
atque ad aciem ,praefto fuit. Secutum eft bellum Africanum.
Graves de te rumores fparfi;qui etiam furiofum illum Caelium
excitaverunt. Quo tum erga te rex animo fuit? qui auctionatus
fit,
fefeque exfpoliare maluerit, quamtibi
pecuniam non fub-miniftrare. At eo, inquit, tempore ipfo Nicaeam Ephefumque
mittebat, qui rumores Africanos exciperent, et celeriter ad fe
referrent. Itaque, cum effet ei nuntiatum, Domitium naufragio
periiffe , te in caftello circumfideri ; de Domitio dixit verfum
Graecum eadem fententia, qua etiam nos habemus Latinum :
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 279/627
PRO REGE DEJOTARO. 271
Pereant amici , dum una inimici intercidant : quod ille , fi efiet
tibi inimiciflimus, nunquam tamen dixifiet : ipfe enim manfue-
tus ; verfus immanis. Qui autem Domitio poterat efle amicus,
qui tibi eflet inimicus ? Tibi porro inimicus cur eflet, a quo,
cum vel interfici belli lege potuiflet, regem et fe, et filium
fuum, conflitutos efle meminifiet ?
Quid deinde ? furcifer quo progreditur ? Ait, hac laetitia De-
jotarum elatum, vino fe obruifie, in convivioque nudum falta-
vifie. Quae crux huic fugitivo poteft fatis fupplicii afierre ? De-
jotarum faltantem quifquam, aut ebrium, vidit unquam ? Om-
nes funt in illo regiae virtutes -, quod te , Caefar , ignorare non
arbitror : fed praecipue fingularis et admiranda frugalitas ; etfi
hoc verbo fcio laudari reges non folere. Frugi hominem dici
non multum habet laudis in rege: fortem, jufium, feverum,
gravem , magnanimum , largum , beneficum , liberalem , hx
funt regiae laudes : iila privata eft. Ut volet quifque accipiat :
ego tamen frugalitatem, id eft, modeftiam et temperantiam,
virtutem efte maximam judico. Haec in illo eft ab ineunte asta-
te tum a cuncta Afia, tum a magiftratibus legatifque noftris
tum ab equitibus Romanis , qui in Afia negotiati funt,per-
fpecta, et cognita.
Multis ille quidem gradibus ofliciorum erga rempublicam
noftram ad hoc regium nomen afcendit : fed tamen quidquid
a bellis populi Romani vacabat , cum hominibus noftris con-
fuetudines, amicitias, res, rationefque jungebat; ut non fo-
lum tetrarcha nobilis , fed optimus paterfamilias , et diligen-
tiflimus agricola et pecuarius , haberetur. Qui igitur adolef-
cens , nondum tanta gloria prseditus , nihil unquam nifi feve-
rifiime et graviflime fecerit , is ea exiftimatione , eaque aetate ,
faltavit ?
X. Imitari potius, Caftor, avi tui mores difciplinamque de-
bebas,quam optimo et clarifiimo viro , fugitivi ore , maledi-
cere. Quod fi faltatorem avum habuifles , neque eum virum,
unde pudoris pudicitiasque exempla peterentur ; tamen hoc
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 280/627
272 O R A T I O
maledictum minime in illam aetatem conveniret. Quibus illc
ftudiis ab ineunte aetate fe imbuerat, non faltandi, fed bene ut
armis, optime ut equis, uteretur -, ea tamen illum cuncta, jam
aetate exadta , defecerant. Itaque , Dejotarum cum plures in
equum fuftuliflent , quod haerere in eo fenex poffet , admirari
folebamus. Hic vero adolefcens, qui meus in Cilicia miles
in Graecia commilito fuit , cum in illo nofcro exercitu equita-
ret cum fuis delectis equitibus,quos una cum eo ad Pom-
peium pater miferat,quos concurfus facere folebat ? quam fe
jadtare ? quam fe oftentare ? quam nemini in illa caufa ftudio
et cupiditate concedere ? Cum vero, exercitu amiflb, ego, qui
pacis auclor femper fui, poft Pharfalicum autem praelium fua-
for fuiffem armorum non deponendorum , fed abjiciendorum ,
hunc ad meam aucloritatem non potui adducere,quod et ipfe
ardebat ftudio ipfius belli, et patri fatisfaciendum effe arbitra-
batur. Felix ifta domus,
quae non impunitatem folum adepta
fit, fed etiam accufandi licentiam : calarnitofus Dejotarus, qui
et ab eo,qui in iifdem caftris fuerit , non modo apud te , fed
etiam a fuis, accufetur. Vos veftra fecunda fortuna, Caftor, non
poteftis fine propinquorum calamitate effe contenti ?
XI. Sint fane inimicitiae, quae effe non debebant. Rex enim
Dejotarus veftram familiam abjeclam et obfcuram e tenebris in
lucem evocavit. Quis tuum patrem ante, qui effet, quam cujus
gener effet, audivit ? Sed, quamvis ingrate et impie neceflitu-
dinis nomen repudiaritis, tamen inimicitias hominum more
gerere poteratis , non ficto crimine infecl:ari , non expetere vi-
tam, non capitis arceffere. Efto : concedatur haec quoque acer-
bitatis et odii magnitudo. Adeone, ut etiam omnia vitae, falu-
tifque communis, atque etiam humanitatis, jura violentur ? Ser-
vum follicitare verbis, fpe promiffifque corrumpere, adducere
domum , contra dominum armare ; hoc eft , non uni propin-
quo, fed omnibus familiis, bellum nefarium indicere. Nam ifta
corruptela fervi, fi non modo impunita fuerit, fed etiam a tanta
audoritate approbata j nulli parietes noftram falutem , nullae
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 281/627
PRO REGE DEJOTARO. 273
leges , nulla jura cuftodient. Ubi enim id, quod intus eft at-
que noftrum, impune evolare poteft, contraque nos pugnare;
iit in dominatu fervitus, in fervitute dominatus.
O tempora, O mores ! Cn. Domitius ille, quem nos pueri
confulem, cenforem, pontificem maximum vidimus, cum tri-
bunus plebis M. Scaurum,principem civitatis , injudicium
populi vocaffet , Scaurique fervus ad eum clam domum venif-
fet, et crimina in dominum delaturum fe effe dixiffet; prehen-
di hominem juffit, ad Scaurumque deduci. Vide, quid inter-
fit : etfi inique Caftorem cum Domitio comparo : fed tamen
ille inimico fervum remifit, tu ab avo abduxifH : ille incorrup-
tum audire noluit, tu corrupifti : ille adjutorem fervum contra
dominum repudiavit, tu etiam accufatorem adhibuifli.
At femel ifte eft corruptus a vobis ? Nonne, cum effet pro-
ductus, et cum tecum fuiffet, refugit ad legatos ? nonne etiam
ad hunc Cn. Domitium venit ? nonne, audiente hoc Serv. Sul-
picio, clariffimo viro, qui tum cafu apud Domitium coenabat,
et hoc T. Torquato , optimo adolefcente , fe a te corruptum,
tuis promiffis in fraudem impulfum, effe confeffus efl ?
XII. Quae eft ifta tam impudens, tam crudelis, tam immo-
derata inhumanitas ? Idcirco in hanc urbem venifti, ut hujus
urbisjura et exempla corrumperes , domefticaque immanitate
inquinares ? At quam acute collecta crimina ? Blefamius , in-
quit, (ejus enim nomine, optimi hominis , nec tibi ignoti,
maledicebat tibi ) ad regem fcribere folebat, te in invidia efTe
tyrannum exiftimari : ftatua inter reges pofita , animos homi-
num vehementer offenfos : plaudi tibi non folere. Nonne in-
telligis, Caefar, ex urbanis malevolorum fermunculis hacc ab
iftis effe collecta? Blefamius tyrannum Caefarem fcriberet? mul-torum enim civium capita viderat : multos juffu Casfaris vexa-
tos, verberatos, necatos : multas affliclas et everfas domos :
armatis militibus refertum forum: quas femper in civili victo-
ria fenfimus, ea te viclore non vidimus.
Solus, inquam , es , C. Caefar, cujus in victoria ceciderit
Tom. VI. M m
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 282/627
274 O R A T I O
nemo, nifi armatus. Et quem nos liberi, in fumma populi Ro-
mani libertate nati , non modo non tyrannum , fed etiam cle-
mentiffimum in vicloria , ducimus ; is Blefamio, qui vivit in
regno , tyrannus videri poteft ? Nam de ftatua quis queritur
una praefertim, cum tam multas videat ? Valde enim inviden-
durn eft ejus ftatuis, cujus tropaeis non invidimus. Nam, fi locus
affert invidiam j nullus locus eft, ad ftatuam quidem, Roftris
clarior. De plaufu autem quid refpondeam ? qui nec defidera-
tus unquam a te eft, et nonnunquam, obftupefadtis hominibus,
ipfa admiratione compreffus eft -, et fortaffe eo praetermiffus
quia nihil vulgare te dignum videri poteft.
XIII. Nihil a me arbitror praetermiffum, fed aliquid ad ex-
tremam caufae partem refervatum. Id autem aliquid eft , te ut
plane Dejotaro reconciliet oratio mea. Non enim jam metuo
ne tu illi fuccenfeas ; illud vereor, ne tibi illum fuccenfere ali-
quid fufpicere : quod abeft longiffime, mihi crede, Caefar. Quid
enim retineat per te , meminit , non quid amiferit : neque fe
a te multatum arbitratur ; fed , cum exiftimaret multis tibi
multa effe tribuenda, quo minus a fe, qui in altera parte fuiffet,
ea fumeres, non recufavit.
Etenim, fi Antiochus Magnus ille, rex Afiae, cum, poftea-
quam a Scipione devictus , Tauro tenus regnare juffus effet
omnemque hanc Afiam, quae eft nunc noftra provincia, amifif-
fet, dicere eft folitus, Benigne fibi a populo Romano effe fac-
tum,quod nimis magna procuratione liberatus modicis regni
terminis uteretur ; poteft multo facilius fe Dejotarus confolari.
Ille enim furoris multam fuftinuerat , hic erroris. Omnia tu
Dejotaro, Caefar, tribuifti, cum et ipfi, et filio, nomen regium
conceffifti. Hoc nomine retento, atque confervato, nullum be-
neficium populi Romani, nullum judicium de fe fenatus, im-
minutum putat : magno animo et erecto eft, nec unquam fuc-
cumbet inimicis, ne fortunae quidem.
Multa fe arbitratur et peperiffe ante factis, et habere in ani-
mo, atque virtute, quae nullo modo poffit amittere. Quae enim
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 283/627
PRO REGE DEJOTARO. 275
fortuna, aut quis cafus, aut quae tanta poffit injuria, omnium
imperatorum de Dejotaro decreta delere ? Ab omnibus enim
eft ornatus, qui, poftquam in caftris effc potuit per aetatem,
in Afia, Cappadocia, Ponto, Cilicia, Syria, bella gefferunt.
Senatus vero judicia de illo tam multa, tamque honorifica, qua:
publicis populi Romani literis monumentifque confignata funt,
quae unquam vetuftas obruet , aut quae tanta delebit oblivio ?
Quid de virtute ejus dicam ? quid de magnitudine animi, gra-
vitate , conftantia ? quae omnes dodti atque fapientes fumma
quidam etiam fola , bona effe dixerunt ; hifque non modo ad
bene, fed etiam ad beate, vivendum contentam virtutem effe.
Hxc ille reputans , et dies et noclies cogitans ,
non modo tibi
non fuccenfet, (effet enim non folum ingratus, fed etiam amens)
verum omnem tranquillitatem et quietem fenectutis acceptam
refert clementiae tuae.
XIV. Quo quidem animo cum antea fuit, tum non dubito,
quin tuis literis, quarum exemplum legi, quas ad eum Tarra-
cone huic Blefamio dedifti, fe magis etiam erexerit, ab omnique
follicitudine abftraxerit : jubes enim eum bene fperare, et bono
effe animo. Quod fcio te non fruftra fcribere folere : memini
enim iifdem fere verbis ad me te fcribere , meque tuis literis
bene fperare non fruftra effe juffum. Laboro equidem regis
Dejotari caufa, quocum mihi amicitiam refpublica conciliavit,
hofpitium voluntas utriufque conjunxit, familiaritatem confue-
tudo attulit , fummam vero neceffitudinem magna ejus officia
in me, et in exercitum meum, effecerunt : fed cum de illo la-
boro, tum de multis ampliffimis viris, quibus femel ignotum
a te effe oportet, nec beneficium tuum in dubium vocari, nec
haerere in animis hominum follicitudinem fempiternam, necaccidere , ut quifquam te timere incipiat eorum ,
qui femel a
te fint liberati timore. Non debeo, C. Caefar, quod fieri folet
in tantis periculis , tentare, quonam modo dicendo mifericor-
diam tuam commovere poffim : nihil opus eft : occurrere ipfi
folet fupplicibus et calamitofis , nullius oratione evocata.
M m 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 284/627
276 O R A T I O, &c.
Propone tibi duos reges, et id animo contemplare, quod oculis
non potes : dabis profeclo mifericordiae , quod iracundiae ne-
gavifti. Multa funt tuae clementiae monumenta ; fed maxime
eorum incolumitates, quibus falutem dedifti : quae fi in privatis
gloriofa funt, multo magis commemorabuntur in regibus. Sem-
per regium nomen in hac civitate fanclum fuit ; fociorum vero
regum et amicorum, fandtiffimum.
XV. Quod nomen hi reges ne amitterent, te victore, timue-
runt : retentum vero, et a te confirmatum, pofteris etiam fuis
tradituros effe confido. Corpora vero fua pro falute regum fuo-
rum hi legati tibi regii tradunt, Hieras, et Blefamius, et An-
tigonus , tibi nobifqueomnibus jam
diu noti ;
eademquefide
et virtute praeditus Dorylaus, qui nuper cum Hiera legatus eft
ad te miffus ; tum regum amicifiimi, tum tibi etiam, ut fpero,
prcbati. Exquire de Blefamio, num quid ad regem contra dig-
nitatem tuam fcripferit. Hieras quidem caufam omnem fufci-
pit, et criminibus illis pro rege fe fupponit reum, memoriam
tuam implorat, qua vales plurimum : negat unquam fe a te in
Dejotari tetrarchia pedem difcefliffe : in primis finibus tibi fe
praefto fuiffe dicit , ufque ad ultimos profecutum : cum e bal-
neo exiffes, tecum fe fuiffe, cum illa munera infpexiffes ccena-
tus, cum in cubiculo recubuiffes ; eandemque affiduitatem tibi
fe praebuiffe poftridie. Quamobrem , fi quid eorum , quae ob-
jecta funt , cogitatum fit , non recufat,quin id facinus fuum
judices. Quocirca, C. Caefar, velim exiftimes , hodierno die
fententiam tuam aut cum fummo dedecore miferrimam peftem
tmportaturam effe regibus, aut incolumem famam cum falute :
quorum alterum optare, illorum crudelitatis eft ; alterum con-
iervare, clementiae tuae.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 285/627
[ *77 ]
I N
M. ANTONIUMPHILIPPICA I.
I.
\ N T E QJJ AM de republica , Patres confcripti , di-
il cam ea, quae dicenda hoc tempore arbitror, exponam
vobis breviter confilium et profeclionis et reverlionis mes.
Ego, cum fperarem aliquando ad veftrum confilium auctorita-
temque rempublicam effe revocatam , manendum mihi ftatUe-
bam, quafi in vigilia quadam confulari, ac fenatoria. Nec vero
ufquam difcedebam, nec a republica dejiciebam oculos, ex eo
die , quo in aedem Telluris convocati fumus. In quo templo
quantum in me fuit,jeci fundamenta pacis ; Athenienfium-
que renovavi vetus exemplum : Graecum etiam verbum ufur-
pavi, quo tum in fedandis difcordiis erat ufa civitas illa ; atque
omnem memoriam difcordiarum oblivione fempiterna delen-
dam cenfui.
Praeclara tum oratio M. Antonii : egregia etiam voluntas :
pax denique per eum, et per liberos ejus, cum praeftantifiimis
civibus confirmata eft. Atque his principiis reliqua confentie-
bant. Ad deliberationes eas, quas habebat domi de republica,
principes civitatis adhibebat : ad hunc ordinem res optimasdeferebat : fumma cum dignitate et conftantia ad ea
,quae
quaefita erant , refpondebat : nihil tum , nifi quod erat notum
omnibus, in C. Caefaris commentariis reperiebatur.
Num qui exules reftituti ? unum aiebat, praeterea neminem.
Num immunitates datae ? nullae, refpondebat. AfTentiri etiam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 286/627
27 8 IN M. ANTONIUM
nos Serv. Sulpicio, clariffimo viro, voluit, ne qua tabula poft
idus Martias ullius decreti Caefaris, aut beneficii, iigeretur.
Multa praetereo, eaque prseclara: ad fingulare enim M. Antonii
factum feftinat oratio. Dictaturam, quae vim jam regiae potef-
tatis obfederat, funditus ex republica fuftulit. De qua ne fen-
tentias quidem diximus. Scriptum fenatus-confultum, quod
fieri vellet , attulit : quo recitato , audtoritatem ejus fummo
ftudio fecuti fumus, eique ampliffimis verbis per fenatus-con-
fultum gratias egimus.
II. Lux quaedam videbatur oblata , non modo regno, quod
pertuleramus , fed etiam regni timore , fublato : magnumque
pignus ab eo reipublicae datum, fe liberam civitatem effe velle,
cum dictatoris nomen, quod faepe juftum fuiffet, propter per-
petuae dictaturae recentem memoriam funditus ex republica fuf-
tuliffet. Liberatus caedis periculo paucis poft diebus fenatus :
uncus impactus eft fugitivo illi,qui in C. Marii nomen inva-
ferat. Atque haec omnia communiter cum collega. Alia porro
propria Dolabellae : quae, nifi collega abfuiffet, credo eis fuiffe
futura communia. Nam , cum ferperet in urbe infinitum ma-
lum , idque manaret in dies latius ; iidemque buftum in foro
facerent, qui illam infepultam fepulturam effecerant; et quoti-
die magis magifque perditi homines, cum fui fimilibus fervis,
tecl:is ac templis urbis minarentur : talis animadverlio fuit Do-
labellae, cum in audaces fceleratofque fervos, tum in impuros
et nefarios liberos ; talifque everfio illius execratae columnae
ut mirum mihi videatur , tam valde reliquum tempus ab illo
uno die diffenfifTe.
Ecce enim Kalendis Juniis, quibus ut adeffemus, edixerat,
mutata omnia: nihil per fenatum , multa et magna per popu-
lum, et abfente populo, et invito. Confules defignati fe audere
negabant in fenatum venire : patriae liberatores urbe carebant
ea , cujus a cervicibus jugum fervile dejecerant : quos tamen
ipfi confules et in concionibus, et in omni fermone, laudabant.
Veterani, qui appellabantur , quibus hic ordo diligentiffime
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 287/627
PHILIPPICA I. 279
caverat, non ad confervationem earum rerum, quas habebant,
fed ad fpem novarum praedarum , incitabantur. Quae cum au-
dire mallem, quam videre, haberemque jus legationis liberum;
ea mente difceffi, ut adeffem Kalendis Januariis, quod initium
fenatus cogendi fore videbatur.
III. Expofui, Patres confcripti, profectionis confilium: nunc
reverfionis,
quse plus admirationis habet , breviter exponam.
Cum Brundufium, iterque illud, quod tritum in Grasciam eft,
non line caufa vitaviffem , Kalendis Sextilibus veni Syracufas,
quod ab urbe ea tranfmiflio in Graeciam laudabatur. Quae tamen
urbs, mihi conjunctiffima, plus una me nocte cupiens retinere,
non potuit: veritus fum, ne meus repentinus ad meos neceffa-
rios adventus fufpicionis aliquid afferret, fi effem commoratus.
Cum autem me ex Sicilia ad Leucopetram,quod eft promon-
torium agri Rhegini, venti detulifTent -, ab eo loco confcendi,
ut tranfmitterem : nec ita multum provectus , rejectus auftro
fum in eum ipfum locum, unde confcenderam.
Cumque intempefta nox efTet, manfiffemque in villa P. Va-
lerii , comitis et familiaris mei,poftridieque apud eundem
ventum expectans , manerem ; municipes Rhegini complures
ad me venerunt, ex his quidam Roma recentes : a quibus pri-
mum accipio M. Antonii concionem : quae ita mihi placuit
ut, ea lecta, de reverfione primum cceperim cogitare. Nec
ita multo poft edictum Bruti affertur, et Caffii : quod quidem
mihi , fortaffe quod eos etiam plus reipublicas quam familiari-
tatis gratia diligo, plenum sequitatis videbatur. Addebant prae-
terea (fit enim plerumque, ut ii, qui boni quid volunt afferre,
affingant aliquid, quo faciant id, quod nuntiant, lagtius) rem
conventuram:
Kalendis Sextilibus fenatum frequentem fore
Antonium, repudiatis malis fuaforibus, remiffis Galliis provin-
ciis, ad auctoritatem fenatus effe rediturum.
IV. Tum vero tanta fum cupiditate incenfus ad reditum, ut
mihi nulli neque remi neque venti fatisfacerent : non quo me ad
tempus occurfurum putarem, fed ne tardius, quam cuperem,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 288/627
2 8o I.N M. ANTONIUM
reipublicae gratularer. Atque ego, celeriter Veliam devectus,
Brutum vidi ; quanto meo dolore , non dico. Turpe mihi ipfi
videbatur , in eam urbem me audere reverti , ex qua Brutus
cederet ; et ibi velle tuto effe, ubi ille non poffet. Neque vero
illum fimiliter , atque ipfe eram , commotum effe vidi. Erec-
tus enim maximi ac pulcherrimi facti confcientia, nihil de fuo
cafu, multa de noff.ro, querebatur.
Ex quo primum cognovi, quae Kalendis Sextilibus in fe-
natu fuiffet L. Pifonis oratio : qui quanquam parum erat ( id
enim ipfum a Bruto audieram) a quibus debuerat , adjutus;
tamen et Bruti teftimonio (quo quid potefl effe gravius ? ) et
omnium praedicatione , quos poftea vidi ,
magnam mihi vide-
batur gloriam confecutus. Hunc igitur ut fequerer, properavi,
quem praefentes non funt fecuti : non ut proficerem aliquid,
(neque enim fperabam id , neque praeftare poteram) fed ut , fi
quid mihi humanitus accidiffet, (multa autem impendere vide-
bantur praeter naturam, praeterque fatum) hujus tamen diei vo-
cem teflem reipublicae relinquerem meae perpetuae erga fe vo-
luntatis. Quoniam utriufque confilii caufam, Patres confcripti,
probatam vobis effe confido,prius quam de republica dicere
incipio, pauca querar de hefterna M. Antonii injuria, cui fum
amicus -, idque me nonnullo ejus officio debere effe, prae me
femper tuli.
V, Quid tandem erat caufae, cur in fenatum heflerno die tam
acerbe cogerer ? folufne aberam ? an non faepe minus frequen-
tes fuiftis ? an ea res agebatur , ut etiam aegrotos deferri opor-
teret ? Annibal , credo , erat ad portas , aut de Pyrrhi pace
agebatur : ad quam caufam etiam Appium illum, et caecum et
fenem, delatum effe, memoriae proditum eft. De fupplicationi-
bus referebatur : quo in genere fenatores deeffe non folent.
Coguntur enim non pignoribus , fed eorum ,quorum de ho-
nore agitur, gratia : quod idem fit , cum de triumpho refer-
tur. Ita fine cura confules funt , ut pene liberum fit fenatori
non adeffe. Qui cum mihi mos notus effet, cumque de via
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 289/627
P H I L I P P I C A I. 2 8i
Ianguerem, et mihimet difplicerem ; mifi, pro amicitia, qui
hoc ei diceret. At ille , vobis audientibus , cum fabris fe do-
mum meam venturum elfe dixit. Nimis iracunde hoc quidem,
et valde intemperanter. Cujus enim maleficii ifta pcena eft,
ut dicere in hoc ordine auderet , fe publicis operis difturbatu-
rum publice ex fenatus fententia asdificatam domum ? Quis au-
tem unquam tanto damno fenatorem coegit ? aut quid eft ultra
pignus, aut multam ? Qui ii fciffet, quam fententiam dicturus
effem, remifiifet aliquid profecto de feveritate cogendi.
VI. An me cenfetis, Patres confcripti, quod vos inviti fecuti
eftis , decreturum fuiffe , ut parentalia cum fupplicationibus
mifcerentur ? ut inexpiabiles religiones in rempublicam indu-
cerentur ? ut decernerentur fupplicationes mortuo ? Nihil dico,
cui. Fuerit ille L. Brutus, qui et ipfe regio dominatu rempub-
licam liberavit, et ad fnnilem virtutem, et fimile factum, ftir-
pem jam prope in quingentefimum annum propagavit : adduci
tamen non poflem, ut quemquam mortuum conjungerem cum
immortalium religione : ut , cujus fepulcrum nufquam extet
ubi parentetur , ei publice fupplicetur. Ego vero eam fenten-
tiam dixiffem, Patres confcripti, ut me adverfus populum Ro-
manum , fi qui accidiffet gravior reipublicas cafus , fi bellum ,
fi morbus, fi fames, facile poffem defendere : quas partim jam
funt, partim timeo ne impendeant. Sed hoc ignofcant Dii im-
mortales velim , et populo Romano,qui id non probat, et
huic ordini, qui decrevit invitus.
Quid de reliquis reipublicae malis ? licetne dicere ? Mihi vero
licet, et femper licebit, dignitatem tueri, mortem contemnere.
Poteftas modo veniendi in hunc locum fit ; dicendi pericu-
lum non recufo. Atque utinam , Patres confcripti , KalendisSextilibus adeffe potuiffem ! non quo profici potuerit aliquid
;
fed ne unus modo confularis ,quod tum accidit , dignus illo
honore, dignus republica, inveniretur. Qua quidem ex re mag-
num accipio dolorem , homines , amplifiimis populi Romani
beneficiis ufos , L. Pifonem ducem optimae fententiae non
Tom. VI. N n
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 290/627
282 IN M. ANTONIUM
fecutos. Idcircone nos populus Romanus confulares fecit, ut in
altiffimo ampliffimoque gradu dignitatis locati rempublicam pro
nihilo haberemus ? Non modo voce nemo L. Pifoni confula-
ris , fed ne vultu quidem , affenfus eft. Quaenam (malum) efr.
ifta voluntaria fervitus ? Fuerit quaedam neceffaria. Nec ego hoc
ab omnibus iis defidero, qui fententiam loco confulari dicunt.
Alia caufa eft eorum, quorum filentio ignofco ; alia eorum,
quorum vocem requiro : quos quidem doleo in fufpicionem
populi Romani venire, non modo metus, quod ipfum effet
turpe, fed alium alia de caufa deeffe dignitati fuae. .
VII. Quare primum maximas gratias et habeo et ago L. Pifo-
ni, qui non, quid efficere poffet in republica, cogitavit, fed quid
ipfe facere deberet : deinde a vobis , Patres confcripti,peto
ut , etiam fi fequi minus audebitis orationem atque audtorita-
tem meam, benigne tamen me, ut feciftis adhuc, audiatis.
Primum igitur a<fta Caefaris fervanda cenfeo : non quo pro-
bem : quis enim id quidem poteft ? fed quia rationem habendam
maxime arbitror pacis et otii. Vellem adeffet Antonius, modo
fine advocatis. Sed , ut opinor, licet ei minus valere : quod
mihi heri per illum non licebat. Doceret me , vel potius vos ,
P. C. quemadmodum ipfe Caefaris acla defenderet. An in com-
mentariolis, et chirographis, et libellis, fe uno auctore prola-
tis ; ac ne prolatis quidem, fed tantummodo dictis, acta Caefa-
ris nrma erunt : quae ille in aes incidit , in quo populi juffa
perpetuafque leges effe voluit, pro nihilo habebuntur ?
Equidem fic exiflimo : nihil tam effe in actis Caefaris, quam
leges Caefaris. An, fi cui quid ille promifit, id erit fixum ? quod
idem non facere potuit, ut multis multa promiffa non fecit: quse
tamen multo plura illo mortuo reperta funt, quam vivo beneficia
per omnes annos tributa et data. Sed ea non muto, non moveo:
fummo etiam fludio praeclara illius acta defendo. Pecunia uti-
nam ad Opis maneret ! cruenta illa quidem , fed his tempo-
ribus, cum iis, quorum eft, non redditur, neceffaria : quan-
quam ea quoque fit effufa, fi ita in actis fuit. Ecquid eft, quod
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 291/627
P H I L I P P I C A I. 283
tam proprie dici poflit actum ejus,qui togatus in republica
cum poteftate imperioque verfatus fit, quam lex ? Quxre acta
Gracchi : leges Semproniae proferentur. Quaere Syllae : Corne-
liae. Quid ? Cn. Pompeii tertius confulatus in quibus acris con-
ftitit ? nempe in legibus. A Casfare ipfo fi quaereres, quidnam
egiffet in urbe et toga; leges multas refponderet fe, et praeclaras,
tulifie : chirographa vero aut mutaret, aut non daret, aut, fi de-
diffet, non iflas res in aclis fuis duceret. Sed ea ipfa concedo :
quibufdam in rebus etiam conniveo : in maximis vero rebus ,
id eft legibus, ac~ta Caefaris diiTolvi, ferendum non puto.
VIII. Quae lex melior, utilior, optima etiam republica faepius
flagitata, quam ne praetoriae provinciae plus quam annum, neveplus quam biennium confulares, obtinerentur ? Hac lege fubla-
ta, videnturne vobis ac~ta Caefaris fervari ? Quid ? ea lege, quae
promulgata eft de tertia decuria judicum , nonne omnes judi-
ciariae leges Caefaris difTolvuntur ? Et vos acta Csefaris defen-
ditis,qui leges ejus evertitis ? Nili forte , fi quid memorios
caufa retulit in libellum, id numerabitur in actis, et, quamvis
iniquum et inutile fit, defendetur: quod ad populum centuria-
tis comitiis tulit, id in adlis Csefaris non habebitur.
At quae eft ifla tertia decuria ? Centurionum, inquit. Quid ?
ifli ordini judicatus lege Julia, etiam ante Pompeia, Aurelia,
non patebat? Cenfus praefiniebatur, inquit. Non centurioni qui-
dem folum , fed equiti etiam Romano. Itaque viri fortifiimi
atque honeftiflimi ,qui ordines duxerunt, res et judicant, et
judicaverunt. Non quaero, inquit, ifios : quicunque ordinem
duxit, judicet. At fi ferretis, quicunque equo meruifiet, quod
eft laudatius , nemini probaretis : in judice enim fpedtari et
fortuna debet, et dignitas. Non quaero,inquit, ifta :
addo etiamjudices manipulares ex legione Alaudarum : aliter enim noftri
negant pofie fe falvos cffe. O contumeliofum honorem iis,
quos ad judicandum nec opinantes vocatis ! hic enim eft legis
index, ut ii res in tertia decuria judicent, qui libere judicare non
audeant. In quo quantus eft error , Dii immortales ! eorum
N n 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 292/627
2S4 IN M. ANTONIUM
qui iftam legem excogitaverunt ? Ut enim quifque fordidiffimus
videbitur, ita libentifTime feveritate judicandi fordes fuas eluet;
laborabitque, ut honeftis decuriis potius dignus videatur, quam
in turpes jure conjectus.
IX. Altera promulgata lex eft, ut et de vi et de majeftate dam-
nati ad populum provocent, fi velint. Haec utrum tandem lex
eft, an legum omnium diffolutio ? Quis enim eft hodie, cujus
interfit iftam legem manere? Nemo reus eft iftis legibus; nemo
eft, quem futurum putemus : armis enirn gefta nunquam pro-
fecto in judicium vocabuntur. At res popularis. Utinam qui-
dem vellet is aliquid effe populare ! omnes enim jam cives de
reipublicae falute una et mente et voce confentiunt. Quae eft
igitur ifta cupiditas ejus legis ferendae, quae turpitudinem fum-
mam habeat, gratiam nullam ? Quid enim turpius, quam qui
majeftatem populi Romani per vim minuerit , eum , damna-
tum judicio, ad eam ipfam vim reverti, propter quam fit jure
damnatus ?
Sed quid plura de lege difputo ? quafi vero id agatur, ut
quifquam provocet. Id agitur, id fertur, ne quis omnino un-
quam iftis legibus reus fiat. Quis enim aut accufator tam amens
reperietur, qui, reo condemnato, objici fe multitudini con-
ductae velit ? aut judex. qui reum damnare audeat , ut ipfe ad
operas mercenarias ftatim protrahatur ? Non igitur provocatio
ifta lege datur ; fed duae maxime falutares leges quseftionefque
tolluntur. Quid eft aliud igitur adhortari adolefcentes, ut tur-
bulenti, ut feditiofi, ut perniciofi cives velint elTe ? Quam au-
tem ad reipublicae peftem furor tribunitius impelli non poterit,
his duabus quaeftionibus, de vi et de majeftate, fublatis ?
Quid, quod obrogatur legibus Caefaris, quae jubent,ei,
quide vi , itemque ei
,qui majeftatis damnatus lit , aqua et igni
interdici ? quibus cum provocatio datur, nonne acta Caefaris
refcinduntur ? Quae quidem ego , Patres confcripti ,qui illa
nunquam probavi , ita confervanda concordiae caufa arbitratus
fum, ut non modo, quas vivus Caefar leges tulilTet, infirmandas
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 293/627
P H I L I P P I C A I. 2 8 5
hoc tempore >non putarem ; fed ne illas quidem, quas poft
mortem Caefaris prolatas effe et fixas videtis.
X. De exilio reducti a mortuo : civitas data non folum fin-
gulis, fed nationibus, et provinciis univerfis, a mortuo : immu-nitatibus infinitis fublata vectigalia a mortuo. Ergo haec uno
verum optimo , auctore domo prolata defendimus : eas leges
quas ipfe, nobis infpectantibus, recitavit, pronuntiavit, tulit,
quibus latis gloriabatur, iifque legibus rempublicam contineri
putabat, de provinciis, de judiciis, eas, inquam, Ca^faris leges
nos, qui defendimus acta Caefaris, evertendas putamus ?
Ac de iis tamen legibus, quae promulgatae funt, faltem queri
poflumus ; de iis, quas jam latae dicuntur, ne illud quidem li-
cuit : illae enim , nulla promulgatione , latae funt ante quam
fcriptae. Quaerunt, quid fit, cur aut ego, aut quifquam veftrum,
Patres confcripti , bonis tribunis plebis leges malas metuat.
Paratos habemus, qui intercedant ; paratos, qui rempublicam
religione defendant : vacui metu effe debemus. Quas tu mihi,
inquit , intercefliones,quas religiones ? Eas fcilicet
, quibus
reipublicae falus continetur. Negligimus ifta, et nimis antiqua,
et ftulta, ducimus. Forum fepietur : omnes claudentur aditus :
armati in praefidiis multis locis collocabuntur.
Quid tum ? Quod erit ita geftum , id lex erit ; et in aes in-
cidi videbitis. Cedo illa legitima : Confules populum jure ro-
gaverunt ; hoc enim a majoribus accepimus jus rogandi; po-
pulufque jurefcivit . Qui populus ? ifne, qui exclufus eft ? quo
jure ? an eo, quod vi et armis omne fublatum eft ? Atque ego
haec dico de futuris : quod eft r.ugurum, ante dicere ea, quae vi-
tari poffunt : quae fi facta non erunt, refelletur oratio mea. Lo-
quor de legibus promulgatis, de quibus eft integrum vobis,
Demonftro vitia : tollite. Denuntio vim, arma : removete.
XI. Irafci vos quidem mihi, Dolabella, pro republica dicenti,
non oportebit. Quanquam te quidem id facturum non arbitror:
novi enim facilitatem tuam. Collegam tuum aiunt in hac fua
fortuna, quae bona ipli videtur ; mihi, ne gravius quippiam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 294/627
286 IN M. ANTONIUM
-dicam, avorum et avunculi fui confulatum fi imitaretur, fortu-
natior videretur : fed eum iracundum audio effe fadlum. Video
autem, quam fit odiofum habere eundem iratum, et armatum,
cum tanta prasfertim gladiorum fit impunitas. Sed proponam
jus, ut opinor, aequum : quod M. Antonium non arbitror re-
pudiaturum. Ego, fi quid in vitam ejus, aut in mores, contume-
liofe dixero -, quo minus mihi inimiciffimus fit, non recufabo.
Sin confuetudinem meam,quam in republica femper habui
tenuero , id eft , fi libere , quae fentiam , de republica dixero ;
primum deprecor , ne irafcatur : deinde , fi hoc non impetro ,
peto, ut fic irafcatur, ut civi. Armis utatur, fi ita necefle eft
ut dicit, fui defendendi caufa : iis, qui pro republica, quae ipfis
vifa erunt , dixerint , ifta arma ne noceant. Quid hac poftula-
tione dici poteft aequius ?
Quod fi, ut a quibufdam mihi ejus familiaribus didlum eft,
omnis eum ,quae habetur contra voluntatem ejus , oratio gra-
viter offendit , etiam fi nulla ineft contumelia ; feremus amici
naturam. Sed iidem illi ita mecum : Non idem tibi adverfa-
rio Caefaris licebit, quod Pifoni focero. Et fimul admonent
quiddam, quod cavebimus : nec erit juftior, Patres confcripti,
in fenatum non veniendi morbi caufa, quam mortis.
XII. Sed per Deos immortales ! te enim intuens, Dolabella,
qui es mihi cariffimus, non pofTum de utriufque veftrum errore
reticere. Credo enim vos , homines nobiles , magna quaedam
fpec~tant.es , non pecuniam , ut quidam nimis creduli fufpican-
tur, quae femper ab ampliffimo quoque clariffimoque contempta
eft ; non opes violentas , et populo Romano minime ferendam
potentiam; fed caritatem civium, et gloriam, concupiffe. Ea
autem eft gloria , laus recte faclorum , magnorumque in rem-
publicam meritorum : quae cum optimi cujufque, tum etiam
multitudinis, teftimonio comprobatur.
Dicerem, Dolabella, qui recte factorum fructus efTet, nifi
te paulifper effe expertum viderem. Quem potes recordari in
vita illuxiffe tibi diem lastiorem, quam cum , expiato foro
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 295/627
P H I L I P P I C A I. 287
diffipato concurfu impiorum, principibus fceleris pcena affectis,
urbe incendio et caedis metu liberata , te domum recepifti ?
Cujus ordinis, cujus generis, cujus denique fortunae fhidia tum
laudi et gratulationi tuae fe non obtulerunt ? Quin mihi etiam,
quo auctore te in iis rebus uti arbitrabantur , et gratias boni
viri agebant, et tuo nomine gratulabantur. Recordare, quaefo,
Dolabella , confenfum illum theatri , cum omnes , earum re-
rum obliti , propter quas tibi fuerant offenfi , fignificaverunt
fe novo beneficio memoriam veteris doloris abjeciffe. Hanc
tu , P. Dolabella,(magno loquor cum dolore) hanc tu , in-
quam, animo aequo potuifti tantam dignitatem deponere ?
XIII. Tu autem, M. Antoni, (abfentem enim appello) unumillum diem, quo in aede Telluris fenatus fuit, non omnibus
iis menfibus ,quibus te quidam , multum a me diflentientes
beatum putant, anteponis ? Quae fuit oratio de concordia? quan-
to metu veterani, quanta follicitudine civitas tum a te liberata
efl? Tuum collegam, depofitis inimicitiis, oblitus aufpiciorum,
te ipfo augure nuntiante , illo primum die collegam tibi effe
voluifti : tuus parvulus filius in Capitolium a te miffus pacis
obfes fuit. Quo fenatus die laetior ? quo populus Romanus ?
qui quidem nulla in concione unquam frequentior fuit. Tumdenique liberati per viros fortiffimos videbamur
; quia, ut illi
voluerant, libertatem pax fequebatur. Proximo, altero, tertio,
reliquis confecutis diebus, non intermittebas quafi donum ali-
quod quotidie afferre reipublicae : maximum autem illud, quod
dictaturae nomen fuftulifri. Hasc inufta efl a te, a te, inquam,
mortuo Caefari nota ad ignominiam fempiternam. Ut enim,
propter unius M. Manlii fcelus, decreto gentis Manliae, ne-
minem patricium M. Manliumvocari licet ; fic tu, propter
unius dictatoris odium, nomen dictatoris funditus fuflulifti.
Num te, cum pro falute reipublicas tanta geffiffes , fortunae
tuae, num amplitudinis, num claritatis, num gloriae, poenite-
bat? Unde igitur fubito tanta ifta mutatio? Non poffum adduci,
,ut fufpicer, te pecunia captum. Licet , quod cuique libet>
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 296/627
288 IN M. ANTONIUM
loquatur : credere non eft necefTe. Nihil enim unquam in te
fordidum, nihil humile, cognovi. Quanquam folent domeftici
depravare nonnumquam: fed novi firmitatem tuam. Atque uti-
nam, ut culpam, fic etiam fufpicionem vitare potuiffes !
XIV. Illud magis vereor , ne , ignorans verum iter gloriae,
gloriofum putes, plus te unum poffe, quam omnes ; et metui a
civibus tuis, quam diligi, malis. Quod fi ita putas, totam igno-
ras viam glorias. Carum efle civem, bene de republica mereri,
laudari, coli, diligi, gloriofum eft : metui vero, et in odio effe,
invidiofum , deteftabile , imbecillum , caducum. Quod vide-
mus etiam in fabulis, ipfi illi, qui, Oderint dum metuant, dixe-
rit, perniciofum fuiffe. Utinam, Antoni, avum tuum memi-
niffes ! de quo tamen multa audifti ex me fiepiflime. Putafne
illum immortalitatem mereri voluiife, ut propter armorum ha-
bendorum licentiam metueretur ? Illa erat vita, illa fecunda
fortuna, libertate effe parem caeteris, principem dignitate. Ita-
que, ut omittam res avi tui profperas, acerbiflimum ejus diem
fupremum malim, quam L. Cinnae dominatum, a quo ille cru-
delifiime eft interfectus.
Sed quid oratione te flectam ? Si enim exitus C. Caefaris ef-
ficere non poteft, ut malis carus effe , quam metui , nihil cu-
jufquam proficiet nec valebit oratio. Quem qui beatum fuiffe
putant , miferrimi ipfi funt. Beatus eft nemo , qui ea lege vi-
vit , ut non modo impune , fed etiam cum fumma interfecto-
ris gloria, interfici pofiit. Quare flecte te, quaefo , et majores
tuos refpice , atque ita guberna rempublicam , ut natum effe
te cives tui gaudeant : flne quo nec beatus , nec clarus ,quif-
quam efle omnino poteft.
XV. Et populi quidem Romani judicia multa ambo habetis,
quibus vos non fatis moveri permolefte fero. Quid enim gladia-
toribus clamores innumerabilium civium ? quid populi verfus ?
quid Pompeii ftatuae plaufus infiniti ? quid iis tribunis plebis,
qui vobis adverfantur ? parumne haec fignificant incredibiliter
confentientem populi Romani univerfi voluntatem ? Quid i
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 297/627
PHILIPPICA I. 289
Apollinarium ludorum plaufus, vel teftimonia potius et judicia
populi Romani parum magna vobis videbantur? O beatos illos,
qui, cum adeffe ipiis propter vim armorum non licebat, aderant
tamen, et in medullis populi Romani ac vifceribus haerebant I
Nifi forte Accio tum plaudi, et fexagefimo poft anno palmam
dari putabatis , non Bruto : qui his ludis ita caruit, ut in illo
apparatimmo fpectaculo ftudium populus Romanus tribuerit
abfenti ; defiderium liberatoris fui perpetuo plaufu et clamore
lenierit.
Equidem is fum, qui iftos plaufus, cum a popularibus ci-
vibus tribuerentur , femper contempferim : idemque cum a
fummis, mediis, infimis, cum denique ab univerfis hoc idemfit, cumque ii, qui ante fequi populi confenfum folebant, fu-
giunt ; non plaufum illum, fedjudicium, puto. Sin haec le-
viora vobis videntur, quae funt graviffima; num etiam hoc con-
temnitis, quod fenfiftis, tam caram populo Romano vitam A.
Hirtii fuiffe ? Satis enim erat, probatum illum effe pop-ulo Ro-
mano, ut eft; jucundum amicis, in quo vincit omnes j carum
fuis, quibus eft cariffimus : tantam tamen follicitudinem bono-
rum, tantum timorem omnium, in quo meminimus ? Certe in
nullo. Quid igitur ? hoc vos, per Deos immortales ! quale fit, non
interpretamini ? quid eos de veftra vita cogitare cenfetis, quibus
eorum, quos fperant reipublicae confulturos, vita tam cara fit ?
Cepi, Patres confcripti, reverfionis meae fructum ; quoniam
ea dixi , ut,quicunque cafus confecutus effet , extaret con-
ftantiae meae teftimonium ; et fum a vobis benigne ac diligen-
ter auditus. Quae poteftas fi mihi faepius fine meo veftroque pe-
riculo fiet, utar : fi minus, quantum potero, non tam mihi
me,quam reipublicae, refervabo. Mihi fere fatis eft, quod vixi,
vel ad aetatem, vel ad gloriam : huc fi quid acceilerit, non tam
mihi, quam vobis, reique publicae, accefferit.
Tom. VI. O o
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 298/627
[ 29 ]
I N
M. A N T O N I U M
P H I L I P P I C A II.
U O N A
Mmeo fato, Patres confcrlpti, fieri dicam,
ut nemo his annis viginti reipublicae hoftis fuerit, qui
non bellum eodem tempore mihi quoque indixerit ? Nec vero
neceffe eft a me quemquam nominari vobis , cum ipfi recorda-
mini. Mihi poenarum illi plus, quam optarem, dederunt. Te
miror, Antoni, quorum facla imitere, eorum exitus non per-
horrefcere. Atque hoc in aliis minus mirabar. Nemo illorum
inimicus mihi fuit voiuntarius ; omnes a me reipublicae caufa
laceffiti. Tu, ne verbo quidem violatus, ut audacior quam L.
Catilina, furiofior quam P. Clodius, viderere, ultro maledidtis
me lacemfti ; tuamque a me alienationem, commendationem
tibi ad impios cives fore putavifti.
Quid putem ? contemptumne me ? non video nec in vita,
nec in gratia , nec in rebus geflis , nec in hac mea mediocri-
tate ingenii, quid defpicere pofiit Antonius. An in fenatu fa-
cillime de me detrahi poffe credidit ? qui ordo clariffimis ci-
vibus bene geftae reipublicae teftimonium multis , mihi uni
confervatae, dedit ?
Andecertare mecum voluit contentione di-
cendi ? hoc quidem beneficium eft : quid enim plenius,quid
uberius, quam mihi et pro me, et contra Antonium, dicere ?
Illud profeclo eft: non exiflimavit, fui fimilibus probari poffe,
fe effe hoflem patriae, nifi mihi effet inimicus. Cui prius quam
de caeteris rebus refpondeo, de amicitia, quam a me viola-
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 299/627
P H I L I P P I C A II. 291
tam effe criminatus eft, quod ego graviflimum crimen judico,
pauca dicam.
II. Contra rem fuam veniffe me nefcio quando queftus eft.
An ego non venirem contra alienum pro familiari et neceffario
meo ? non venirem contra gratiam, non virtutis fpe, fed aeta-
tis rlore, colleclam ? non venirem contra injuriam, quam ifte
interceflbris iniquiftimi beneficio obtinuit, non jure prstorio ?
Sed hoc idcirco commemoratum a te puto, ut te infimo ordini
commendares, cum te omnes recordarentur libertini generum,
et liberos tuos nepotes Q^Fadii, libertini hominis, fuiffe.
At enim te in difciplinam meam tradideras : nam (ita dixifti)
domum meam ventitaras. Nse tu, fi id feciffes, melius famae,
melius pudicitiae tuae, confuluiffes. Sed nec fecifti, nec, fi cu-
peres, tibi id per C. Curionem facere licuiffet.
Auguratus petitionem mihi te concefliffe dixifti. O incre-
dibilem audaciam ! O impudentiam praedicandam ! Quo enim
tempore me augurem a toto collegio expetitum Cn. Pompeius
et Q^Hortenfius nominaverunt,(neque enim licebat a pluri-
bus nominari) tu nec folvendo eras, nec te ullo modo, nifi
everfa republica , incolumem fore putabas. Poteras autem eo
tempore auguratum petere, cum in Italia Curio non effet ?
aut tum , cum es factus , unam tribum fine Curione ferre po-
tuiffes ? cujus etiam familiares de vi condemnati funt, quod tui
nimis ftudiofi fuiffent.
III. At beneficio fum ufus tuo. Quo? quanquam illud ipfum,
quod commemoras, femper prae me tuli. Malui me tibi de-
bere confiteri, quam cuiquam minus prudenti non fatis gratus
videri. Sed quo beneficio ? quod me Brundufii non occideris ?
Quem ipfe victor, qui tibi, ut tute gloriari folebas, detulerat
cx latronibus fuis principatum, falvum effe voluiffet, in Italiam
ire jufliffet, eum tu occideres ? Fac potuiffe. Quod eft aliud
Patres confcripti, beneficium latronum, nifi ut commemorare
poflint, iis fe dedifte vitam, quibus non ademerint ? Quod fi
effet beneficium, nunquam ii, qui illum interfecerunt, a quo
O o 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 300/627
292 IN M. ANTONIUM
erant fervati, quos tu ipfe viros clariffimos appellare foles,
tantam effent gloriam confecuti. Quale autem beneficium eft
quod te abftinueris nefario fcelere ? qua in re non tam jucun-
dum videri mihi debuit, non interfectum a te, quam miferum,
id te impune facere potuiiTe.
Sed fit beneficium, quandoquidem majus accipi a latrone
nullum potuit : in quo potes me dicere ingratum ? An de inte-
ritu reipublicae queri non debui, ne in te ingratus viderer ?
Nam in illa querela, mifera quidem et luctuofa, fed mihi pro
hoc gradu , in quo me fenatus populufque Romanus colloca-
vit, neceffaria, quid eft dictum a me cum contumelia? quid non
moderate ? quid non amice ?
Quod quidemcujus temperantiae
fuit, de M. Antonio querentem, abftinere maledicto ? praefer-
tim cum tu reliquias reipublicae diffipaviffes ? cum domi tuje
turpiffimo mercatu omnia effent venalia ? cum leges eas, quae
nunquam promulgatae effent, et de te, et a te, latas confite-
rere ? cum aufpicia augur, interceffionem conful, fuftuliffes ?
cum effes fcediffime ftipatus armatis ? cum omnes impuritates
pudica in domo quotidie fufciperes, vino luftrifque confectus ?
At ego , tamquam mihi cum M. Craffo contentio effet ,quo-
cum multae et magnae fuerunt, non cum uno gladiatore ne-
quifiimo, de republica graviter querens, de homine nihil dixi.
Itaque hodie perficiam , ut intelligat,quantum a me benefi-
cium tum acceperit.
IV. At etiam literas, quas me fibi mififfe diceret, recitavit,
homo et humanitatis expers, et vitae communis ignarus. Quis
enim unquam, qui paulum modo bonorum confuetudinem nof-
fet, literas ad feab amico miffas, offenfione aiiqua interpofita,
in
mediumprotulit,
palamquerecitavit ? Quid eft aliud, tol-
lere e vita vitas focietatem,quam tollere amicorum colloquia
abfentium ? Quam multa joca folent effe in epiftolis, quae pro-
lata fi fint, inepta effe videantur ? quam multa feria, neque
tamen ullo modo divulganda ?
Sit hoc inhumanitatis tuae : ftultitiam incredibilem videte.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 301/627
P H I L I P P I C A II. 293
Quid habes , quod mihi opponas , homo difertc , ut Muftella?
Tamifio et Tironi Numifio videris ? qui cum hoc ipfo tem-
pore ftent cum gladiis in confpectu fenatus, ego quoque te
difertum putabo , fi oftenderis , quomodo fis eos inter ficarios
defenfurus. Sed quid opponas tandem, fi negem, me unquam
iftas literas ad te mififfe ? quo me tefte convinces ? an chiro-
grapho ? in quo habes fcientiam quaeftuofam. Qui poflis ? funt
enim librarii manu. Jam invideo magift.ro tuo, qui te tanta
mercede, quantam jam proferam, nihil fapere docuit.
Quid enim eft minus, non dico oratoris, fed hominis, quam
id objicere adverfario, quod ille fi verbo negarit , longius
progredi non pofht, qui objecerit ? At ego non nego : teque
in iflo ipfo convinco non inhumanitatis folum, fed etiam
amentia?. Quod enim verbum in iflis literis eft non plenum
humanitatis, officii, benevolentia? ? Omne autem crimen tuum
eft,quod de te in his literis non male exiflimem
; quod fcri-
bam tanquam ad civem, tanquam ad bonum virum, non tan-
quam ad fceleratum, et latronem. At ego tuas literas, etfi jure
poteram a te laceffitus, tamen non proferam ,quibus petis,
ut tibi per me liceat quendam de exilio reducere ; adjurafque,
id te, invito me, non effe facturum : idque a me impetras.
Quid enim me interponerem audacia? tuae ; quam neque aucto-
ritas hujus ordinis , neque exiftimatio populi Romani, neque
leges ullae, poffent coercere ? Verumtamen quid erat, quod me
rogares , fi erat is , de quo rogabas , Caefaris lege reductus £
Sed videlicet meam gratiam voluit effie : in quo ne ipfius qui-
dem ulla poterat effe, lege lata.
V. Sed, cum mihi, Patres confcripti, et pro me aliquid, et
in M. Antonium multa dicenda fint ; alterum peto a vobis,
ut me pro me dicentem, benigne ; alterum ipfe efficiam, ut,
contra illum cum dicam, attente audiatis. Simul illud oro ; fi
meam cum in omni vita, tum in dicendo, moderationem mo-
defliamque cognoftis, ne me hodie, cum ifli, ut provocavit, ref-
pondero, oblitum effe putetis mei. Non tractabo ut confulem5
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 302/627
2 9| IN M. ANTONIUM
ne ille quidem me ut confularem. Etfi ille nullo modo con-
ful , vel quod ita vivit , vel quod ita rempublicam gerit , vel
quod ita faclus eft conful: ego fine ulla controverfia confularis.
Ut igitur intelligeretis , qualem ipfe fe confulem profitere-
tur, objecit mihi confulatum meum. Qui confulatus verbo
meus, Patres confcripti, re vefter fuit : quid enim ego confti-
tui, quid gefli, nifi ex hujus ordinis confilio, aucloritate, fen-
tentia ? Hasc tu homo fapiens, non folum eloquens, apud eos,
quorum confilio fapientiaque gefta funt , aufus es vituperare ?
Quis autem meum confulatum , praeter P. Clodium, qui vi-
tuperaret, inventus eft ? cujus quidem tibi fatum, ficuti C.
Curioni, manet : quoniam id domi tuae eft, quod fuit illorum
utrique fatale.
Non placet M. Antonio confulatus meus. At placuit P. Ser-
viJio, ut eum primum nominem ex illius temporis confulari-
•bus, qui proxime mortuus eft : placuit Q^Lutatio Catulo,
cujus femper in hac republica vivet auclioritas : placuit duobus
Lucullis , M. Craffo ,Q^Hortenfio, C. Curioni ; M. Lepi-
do , C. Pifoni , M. Glabrioni , L. Volcatio , C. Figulo , D.
Silano , L. Murenoe, qui tum erant confules defignati : pla-
cuit idem, quod confularibus, M. Catoni; qui cum multa, vita
excedens ,providit , tum quod te confulem non vidit. Maxi-
me vero confulatum meum Cn. Pompeius probavit : qui, ut
me primum decedens ex Syria vidit , complexus et gratulans
meo beneficio patriam fe vifurum effe dixit. Sed quid fingu-
los commemoro ? frequentiflimo fenatui fic placuit, ut effet
nemo, qui mihi non, ut parenti, gratias ageret ; qui non mihi
vitam fuam, liberos, fortunas, rempublicam, referret acceptam.
VI. Sed, quoniam illis, quos nominavi, tot ac talibus viris
refpublica orbata eft ; veniamus ad vivos ,qui duo e confulari
numero reliqui funt. L. Cotta, vir fummo ingenio, fummaque
prudentia , rebus iis geftis ,quas tu reprehendis , fupplicatio-
iiem decrevit verbis amplimmis ', eique illi ipii, quos modo no-
minavi, confulares, fenatufq«e cundus affenfus eft : qui honos
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 303/627
P H I L I P P I C A II. 295
poft conditam hanc urbem habitus eft togato ante me neminL
L. Caefar, avunculus tuus, qua oratione, qua conftantia, qua gra-
vitate, fententiam dixit in fororis fuae virum, vitricum tuum ?
Hunc tu cum auctorem et praeceptorem omnium confiliorum
totiufque vitae, debuilfes habere; vitrici te fimilem, quam avun-
culi, efTe maluifti. Hujus ego alienus conliliis conful ufus fum:
tu , fororis filius , ecquid ad eum unquam de republica retu-
Jifti ? Ad quos refert ? Dii immortales ! ad eos fcilicet, quorum
nobis etiam dies natales audiendi funt.
Hodie non defcendit Antonius. Cur ? dat natalitia in hor-
tis. Cui ? neminem nominabo. Putate tum Phormioni ali-
cui, tum Gnatoni, tum Ballioni. O fceditatem hominis flagi-
tiofam! O impudentiam, nequitiam, libidinem non ferendam!
Tu, cum principem fenatorem, civem fingularem, tam propin-
quum habeas , ad eum de republica nihil referas ; ad eos re-
feras, qui fuam rem nullam habent, tuam exhauriunt ? Tuus
videlicet falutaris confulatus, perniciofus meus.
VII. Adeone pudorem cum pudicitia perdidifti, ut hoc in eo
templo dicere aufus lis, in quo ego fenatum illum, qui quon-
dam florens orbi terrarum praefidebat , confulebam ; tu homi-
nes perditiflimos cum gladiis collocavifti ? At etiam aufus es
(quid autem eft , quod tu non audeas ?) clivum Capitolinum
dicere , me confule,plenum fervorum armatorum fuiffe. Ut
illa, credo, nefaria fenatus-confulta fierent, vim afFerebam fe-
natui. O miferum, five illa tibi nota non funt, nihil enim boni
nofti ; five funt, qui apud tales viros tam impudenter loquarel
Quis enim eques Romanus, quis, praeter te, adolefcens no-
bilis, quis ullius ordinis, qui fe civem meminifTet, cum fena-
tus in hoc templo effet , in clivo Capitolino non fuit ? quis
nomen non dedit ? Quanquam nec fcribae fufHcere, nec tabulae
nomina illorum capere, potuerunt. Etenim, cum homines nefa-
rii de patriae parricidio confiterentur, confciorum indiciis, fua
manu, voce pene literarum coacti, fe urbem inflammare, cives
trucidare , vaftare Italiam , delere rempublicam , confenfilfe ^
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 304/627
296 IN M. ANTONIUM
quis efTet, qui ad falutem communem defendendam non ex«=
citaretur ? praefertim cum fenatus populufque Romanus habe-
ret ducem,
qualis fi qui nunc effet , tibi idem, quod illis ac-
cidit, contigiffet. Ad fepulturam corpus vitrici fui negat a me
datum. Hoc vero ne P. quidem Clodius dixit unquam: quem,
quia jure ei fui inimicus , doleo a te jam omnibus vitiis effe
fuperatum. Qui autem tibi venit in mentem, redigere in memo-
riam noftram, te domi P. Lentuli effe educatum ? an verebare,
ne non putaremus natura te potuifle tam improbum evadere
nifi acceffifTet etiam difciplina ?
VIII. Tam autem eras excors, ut tota in oratione tua tecum
ipfe pugnares ; ut non modo non cohaerentia inter fe diceres ,
fed maxime disjuncta, atque contraria ? ut non tanta mecum,
quanta tecum , tibi effet contentio ? Vitricum tuum in tanto
fuiiTe fcelere, fatebare; poena affectum querebare. Ita, quod
proprie meum eft, laudafli;quod totum fenatus efl, reprehen-
difli. Nam comprehenfio fontium, mea; animadverfio, fenatus
fuit. Homo difertus non intelligit, eum, quem contra dicit,
laudari a fe ; eos, apud quos dicit, vituperari.
Jam iliud cujus eft , non dico audaciae,
(cupit enim fe au-
dacem dici) fed, quod minime vult, ftultitiae, qua vincit om-
nes ; clivi Capitolini mentionem facere, cum inter fubfellia
noftra verfentur armati ? cum in hac cella Concordiae, O Dii
immortales! in qua, me confule, falutares fententiae diclae funt,
quibus ad hanc diem viximus , cum gladiis homines collocati
flent ? Accufa fenatum : accufa equeftrem ordinem,qui tum
cum fenatu copulatus fuit : accufa omnes ordines , omnes ci-
ves , dum confiteare, hunc ordinem, hoc ipfo tempore , ab
Ithyreis circumfederi. Haec tu non propter audaciam dicis
tam impudenter , fed qui tantam rerum repugnantiam non
videas : nihil profecto fapis. Quid eft enim dementius, quam,
cum ipfe reipublicae perniciofa arma ceperis, objicere alteri
ialutaria ?
At etiam quodam loco facetus effe voluifli. Quam id , Dii
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 305/627
P H I L I P P I C A IL 297
boni ! te non decebat ? In quo eft tua culpa nonnulla : ali-
quid enim falis ab uxore mima trahere potuifti. Cedant arma
togce. Quid ? tum nonne cefferunt ? At poftea tuis armis ceffit
toga. Quaeramus igitur, utrum melius fuerit -, libertati populi
Romani fceleratorum arma, an libertatem noftram armis tuis,
cedere. Nec vero tibi de verfibus refpondebo : tantum dicam
breviter, neque illos, neque ullas te omnino literas, noffe : me
nec reipublicae nec amicis unquam defuiffe, et tamen omni ge-
nere monumentorum meorum perfecifTe operis fubfecivis , ut
meae vigiliae, meaeque literae, et juventuti utilitatis, et nomini
Romano laudis, aliquid afferrent. Sed haec non hujus temporis;
ad majora veniamus.
IX. P. Clodium meo confilio interfeclum effe dixifti. Quid-
nam homines putarent , fi tum occifus effet , cum tu illum in
foro, infpeclante populo Romano, gladio ftricto infecutus es ;
negotiumque tranfegiffes , nifi ille fe in fcalas tabernae librariae
conjeciffet, hifque oppilatis impetum tuum compreftiffet? Quod
quidem ego faviffe me tibi, fateor -
y fuafiffe, ne tu quidem dicis.
At Miloni ne favere quidem potui : prius enim rem tranfegit,
quam eum quifquam faclurum id fufpicaretur. At ego fuafi.
Scilicet is animus erat Milonis, ut prodeffe reipublicae fine fua-
fore non poffet. At lastatus fum. Quid ergo ? in tanta laetitia
cunctae civitatis me unum triftem effe oportebat ?
Quanquam de morte P. Clodii fuit quaeftio non fatis pru-
denter illa quidem conftituta. Quid enim attinebat nova lege
quaeri de eo, qui hominem occidiffet, cum effet legibus quaef-
tio conftituta ? Quaefitum eft tamen. Quod ergo, cum res age-
batur, nemo in me dixit ; id tot annis poft tu es inventus, qui
diceres ? Quod vero dicere aufus es, idque multis verbis, opera
mea Pompeium a Caefaris amicitia efle disjunctum, ob eam-
que caufam mea culpa civile bellum effe natum ; in eo non tu
quidem tota re, fed, quod maximum eft, temporibus, errafti.
X. Ego, M. Bibulo, praeftantiffimo cive, confule, nihil prae-
termifi, quantum facere enitique potui ,quin Pompeium a
Tom. VI. P p
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 306/627
298 IN M. ANTONIUM
Caefaris conjunctione avocarem. In quo Caefar fuit felicior : ipfe
enim Pompeium a mea familiaritate disjunxit. Poftea vero
quam fe totum Pompeius Caefari tradidit, quid ego illum ab eo
diftrahere conarer ? Stulti erat fperare ; fuadere impudentis.
Duo tamen tempora inciderunt,quibus aliquid contra C32-
farem Pompeio fuaferim : ea velim reprehendas , fi potes.
Unum , ne quinquennii imperium Caefari prorogaretur : alte-
rum, ne pateretur ferri, ut abfentis ejus ratio haberetur. Quo-
rum fi utrumvis perfuafirTem; in has miferias nunquam incidif-
femus. Atque idem cum jam omnes opes, et fuas, et populi
Romani, Pompeius ad Caefarem detulitfet, feroque eadem fen-
tire ccepiffet, quae ego ante multo praevideram, inferrique pa-
triae bellum nefarium viderem, pacis, concordiae, compofitio-
nis , audtor effe non deftiti : meaque illa vox efl nota multis
TJtinam, Pompei, cum C. Ctefare focietatem aut nunquam coifes,
aut nunquam diremiffes !fuit alterum gravitatis, alterum prudentia
tuce. Haec mea, M. Antoni, femper et de Pompeio, et de re-
publica, confilia fuerunt. Quae fi valuiffent, refpublica ftaret
tu tuis flagitiis, egeflate, infamia, concidiffes.
XI. Sed haec vetera : illud vero recens, Csefarem meo confilio
interfeclum. Jam vereor, Patres confcripti, ne, quod turpiffi-
mum eft,praevaricatorem mihi appofuiffe videar
,qui me non
folum meis laudibus ornaret , fed etiam oneraret alienis. Quis
enim meum in iftius gloriofiffimi facti confcientia nomen au-
divit ? cujus autem,qui in eo numero fuiffet , nomen eft oc-
cultatum ? Occultatum dico ? cujus non ftatim djvulgatum ?
Citius dixerim jaclaffe fe aliquos, ut fuiffe in ea focietate vide-
rentur, qui focii non fuiffent, quam ut quifquam celare vellet.
Quam verifimile porro eft , in tot hominibus,partim ob-
fcuris, partim adolefcentibus, neminem occultantibus, meum
homen latere potuiffe ? Etenim, fi auctores ad liberandam pa-
triam defiderarentur illis auctoribus, Brutos ego impellerem,
quorum uterque L. Bruti imaginem quotidie videret , alter
etiam Ahalae ? Hi igitur, his majoribus orti, ab alienis potius
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 307/627
PHILIPPICA II. 299
confilium peterent, quam a fuis ? et foris potius, quam domo?
Quid ? C. Caffius, in ea familia natus, quac non modo domi-
natum, fed ne potentiam quidem, cujufquam ferre potuit, meaudtorem, credo, defideravit : qui etiam fine his clariffimis vi-
ris hanc rem in Cilicia ad oitium fluminis Cydni confeciifet,
fi ille ad eam ripam, quam conftituerat, non ad contrariam,
naves appuliffet. Cn. Domitium non patris interitus, clariffimi
viri, non avunculi mors, non fpoliatio dignitatis, ad recupe-
randam libertatem, fed mea auctoritas, excitavit. An C. Tre-
bonio ego perfuafi, cui ne fuadere quidem aufus effem ? Quo
etiam majorem ei refpublica gratiam debet, qui libertatem po-
puli Romani unius amicitise praepofuit; depulforque dominatus,
quam particeps, effe maluit. An L.Tullius Cimber me efl auc-
torem fecutus ? quem ego magis feciffe illam rem fum admi-
ratus ,quam facturum putavi : admiratus fum autem ob eam
caufam, quod, immemor beneficiorum, memor patriae fuiffet.
Quid duos Servilios, Cafcas dicam, an Ahalas ? et hos auc-
toritate mea cenfes excitatos potius, quam caritate reipublicae ?
Longum efl perfequi caeteros : idque reipublicae praeclarum
fuiffe tam multos, ipfis gloriofum.
XII. At, quemadmodum me coarguerit homo acutus, recor-
damini. Caefare interfecto, inquit, ftatim cruentum alte extol-
lens M. Brutus pugionem, Ciceronem nominatim exclamavit,
atque ei recuperatam libertatem efl gratulatus. Cur mihi potif-
fimum ? Quod fciebam ? Vide, ne illa caufa fuerit appellandi
me, quod, cum rem geffifTet confimilem rebus iis, quas ipfe
gefferam, me potiffimum teflatus eft, fe aemulum mearum lau-
dum extitiffe. Tu autem omnium ftultiffime non intelligis, fi
id,quod me arguis , voluifle interfici Caefarem , crimen fit
etiam, laetatum effe morte Caefaris, crimen qKq ? Quid enim
interefl inter fuaforem facti , et probatorem ? aut quid refert
utrum voluerim fieri, an gaudeam factum ? Ecquis eft igitur,
te excepto, et iis qui illum regnare gaudebant, qui illud aut
fieri noluerit , aut factum improbarit ? Omnes ergo m culpa.
P p 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 308/627
3oo IN M. ANTONIUM
Etenim omnes boni,quantum in ipfis fuit , Caefarem occide-
runt : aliis confilium, aliis animus, aliis occafio defuit ; vo-
luntas nemini.
Sed ftuporem hominis, vel dicam pecudis, attendite. Sic
enim dixit, M. Brutus , quem ego honoris caufa nomino, cruen-
tu?7i pugionem tenens, Ciceronem exc/amavit ; ex quo intelligi de-
bet9eum confciumfuifje'. Ergo ego fceleratus appellor a te, quem
tu fufpicatum aliquid fufpicaris ; ille, qui ftillantem prae fe
pugionem tulit, is a te honoris caufa nominatur ? Efto : fit in
verbis tuis hic ftupor. Quanto in rebus fententiifque major ?
Conftitue hoc, conful, aliquando , Brutorum, C. CafTii, Cn.Domitii, C. Trebonii, reliquorum, quam velis effe caufam.
Edormi crapulam, inquam, et exhala. An faces admovendae
funt, quae te excitent, tantae caufae indormientem ? Nunquamne
intelligis, ftatuendum tibi efle, utrum illi, qui iflam rem gef^
ferunt, homicidae fint, an vindices libertatis ?
XIII. Attende enim paulifper, cogitationemque fobrii ho-
minis punctum temporis fufcipe. Etenim ego, qui fum illo-
rum, ut ipfe fateor, familiaris, ut a te arguor, focius ; nego
quidquam effe medium : confiteor eos , nifi liberatores populi
Romani confervatorefque reipublicae fint , plus quam ficarios,
plus quam homicidas, plus etiam quam parricidas effe : fiqui-
dem efl atrocius patriae parentem, quam fuum, occidere. Tu,
homo fapienS , et confiderate,quid dicis ? fi parricidae ; cur
honoris caufa a te funt et in hoc ordine, et apud populum Ro-
manum, femper appellati ? cur M. Brutus, te referente, legibus
effc folutus , fi ab urbe plus quam decem dies abfuifTet ? cur
ludi Apollinares incredibili
M.Bruti honore celebrati ?
curprovincia? CafTio et Bruto datae ? cur quoeftores additi ? cur le-
gatorum numerus auctus ? Atque haec acla per te : non igitur
homicidas. Sequitur, ut liberatores tuo judicio fint ; quando-
quidem tertium nihil potefl effe.
Quid efl ? num conturbo te ? Non enim fortaffe fatis, quae
diftin&ius dicuntur, intelligis. Sed tamen haec eft fumma
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 309/627
P H I L I P P I C A II. 301
conclufionis mex : Quoniam fcelere a te liberati funt, ab eo~
dem te ampliffimis praemiis digniffimos judicatos. Itaque jam
retexo orationem meam: fcribam ad illos, ut, f\ qui forte, quod
a te mihi objectum efl, quaerent, fitne verum j ne cui negent.
Etenim vereor, ne aut, celatum me ab ipfis, illis non honef-
tum; aut, invitatum refugifTe, mihi fit turpimmum. Quae enim
-res unquam , pro fancte Jupiter I non modo in hac urbe , fed
in omnibus terris, eft gefta major ? quae gloriofior ? quae com-
mendatior erit hominum memoriae fempiternae ? In hujus me
confilii focietatem, tanquam in equum Trojanum, cum prin-
cipibus includis ? non recufo.
Ago etiam gratias, quoquo animo facis : tanta enim res eft,
ut invidiam iftam,quam tu in me vis concitare , cum laude
non comparem. Quid enim beatius illis, quos tu expulfos a te
praedicas, et relegatos ? qui locus erl aut tam defertus, aut tam
inhumanus, qui illos, quo acceflerint , non affari atque appe-
tere videatur ? qui homines tam agreftes, qui fe, cum eos ad-
fpexerint, non maximum cepiffe vitas fructum putent ? quae vero
tam immemor pofleritas, quas tam ingratas litera; reperientur,
quae eorum gloriam non immortalitatis memoria profequantur ?
Tu vero adfcribe me talem in numerum.
XIV. Sed unam rem vereor, ne non probes. Si enim fuiffem,
jion folum regem, fed regnum etiam, de republica fuftulirTem
et, fi meus ftylus ille fuiffet, ut dicitur, mihi crede, non fo-
lum unum actum, fed totam fabulam, confeciflem. Quanquam,
ii interfici Caefarem voluiffe crimen eft, vide, quasfo, Antoni,
quid tibi futurum fit, quem et Narbone hoc confilium cum
C. Trebonio cepiffe notifiimum eft -, et ob ejus confilii focie-
tatem , cum interficeretur Caefar, tum te a Trebonio vidimus
fevocari. Ego autem (vide quam tecum agam non inimice)
quod bene cogitafti aliquando, laudo; quod non indicafti, gra-
tias ago ;quod non fecifti, ignofco : virum res illa qua?rebat.
Quod fi te in judicium quis adducat, ufurpetque illud Caf-
fianum, Cui bonofuerit 5 vide, quaefo, ne hasreas. Quanquam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 310/627
302 IN M. ANTONIUM
illud quidem fuit , ut tu dicebas , omnibus bono,qui fervire
nolebant ; tibi tamen praecipue, qui non modo non fervis, fed
etiam regnas : qui maximo te aere alieno ad cedem Opis libe-
rafti : qui per eafdem tabulas innumerabilem pecuniam difli-
pavifti : ad quem e domo Caefaris tam multa delata funt : cujus
domus quaeftuofifTima eft falforum commentariorum et chiro-
graphorum officina; agrorum, oppidorum, immunitatum, vec-
tigalium, flagitiofiffimae nundinae. Etenim quse res egeftati et
aeri alieno tuo, praeter mortem Caefaris, fubvenire potuiffet ?
Nefcio quid conturbatus effe videris. Nunquid fubtimes,
ne ad te hoc crimen pertinere videatur ? Libero te metu: ne-
mo credet unquam : non eft tuum de republica bene mereri
habet illius pulcherrimi facli clariffimos viros refpublica auclo-
res : ego te tantum gaudere dico -, feciffe non arguo. Refponds
maximis criminibus : nunc etiam reliquis refpondendum eft.
XV. Caftra mihi Pompeii, atque illud omne tempus, obje-
cifti. Quo quidem tempore fi, ut dixi, meum confilium auctori-
tafque valuiffet ; tu hodie egeres, nos liberi effemus, refpublica
non tot duces et exercitus amififfet. Fateor enim, me, cum ea,
quae acciderunt,providerem futura, tanta in moeftitia fuiffe
,
quanta caeteri optimi cives, fi idem providiffent, fuiffent. Do-
lebam, dolebam, Patres confcripti, rempublicam, veftris quon-
dam meifque confiliis confervatam , brevi tempore effe peritu-
ram. Neque vero eram tam indoctus , ignarufque rerum , ut
frangerer animo propter vitae cupiditatem; quae me manens
conficeret angoribus, dimiffa moleftiis omnibus liberaffet. Illos
ego praeftantiflimos viros, lumina reipublicae, vivere volebam,
tot confulares, tot praetorios, tot honeftiftimos fenatores, om-nem praeterea florem nobilitatis ac juventutis, tum optimorum
civium exercitus : qui li viverent, quamvis iniqua conditione
pacis, (mihi enim omnis pax cum civibus bello civili utilior
videbatur) rempublicam hodie teneremus. Quae fententia fi
valuiffet , ac non ii maxime mihi,quorum ego vitas confule-
bam, fpe victoriae elati, obftitiffent ; ut alia omittam, tu certe
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 311/627
P H I L I P P I C A II. 3°3
nunquam in hoc ordine, vel potius nunquam in hac urbe,
manfiffes.
At vero Cn. Pompeii voluntatem a me abalienabat oratio
mea. An ille quemquam plus dilexit ? cum ullo aut fermones,
aut confilia, contulit faepius ? quod quidem erat magnum, de
fumma re diftentientes , in eadem confuetudine amicitias per-
manere. Sed et ego, quid ille, et contra ille, quid ego fenti-
rem et fpeclarem, videbat. Ego incolumitati civium primum, ut
poftea dignitati poffemus; ille prasfenti dignitati potius confule-
bat. Quod autem habebat uterque quod fequeretur, idcirco to-
lerabilior erat noftra diffenfio. Quid vero ille confularis vir, ac
pene divinus, de me fenferit, fciunt qui eum de Pharfalica fuga
Paphum profecuti funt. Nunquam ab eo mentio de me, nifi
honorifica, nifi plena amiciffimi defiderii, cum me vidiffe plus
fateretur, fe fperaviffe meliora. Et ejus viri nomine me infec-
tari audes, cujus me amicum, te fectorem, effe fateare ?
XVI. Sed omittatur bellum illud , in quo tu nimium felix
fuifti. Ne jocis quidem refpondebo, quibus me in caftris ufum
effe dixifti. Erant quidem illa caftra plena curas : veruntamen
homines, quamvis in turbidis rebus fint, tamen, fi modo ho-mines funt , interdum animis relaxantur. Quod autem idem
mceftitiam meam reprehendit, idem jocum; magno argumento
eft, me in utroque fuiffe moderatum.
Hereditates mihi negafti venire. Utinam hoc tuum verum cri-
men effet ! plures amici mei et neceffarii viverent. Sed qui iftuc
tibi venit in mentem ? ego enim amplius H-S. ducenties accep-
tum hereditatibus retuli. Quanquam in hoc genere fateor feli-
ciorem effe te. Me nemo, nifi amicus, fecit heredem, ut cum
illo commodo, fi quod erat, animi quidam dolor jungeretur; te
is, quem tu vidifti nunquam, L. Rubrius Cafiinas, fecit here-
dem. Et quidem vide, quam te amarit is,qui, albus aterve
fueris, ignorans, fratris filium prasteriit : Q^Fufii, honeftifftmi
equitis Romani, fuique amiciflimi, quem palam heredem fem-
per factitarat, ne nomen quidem perfcripfit j te, quem nunquam.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 312/627
3o4 INM. ANTONIUM
viderat , ac nunquam falutaverat , fecit heredem. Velim mihi
dicas , nifi moleftum eft , L. Turfelius qua facie fuerit, qua
flatura, quo municipio, qua tribu. Nihil fcio, inquies> nifi
quae praedia habuerit. Igitur fratrem exheredans, te faciebat
heredem. In multas praeterea pecunias alienimmorum homi-
num , ejectis veris heredibus , tanquam heres effet , invafit.
Quanquam hoc maxime admiratus fum , mentionem te here-
ditatum aufum eife facere , cum ipfe hereditatem patris non
adiftes.
XVII. HdEC ut colligeres , homo amentiffime , tot dies in
aliena villa declamafti ? Quanquam tu quidem, ut tui familia-
riffimi dictitant , vini exhalandi , non ingenii acuendi , caufa
declamas. Et vero adhibes joci caufa magiftrum, fuffragio tuo,
et compotorum tuorum, rhetorem : cui conceffifti , ut in te,
quae vellet, diceret. Salfum omnino hominem ! fed materia
facilis eft in te, et in tuos, dicla dicere. Vide autem, inter te
et avum tuum quid interfit. Ille fenfim dicebat,quod caufae
prodeffet ; tu curfim dicis aliena.
At quanta merces rhetori data eft ? Audite, audite, Patres
confcripti, et cognofcite reipublicae vulnera. Duo millia juge-
rum campi Leontini Sex. Clodio rhetori affignafH , et quidem
immunia, ut pro tanta mercede nihil fapere difceres. Numetiam hoc, homo audaciffime, ex Caefaris commentariis ? Sed
dicam alio loco et de Leontino agro, et de Campano : quos
ifte agros, ereptos reipublicae, turpiffimis poffefforibus inqui-
navit. Jam enim, quoniam criminibus ejus fatis refpondi, de
ipfo emendatore et corredtore noftro quasdam dicenda funt. Nec
enim omnia effundam, ut, fi faepius decertandum fit, ut erit,
femper novus veniam : quam facultatem mihi multitudo iflius
vitiorum peccatorumque largitur. Vifne igitur te infpiciamus
a puero ? Sic opinor : a principio ordiamur.
XVIII. Tenefne memoria, praetextatum te decoxiffe? Patris,
inquies, ifta culpa eft. Concedo : etenim eft pietatis plena de-
fenfio. Illud tamen audaciae tuae, quod fedifti in quatuordecim
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 313/627
P H I L I P P I C A II. 305
ordinibus , cum effet lege Rofcia decoctoribus certus locus
conftitutus, quamvis quis fortunas vitio, non fuo, decoxiffet.
Sumpfifti virilem togam, quam ftatim muliebrem togam red-
didifli. Primo vulgare fcortum : certa flagitii merces , nec ea
parva : fed cito Curio intervenit,qui te a meretricio quaeftu
abduxit ; et, tanquam flolam dediffet, in matrimonio flabili et
certo locavit.
Nemo unquam puer, emptus libidinis caufa, tam fuit in
domini poteftate, quam tu in Curionis. Quoties te pater ejus
domo fua ejecit ? quoties cuftodes pofuit, ne limen intrares ?
cum tamen tu, nocle focia, hortante libidine, cogente mer-
cede, per tegulas demitterere : quae flagitia domus illa diutius
ferre non potuit. Scifne me de rebus mihi notiffimis dicere ?
Recordare tempus illud , cum pater Curio mcerens jacebat in
leclo : rllius, fe ad pedes meos profternens, lacrymans te mihi
commendabat ; orabat , ut te contra fuum patrem , fi fefter-
tium fexagies peteret, defenderem : tantum enim fe pro te in-
terceffiffe. Ipfe autem amore ardens confirmabat, quod defide-
rium tui difcidii ferre non poffet, fe in exilium effe iturum.
Quo ego tempore tanta mala rlorentiffimae familiae fedavi
vel potius fuftuli. Patri perfuafi, ut aes alienum filii diffolveret;
redimeret adolefcentem , fumma fpe et animi et ingenii prae-
ditum , rei familiaris facultatibus ; eumque tua non modo fa-
miliaritate , fed etiam congreffione, patrio jure et poteftate
prohiberet. Haec tu cum per me acla meminiffes ; nifi illis
quos videmus,
gladiis connderes , malediclis me provocare
aufus effes ?
XIX. Sed jam ftupra et rlagitia omittam: funt quasdam, qua?
honefle non poffum dicere : tu autem eo liberior, quod ea in
te admififti, quae a verecundo inimico audire non poffes. Sed
reliquum vitae curfum videte : quem quidem celeriter perflrin-
gam : ad haec enim,quae in civili bello , in maximis reipub-
licae miferiis fecit, et ea, quae quotidie facit, feftinat animus.
Quae peto ut, quanquam multo notiora vobis quam mihi funt,
Tom. VI, Qlq
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 314/627
3o6 IN M. ANTONIUM
tamen, ut facitis, attente audiatis. Debet enim talibus in re~
bus excitare animos non cognitio folum rerum , fed etiam re-
cordatio. Tametfi incidamus oportet media , ne nimis fero ad
extrema veniamus.
Intimus erat in tribunatu Clodio ; qui fua erga me benefi-
cia commemorat: ejus omnium incendiorum fax. Cujus etiam
domi quiddam jam tum molitus eft : quid dicam, ipfe optime
intelligit. Inde itum Alexandriam contra fenatus auctoritatem,
contra religionem. Sed habebat ducem Gabinium,quicum
quidvis rectiflime facere poflet. Qui tum inde reditus , aut
qualis?
Prius in ultimam Galliam ex iEgypto, quam domum.Quae autem erat domus ? fuam enim quifque domum tum ob-
tinebat , neque erat ufquam tua. Domum dico ? quid erat in
terris, ubi in tuo pedem poneres, praeter unum Mifenum, quod
cum fociis tanquam Sifaponem tenebas ?
XX. Venifti e Gallia ad quaefturam petendam. Aude dicere,
te prius ad parentem tuam veniffe, quam ad me. Acceperam
enim jam ante Caefaris literas , ut mihi fatisfieri paterer a te :
itaque ne loqui quidem fum te paffus de gratia. Poftea cufto-
ditus fum a te, tu a me obfervatus in petitione quaefturae. Quoquidem tempore P. Clodium , approbante populo Romano
,
in foro es conatus occidere : cumque eam rem tua fponte co-
narere, non impulfu meo ; tamen ita praedicabas, te non exif-
timare , nifi illum interfecifles , unquam mihi pro tuis in me
injuriis fatis efle fadlurum. In quo demiror , cur Milonem
impulfu meo rem illam egifle dicas , cum te ultro mihi idem
illud deferentem nunquam fim adhortatus. Quanquam , fi in
eo perfeverares , ad tuam gloriam rem illam referri
malebamquam ad meam gratiam.
Quaeftor es faclus. Deinde continuo fine fenatus-confulto,
fine forte, fine lege, ad Caefarem cucurrifti : id enim unum in
terris, egeftatis, aeris alieni, nequitiae, perditis vitae rationibus
perfugium efle ducebas. Ibi te cum et illius largitionibus , et
tuis rapinis , expleviflfes , (fi hoc efl explere , quod ftatim
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 315/627
P H I L I P P I C A II. 307
effundas) advolafti egens ad tribunatum , ut in eo magiftratu
fi poffes, viri tui fimilis effes.
XXI. Accipite nunc, quaefo, non ea, quae ipfe in fe atque in
domefticum dedecus impure atque intemperanter , fed quae in
nos fortunafque noftras, id eft in univerfam rempublicam, im-
pie ac nefarie fecerit. Ab hujus enim fcelere omnium malorum
principium natum reperietis. Nam cum, L. Lentulo, C. Mar-
cello, confulibus, Kalendis Januar. labentem et prope caden-
tem rempublicam fulcire cuperetis, ipfique C. Caefari, fi fana
mente effet, confulere velletis; tum ifte venditum atque eman-
cipatum tribunatum confiliis veftris oppofuit, cervicefque fuas
ei fubjecit fecuri,qua multi minoribus in peccatis occide-
runt. In te autem , M. Antoni , id decrevit fenatus , et qui-
-dem incolumis, nondum tot luminibus extinclis, quod in hof-
tem togatum decerni eft folitum more majorum. Et tu apud
Patres confcriptos contra me dicere aufus es , cum ab hoc or-
dine ego confervator effem , tu hoftis , reipublicae judicatus ?
Commemoratio iilius tui fceleris intermiffa eft , non memoria
deleta. Dum genus hominum , dum populi Romani nomen
extabit , (quod quidem erit , fi per te licuerit , fempiternum)
tua illa peftifera interceflio nominabitur.
Quid cupide a fenatu, quid temere fiebat, cum tu, unus,
adolefcens, univerfum ordinem decernere de falute reipublicae
prohibuifti ?• neque id femel , fed faepius ? neque tu tecum de
fenatus auctoritate agi paffus es ? Quid autem agebatur, nifi ne
delere et evertere rempublicam funditus velles , cum te neque
principes civitatis rogando, neque majores natu monendo, ne-
que frequens fenatus agendo , de vendita atque addicta fenten-
tia movere potuit ? Tum illud, multis rebus ante tentatis
neceflario tibi vulnus inflictum, quod paucis ante te, quorum
incolumis fuit nemo. Tum contra te dedit arma hic ordo con-
fulibus , reliquifque imperiis et poteftatibus : quae non effit-
giffes, nifi te ad arma Caefaris contuliffes.
XXII. Tu, tu, inquam, M. Antoni, princeps C. Caefari,
0_q 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 316/627
308 IN M. ANTONIUM
omnia perturbare cupienti , caufam belli contra patriam infe-
rendi dedifti. Quid enim aliud ille dicebat ? quam caufam de-
mentiffimi fui confilii et facti afferebat , nifi quod interceffio
neglecta, jus tribunitium fublatum, circumfcriptus a fenatu
effet Antonius ? Omitto quam haec falfa, quam levia : praefer-
tim cum omnino nulla caufa jufta cuiquam effe poffit contra
patriam arma capiendi. Sed nihil de Caefare : tibi certe confi-
tendum eft , caufam perniciofiffimi belli in perfona tua confti-
tilfe. O miferum te, fi intelligis ! miferiorem, fi non intelligis,
hoc literis mandari, hoc memoriae prodi, hujus rei ne pofteri-
tatem quidem omnium feculorum unquam immemorem fore
confules ex Italia excuffos , cumque his Cn. Pompeium , qui
imperii populi Romani decus ac lumen fuit; omnes confulares,
qui per valetudinem exfequi cladem illam fugamque potuiffent
praetores, praetorios, tribunos plebis, magnam partem fenatus,
omnem fobolem juventutis , unoque verbo rempublicam ex-
pulfam, atque exterminatam fuis fedibus !
Ut igitur in feminibus eft caufa arborum et ftirpium , fic
hujus luctuofiffimi belli femen tu fuifti. Doletis tres exercitus
populi Romani interfectos : interfecit Antonius. Defideratis
clariffimos cives : eos quoque eripuit vobis Antonius. Auctori-
tas hujus ordinis afflicta eft : afflixit Antonius. Omnia denique,
quae poftea vidimus, (quid autem mali non vidimus ?) fi recte
ratiocinabimur, uni accepta referemus Antonio. Ut Helena
Trojanis, fic ifte huic reipublicae, caufa belli, caufa peftis at-
que exitii fuit. Reliquae partes tribunatus principio fimiles :
omnia perfecit, quae fenatus , falva republica ne fieri poffent,
perfecerat. Cujus tamen fcelus in fcelere cognofcite.XXIII. Reftituebat multos calamitofos : in his patrui nulla
mentio. Si feverus ; cur non in omnes ? ii mifericors j cur non
in fuos ? Sed omitto caeteros. Licinium Denticulam , de alea
condemnatum, colluforem fuum, reftituit : quafi vero ludere
cum condemnato non liceret : fed ut, quod ille in alea per-
diderat, beneficio legis diffolveret. Quam attulifti rationem
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 317/627
P H I L I P P I C A II. 3°9
populo Romano, cur eum reftitui oporteret ? Abfentem credo
in reos relatum, rem indicta caufa judicatam : nullum fuiffe de
alea lege judicium : vi oppreffum, et armis : poftremo, quod
de patruo tuo dicebatur,pecunia judicium effe corruptum.
Nihil horum. At vir bonus , et republica dignus. Nihil id
quidem ad rem : ego tamen,quoniam condemnatum effe pro
nihilo vis, fi ita effet, ignofcerem. Hominem omnium nequif-
flmum, qui non dubitaret vel in foro alea ludere, lege, quae efl
de alea, condemnatum, qui in integrum reftituit, is non aper-
tiffime ftudium fuum ipfe profitetur ?
In eodem vero tribunatu , cum Caefar , in Hifpaniam profi-
cifcens, huic conculcandam Italiam tradidiffet -, quae fuit ejus
peragratio itinerum ? luftratio municipiorum ? Scio me in re-
bus celebratiffimis fermone omnium verfari, eaque, quae dico,
dicturufque fum, notiora omnibus effe, qui in Italia tum fuere,
quam mihi, qui non fui. Notabo tamen fingulas res : etfi nullo
modo poterit oratio mea fatisfacere veftrae fcientiae. Etenim
quod unquam in terris tantum flagitium extitiffe auditum eft ?
tantam turpitudinem ? tantum dedecus ?
XXIV. Vehebatur in effedo tribunus plebis: lictores laureati
antecedebant : inter quos , aperta lectica , mima portabatur j
quam ex oppidis municipales, homines honefti, obviam necef-
fario prodeuntes, non noto illo et mimico nomine, fed Volum-
niam, confalutabant. Sequebatur rheda cum lenonibus, comi-
tes nequiffimi : rejecta mater amicam impuri filii , tanquam
nurum, fequebat-ur. O miferae mulieris fcecunditatem cala-
mitofam ! Horum flagitiorum ifte veftigiis omnia municipia
prasfecl:uras, colonias, totam denique Italiam, impreflit.
Reliquorum faclorum ejus , Patres confcripti , difficilis eft
fane reprehenfio, et lubrica. Verfatus in bello eft : faturavit fe
fanguine diffimillimorum fui civium : fuit felix, fi poteft ulla
effe in fcelere felicitas. Sed ,quoniam veteranis cautum effe
volumus,quanquam diffimilis eft militum caufa, et tua; illi
fecuti funt, tu quasfifti, ducem ; tamen, ne apud illos me in
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 318/627
3io IN M. ANTONIUM
invidiam voces, nihil de belli genere dicam, Vidor e Theffa-
lia Brundufium cum legionibus revertifti: ibi me non occidifti.
Magnum beneficium : potuiffe enim fateor. Quanquam nemoerat eorum , qui tunc tecum fuerunt
,qui mihi non cenferet
parci oportere. Tanta enim eft caritas patrise , ut veftris etiam
legionibus fanctus effem ,quod eam a me fervatam effe memj-
niffent. Sed fac id te dediffe mihi, quod non ademifti ; meque
a te habere vitam,quia a te non fit erepta :
: licuitne mihi per
tuas contumelias hoc beneficium fic tueri , ut tuebar;
praefer-
tim cum te haec auditurum videres ?
XXV. VenifK Brundufium , in finum quidem et in com-
plexum tuae mimulae. Quid eft ? num mentior ? quam miferum
eft id negare non poffe ,quod fit turpiflimum confiteri ! Si te
municipiorum non pudebat ; ne veterani quidem exercitus ?
Quis enim miles fuit, qui Brundufii illam non viderit ? quis,
qui nefcierit veniffe eam tibi tot dierum viam gratulatum ?
quis, qui non indoluerit, tam fero fe, quam nequam hominem
fecutus effet, cognofcere ?
Italiae rurfus percurfatio, eadem comite mima: in oppida mi-
litum crudelis et mifera deductio : in urbe auri, argenti, maxi-
meque vini, fceda direptio. Acceffit, ut, Caefare ignaro, cum
ille effet Alexandriae , beneficio amicorum ejus magifler equi-
tum conftitueretur. Tum exiftimavit fe fv.o jure cum Hippia
vivere , et equos vectigales Sergio mimo tradere. Tum fibi
non hanc,quam nunc male tuetur , fed M. Pifonis domum
ubi habitaret, legerat. Quid ego iftius decreta, quid rapinas,
quid hereditatum poffeftiones datas,quid ereptas
,proferam ?
Cogebat egeftas : quo fe verteret non habebat. Nondum ei
tanta a L. Rubrio, non a L. Turfelio, hereditas venerat : non-
dum in Cn. Pompeii locum, multorumque aliorum,qui ab-
erant , repentinus heres fuccefferat : erat ei vivendum latro-
num ritu, ut tantum haberet, quantum rapere potuiffet.
Sed haec,quae robuftioris improbitatis funt , omittamus :
ioquamur potius de nequiffimo genere levitatis. Tu iftis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 319/627
P H I L I P P I C A II.3 J i
faucibus, iftis lateribus, ifta gladiatoria totius corporis firmitate,.
tantum vini in Hippiae nuptiis exhauferas, ut tibi neceffe effet
in populi Romani confpeclu vomere poftridie. O rem non
modo vifu foedam, fed etiam auditu ! Si inter coenam, in ipfis
tuis immanibus iilis poculis, hoc tibi accidifTet, quis non turpe
duceret ? In ccetu vero populi Romani, negotium publicum
gerens, magifter equitum, cui ructare turpe effet, is vomens,
fruftis efculentis, vinum redolentibus, gremium fuum, et to-
tum tribunal, implevit. Sed hoc ipfe fatetur effe in fuis fordi-
bus : veniamus ad fplendida.
XXVI. Caefar Alexandria fe recepit, felix, ut fibi quidemvidebatur y
mea autem fententia, fi quis reipublicae fit infelix,
felix efle non poteft. Hafta pofita pro asde Jovis Statoris, bona
Cn. Pompeii (Miferum me ! confumptis enim lacrymis, tamen
infixus animo haeret dolor) bona, inquam, Cn. Pompeii Magni,
voci acerbiflimae fubjecta praeconis. Una in illa re fervitutis
oblita civitas ingemuityfervientibufque animis, cum omnia
metu tenerentur, gemitus tamen populi Romani liber fuit. Ex-
pedtantibus omnibus, quifnam effet tam impius, tam demens,
tam Diis hominibufque hoftis, qui ad illud fcelus fectionis
auderet accedere, inventus eft nemo, praeter Antonium -
yprae-
fertim cum tot effent circum haftam illam, qui alia omnia
auderent. Unus inventus eft, qui id auderet, quod omnium
fugiffet et reformidaffet audacia.
Tantus igitur te ftupor oppreffit, vel, ut verius dicam, tan-
tus furor, ut primum, cum fector fis ifto loco natus, deinde
cum Pompeii fector, non te exfecrandum populo Romano,
non deteftabilem, non omnes tibi Deos, omnes homines, et
effe inimicos et futuros fcias ? At quam infolenter ftatim hel-
luo invafit in ejus viri fortunasy cujus virtute terribilior erat
populus Romanus exteris gentibus, juftitia carior ?
XXVII. In ejus igitur copias cum fe fubito ingurgitaviffet,
exfultabat gaudio,perfona de mimo , modo egens , repente
dives. Sed, ut eft apud poetam nefcio quem, Male partay mak
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 320/627
312 IN M. ANTONIUM
dilabuntur. Incredibile, ac fimile portenti eft, quonam modo
illa tam multa, quam paucis, non dico menfibus, fed diebus,effuderit. Maximus vini numerus fuit , permagnum optimi
pondus argenti, pretiofa veftis multa, et lauta fupellex, et mag-
nifica multis locis, non illa quidem luxuriofi hominis, fed ta-
men abundantis : horum paucis diebus nihil erat.
Quae Charybdis tam vorax ? Charybdin dico ? quae fi fuit,
fuit animal unum: Oceanus/medius fidius, vix videtur tot res,
tam diffipatas, tam diftantibus in locis pofitas, tam cito ab-
forbere potuifle. Nihil erat ciaufum, nihil obfignatum, nihil
fcriptum. Apothecae totse nequiflimis hominibus condonaban-
tur : alia mimi rapiebant, alia mimae : domus erat aleatoribus
referta, plena ebriorum : totos dies potabatur, atque id locis
pluribus : fuggerebantur etiam faepe (non enim femper ipfe
felix) damna aleatoria : conchyliatis Cn. Pompeii periftroma-
tis, fervorum in cellis, lectos ftratos videres. Quamobrem de-
finite mirari, haec tam celeriter efle confumpta. Non modo
unius patrimonium, quamvis amplum, ut illud fuit, fed urbes
et regna, celeriter tanta nequitia devorare potuiflet.
At ejufdem aedes etiam, et hortos. O audaciam immanem !
tu ingredi illam domum aufus es ? tu illud fancliflimum limen
intrare ? tu illarum aedium Diis penatibus os importuniflimum
oftendere ? Quam domum aliquandiu nemo adfpicere poterat,
nemo line lacrymis praeterire -, hac te in domo tamdiu dever-
fari non pudet ? in qua, quamvis nihil fapias, tamen nihil tibi
poteft efle jucundum.
XXVIII. An tu, illa in veftibulo roftra, fpolia, cum adfpex-
ifti, domum tuam te introire putas ? Fieri non poteft. Quamvis
enim fine mente, fine fenfu fis, ut es ; tamen et te, et tua, et
tuos, nofti. Nec vero te unquam, neque vigilantem, neque in
fomnis, credo mente pofle confiftere. Necefle eft, quamvis fis,
ut es, violentus et furens, cum tibi objecla fit fpecies fingularis
viri, perterritum te de fomno excitari, furere etiam faepe vigi-
lantem. Me quidem miferet parietum ipforum, atque teclorum.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 321/627
P H I L I P P I C A II.3
J3
Quid enim unquam domus illa viderat, nifi pudicum, nifi ex
optimo more, et fanctiffima difciplina ? Fuit enim ille vir,
Patres confcripti, ficut fcitis, cum foris clarus, tum domi ad-
mirandus; neque rebus externis magis laudandus, quam infli-
tutis domefticis. Hujus in fedibus pro cubiculis ftabula, pro
tricliniis popinae funt. Etfi jam negat. Nolite, nolite quaerere
frugi factus eft : mimam illam fuam fuas res fibi habere juf-
fit ex duodecim tabulis ; claves ademit, exegit. Quam porro
fpectatus civis, quam probatus ; cujus ex omni vita nihil efl
honeftius, quam quod cum mima fecit divortium ?
At quam crebro ufurpat, et conful, et Antonius ? Hoc eft
dicere, et conful, et impudiciffimus ; et conful , et homo ne-
quiffimus. Quid enim eft aliud Antonius ? Nam, fi dignitas
hgnificaretur in nomine -, dixiffet, credo, aliquando avus tuus,
et confu/, et Antonius. Nunquam dixit. Dixiffet etiam collega
meus, patruus tuus. Nili tu folus es Antonius. Sed omitto ea
peccata, quae non funt earum partium propria, quibus tu rem-
publicam vexavifli : ad ipfas tuas partes redeo, id eft, ad civile
bellum -, quod natum, conflatum, fufceptum opera tua efl.
XXIX. Cui bello cum propter timiditatem tuam, tum prop-
ter libidines, defuifli. Guftaras civilem fanguinem, vel potius
exforbueras : fueras in acie Pharfalica antefignanus : L. Domi-
tium, nobiliffimum et elariffimum virum, occideras : multof-
que praeterea, qui e prcelio effugerant, quos Caefar, ut nonnul-
los, fortaffe fervaffet, crudelifiime perfecutus trucidaras. Quibus
rebus tantis, talibus geflis, quid fuit caufae, cur in Africam
Caefarem non fequerere, cum praefertim belli pars tanta refta-
ret ? Itaque quem locum apud ipfum Caefarem pofl ejus ex
Africa reditum obtinuifK ? quo numero fuifli ? Cujus tu impe-
ratoris quseftor fueras, dictatoris magifler equitum, belli prin-
ceps, crudelitatis audlor, praedae focius, teflamento, ut ipfe
dicebas, filius; appellatus es de pecunia, quam pro domo, pro
hortis, pro feclione, debebas.
Primo refpondifti plane ferociter : et , ne omnia videar
Tom. VI. R r
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 322/627
3i4 IN M. ANTONIUM
contra te, propemodum acqua et jufta dicebas. A me C. Caefar
pecuniam ? cur potius, quam ego ab illo ? An ille fine me vi-
cit ? at ne potuit quidem. Ego ad illum belli civilis caufam
attuli : ego leges perniciofas rogavi : ego arma contra confu-
les imperatoreique populi Romani, contra fenatum populum-
que Romanum, contra Deos patrios, arafque et focos, contra
patriam, tuli. Num fibi foli vicit ? Quorum facinus eft commu-
ne, cur non fit eorum pracda cummunis ? Jus poftulabas : fed
quid ad rem ? plus iile poterat.
Itaque, excuffis tuis vocibus, et ad te et ad praedes tuos mi-
lites mifit :
cum, repente a te praeclara illa tabula prolata, quirifus hominum de te erat ? tantam effe tabulam, tam varias,
tam multas poffefliones, ex quibus, praeter partem Mifeni, nihil
erat, quod is, qui auctionaretur, polfet fuum dicere. Auctio-
nis vero miferabilis adfpectus : veftis Pompeii non multa, ea-
que maculofa : ejufdem quaedam argentea vafa collifa : fordi-
data mancipia : ut doleremus quidquam effe ex illis reliquiis,
quod videre poffemus.
Hanc tamen auctionem heredes L. Rubrii decreto Casfaris
prohibuerunt. Hasrebat nebulo : quo fe verteret non habebat.
Quin his ipfis temporibus domi Caefaris percuifor, ab ifto mif-
fus, deprehenfus dicebatur effe cum fica : de quo Caefar in fe-
natu, aperte in te invehens, queftus eft. Proficifcitur in Hif-
paniam Caefar , paucis tibi ad folvendum,propter inopiam
tuam, prorogatis diebus. Ne tum quidem fequeris. Tam bo-
nus gladiator, rudem tam cito accepifti ?
XXX. Hunc igitur quifquam, qui in fuis partibus, id eft, in
fuis fortunis, tam timidus fuerit, pertimefcat ? Profectus eft
tandem aliquando in Hifpaniam ; fed tuto, ut ait, pervenire
non potuit. Quonam modo igitur Dolabella pervenit ? Aut non
fufcipienda fuit ifta caufa, Antoni; aut, cum fufcepiffes, defen-
denda ufque ad extremum. Ter depugnavit Caefar cum civibus,
in Theffalia , Africa , Hifpania. Omnibus affuit his pugnis
Dolabella : in Hifpanienfi etiam vulnus accepit. Si de meo
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 323/627
PHILIPPICA II. 315
judicio quaeris ; nollem : fed tamen confilium a primo repre-
hendendum, laudanda conftantia. Tu vero quid es ? Cn. Pom-
peii liberi primum patriam repetebant. Efto : fuerit haec par-
tium caufa communis. Repetebant praeterea Deos patrios, aras,
focos, larem fuum familiarem ; in quas tu invaferas. Haec cum
repeterent armis ii, quorum erant legibus : etfi in rebus ini-
quiffimis quid potefl effe aequi ? tamen erat aequiffimum, contra
Cn. Pompeii liberos Cn. Pompeii pugnare fedtorem.
An tu Narbone menfas hofpitum convomeres , Dolabella
pro te in Hifpania dimicaret ? Qui vero Narbone reditus ? et
tamen quaerebat, cur ego ex ipfo curfu tam fubito revertif-
fem. Expofui nuper, Patres confcripti, caufam reditus mei
volui, fi poffem, etiam ante Kalendas Januar. prodeffe rei-
publicae. Nam, quod quaerebas, quomodo rediffem : primum
luce, non tenebris ; deinde cum calceis et toga, nullis nec
Gallicis, nec lacerna. At etiam adfpicis me, et quidem, ut
videris, iratus. Nas tu jam mecum in gratiam redeas, fi fcias,
quam me pudeat nequitiae tuae, cujus te ipfum non pudet. Ex
omnibus omnium fiagitiis nullum turpius vidi, nullum audivi.
Qui magifler equitum fuiffe tibi viderere, in proximum an-
num confulatum peteres, vel potius rogares, per municipia
coloniafque Galliae, a qua nos tum, cum confulatus peteba-
tur, non rogabatur, petere confulatum folebamus, cum Gal-
licis et lacerna cucurrifH.
XXXI. At videte levitatem hominis. Cum hora diei decima
fere ad Saxa rubra veniffet, delituit in quadam cauponula, atque
ibi fe occultans,perpotavit ad vefperam : inde cifio celeriter
ad urbem advectus, domum venit capite involuto. Janitor,
Quis tu ? A Marco tabellarius. Confeflim ad eam, cujus caufa
venerat, deducitur ; eique epiftolam tradit. Quam cum illa le-
geret flens, (erat enim amatorie fcripta : caput autem litera-
rum, fibi cum illa mima pofthac nihil futurum ; omnem fe
amorem abjeciffe illinc, atque in hanc transfudiffe) cum mu-
lier fleret uberius, homo mifericors ferre non potuit : caput
R r 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 324/627
3i6 IN M. ANTONIUM
aperuit ; in collum invafit. O hominem nequam ! quid enim
aliud dicam ? magis proprie nihil poffum dicere. Ergo, ut te
catamitum , nec opinato cum oftendiffes, praeter fpem mulier
adfpiceret; idcirco urbem terrore noclurno, Italiam multorum
dierum metu, pcrturbafti ? Et domi q.uidem caufam amoris ha-
buit ; foris etiam turpiorem, ne L. Plancus praedes tuos ven-
deret. Productus autem in concionem a tribuno plebis, cum
refpondiffes, te rei tuae caufa veniffe, populum etiam dicacem
in te reddidifti.
XXXII. Sed nimis multa de migis : ad majora veniamus.
Casfari ex Hifpania redeunti obviam longiffime proceffifti
celeriter ifti, redifti, ut cognofceret te, fi minus fortem, atta-
men ftrenuum. Factus es ei rurfus nefcio quomodo familiaris.
Habebat hoc omnino Caefar : quem plane perditum aere alieno,
egentemque, fi eundem nequam hominem audacemque cogno-
verat, hunc in familiaritatem libentiffime recipiebat. His igitur
rebus praeclare commendatus, juffus es renuntiari conful, et
quidem cum ipfo. Nihil queror de Dolabella, qui tum eft im-
pulfus, indu<5tus, elufus. Qua in re, quanta fuerit uterque vef-
trum perfidia in Dolabellam, quis ignorat ? Ille induxit, ut
peteret: promiffum et receptum intervertit, ad feque tranftulit:
tu ejus perfidiae voluntatem tuam adfcripfifti. Veniunt Kalendae
Januarias : cogimur in fenatum : inveclus eft copiofius multo
in iftum et paratius Dolabella, quam nunc ego. Hic autem
iratus quas dixit, Dii boni !
Primum, cum Caefar oftendiffet, fe, prius quam proficifcere-
tur, Dolabellam confulem effe juffurum : quem negant regem,
qui et faceret femper ejufmcli aliquid, et diceret : fed cumCaefar ita dixiffet ; tum hic bonus augur eo fe facerdotio prae-
ditum effe dixit, ut comitia aufpiciis vel impedire vel vitiare
poffet, idque fe faclurum effe affeveravit. In quo primum in-
credibilem ftupiditatem hominis cognofcite. Quid enim? iftud,
quod te facerdotii jure facere poffe dixifti, fi augur non effes, et
conful effes, minus facere potuiffes ? Vide, ne etiam faciliusj
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 325/627
P H I L I P P I C A II. 3*7
nos enim nuntiationem folum habemus ; confules et reliqui
magiftratus etiam fpecTionem. Efto, hoc imperite : (nec enim
eft ab homine nunquam fobrio poftulanda prudentia) fed vi-
dete impudentiam. Multis ante menfibus in fenatu dixit, fe
Dolabellae comitia aut prohibiturum aufpiciis, aut id facturum
efTe, quod fecit. Quifquamne divinare potefl, quid vitii in
aufpiciis futurum fit, nifi qui de caelo fervare conftituit ? quod
neque licet comitiis per leges : et, fi quis fervavit ; non habi-
tis comitiis, fed prius quam habeantur, debet nuntiare. Ve-
rum implicata infcitia impudentia eft, li nec fcit quod augu-
rem, nec facit quod pudentem, decet. Atque ex illo die recor-
damini ejus ufque ad idus Martias confulatum. Quis unquam
apparitor tam humilis, tam abjecTus ? nihil ipfe poterat : omnia
rogabat : caput in adverfam lecTicam inferens, beneiicia, quae
venderet, a collega petebat.
XXXIII. Ecce Dolabella^ comitiorum dies, fortitio praero-
gativae : quiefcit. Renuntiatur : tacet. Prima claffis vocatur :
renuntiatur : deinde, ut aflolet, fufTragatum fecunda claffis vo-
catur : quae omnia citius funt facTa, quam dixi. ConfecTo ne-
gotio bonus augur, (Laelium diceres) Alio die, inquit. Oimpudentiam fingularem ! quid videras ? quid fenferas ? quid
audieras ? nec enim te de caelo fervafTe dixifti, neque hodie
dicis. Id igitur obvenit vitium, quod tu jam Kalendis Januariis
futurum effe provideras, et tanto ante praedixeras. Ergo, her-
cule, magna, ut fpero, tua potius quam reipublicae calami-
tate, ementitus es aufpicia: obftrinxifti religione populum Ro-
manum : augur auguri, conful confuli, obnuntiavifti. Nolo
plura, ne acTa Dolabellae videar convellere -, quae necefTe eft
aliquando ad noftrum collegium deferantur.
Sed arrogantiam hominis infolentiamque cognofcite. Quam-
diu tu voles, vitiofus conful Dolabella : rurfus, cum voles,
falvis aufpiciis creatus. Si nihil efT:, cum augur iis verbis nun-
tiat, quibus tu nuntiafti; confitere te, cum, alio die, dixeris,
.fobrium non fuiffe. Sin eft aliqua vis in iftis verbis}
ea quae
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 326/627
3 i8IN M. ANTONIUM
fit, augur a collega requiro. Sed, ne forte ex multis rebus
geftis M. Antonii rem unam pulcherrimam tranfiliat oratio,
ad Lupercalia veniamus.
XXXIV. Non diffimulat, Patres confcripti : apparet effe
commotum : fudat, pallet : quidlibet, modo ne naufeet, faciat,
quod in porticu Minutia fecit. Quae poteft effe turpitudinis
tantas defenfio ? Cupio audire j ut videam , ubi rhetoris tanta
merces, ubi campus Leontinus, appareat. Sedebat in Roftris
collega tuus, amidtus toga purpurea, in fella aurea, coronatus :
adfcendis ; accedis ad fellam -, (ita eras Lupercus, ut te confu-
lem effe meminiffe deberes) diadema oftendis. Gemitus toto
foro. Unde diadema ? non enim abjecflum fuftuleras, fed attu-
leras domo meditatum et cogitatum fcelus. Tu diadema impo-
nebas cum plangore populi j ille cum plaufu rejiciebat. Tu
ergo unus, fcelerate, inventus es, qui, cum auctor regni effes,
eum, quem collegam regni habebas, dominum habere velles ;
et idem tentares, quid populus Romanus ferre et pati poffet.
At etiam mifericordiam captabas : fupplex te ad pedes ab-
jiciebas : quid petens ? ut fervires ? .Tibi uni peteres, qui ita a
puero vixeras, ut omnia paterere, ut facile fervires : a nobrs
populoque Romano mandatum id certe non habebas. O prse-
claram illam eloquentiam tuam , cum es nudus concionatus
!
Quid hoc turpius ? quid foedius ? quid fuppliciis omnibus dig-
nius ? num expectas, dum te ilimulis fodiam ? hsec te, fi ullam
partem habes fenfus, lacerat, ha?c cruentat oratio. Vereor,
ne imminuam virorum fummorum gloriam : dicam tamen do-
lore commotus. Quid indignius, quam vivere eum, qui impo-
fuerit diadema,
cumomnes fateantur jure interfectum effe,
qui abjecerit ?
At etiam adfcribi juffit in faflis, ad Lupercalia, C. C^sari,
didlatori perpetuo , M. Antonium , conjulem , populi jujfu regnum
detulijje, Ccejarem uti fioluiffe. Jam jam minime miror, te otium
perturbare -, non modo urbem odiffe, fed etiam lucem ; cum
perditiffimis latronibus non folum de die, fed etiam in diem,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 327/627
P H I L I P P I C A II. 3*9
vivere. Ubi enim tu in pace confiftes ? qui locus tibi in legi-
bus et judiciis effe potefl, quae tu, quantum in te fuit, domi-
natu regio fuftulifli ? Ideone L. Tarquinius exactus ; Sp. Caf-
fius, Melius, M. Manlius, necati, ut multis poft faeculis, a
M. Antonio, quod fas non eft, rex Romae conftitueretur ? Sed
ad aufpicia redeamus.
XXXV. De quibus rebus idibus Martiis fuit in fenatu Casfar
acturus, quaero, tum tu quid egiffes ? Audiebam quidem te
paratum veniffe, quod me de ementitis aufpiciis, quibus tamen
parere neceffe erat, putares effe dicturum. Suftulit illum diem
fortuna populi Romani. Num etiam tuum de aufpiciis judi-
cium interitus Caefaris fuftulit ? Sed incidi in id tempus, quod
iis rebus, in quas ingreffa erat oratio, praevertendum eft. Quae
tua fuga, quas formido, illo die ? quae propter confcientiam
fcelerum defperatio vitae -, cum ex illa fuga, beneficio eorum,
qui te, fi fanus effes, falvum effe voluerunt, clam te domum
recepifti ?
O mea fruflra femper veriifima auguria rerum futurarum !
Dicebam illis in Capitolio liberatoribus noftris, cum me ad te
ire vellent, ut ad defendendam rempublicam te adhortarer „
quoad metueres, omnia te promiffurum ; fimul ac timere de-
fiiffes, fimilem te futurum tui. Itaque cum caeteri confulares
irent, redirent, in fententia manfi : neque te illo die, neque
poftero, vidi : neque ullam focietatem optimis civibus cum
importunifiimo hofte fcedere ullo confirmari poffe credidi. Pofl
diem tertium veni in aedem Telluris, et quidem invitus, cum
omnes aditus armati obfiderent. Qui tibi ille dies, M. Antoni,
fuit ? Quanquam mihi fubito inimicus extitifti ; tamen me tui
miferet, quod tibi invideris.
XXXVI. Qui tu vir, Dii immortales ! et quantus fuiffes, fi
illius diei mentem fervare potuiffes ! Pacem haberemus, quae
erat facta per obfidem puerum nobilem, M. Antonii filium3
M. Bambalionis nepotem. Quanquam te bonum timor facie-
bat, non diuturnus magifter ofricii ; improbum fecit ea, quae3
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 328/627
320 IN M. ANTONIUM
dum timor abeft, a te non difcedit, audacia. Etfi tum, cum
optimum te putabant,
mequidem diffentiente, funeri tyranni,
fi illud funus fuit, fceleratiflime praefuifti : tua illa pulchra
laudatio, tua miferatio, tua cohortatio.
Tu, tu, inquam, illas faces incendifti, et eas, quibus femuf-
tulatus ille eft, et eas, quibus incenfa L. Bellieni domus de-
flagravit : tu illos impetus perditorum hominum, et, ex maxi-
ma parte, fervorum, quos nos vi manuque repulimus, in nof-
tras domos immififti. Idem tamen, quafi fuligine abfterfa,
reliquis diebus in Capitolio praeclara fenatus-confulta fecifti,
ne qua poft idus Martias immunitatis tabula, neve cujufquam
beneficii, figeretur. MeminifK ipfe de exulibus; fcis, de immu-
nitate quid dixeris. Optimum vero, quod dictaturse nomen in
perpetuum de republica fuftulifti. Quo quidem facto tantum te
cepiffe odium regni videbatur, ut ejus omnem, propter proxi-
mum dictatorem, tolleres metum.
Conftituta refpublica videbatur aliis, mihi vero nullo mo-
do, qui omnia, te gubernante, naufragia metuebam. Num me
igitur fefellit ? aut num diutius fui potuit effe diffimilis ? In-
fpectantibus vobis, toto Capitolio tabulae figebantur ; neque fo-
lum fingulis veniebant immunitates, fed etiam populis univer-
fis : civitas non jam fingillatim, fed provinciis totis, dabatur.
Itaque, fi haec manent, quae ftante republica manere non pof-
funt; provincias univerfas, Patres confcripti, perdidiftis, neque
vedtigalia folum, fed etiam imperium populi Romani, hujus
domefticis nundinis deminutum eft.
XXXVII. Ubi efl fepties millies feflertium, quod in tabulis,
quae funt ad Opis, patebat ? funeftae illius quidem pecuniae, fed
tamen quae nos, fi iis, quorum erat, non redderentur, a tributis
poffet vindicare. Tu autem quadringenties H-S. quod idibus
Martiis debuifti, quonam modo ante Kalendas Aprilis debere
defiifti? Sunt ea quidem innumerabilia, quae a diverfis emeban-
tur, non infciente te : fed unum egregium de rege Dejotaro,
populo Romano amiciflimo, decretum in Capitolio fixum :
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 329/627
P H I L I P P I C A II. 321
quo propofito, nemo erat, qui in ipfo dolore rifum poffet con-
tinere. Quis enim cuiquam inimicior, quam Dejotaro Caefar ?
aeque atque huic ordini, ut equeftri, ut Maflilieniibus, ut om-
nibus, quibus rempublicam populi Romani caram effe fentie-
bat. Igitur, a quo vivo nec praefens nec abfens rex Dejota-
rus quidquam aequi boni impetravit, apud mortuum faclus eft
gratiofus. Compellarat hofpitem praefens, computarat, pecu-
niam imperarat, in ejus tetrarchia unum ex Graecis comitibus
fuis collocarat ; Armeniam abflulerat a fenatu datam. Haec
vivus eripuit, reddidit mortuus.
At quibus verbis ? modo aequum fibi videri, modo non ini-
quum. Mira verborum complexio ! At ille nunquam (femper
enim abfenti affui Dejotaro) quicquam fibi, quod nos pro illo
poftularemus, aequum dixit videri. Syngrapha H-S. centies per
legatos, viros bonos, fed timidos et imperitos, fine noftra, fine
reliquorum hofpitum regis fententia, facla in gynaeceo : quo in
loco plurimae res veniere, et veneunt. Qua ex fyngrapha quid
fis adturus, meditere cenfeo. Rex enim ipfe fua fponte, nullis
commentariis Caefaris, fimul atque audivit ejus interitum, fuo
Marte res fuas recuperavit : fciebat homo fapiens, jus femper
hoc fuiffe, ut, quae tyranni eripuiffent, ea, tyrannis interfe<ftis,
ii, quibus erepta effent, recuperarent. Nemo igitur jurecon-
fultus, ne ifte quidem, qui tibi uni eft jureconfultus, per quem
haec agis, ex ifta fyngrapha deberi dicit pro iis rebus, quae erant
ante fyngrapham recuperatae. Non enim a te emit -, fed prius,
quam tu fuum fibi venderes, ipfe poffedit. Ille vir fuit : nos
quidem contemnendi, qui auctorem odimus, acta defendimus.
XXXVIII. Quid ego de commentariis infinitis, quid de in-
numerabilibus chirographis, loquar ? quorum etiam imitatores
funt, qui ea, tanquam gladiatorum libellos, palam venditent.
Itaque tanti acervi nummorum apud iftum conftruuntur, ut
jam appendantur, non numerentur, pecuniae. At quam caeca
avaritia efl ! Nuper fixa tabula efl, qua civitates locupletif-
fimae Cretenfium vectigalibus liberantur; ftatuiturque, ne poft
Tom. VI. S f
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 330/627
322 IN M. ANTONIUM
M. Brutum proconfulem fit Creta provincia. Tu mentis es
compos ? tu non conftringendus? an Caefaris decreto Creta poil
M. Bruti deceflum potuit liberari, cum Creta nihil ad Brutum,
Caefare vivo, pertineret ? At hujus venditione decreti (ne nihil
aclum putetis) provinciam Cretam perdidiftis. Omnino nemo
ullius rei fuit emptor, cui defuerit hic venditor.
Et de exulibus legem, quam fixifti, Caefar tulit ? Nullius
infeelor calamitatem : tantum queror, primum, eorum reditus
inqoinatos,quorum caufam diffimilem Caefar judicaverit
deinde, nefcio cur reliquis idem non tribuas : neque enim plus
quam tres, aut quatuor, reliqui funt. Qui fimili in calamitate
iint, cur tua mifericordia fimili non fruuntur ? cur eos habes
in loco patrui ? de quo ferre, cum de reliquis ferres, noluifti
quem etiam ad cenfuram petendam impulifti, eamque petitio-
nem comparafti, quae et rifus hominum, et querelas, moveret.
Cur autem ea comitia non habuifti ? An quia tribunus plebis
finiftrum fulmen nuntiabat ? Cum tua quid intereft, nulla auf-
picia funt; cum tuorum, tum fis religiofus. Quid? eundem in
feptemviratu nonne deftituifti ? Intervenit enim. Quid metuifti?
credo, ne falvo capite negare non pofles. Omnibus eum con-
tumeliis onerafti, quem patris loco, ft ulla pietas in te eflet,
colere debebas. Filiam ejus, fororem tuam, ejecifti, alia con-
ditione quaefita, et ante perfpecta. Non eft fatis : probri infimu-
lafti pudiciftimam fceminam. Quid eft, quod addi poflit ? Con-
tentus eo non fuifti : frequentiflimo fenatu Kalendis Januar.
fedente patruo, hanc tibi efle cum Dolabella caufam odii di-
cere aufus es, quod ab eo forori et uxori tuae ftuprum oblatum
effe comperifles. Quis interpretari poteft, impudentiorne, qui
in fenatu; an improbior, qui in Dolabellam; an impurior, qui
patruo audiente ; an crudelior, qui in illam miferam tam
fpurce, tam impie, dixeris ?
XXXIX. Sed ad chirographa redeamus. Quse tua fuit cogni-
tio ? Acta enim Caefaris pacis caufa confirmata funt a fenatu ;
quae quidem Caefar egiflet, non ea, quae Csfarem egifle dixilfet
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 331/627
P H I L I P P I C A II. 323
Antonius. Unde ifta erumpunt ? quo auclore proferuntur ? Si
funt falfa, cur probantur ? fi vera, cur veneunt ? At fic placue-
rat, ut ex Kalendis Juniis de Caefaris actis cum confilio cog-
nofceretis. Quod fuit confilium ? quem unquam advocafti ?
quas Kalendas Junias expedtafti ? an eas, ad quas te, peragratis
veteranorum coloniis, ftipatum armis retulifti ? O praclaram
illam percurfationem tuam menfe Aprili, atque Maio, tum,
cum etiam Capuam coloniam deducere conatus es ! Quemad-
modum illinc abieris, vel potius pene non abieris, fcimus.
Cui tu urbi minitaris. Utinam conere, ut aliquando illud Pene
tollatur
At quam nobilitata eft tua illa peregrinatio ? quid prandio-
rum apparatus, quid furiofam vinolentiam tuam, proferam ?
Tua ifta detrimenta funt : illa noftra. Agrum Campanum
qui cum de vectigalibus eximebatur, ut militibus daretur, ta-
men infligi magnum reipublicae vulnus putabamus y hunc tu
compranforibus tuis, et colluforibus, dividebas. Mimos dico et
mimas, Patres confcripti, in agro Campano collocatos. Quid
jam querar de agro Leontino ? quandoquidem hae quondam ara-
tiones, Campana et Leontina, in populi Romani patrimonio
grandi fcenore et frudtuofse ferebantur. Medico tria millia
jugerum, quafi te fanaffet , rhetori duo, quafi difertum facere
potuiffet. Sed ad iter Italiamque redeamus.
XL. Deduxifti coloniam Cafilinum, quo Caefar ante deduxe-
rat. Confuluifti me per literas de Capua tu quidem : fed idem
de Cafilino refpondiifem : poflefne, ubi colonia effet, eo colo-
niam novam jure deducere ? Negavi, in eam coloniam, quae
effet aufpicato deducta,
dumeffet incolumis, coloniam
novamjure deduci : colonos novos adfcribi poffe refcripfi. Tu autem
infolentia elatus, omni aufpiciorum jure turbato, Cafilinum
coloniam deduxifti, quo erat paucis annis ante deducta, ut
vexillum tolleres, et aratrum circumduceres ; cujus quidem
vomere portam Capuae pene perftrinxifti, ut florentis coloniae
territorium minueretur.
S f 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 332/627
324 IN M. ANTONIUM
Ab hac religionum perturbatione advolas in M. Varronis,
fanttifiimi atque integerrimi viri, fundum Camnatem. Quo
jure ? quo ore ? Eodem, inquies, quo in heredum L. Rubrii,
quo in heredum L.Turfelii praedia, quo in reliquas innumera-
biles poffemones. Et, fi ab hafta; valeat hafta, valeant tabulae,
modo Caefaris, non tuae ; quibus debuifti, non quibus tu te
liberavifti. Varronis quidem CafTinatem fundum quis veniiffe
dicit ? quis haftam iftius venditionis vidit ? quis vocem praeco-
nis audivit ? Mififfe te dicis Alexandriam, qui emeret a Cae-
fare. Ipfum enim expeclare magnum fuit. Quis vero audivit
unquam, (nullius autem falus curae pluribus fuit) de fortunis
Varronis rem ullam effe detractam ? Quod fi etiam fcripfit ad
te Caefar, ut redderes; quid fatis potefl dici de tanta impu-
dentia ? Remove gladios parumper illos, quos videmus -
y jam
intelliges, aliam caufam effe haftae Caefaris, aliam confidentiae
et temeritatis tuae. Non enim te dominus modo illis fedibus,
fed quivis amicus, vicinus, hofpes, procurator, arcebit.
XLI. At quam multos dies in ea villa turpiflime eft perbac-
chatus ? Ab hofa tertia bibebatur, ludebatur, vomebatur. Otecta ipfa mifera, quam difpari domino ! quanquam quomodo ifte
dominus ? fed tamen quam a difpari tenebantur ! Studiorum
cnim fuorum M.Varro voluit effe illud, non libidinum, diver-
forium. Quae in illa villa ante dicebantur ? quae cogitabantur ?
quae literis mandabantur ? jura populi Romani, monumenta
majorum, omnis fapientiae ratio, omnifque doctrina. At vero,
te inquilino, (non enim domino) perfonabant omnia vocibus
ebrioruirij natabant pavimenta vino; madebant parietes ; inge-
nui pueri cum meritoriis, fcorta inter matres familias, verfaban-
tur. Caffino falutatum veniebant, Aquino, Interamna : admif-
fus eft nemo. Jure id quidem. In homine enim turpiffimo ob-
folefiebant dignitatis infignia.
Cum inde Romam proficifcens ad Aquinum accederet,
obviam ei procemt (ut efl frequens municipium) magna fane
multitudo : at ifte operta leclica latus eil per oppidum, ut
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 333/627
P H I L I P P I C A II. 325
mortuus. Stulte Aquinates : fed tamen in via habitabant. Quid
Anagnini ? qui cum effent devii, defcenderant, ut iftum, tan-
quam fi effet conful, falutarent. Incredibile dictu ; tamen inter
omnes conflabat, neminem elfe refalutatum : praefertim cum
duos fecum Anagninos haberet, Muftelam et Laconem; quo-
rum alter gladiorum eft princeps, alter poculorum. Quid ego
illas iftius minas eontumeliafque commemorem, quibus in-
veclius eft in Sidicinos, vexavit Puteolanos, quod C. CaiTium,
quod Brutos, patronos adoptaffent ? magno quidem judicio,
ftudio, benevolentia, caritate : non ut te, ut Bafilum, vi et
armis, et alios veftri fimiles, quos clientes nemo habere velit,
non modo effe illorum cliens.
XLIL Interea, dum tu abes, qui dies ille collegae tui fuit
cum illud, quod tu venerari folebas, buflum in foro evertit ?
qua re tibi nuntiata, ut conftabat inter eos, qui una fuerunt,
concidifli. Quid evenerit poflea, nefcio. Metum credo valuiffe,
et arma. Collegam quidem de caelo detraxiffi: effeciflique, non
. tu quidem etiam nunc, ut fit fimilis tui, fed certe, ut diffi-
milis effet fui. Qui vero inde reditus Romam ? quas perturba-
tio totius urbis ? Memineramus Cinnam nimis potentem; Syl-
lam poflea dominantem -, modo regnantem Caefarem videramus.
Erant fortaffe gladii, fed abfconditi, nec ita multi. Ifla vero
quae et quanta barbaria efl ? agmine quadrato cum gladiis fe-
quuntur milites : fcutorum lecticas portari videmus. Atque his
quidem jam inveteratis, Patres confcripti, confuetudine ob-
duruimus. Kalendis Juniis cum in fenatum, ut erat conflitu-
tum, venire vellemus, metu perterriti repente diffugimus.
At ifle, qui fenatu non egeret, neque defideravit quem-
quam, et potius difceffu noflro laetatus eft, ftatimque illa mi-
rabilia facinora effecit. Qui chirographa Caefaris defendiffet
lucri fui caufa; is leges Caefaris, eafque praeclaras, ut rempubli-
cam concutere poffet, evertit. Numerum annorum provinciis
prorogavit : idemque, cum aclorum Caefaris defenfor effe de-
beret, et in publicis et in privatis rebus adta Caefaris refcidiL
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 334/627
326 IN M. ANTONIUM
In publicis, nihil eft lege gravius ; in privatis, nrmifTimum
cft teftamentum. Leges alias fme promulgatione fuftulit ; alias,
ut tolleret, promulgavit. Teftamentum irritum fecit ; quod
etiam infimis civibus femper obtentum eft. Signa, tabulas,
quas populo Caefar una cum hortis legavit, eas hic partim in
hortos Pompeii deportavit, partim in villam Scipionis.
XLIII. Et tu in Caefaris memoria diligens ? tu illum amas
mortuum ? Quem is majorem honorem confecutus erat, quam
ut haberet pulvinar, fimulacrum, faftigium, rlaminem ? Efl
ergo flamen, ut Jovi ,ut Marti, ut Quirino, fic Divo Julio M.
Antonius? Quid igitur ceffas? cur non inaugurare? fume diem:vide, qui te inauguret : collegas fumus : nemo negabit. O de-
teftabilem hominem, five quod tyranni facerdos es, five quod
mortui ! Quaero deinceps, num, hodiernus dies qui fit, igno-
res. Nefcis heri quartum in Circo diem ludorum Romano-
rum fuiffe ? te ipfum autem ad populum tuliffe, ut quintus prae-
terea dies Caefari tribueretur ? Cur non fumus praetextati ? cur
honorem Caefari tua lege datum deferi patimur ? an fupplica-
tiones addendo diem contaminari pafTus es ;pulvinaria noiuifli ?
Aut undique religionem tolle, aut ufquequaque conferva.
Quseres, placeatne mihi pulvinar effe, fafligium, flaminem.
Mihi vero nihil iftorum placet. Sed tu, qui acta Casfaris de-
fendis, quid potes dicere, cur alia defendas, alia non cures ?
nifi forte vis fateri, te omnia quaeflu tuo, non illius dignitate,
metiri. Quid ad haec tandem ? expecto enim eloquentiam tuam.
Difertirlimum cognovi avum tuum ; at te etiam apertiorem in
dicendo. Ille nunquam nudus eft concionatus : tuum hominis
fimplicis pecl:us vidimus. Refpondebifne ad haec ? aut omninohifcere audebis ? Ecquid reperies ex tam longa oratione mea,
cui te refpondere poffe confidas ? Sed praeterita omittamus.
XLIV. Hunc unum diem, hunc unum, inquam, hodiernum
diem, hoc punclum temporis, quo loquor, defende, fi potes.
Cur armatorum corona fenatus feptus efl ? cur me tui fatellites
cum gladiis audiunt ? cur valvae Concordise non patent ? cur
•it
'?--
}'
1 'BrJRY
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 335/627
P H I L I P P I C A II. 327
homines omnium gentium maxime barbaros , Ityreos , cum
fagittis deducis in forum ? Praeiidii fui caufa fe facere dicit.
Nonne igitur millies perire eft melius, quam in fua civitate
fine armatorum praefidio non poife vivere ? Sed nullum eft
ifluc, mihi crede, praefidium : caritate et benevolentia civium
feptum oportet effe, non armis.
Eripiet, extorquebit, tibi ifta populus Romanus : utinam fal-
vis nobis ! fed quoquo modo nobifcum egeris, dum iftis con-
filiis uteris, non potes, mihi crede, effe diuturnus. Etenim
ifta tua minime avara conjux, quam ego fine contumelia def-
cribo, nimium debet diu populo Romano tertiam penfionem.
Habet populus Romanus, ad quos gubernacula reipublicae de-
ferat : qui ubicunque terrarum funt, ibi eft omne reipublicas
praefidium, vel potius ipfa refpublica, quae fe adhuc tantum-
modo ulta eft, nondum recuperavit. Habet quidem certe ref-
publica adolefcentes nobiliffimos, paratos defenfores. Quam
volent, illi cedant, otio confulentes ; tamen a republica revo-
cabuntur. Et nomen pacis dulce efl, et ipfa res falutaris. Sed
inter pacem, et fervitutem, plurimum interefl. Pax efl tran-
quilla libertas ; fervitus malorum omnium poflremum, nonmodo bello, fed morte etiam, repellendum.
Quod fi fe ipfos illi noftri liberatores e confpeclu noflro
abflulerunt ; at exemplum facli reliquerunt. Illi, quod nemo
fecerat, fecerunt. Tarquinium Brutus bello efl perfecutus •> qui
tum rex fuit, cum effe Romae regem liceret. Sp. Caffius, Sp.
Melius, M. Manlius, propter fufpicionem regni appetendi funt
necati. Hi primi cum gladiis, non in regnum appetentem,
fed in regnantem, impetum fecerunt. Quod cum ipfum fac~tum
per fe praeclarum efl, atque divinum, tum expofitum ad imi-
tandum : praefertim cum illi eam gloriam confecuti fint, quas
vix caelo capi poffe videatur. Etfi enim fatis in ipfa confcien-
tia pulcherrimi facli frudus erat -, tamen mortali immortalita»
tem non arbitror contemnendam.
XLV. Recordare igitur illum, M. Antoni, diem, quo
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 336/627
3 23 IN M. ANTONIUM
dictattiram fuftulifli : pone ante oculos laetitiam fenatus, po-
pulique Romani : confer cum nundinatione tua, tuorumque;
tum intelliges, quantum inter laudem et lucrum interfit. Sed
nimirum, ut quidam, morbo aliquo et fenfus ftupore, fuavita-
tem cibi non fentiunt ; fic libidinofi, avari, facinoroii, verae
laudis guftatum non habent. Sed, ii te laus allicere ad recte
faciendum non poteft, ne metus quidem a faediiTimis fadtis
poteft avocare ? Judicia non metuis. Si propter innocentiam,
laudo : fi propter yim, non intelligis, ei, qui ifto modo judicia
non timeat, quid timendum fit ?
Quod fi non metuis viros fortes, egregiofque cives, quod
a corpore tuo prohibentur armis ; tui te, mihi crede, diutius
non ferent. Quae eft autem vita, dies et noctes timere a fuis ?
niii vero aut majoribus habes beneficiis obligatos, quam ille
quofdam habuit ex iis, a quibus eft interfectus ; aut tu es ulla
re cum eo comparandus. Fuit in illo ingenium, ratio, memo-
ria , literae , cura , cogitatio , diligentia : res bello geiferat
quamvis reipublicae calamitofas, attamen magnas : multos an-
nos regnare meditatus, magno labore, multis periculis, quod
cogitarat, effecerat : muneribus, monumentis, congiariis, epu-
lis, multitudinem imperitam lenierat : fuos prasmiis, adverfa-
rios clementiae fpecie, devinxerat. Quid multa ? attulerat jam
liberae civitati, partim metu, partim patientia, confuetudinem
ferviendi.
XLVI. Cum illo ego te dominandi cupiditate conferre pof-
fum ; caeteris vero rebus nullo modo comparandus es. Sed ex
plurimis malis, quae ab illo reipublicae funt inufta, hoc tamen
boni eft, quod didicit jam populus Romanus quantum cuique
crederet, quibus fe committeret, a quibus caveret. Ha?c non
cogitas ? nec intelligis fatis efte viris fortibus didiciife, quam
fit re pulchrum, beneficio gratum, fama gloriofum, tyrannum
occidere ? An, cum illum homines non tulerint, te ferent ?
Certatim pofthac, mihi crede, ad hoc opus curretur, nec oc-
cafionis tarditas expecl:abitur.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 337/627
P H I L I P P I C A II. 329
Refpice, quaefo, aliquando rempublicam, M. Antoni : qui-
bus ortus fis, non quibufcum vivas, confidera : mecum, ut
voles; cum republica redi in gratiam. Sed de te tu ipfe videris;
ego de me ipfo profitebor. Defendi rempublicam adolefcens,
non deferam fenex : contempfi Catilina? gladios, non pertimef-
cam tuos. Quin etiam corpus libenter obtulerim, fi repraefen-
tari morte mea libertas civitatis poteft -
y ut aliquando dolor
populi Romani pariat, quod jamdiu parturit. Etenim, li abhinc
annos prope viginti hoc ipfo in templo negavi poffe mortem
immaturam effe confulari ; quanto verius nunc negabo feni ?
Mihi vero, Patres confcripti, jam etiam optanda mors eft, per-
functo rebus iis, quas adeptus fum, quafque geffi. Duo modo
hsc opto : unum, ut moriens populum Romanum liberum
relinquam j hoc mihi majus a Diis immortalibus dari nihil
poteft. : alterum, ut ita cuique eveniat, ut de republica quifque
mereatur.
Tom. VI. I I
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 338/627
t 33° ]
I N
M. ANTONIUMP H I L I P P I C A III.
L O E R I U S omnino, Patres confcrlpti, quam tempus rei-
kJ/ publicae pofiulabat, aliquando tamen, convocati fumus :
quod flagitabam equidem quotidie; quippe cum bellum nefa-
rium contra aras et focos, contra vitam fortunafque noftras, ab
homine profligato ac perdito non comparari, fed geri, jam vi-
derem. Expectantur Kalendae Januarii, quas non expectat An-
tonius, qui in provinciam D. Bruti, fummi et fingularis viri,
cum exercitu impetum facere conatur ; ex qua fe inftrudtum,
et paratum, ad urbem venturum effe minitatur.
Quas eft igitur expectatio ? aut quas vel minimi dilatio tem-
poris ? Quanquam enim adfunt Kalendae Januarii, tamen breve
tempus longum eft imparatis. Dies enim aifert, et hora potius,
nifi provifum eft, magnas faspe clades : certus autem dies non,
ut facrificii, fic confilii expectari folet. Quod fi aut Kalendae
Januarii fuilfent eo die, quo primum ex urbe fugit Antonius ;
aut has non effent expeclatae ; bellum jam nullum haberemus :
auctoritate enim fenatus, confenfuque populi Romani, facile
hominis amentis fregirTemus audaciam. Quod confido equi-
dem confules defignatos, fimul ac magiftratum inierint, effe
facluros : funt enim optimo animo, fummo confilio, fingulari
concordia. Mea autem feftinatio non vidlorias folum avida eft,
fed etiam celeritatis. Quo enim ufque tantum bellum, tam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 339/627
PHILIPPICA III. 33i
crudele, tam nefarium, privatis confiliis propulfabitur? cur non
quamprimum publica accedit aucloritas ?
II. C. Caefar adolefcens, pene potius puer, incredibili ac
divina quadam mente atque virtute, tum, cum maxime furor
arderet Antonii, cumque ejus a Brundufio crudelis et peftifer
reditus timeretur, nec poflulantibus, nec cogitantibus, ne op-
tantibus quidem nobis, quia fieri poffe non videbatur, firmif-
fimum exercitum ex inviclo genere veteranorum militum com-
paravit, patrimoniumque fuum effudit. Quanquam non fum
ufus eo verbo, quo debui : non enim effudit, fed in falute rei-
publicas collocavit. Cui quanquam gratia referri tanta non po-teft, quanta debetur •, habenda tamen tanta efl, quantam maxi-
mam animi noftri capere poffunt. Quis enim efl tam ignarus
rerum, tam nihil de republica cogitans, qui hoc non intelli-
gat; fi M. Antonius a Brundufio cum iis copiis, quas fe habitu-
rum putabat, Romam, ut minabatur, venire potuiffet, nullum
genus eum crudelitatis prateriturum fuiffe ? quippe qui in
hofpitis te&is Brundufii fortifiimos viros, cives optimos, jugu-
lari jufferit : quorum, ante pedes ejus, morientium fanguine os
uxoris refperfum effe conftabat. Hac ille crudelitate imbutus,
cum multo bonis omnibus veniret iratior, quam illis fuerat,
quos trucidarat ; cui tandem noftxum, aut cui omnino bono,
peperciffet ?
Qua pefte privato confilio rempublicam (nec enim fieri
potuit aliter) Caifar liberavit. Qui nifi in hac republica natus
effet , rempublicam fcelere Antonii nullam haberemus. Sic
enim perfpicio, fic judico, nifi unus adolefcens illius furentis
impetus crudeliffimofque conatus cohibuiffet , rempublicam
funditus interituram fuiffe. Cui quidem hodierno die, Patres
confcripti, (nunc enim primum ita convenimus, ut illius be-
neficio poffemus,quas fentiremus , libere dicere) tribuenda
eft audloritas, ut rempublicam non modo a fe fufceptam, fed
etiam a nobis commendatam, poffit defendere.
III. Nec vero de legione Martia (quoniam longo intervallo
T t 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 340/627
332 IN M. ANTONIUM
loqui nobis de republica licet) fileri poteft. Quis enim unus
fortior, quis amicior unquam reipublicae fuit, quam legio Mar-
tia univerfa ? quae cum hoftem populi Romani M. Antonium
judicailet, comes effe ejus amentiae noluit : reliquit confulem
quod profecto non feciffet, fi eum confulem judicaffet, quem
nihil aliud agere, nihil moliri, nifi caedem civium atque inte-
ritum civitatis, videret. Atque ea legio confedit Albae. Quam
potuit urbem eligere aut opportuniorem ad res gerendas, aut
fideliorem, aut fortiorum virorum, aiit amiciorum populo Ro-
mano civium ?
Hujufce legionis virtutem imitata quarta legio, duce L.
Egnatuleio quaeftore, cive optimo et fortimmo, C. Caefaris
auctoritatem atque exercitum perfecuta eft. Faciendum eft
igitur nobis, Patres confcripti, ut ea, quae fua fponte clariffi-
mus adolefcens atqUe omnium praeftantifiimus geflit, et gerit,
haeo aucloritate noftra comprobentur ; veteranorumque, fortif-
fimorum virorum, tum legionis Martiae quartaeque, mirabilis
confenfus ad rempublicam recuperandam laude et teflimonio
noftro confirmetur ; eorumque commoda, honores, praemia,
cum confules defignati magiftratum inierint, curae nobis fore,
hodierno die fpondeamus.
IV. Atque ea quidem, quae dixi de Caefare, deque ejus exer-
citu, jamdiu nota funt nobis. Virtute enim admirabili Casfaris,
conftantiaque militum veteranorum, legionumque earum op-
timo judicio, quae aucloritatem noftram, libertatem populi Ro-
mani, virtutem C. Caefaris fecutae funt, a cervicibus noftris efl
depulfus Antonius. Sed, ut dixi, haec fuperiora : hoc vero re-
cens edictum D. Bruti, quod paulo ante propofitum eft, certe
iilentio non poteft praeteriri. Pollicetur enim, fe provinciam
Galliam retenturum in fenatus populique Romani poteftate.
O civem natum reipublicae, memorem fui nominis, imitato-
remque majorum ! Neque enim, Tarquinio expulfo, majoribus
noftris tam fuit optata libertas, quam eft, repulfo Antonio,
xetinenda nobis.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 341/627
P H I L I P P I C A III. 333
1111 regibus parere jam a condita urbe didicerant : nos poft
reges exa&os fervitutis oblivio ceperat. Atque ille Tarquinius,
quem majores noftri non tulerunt, non crudelis, non impius,
•fed fuperbus, habitus effc et didtus. Quod nos vitium in priva-
tis frpe tulimus, id majores noftri ne in rege quidem ferre
potuerunt. L. Brutus regem fuperbum non tulit: Decimus fce-
leratum atque impium regnare patietur? Quid Tarquinius tale,
qualia innumerabilia et fecit, et facit, Antonius ? Senatum etiam
reges habebant : nec tamen, ut Antonio fenatum habenti, in
confilio regis verfabantur barbari armati. Servabant aufpicia re-
ges, quae hic conful, augurque, neglexit ; neque folum legibus
contra aufpicia ferendis , fed etiam collega una ferente, eo,
quem ipfe ementitis aufpiciis vitiofum fecerat.
Quis autem rex unquam fuit tam infignite impudens, ut ha-
•beret omnia commoda, beneficia, jura regni venalia ? Quam
hic immunitatem, quam civitatem, quod praemium, non vel
fingulis hominibus, vel civitatibus, vel univerfis provinciis,
vendidit ? Nihil humile de Tarquinio, nihil fordidum, accepi-
mus. At vero hujus domi inter quafilla pendebatur aurum,
numerabatur pecunia : una in domo omnes, quorum intererat,
totum imperium populi Romani nundinabantur. Supplicia
vero in cives Romanos nulla Tarquinii accepimus. At hic et
Sueffse jugulavit eos, quos in cuflodiam dederat ; et Brundufii
trecentos fcrtimmos viros, civefque optimos, trucidavit^
Poflremo Tarquinius pro populo Romano bellum gerebat
tum, cum efl expulfus : Antonius contra populum Romanum
exercitum adducebat tum, cum, a legionibus relicl:us, nomen
Caefaris exercitumque pertimuit, negle&ifque facrificiis follem-
nibus, ante lucem vota ea, quae nunquam folveret, nuncupa-
vit ; et hoc tempore in provinciam populi Romani conatur
invadere. Majus igitur a Decimo Bruto beneficium populus
Romanus et habet, et expectat, quam majores noftri accepe-
runt a L. Bruto, principe hujus maxime confervandi generis
^t nominis.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 342/627
334 IN M. ANTONIUM
V. Cum autem omnis fervitus eft mifera ; tum vero intole-
rabile eft fervire impuro, impudico, effceminato, nunquam, ne
in metu quidem, fobrio. Hunc igitur qui Gallia prohibet, pri-
vato praefertim confilio, judicat, veriffimeque judicat, non effe
confulem. Faciendum eft igitur nobis, Patres confcripti, ut
D. Bruti privatum confilium aucloritate publica comprobemus.
Nec vero M. Antonium confulem poft Lupercalia putare de-
buiftis. Quo enim ille die, populo Romano infpectante, nu-
dus, unctus, ebrius eft concionatus, et id egit, ut collegae
diadema imponeret -, eo die fe non modo confulatu, fed etiam
libertate, abdicavit : effet enim ipfi certe ftatim ferviendum, fi
Caefar ab eo regni infigne accipere voluiffet. Hunc igitur ego
confulem, hunc civem Romanum, hunc liberum, hunc deni-
que hominem, putem ; qui fcedo illo et flagitiofo die, et quid
pati, Caefare vivo, poffet, et quid, eo mortuo, confequi ipfe
cuperet, oftendit ?
Nec vero de virtute, conftantia, et gravitate provinciae Gal-
liae taceri poteft : eft enim ille flos Italiae, illud firmamentum
imperii populi Romani, illud ornamentum dignitatis. Tantus
autem eft confenfus municipiorum coloniarumque provinciae
Galliae, ut omnes ad auctoritatem hujus ordinis, majeftatemque
populi Romani, defendendam confpiraffe videantur. Quam-
obrem, Tribuni plebis, quanquam vos nihil aliud, nifi de prae-
fidio, ut fenatum tuto confules Kalendis Januariis habere pof-
fent, retuliftis ; tamen mihi videmini magno confilio, atque op-
tima mente, poteftatem nobis de tota republica feciffe dicendi.
Cum enim tuto fenatum haberi fme praefidio non poffe judi-
caviftis ; illud tum ftatuiftis etiam, intra muros Antonii fcelus
audaciamque verfari.
VI. Quamobrem omnia mea fententia complectar, vobis, ut
intelligo, non invitis, ut et praeftantimmis ducibus a nobis de-
tur auctoritas, et fortiflimis militibus fpes oftendatur praemio-
rum j et judicetur non verbo, fed re, non modo non conful,
fed etiam hoftis, Antonius. Nam, fi ille conful, fuftuarium
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 343/627
P H I L I P P I C A III.335
meruerunt legiones, quce confulem reliquerunt ; fceleratus Cae-
far, Brutus nefarius, qui contra confulem privato confilio exer-
citus comparaverunt. Sin autem militibus exquirendi funt ho-
nores novi, propter eorum divinum atque immortale meritum;
ducibus autem ne referri quidem poteft gratia : quis eft, qui
eum hoftem non exiftimet, quem qui armis perfequuntur, con-
fervatores reipublicae judicantur ?
At quam contumeliofus in edictis ? quam barbarus ? quam
rudis ? Primum in Caefarem ut maledicta congeflit, deprompta
ex recordatione impudicitiae, et ftuprorum fuorum ? Quis enim
hoc adolefcente caftior ? quis modeftior ? quod in juventute
habemus illuftrius exemplum veteris fanctitatis ? quis autem
illo maledico impurior ? Ignobilitatem objicit C. Caefaris filio,
cujus etiam natura pater, ii vita fuppeditaflet, conful factus
eflet. Aricina mater. Trallianam aut Ephefiam putes dicere.
Videte, quam defpiciamur omnes, qui fumus e municipiis, id
eft, omnes plane. Quotus enim quifque non eft ? quod autem
municipium non contemnit is, qui Aricinum tantopere defpi-
cit, vetuftate antiquiflimum, jure foederatum, propinquitate
pene finitimum, fplendore municipum honeftiflimum ?
Hinc Voconiae, hinc Scatiniae leges : hinc multae fellae cu-
rules, et patrum memoria, et noftra : hinc equites Romani,
lautiflimi et plurimi. Sed fl Aricinam uxorem non probas, cur
probas Tufculanam ? Quanquam hujus fanctiflimae foeminae at-
que optimae pater M. Attius Balbus, in primis honeftus, prae-
torius fuit : tuae conjugis, bonae foeminae, locupletis quidem
certe, Bambalio quidam pater, homo nullo numero. Nihil
illo contemptius, qui propter haefitantiam linguae, ftuporemque
cordis, cognomen ex contumelia traxerit. At avus nobilis.
Tuditanus nempe ille, ille qui cum palla et coturnis nummos
populo de Roftris fpargere folebat. Vellem hanc contemptio-
nem pecuniae fuis reliquiflet : haberetis nobilitatem generis
gloriofam. Qui autem evenit, ut tibi Aricina natus ignobilis
videatur, cum tu eodem materno genere foleas gloriari ? Qua?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 344/627
336 IN M. ANTONIUM
porro amentia cft, eum dicere aliquid de uxorum ignobilitare,
cujus pater Numitoriam Fregellanam, proditoris filiam, ha-
buerit uxorem ; ipfe ex libertini filia fufceperit liberos ? Sed
hoc clariffimi viri viderint, L. Philippus, qui habet Arici-
nam uxorem, C. Marcellus, qui Aricinae filiam : quos certe
fcio dignitatis optimarum fceminarum non pcenitere.
VII. Idem etiam Q^Ciceronem, fratris mei iilium, compel-
lat edidlo ; nec fentit amens, commendationem effe compella-
tionem fuam. Quid enim accidere huic adolefcenti potuit op-
tatius, quam cognofci ab hominibus, Caefaris confiliorum effe
focium, Antonii furoris inimicum ? At etiam gladiator aufus
eft fcribere, hunc de patris et patrui parricidio cogitaffe. O ad-
mirabilem impudentiam, audaciam, temeritatem ! in eum ado-
lefcentem haec fcribere audere, quem ego et frater meus, prop-
ter ejus fuaviffimos atque optimos mores, praeftantiffimumque
ingenium, certatim amamus, omnibufque horis, oculis, auri-
bus, complexu tenemus? Nam me iifdem edictis, nefcit, laedat,
an laudet. Cum idem fupplicium minatur optimis civibus,
quod ego de fceleratiffimis et peffimis fumpferim , laudare
videtur,
quafi imitari velit : cum autem illam pulcherrimi
fadti memoriam refricat ; tum a fui fimilibus invidiam aliquam
in me commoveri putat.
Sed ipfe quid fecit ? Cum tot edicta propofuiffet, edixit, ut
adeffet fenatus frequens a. d. viii. Kalendas Decembres
eo die ipfe non affuit. At quomodo edixit ? haec funt, opi-
nor, verba in extremo. Si quis non affuerit, hunc omnes exif-
timare poterunt et i?iteritus mei, et perditiffimorum confiliorum> auc-
toremfuijfe. Quae funt perdita confilia ? an ea, quae pertinent
ad libertatem populi Romani recuperandam ? quorum confilio-
rum Caefari me auctorem, et hortatorem, et effe et fuiffe fateor.
Quanquam ille non eguit confilio cujufquam : fed tamen cur-
rentem, ut dicitur, incitavi. Nam interitus quidem tui quis
bonus non efTet auclor, cum in eo falus et vita optimi cujuf-
que, et libertas populi Romani, dignitafque, confifteret ?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 345/627
P H I L I P P I C A III. 337
VIII. Sed, cum tam atroci edidlo nos concitaviffet, cur ipfe
non affuit ? num putatis aliqua re trifti, ac fevera ? Vino atque
epulis retentus eft : fi epulae potius, quam popinae, nominandac
funt. Diem edicli obire neglexit : in ante diem quartum Kal.
Decembris diftulit. AdefTe in Capitolio juffit : quod in tem-
plum ipfe, nefcio qua, per Gallorum cuniculum adfcendit.
Convenerunt corrogati, et quidem ampli quidam homines, fed
immemores dignitatis fuae : is enim erat dies, ea fama, is, qui
fenatum vocarat, ut turpe fenatori effet, nibil timere. Ad eos
tamen ipfos, qui convenerant, ne verbum quidem aufus eft
facere deCaefare,
cum deeo confKtuifTet ad
fenatumreferre.
Scriptam attulerat confularis quidam fententiam. Quid eft aliud,
de eo referre non audere, qui contra fe confulem exercitum
duceret, nifi feipfum hoftem judicare ? NecefTe enim erat al-
terutrum effe hoftem ; nec poterat aliter de adverfariis ducibus
judicari. Si igitur C. Csefar hoftis ; cur conful nihil refert ad
fenatum ? fin ille a fenatu notandus non fuit; quid poteft
dicere, quin, cum de illo tacuerit, fe hoftem effe confeffus
fit ? Quem in edicfbis Spartacum appellat, hunc in fenatu ne
improbum quidem dicere audet.
IX. At in rebus triftiflimis quantos excitat rifus ? Senten-
tiolas edicti cujufdam memoriae mandavi, quas videtur ille pera-
cutas putare : ego autem, qui intelligeret, quid dicere vellet,
adhuc neminem inveni. Nulla contumelia e/it quam facit dig-
nus. Primum quid eft, dignus ? nam etiam malo digni multi,
ficut ipfe. An quam facit is, qui cum dignitate eft ? quae au-
tem poteft effe major ? Quid eft ^ovvo t facere contumeliam?
quis fic loquitur ?
Deinde:
Nectimor,
quem denuntiatinimicus.
Quid ergo ? ab amico timor denuntiari folet ? Horum fimilia
deinceps. Nonne fatius eft mutum effe, quam, quod nemo
intelligat, dicere ? En, cur magifter ejus, ex oratore arator
factus, poflideat in agro publico populi Romani campi Leon-
tini duo millia jugerum immunia, ut hominem ftultum magis
etiam infatuet mercede publica. Sed haec leviora fortaffe.
Tom. VI. V v
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 346/627
338 IN M. ANTONIUM
Illud quaero, cur tam fubito manfuetus in fenatu fuerit, cum
in edi&is tam fuiffet ferus. Quid autem attinuerit, L. Caffio,
tribuno plebis fortiffimo et conftantiffimo civi, mortem de-
nuntiare, fi in fenatum venirTet -, D. Carfulenum, bene de re-
publica fentientem. e fenatu vi et minis mortis expellere ; Tib.
Canutium, a quo erat honeftiffimis contentionibus et fsepe et
jure vexatus, non templo folum, verum etiam aditu prohibere
Capitolii ? Cui fenatus-confulto ne intercederent, verebatur ?
De fupplicatione, credo, M. Lepidi, clariffimi viri. Atque id
erat periculum, de cujus honore extraordinario quotidie ali-
quid cogitabamus, ne ejus ufitatus honos impediretur. Ac, nefine caufa videretur edixiffe, ut fenatus adeffet, cum de repub-
lica relaturus fuiffet, allato nuntio de legione quarta, mente
concidit ; et fugere feflinans, S. C. de fupplicatione per dif-
ceffionem fecit, cum id faclum effet antea nunquam.
X. Quae vero profecliio poftea ? quod iter paludati ? quae vi-
tatio oculorum, lucis, urbis, fori ? quam mifera fuga ? quam
foeda ? quam turpis ? Praeclara tamen fenatus-confulta illo ipfo
die, vefpertina ; provinciarum religiofa fortitio : divina vero
opportunitas, ut, quae cuique apta effet, ea cuique obveniret.
Praeclare igitur facitis, Tribuni plebis, qui de praefidio confu-
lum fenatufque referatis ; meritoque veftro maximas vobis gra-
tias omnes et agere et habere debemus. Qui enim carere metu
et periculo poffumus in tanta hominum cupiditate et audacia ?
Ille autem, homo amictus, et perditus, quae de fe expeclat judi-
cia graviora, quam amicorum fuorum ? Familiariffimus ejus,
mihi homo conjunclus, L. Lentulus, et P. Nafo, omni ca-
rens cupiditate, nullam fe habere provinciam, nullam Antonii
fortitionem fuiffe, judicaverunt. Quod idem fecit L. Philip-
pus, vir patre, avo, majoribus fuis, digniffimus. In eadem Cen-
tentia fuit homo fumma integritate atque innocentia M'. Tur-
ranius. Idem fecit Sp. Oppius. Ipfi etiam, qui, amicitiam
M. Antonii veriti, plus ei tribuerunt, quam fortaffe vellent,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 347/627
P H I L I P P I C A III.339
M. Pifo, meus necefTarius, et vir et civis egregius, parique
innocentia M. Vehilius, fenatus auctoritati fe obtemperaturos
effe dixerunt.
Quid ego de L. Cinna loquar ? cujus fpedtata multis mag-
nifque rebus fingularis integritas minus admirabilem fecit
hujus honeftiflimi fadti gloriam;qui omnino provinciam neg-
lexit : quam item magno animo et conftanti C. Ceftius repu-
diavit. Qui funt igitur reliqui, quos fors divina delectet ? L.
Antonius, et M. Antonius. O felicem utrumque ! nihil enim
maluerunt. C. Antonius Macedoniam. Hunc-quoque felicem !
hanc enim femper habebat in ore provinciam. C. Calvifius
Africam. Nihil felicius : modo enim ex Africa decefferat, et,
quafi divinans fe rediturum, duos legatos Uticae reliquerat.
Deinde M. Iccius Siciliam, Q^Cafiius Hifpaniam. Non habeo,
quid fufpicer : duarum credo provinciarum fortes minus divi-
nas fuiffe.
XI. O C. Cffifar, (adolefcentem appello) quam tu falutem
reipublicas attulifti ? quam improvifam ? quam repentinam ?
Qui enim haec fugiens fecerit, quid faceret infequens ? Etenim
in concione dixerat, fe cuftodem fore urbis ; ufque ad Ka-
lendas Maias ad urbem exercitum habiturum. O praeclarum
cuftodem ovium, ut aiunt, lupum ! Cuftofne urbis, an direp-
tor et vexator, effet Antonius ? Et quidem fe introiturum in
urbem dixit, exiturumque, cum vellet. Quid illud ? nonne,
audiente populo, fedens pro asde Caftoris dixit, niii qui vicif-
fet, vidturum neminem ?
Hodierno die primum, Patres confcripti, longo intervallo
in pofTeflionem libertatis pedem ponimus: cujus quidem ego,
quoad potui, non modo defenfor, fed etiam confervator, fui.
Cum autem id facere non poffem, quievi : nec abjedle, nec fine
aliqua dignitate, cafum illum temporum et dolorem tuli. Hanc
vero teterrimam belluam quis ferre poffet, aut quomodo? Quid
eft in Antonio, praeter libidinem, crudeiitatem, petulantiam,
V v 2
'
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 348/627
34° IN M. ANTONIUM
audaciam ? Ex his totus conglutinatus eft : nihil apparet in.eo
ingenuum, nihil moderatum, nihil pudens, nihil pudicum.
Quapropter, quoniam res in id difcrimen adducta eft, utrum
ille pcenas reipublicae luat, an nos ferviamus ; aliquando, per
Deos immortales ! Patres confcripti, patrium animum virtu-
temque capiamus, ut aut libertatem propriam Romani et ge-
neris et nominis recuperemus, aut mortem fervituti antepo-
namus. Multa, quae in libera civitate ferenda non efTent, tu-
limus, et perpefli fumus : alii fpe recuperandae libertatis, alii
vivendi nimia cupiditate. Sed, fi illa tulimus, quae nos necef-
litas ferre coegit, quae vis quaedam pene fatalis ; quae tamenipfa non tulimus : etiamne hujus impuri latronis feremus te-
terrimum crudeliflimumque dominatum ?
XII. Quid hic faciet, fi potuerit, iratus, qui, cum fuccenfere
nemini poffet, omnibus bonis fuerit inimicus ? quid hic vidtor
non audebit, qui, nullam adeptus victoriam, tanta fcelera pofl:
Caefaris interitum fecerit ? refertam ejus domum exhauferit ?
hortos compilarit ? ad fe ex his omnia ornamenta tranftulerit ?
caedis et incendiorum caufam quaefierit ex funere ? duobus aut
tribus fenatus-confultis bene et e republica faetis , reliquas
res ad lucrum praedamque revocaverit ? vendiderit immunita-
tes ? civitates liberaverit ? provincias univerfas ex imperii po-
puli Romani jure fuftulerit ? exules reduxerit ? falfas leges, C.
Caefaris nomine, et falfa decreta in aes incidenda et in Capi-
tolio figenda curaverit, earumque rerum omnium domefticum
mercatum inftituerit ? populo Romano leges impofuerit ? ar-
mis et praendiis populum et magiftratus foro excluferit ? fena-
tum ftiparit armatis? armatos in cella Concordiae, cum fenatumhaberet, incluferit? ad legiones Brundufium cucurrerit? ex his
optime fentientes centuriones jugulaverit ? cum exercitu Ro-
mam fit ad interitum noflrum, et ad difperditionem urbis, ve-
nire conatus ? Atque is, ab hoc impetu abftractus confilio et
copiis Caefaris, confenfu veteranorum, virtute legionum, ne
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 349/627
P H I L I P P I C A III. 34i
fortuna quidem fradtus minuit audaciam ; nec ruere demens,
nec furere, definit. In Galliam mutilatum ducit exercitum :
cum una legione, et ea vacillante, L. fratrem expectat -, quo
neminem reperire poteft fui fimiliorem. Ille autem ex mirmil-
lone dux, ex gladiatore imperator, quas fecit ftrages, ubicun-
que pofuit veftigia ? Caedit greges armentorum, reliquique pe-
coris, quodcunque nactus eft : epulantur milites : ipfe autem
fe, ut fratrem imitetur, obruit vino : vaftantur agri : diripiun-
tur viilas : matres-familias, virgines, pueri ingenui abripiuntur,
militibus traduntur. Haec eadem, quacunque exercitum duxit,
fecit M. Antonius.XIII. His vos teterrimis fratribus portas aperietis ? hos un-
quam in urbem recipietis ? non, tempore oblato, ducibus pa-
ratis, animis militum incitatis, populo Romano confpirante,
Italia tota ad libertatem recuperandam excitata, Deorum im-
mortalium beneficio utemini ? Nullum erit tempus, hoc amif-
fo: a tergo, a fronte, a lateribus tenebitur, fi in Galliam vene-
rit. Nec ille armis folum, fed etiam noftris decretis, urgendus
eft. Magna vis eft, magnum nomen, unum et idem fentientis
fenatus. Videtis refertum forum, populumque Romanum ad
fpem recuperandae libertatis erectum ? qui longo intervallo
cum frequentes hic videt nos, tum fperat etiam liberos con-
veniffe.
Hunc ego diem expectans, M. Antonii fcelerata arma vi-
tavi, tum, cum ille in me abfentem invehens, non intellige-
bat ad quod tempus me et meas vires refervarem. Si enim
illi, tum caedis initium a me quserenti, refpondere voluiffem ;
nunc reipublica? confulere non pofTem. Hanc vero nadtus fa-
cultatem, nullum tempus, Patres confcripti, dimittam, ne-
que diurnum, neque nocturnum, quin de libertate populi Ro-
mani, de dignitate veftra, quod cogitandum fit, cogitem: quod
agendum, atque faciendum, id non modo ncn recufem, fed ap-
petam etiam, atque depofcam. Hoc feci femper, dum licuit i
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 350/627
342 IN M. ANTONIUM
intermifi, quoad non licuit. Jam non folum licet, fed etiam
neceffe eft : nifi fervire malimus, quam, ne ferviamus, armis
animifque decernere. Dii immortales nobis hasc praefidia de-
derunt ; urbi Casfarem, Brutum Galliae. Si enim ille urbem
opprimere potuiffet ftatim ; fi Galliam tenere paulo poft : op-
timo cuique pereundum, reliquis effet ferviendum.
XIV. Hanc igitur occafionem oblatam tenete, per Deos im-
mortales, Patres confcripti, et amplifTimi orbis terrae confilii
principes vos effe aliquando recordamini. Signum date populo
Romano, confilium veftrum non deeffe reipublicae, quoniam
ille virtutem fuam non defuturam effe profitetur. Nihil eft,
quod moneam vos : nemo eft tam ftultus, qui non intelligat, fi
indormierimus huic tempori, non modo crudelem fuperbam-
que dominationem nobis, fed ignominiofam etiam et nagitio-
fam, ferendam effe. Noftis infolentiam Antonii, noftis amicos,
noftis totam domum. Libidinofis, petulantibus, impuris, im-
pudicis, aleatoribus, ebriis fervire, ea eft fumma miferia, fum-
mo dedecore conjuncta. Quod fi jam (quod Dii omen aver-
tant!) fatum extremum reipublicae venit; quod gladiatores no-
biles faciunt, ut honefte decumbant, faciamus nos, principes
orbis terrarum, gentiumque omnium, ut cum dignitate potius
cadamus, quam cum ignominia ferviamus. Nihil eft detefta-
bilius dedecore, nihil fcedius fervitute. Ad decus et libertatem
nati fumus : aut hasc teneamus, aut cum dignitate moriamur.
Nimium diu teximus, quid fentiremus : nunc jam apertum
eft: omnes jam patefecerunt, in utramque partem quid fentiant,
quid velint. Sunt impii cives, pro caritate reipubl. nimium
multi ; pro multitudine bene fentientium, admodum pauci
quorum opprimendorum Dii immortales incredibilem reipub-
licae poteftatem et fortunam dederunt. Ad ea enim praefidia,
quae habemus, jam accedunt confules fumma prudentia, virtute,
concordia, multos menfes de populi Romani libertate commen-
tati, atque meditati. His au&oribus et ducibus, Diis juvanti-
bus, nobis vigilantibus et multum in pofterum providentibus,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 351/627
P H I L I P P I C A III. 343
populo Romano confentiente, erimus profecto liberi brevi
tempore. Jucundiorem autem faciet libertatem fervitutis re-
cordatio.
XV. Quas ob res, quod tribuni plebis verba fecerunt, ut
fenatus Kalendis Januariis tuto haberi, fententiaeqlie de fumma
republica libere dici poffint ; de ea re ita cenfeo, '* Ut C. Panfa,
" A. Hirtius, confules delignati, dent operam, ut fenatus Ka-
" lendis Januariis tuto haberi poffit : quodque edictum D.
** Bruti, imperatoris, confulis delignati, optime de republica
" meriti, propofitum fit, fenatum exiftimare, D. Brutum, im-
"peratorem, confulem defignatum, optime de republica mereri,
** cum fenatus auctoritatem, populique Romani libertatem im-
" periumque, defendat. Quodque Galliam provinciam citerio-
" rem, optimorum et fortiffimorum virorum, amiciffimorum
" populo Romano civium, exercitumque in fenatus poteftate
" retineat , id eum exercitumque ejus, municipia, colonias
tf provincias Gallias, recte atque ordine, exque republica, fecilfe,
" et facere. Senatum ad fummam rempublicam pertinere arbi-
** trari, a D. Bruto et ab L. Planco, imperatoribus, confuli-
'* bus delignatis, itemque a cseteris, qui provincias obtinent,
** obtineri ex lege Julia ,quoad ex fenatus-confulto cuique
* l eorum fucceffiam fit ; eofque dare operam, ut eae provincise
<c exercitufque in fenatus populique Romani poteftate, prasfi-
l< dioque reipublicae fint. Cumque opera, virtute, confilio C.
4(Caefaris, fummoque confenfu militum veteranorum, qui ejus
* l auctoritatem fecuti reipublicae praefidio funt, et fuerunt, et a
*' graviffimis periculis populus Romanus defenfus fit, et hoc
*' tempore defendatur :
cumque legio MartiaAlbae confliterit,
** in municipio fideliffimo et fortiffimo , fefeque ad fenatus
*' auctoritatem, populique Romani libertatem, contulerit: quod
" pari confilio eademque virtute legio quarta ufa, L. Egna-
" tuleio duce, cive egregio, fenatus auftoritatem, populique
*' Romani libertatem, defendat, ac defenderit : fenatui magnas
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 352/627
344 IN M. ANTONIUM, &c.
tt
tl
curae efle, ac fore, ut pro tantis eorum in rempublicam me-
ritis honores eis habeantur, gratiaeque referantur. Senatui
" placere, uti C. Panfa, A. Hirtius, confules defignati, cum" magiftratum iniffent, li eis videretur, primo quoque tempore
'* de his rebus ad hunc ordinem referrent, ita uti e republica
" fideque fua videretur."
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 353/627
[ 345 }
I N
M. ANTONIUMA D QJJ I R I T E S
P H I L I P P I C A IV.
I.TRE QJJ E N T I A veftrum incredibilis, Quirites
JL concioque tanta, quantam meminiffe non videor, et
alacritatem mihi fummam defendendae reipublicae affert, et
fpem recuperandae. Quanquam animus quidem mihi nunquam
defuit, tempora defuerunt : quae fimul ac primum aliquid lucis
oftendere vifa funt, princeps veftrae libertatis defendendae fui.
Quod fi ante facere conatus effem, nunc facere non poffem.
Hodierno enim die, Quirites, ne mediocrem rem actam arbi-
tremini, fundamenta jadta funt reliquarum aclionum : nam eft
hoflis a fenatu nondum verbo appellatus, fed re jam judicatus,
Antonius.
Nunc vero multo fum ereclior, quod vos quoque illum hof-
tem erTe tanto confenfu, tantoque clamore, approbaviflis. Ne-
que enim, Quirites, fieri poteft, ut non aut ii fint impii, qui
contra confulem exercitus comparaverunt; aut ille hoftis, con-
tra quem jure arma fumpta funt. Hanc igitur dubitationem,
quanquam nulla erat, tamen, ne qua poffet effe, fenatus ho-
dierno die fuftulit. C. Caefar, qui rempublicam libertatemque
veftram fuo ftudio, confilio, patrimonio denique, tutatus eft, et
tutatur ; maximis fenatus laudibus ornatus eft.
Tom. VI. X x
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 354/627
346 IN M. ANTONIUM
Laudo, laudo vos, Quirites, cum gratiffimis animis profe-
quimini nomen clariffimi adolefcentis, vel pueri potius : funt
enim facta ejus immortalitatis; nomen, aetatis. Multa memini,
multa audivi, multa legi : nihil ex omnium feculorum memo-
ria tale cognovi. Qui, cum fervitute premeremur, et in dies
malum crefceret, praefidii nihil haberemus, capitalem et pef-
tiferum a Brundufio M. Antonii reditum timeremus ; hoc in-
fperatum omnibus confilium, incognitum certe, ceperit, ut
exercitum inviclum ex paternis militibus conduceret, Anto-
niique furorem, crudeliffimis confiliis incitatum, a pernicie
reipublicae averteret.
II. Quis eft enim, qui hoc non intelligat, nifi Caefar exerci-
tum paraviffet, non line exitio noftro futurum Antonii reditum
fuiffe? Ita enim fe recipiebat ardens odio veftri, cruentus fangui-
ne civium Romanorum, quos Sueffae, quos Brundufii occiderat,
ut nihil nifi de reipublicae pernicie cogitaret. Quod autem erat
praefidium falutis libertatifque veftrae, n* C. Caefaris, fortiffimo-
rum fui patris militum, exercitus non fuiffet ? Cujus de lau-
dibus et honoribus, qui ei pro divinis et immortalibus meritis
divini immortalefque debentur, mihi fenatus affenfus paulo
ante decrevit, ut primo quoque tempore referretur. Quo de-
creto quis non perfpicit Antonium hoftem effe judicatum ?
Quem enim appellare poffumus eum, contra quem qui exer-
citus ducunt , iis fenatus arbitratur fingulares exquirendos
honores ?
Quid legio Martia ? quae mihi videtur divinitus ab eo Deo
traxiffe nomen, a quo populum Romanum generatum accepi-
mus.Non
ipfa fuis decretis prius, quam fenatus, hoftem judi-
cavit Antonium ? Nam, ille fi non hofKs ;qui confulem relique-
runt, hoftes neceffe eft judicemus. Praeclara et luculenta recla-
matione veftra faclum pulcherrimum Martialium comprobaftis,
qui fe ad fenatus auctoritatem, ad libertatem veftram, ad uni-
verfam rempublicam, contulerunt -, hoftem illum, et latronem,
et parricidam patriae, reliquerunt. Nec folum id animofe et
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 355/627
P H I L I P P I C A IV. 347
fortiter, fed confiderate etiam fapienterque, fecerunt : Albae
conftiterunt, in urbe opportuna, munita, propinqua, fortiffimo-
rum virorum, fideliffimorum civium, atque optimorum. Hujus
Martiae legionis legio quarta imitata virtutem, duce L. Egna-
tuleio, quem fenatus merito paulo ante laudavit, C. Caefaris
exercitum perfecuta eft.
III. Quae expectas, M. Antoni, judicia graviora? Caefar fer-
tur in caelum, qui contra te exercitum comparavit : laudantur
exquiiitiflimis verbis legiones, quae te reliquerunt, quae a te
arceffitae funt;
quae effent, fi te confulem quam hoftem raa-
luiffes , tuae. Quarum legionum fortiffimum veriffimumquejudicium confirmat fenatus, comprobat univerfus populus Ro-
manus : nifi forte vos, Quirites, confulem, non hoftem, ju-
dicatis Antonium. Sic arbitrabar, Quirites, vos judicare, ut
oftenditis. Quid ? municipia, colonias, praefecturas, num aliter
judicare cenfetis ? Omnes mortales una mente confentiunt,
omnia arma eorum, qui haec falva velint, contra illam peftem
effe capienda. Quid ? D. Bruti judicium, Quirites, quod ex
hodierno ejus ediclo perfpicere potuiftis , num cui tandem
contemnendum videtur ? Recte et vere negatis, Quirites. Eft
enim quafi Deorum immortalium beneficio et munere datum
reipublicae Brutorum genus et nomen, ad libertatem populi
Romani vel conftituendam, vel recipiendam. Quid igitur D.
Brutus de M. Antonio judicavit ? exclufit provincia : exercitu
obftitit : Galliam totam hortatur ad bellum, ipfam fua fponte
fuoque judicio excitatam. Si conful Antonius ; Brutus hoftis.
Si confervator reipublicae Brutus ; hoftis Antonius. Num igi-
tur, utrum horum fit, dubitare poffumus ?
IV. Atqui, ut vos una mente unaque voce dubitare vos
negatis ; fic modo decrevit fenatus, D. Brutum optime de re-
publica mereri, cum fenatus au&oritatem, populique Romani
libertatem imperiumque, defenderit. A quo defenderit ? nempe
ab hofte : quae eft enim alia laudanda defenfio ? Deinceps lau-
datur provincia Gallia, meritoque ornatur verbis ampliffimis a
X X 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 356/627
348 IN M. ANTONIUM
fenatu, quod refiftat Antonio. Quem fi confulem illa provincia
putarct, neque eum reciperet ; magno fcelere fe adftringeret :
omnes enim in confulis jure et imperio debent eife provinciae.
Negat hoc D. Brutus imperator, conful defignatus, natus rei-
publicae civis; negat Gallia, negat cuncta Italia, negat fenatus,
negatis vos. Quis igitur illum confulem nifi latrones putant ?
quanquam ne ii quidem ipfi, quod loquuntur, id fentiunt ; nec
a judicio omnium mortalium, quamvis impii nefariique fint,
ficut funt, diffentire poffunt. Sed fpes rapiendi atque praedandi
obcaecat animos eorum : quos non bonorum donatio, non agro-
rum amgnatio, non illa infinita hafta, fatiavit: qui fibi urbem,qui bona et fortunas civium, ad praedam propofuerunt : qui,
dum iit quod rapiant, quod auferant, nihil fibi defuturum arbi-
trantur : quibus M. Antonius (O Dii immortales, avertite et
deteftamini, quaefo, hoc omen!) urbem fe divifurum effe pro-
mifit. Ita vero, Quirites, ut precamini, eveniat, hujufque amen-
tiae pcena in ipfum familiamque ejus recidat ! Quod ita futurum
effe confido : jam enim non folum homines, fed etiam Deos im-
mortales, ad rempublicam confervandam arbitror confenfiffe.
Sive enim prodigiis atque portentis Dii immortales nobis fu-
tura praedicunt ; ita funt aperte denuntiata, ut et illi pcena, et
libertas nobis, appropinquet : five tantus confenfus omnium
fine impulfu Deorum effe non potuit; quid eft, quod de volun-
tate caeleftium dubitare poffimus ? Reliquum eft, Quirites, ut
vos in ifta fententia, quam prae vobis fertis, perfeveretis.
V. Faciam igitur, ut imperatores inftructa acie folent, quan-
quam paratiffimos milites ad praeliandum videant, ut eos ta-
men adhortentur ; fic ego vos ardentes et erectos ad libertatemrecuperandam cohortabor. Non eft, non eft vobis, Quirites,
cum eo hofte certamen, quocum aliqua pacis conditio effe pof-
fit. Neque enim ille fervitutem veflram, ut antea, fed jam ira-
tus fanguinem, concupifcit: nullus ei ludus videtur effe jucun-
dior, quam cruor, quam caedes, quam ante oculos trucidatio
civium. Non eft vobis, Quirites, res cum fcelerato homine,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 357/627
P H I L I P P I C A IV. 349
atque nefario, fed cum immani tetraque bellua: quae, quoniam
in foveam incidit, obruatur. Si enim illinc emerferit , nullius
fupplicii crudelitas erit recufanda. Sed tenetur , premitur
urgetur, nunc iis copiis, quas habemus ; mox iis, quas paucis
diebus novi confules comparabunt. Incumbite in caufam, Qui-
rites, ut facitis. Nunquam vefler confenfus major in ulla caufa
fuit : nunquam tam vehementer cum fenatu confociati fuiftis.
Nec mirum : agitur enim non qua conditione victuri, fed vic-
turine fimus, an cum fupplicio ignominiaque perituri.
Quanquam mortem quidem omnibus natura propofuit; cru-
delitatem mortis et dedecus virtus propulfare folet; quas pro-
pria eft Romani generis et feminis. Hanc retinete, quaefo,
Quirites, quam vobis tanquam hereditatem majores veftri re-
liquerunt. Quanquam omnia alia incerta funt, caduca, mobi-
lia: virtus eft una altiffimis defixa radicibus -
y quas nunquam ulla
vi labefactari poteft, nunquam demoveri loco. Hac majores
veftri primum univerfam Italiam devicerunt : deinde Carthagi-
nem exciderunt, Numantiam everterunt, potentiffimos reges,
bellicofiffimas gentes, in ditionem hujus imperii redegerunt.
VI. Ac majoribus quidem veftris, Quirites, cum eo hofte res
erat, qui haberet rempubiicam, curiam, asrarium, confenfum
et concordiam civium, rationem aliquam, fi res ita tuliffet,
pacis et fcederis : hic vefler hoftis veftram rempublicam oppug-
nat, ipfe habet nullam : fenatum, id eft, orbis terras confilium,
delere geftit, ipfe confilium publicum nullum habet : asrarium
veftrum exhaufit, fuum non habet. Nam concordiam civium
qui habere poteft, nullam cum habeat civitatem ? Pacis vero-
quae poteft effe cum eo ratio, in quo eft incredibilis crudelitas,
iides nulla ?
Eft igitur, Quirites, populo Romano, victori omnium gen-
tium, omne certamen cum excurfore, cum latrone, cum Spar-
taco. Nam, quod fe fimilem effe Catilinae gloriari folet; fcelere
par eft illi, induftria inferior. Ille, cum exercitum nullum ha-
buiffet, repente conflavit : hic eum exercitum, quem accepit,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 358/627
35° 1N M. ANTONIUM, 6cc.
amifit. Ut igitur Catilinam diligentia mea, fenatus auctori-
tate, veftro ftudio et virtute, fregiftis ; fic Antonii nefarium
latrocinium veftra cum fenatu concordia tanta, quanta nun-
quam fuit, felicitate et virtute exercituum ducumque veftro-
rum, brevi tempore opprefTum audietis. Equidem, quantum
cura, labore, vigiliis, auctoritate, confilio, eniti atque efficere
potero, nihil praetermittam, quod ad libertatem veftram perti-
nere arbitrabor. Neque enim id pro veftris in me ampliflimis
beneficiis fine fcelere facere polfum. Hodierno autem die pri-
mum, referente viro fortiffimo, vobifque amiciffimo, hoc M.
Servilio, collegifque ejus, ornatiffimis viris, optimis civibus,
longo intervallo, me auctore et principe, ad fpem libertatis
exarfimus.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 359/627
[ 35' ]
I N
M. ANTONIUMPHILIPPICA V.
I. ]VT I H I L unquam longius his Kalendis Januariis mihi
1.^1 vifum eft, Patres confcripti : quod idem intelligebam
per hos dies unicuique veftrum videri. Qui enim bellum cum
republica gerunt, hunc diem non expedtabant: nos autem tum,
cum maxime confilio noftro fubvenire communi faluti oporte-
ret, in fenatum non vocabamur. Sed querelam prasteritorum
dierum fuftulit oratio confulum ; qui ita locuti funt, ut magis
exoptatae Kalendae Januariae, quam ferae, effe videantur. Atque,
ut oratio confulum animum meum erexit, fpemque attulit non
modo falutis confervandae, verum etiam dignitatis priftina? re-
cuperandae -, fic me perturbaffet ejus fententia, qui primus ro-
gatus eft, nifi veftrae virtuti conftantiaeque confiderem.
Hic enim vobis, Patres confcripti, dies illuxit, haec potef-
tas data eft, ut, quantum virtutis, quantum conftantiae, quan-
tum gravitatis in hujus ordinis confilio effet, populo Romano
declarare poffetis. Recordamini, qui dies nudiuftertiufdeci-
mus fuerit, quantus confenfus veftrum, quanta virtus, quanta
conftantia;quantam fitis a populo Romano laudem, quantam
gloriam, quantam gratiam, confecuti. Atque illo die, Patres
confcripti, ea conftituiftis, ut vobis nihil jam fit integrum,
nifi aut honefta pax, aut bellum neceffarium.. Pacem vult M.
Antonius ? arma ponat, roget, deprecetur. Neminem aequio-
rem me reperiet : cui, dum fe civibus impiis commendat,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 360/627
352 IN M. ANTONIUM
inimicus efle, quam amicus, maluit. Nihil eft profecto, quod
dari poflit bellum gerenti : erit fortafle aliquid, quod concedi
poflit roganti.
II. Legatos vero ad eum mittere, de quo graviflimum et fe-
veriflimum judicium nudiuftertiufdecimus feceritis, non jam
levitatis eft, fed, ut quod fentio dicam, dementiae. Primum
duces eos laudaviftis, qui contra illum bellum privato confllio
fufcepiflent ; deinde milites veteranos,qui cum ab Antonio
in colonias eflent deducti, illius beneficio libertatem populi
Romani antepofuerunt. Quid legio Martia ? quid quarta ?
cur laudantur ? li enim confulemfuum
reliquerunt, vitupe-
randae funt : fi inimicum reipublicae, jure laudantur. Atqui,
cum confules nondum haberetis, decreviftis, ut et de praemiis
militum, et de honoribus imperatorum, primo quoque tempore
referretur. Placet eodem tempore praemia conftituere iis, qui
contra Antonium arma ceperunt, et legatos ad Antonium mit-
tere ? ut jam pudendum fit, honeftiora decreta efle legionum,
quam fenatus : fiquidem legiones decreverunt fenatum defen-
dere contra Antonium ; fenatus decernit legatos ad Antonium.
Utrum hoc eft confirmare militum animos, an debilitare virtu-
tem ? Hoc dies duodecim profecerunt, ut quem nemo, praeter
Cotylam, tum inventus fit qui defenderet, is habeat jam pa-
tronos etiam confulares ? Qui utinam omnes ante me fenten-
tiam rogarentur ! quanquam fufpicor, quid di&uri funt qui-
dam eorum, qui poft me rogabuntur. Facilius contra dice-
rem, fi quid videretur. Eft enim opinio, decreturum aliquem
M. Antonio illam ultimam Galliam, quam Plancus obtinet.
Quid eft aliud, omnia ad bellum civile hofti arma largiri? pri-
mum nervos belli, pecuniam infinitam, qua nunc eget; deinde
equitatum, quantum velit. Equitatum dico ? dubitabit, credo,
gentes barbaras fecum adducere. Hoc qui non videt, excors
eft : qui, cum videt, decernit, impius. Tu civem fceleratum
et perditum Gallorum et Germanorum exercitu, pecunia, pe-
ditatu, equitatu, copiis inftrues? Nullae iftae excufationes funt:
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 361/627
PHILIPPICA V.353
Meus amicus eft. Sit patriae prius. Meus cognatus. An poteft
cognatio ulla propior effe, quam patriae, in qua parentes etiam
continentur ? Mihi pecuniam attribuit. Cupio videre, qui id
audeat dicere. Quid autem agatur, cum aperuero ; facile erit
ftatuere, quam fententiam dicatis, aut quam fequamini.
III. Agitur, utrum M. Antonio facultas detur opprimendae
reipublicae, caedis faciendae bonorum, diripiendae urbis, agro-
rum fuis latronibus condonandi, populum Romanum fervitute
opprimendi ; an horum nihil facere ei liceat. Dubitate, quid
agatis. At non cadunt haec in Antonium. Hoc ne Cotyla
quidem dicere auderet. Quid enim in eum non cadit ? qui,
cujus acta fe defendere dicit, ejus eas leges pervertit, quas
maxime laudare poteramus. Ille paludes ficcare voluit : hic
omnem Italiam moderato homini , L. Antonio, dividendam
dedit. Quid ? hanc legem populus Romanus accepit ? quid ?
per aufpicia ferre potuit ? Sed augur verecundus fine collegis
de aufpiciis. Quanquam illa aufpicia non egent interpretatione
augurum : Jove enim tonante cum populo agi non effe fas,
quis ignorat ? Tribuni plebis tulerunt de provinciis contra acta
Caefaris : ille biennium, ifte fexcennium.
Numetiam hanc le-
gem populus Romanus accepit ? quid ? promulgata fuit ? quid ?
nonne ante lata, quam fcripta ? nonne ante factum vidimus,
quam futurum quifquam eft fufpicatus ?
Ubi lex Caecilia et Didia ? ubi promulgatio, trinundinum ?
ubi poenae recenti lege Junia et Licinia ? poffuntne hae leges
ratae elfe fine interitu legum reliquarum ? Eccui poteftas in fo-
rum infinuandi fuit ? quae porro illa tonitrua ? quae tempeftas ?
ut, fi aufpicia M. Antonium non moverent, fuftinere tamen
eum ac ferre potuiffe tantam vim tempeftatis, imbris, ac turbi-
num, mirum videretur. Quam legem igitur fe augur dicit tu-
liffe, non modo tonante Jove, fed prope caelefK clamore prohi-
bente, hanc dubitabit contra aufpicia latam confiteri ? Quid ?
quod cum eo collega tulit, quem ipfe fecit fua nuntiatione vi-
tiofum, nihilne ad aufpicia bonus augur pertinere arbitratus efl?
Tom. VI. Y y
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 362/627
354 IN M. ANTONIUM
IV. Sed aufpiciorum nos fortafle erimus interpretes, qui
fumus ejus collegae : num ergo etiam armorum interpretes
quaerimus ? Primum omnes fori aditus ita fepti funt, ut, etiam
fi nemo obftaret armatus, tamen, nifi feptis revulfis, introiri in
forum nullo modo pofTet. Sic vero erant difpofita praefidia, ut,
quomodo hoftium aditus urbe prohibentur, caftellis et operi-
bus, ab ingremone fori populum ita, tribunofque plebis, pro-
pulfari videres. Quibus de caufis eas leges, quas M. Antonius
tulifle dicitur, omnes cenfeo per vim et contra aufpicia latas,
iifque legibus populum non tencri. Si quam legem de acTis
Caefaris confirmandis, deve dicTatura in perpetuum tollenda,
deve coloniis in agros deducendis, tulifTe M. Antonius dici-
tur ; eafdem leges de integro , ut populum teneant , falvis
' aufpiciis ferri placet. Quamvis enim leges bonas vitiofe per
vimque tulerit ; tamen hae leges non funt habendae : omnifque
audacia gladiatoris amentis aucToritate noftra repudianda eft.
Illa vero dimpatio pecuniae publicae ferenda nullo modo
eft, per quam fepties millies falfis perfcriptionibus donationi-
bufque avertit : ut portenti fimile videatur, tantam pecuniam
populi Romani tam brevi tempore perire potuiffe. Quid ? illi
immanes quaeftus, ferendine, quos M. Antonii tota exhauiit
domus ! Decreta falfa vendebat : regna, civitates, immunitates,
in aes, accepta pecunia, jubebat incidi. Haec fe ex commen-
tariis Caefaris, quorum ipfe aucTor erat, agere dicebat. Calebant
in interiore aedium parte totius reipublicae nundinae : mulier,
libi felicior, quam viris, aucTionem provinciarum regnorum-
que faciebat : reflituebantur exules , quafi lege , fine lege :
quae nifi aucToritate fenatus refcinduhtur, quoniam ingrem in
fpem reipublicae recuperandae fumus, imago nulla liberae civi-
tatis relinquetur.
Neque folum commentariis commentitiis, chirographifque
venalibus, innumerabilis pecunia congefla in illam domum efl,
cum, qua? vendebat Antonius, ea fe ex acTis Caefaris agere
diceret 5 fed fenatus etiam confulta,pecunia accepta , falfa
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 363/627
P H I L I P P I C A V. 355
referebat : fyngraphae obfignabantur : fenatus-confulta, niin-
quam facta, tanquam facta ad aerarium referebantur. Hujus tur-
pitudinis teftes erant etiam exterae nationes. Fcedera interea
facla : regna data : populi provinciaeque liberatae : earumque
rerum falfae tabulae, gemente populo Romano, toto Capitolio
figebantur. Quibus rebus tanta pecunia una in domo coacer-
vata eft, ut, fi hoc genus m unum redigatur, non fit pecunia
populo Romano defutura.
V. Is legem etiam judiciariam tulit, homo caftus atque in-
tegerj judiciorum et juris auctor. In quo nos fefellit. Anteiig-
nanos, et manipulares, et Alaudas, judices fe conftituiffe di-
cebat. At ille legit aleatores, legit exules, legit Graecos. Oconfeffum judicum praeclarum ! O dignitatem confilii admiran-
dam ! avet animus apud coniilium illud pro reo dicere. Cy-
dam Cretenfem, portentum infulae, hominem audacimmum
et perditimmum ! fed fac ita non effe ; num Latine fcit ? num
eft ex judicum genere et forma ? num leges noftras morefve
novit ? num denique homines ? Eft enim Creta vobis notior,
quam Roma Cydae. Deleclus autem et notatio judicum etiam
in noftxis civibus haberi folet. Gortynium vero judicem quis
novit , aut quis noife potuit ? Nam Lyfiadem Athenienfem
plerique novimus : eff. enim Phasdri, philofophi nobilis, filius
homo prasterea feftivus, ut ei cum M\ Curio, confeffore eo-
dem et collufore, facillime pomt convenire.
Quaero igitur, fi Lyfiades citatus judex non refponderit,
excufeturque Areopagites effe , nec debere eodem tempore
Romae et Athenis res judicare ; accipietne excufationem is,
qui quaeftioni praeerit, Graeculi judicis, modo palliati, modo
togati ? An Athenienfium antiquiflimas leges negliget ? Qui
porro ille confeffus, Dii boni ? Cretenfis judex, ifque nequif-
fimus. Quem ad hunc reus alleget ? quomodo accedat ? dura
natio eft. At Athenienfes mifericordes. Puto ne Curium qui-
dem effe crudelem , qui quotidie periculum fortunae faciat.
Sunt item lecti judices, qui fortaffe cxcufabuntur: habent enim
Yya
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 364/627
356 IN M. ANTONIUM
legltimam excufationem, exilii caufa folum vertiffe, nec efle
poftea reftitutos. Hos ille demens judices legiffet; horum no-
mina ad aerarium detuliffet ; his magnam partem reipublicse
credidiffet, fi ullam fpeciem reipublicae cogitaviffet ?
VI. Atque ego de notis judicibus dixi. Quos minus noftis,
nolui nominare : faltatores, cithariftas, totum denique comif-
fationis Antoniana? chorum, in tertiam decuriam judicum fci-
tote effe conjectum. Haec caufa, cur lex tam egregia, tam-
que praeclara, maximo imbri, tempeftate, ventis, procellis,
turbinibus, inter fulmina et tonitrua ferretur, ut eos judices
haberemus, quos focios ad epulas hofpites habere nemo velit.
Scelerum magnitudo, confcientia maleficiorum, direptio ejus
pecuniae, cujus ratio in aede Opis confecta eft, hanc tertiam
decuriam excogitavit ; nec ante turpes judices quaefiti, quam
honeflis judicibus nocentium falus defperata efl\
Sed illud os, illam impuritatem coeni fecifTe, ut hos judi-
ces legere auderet ! quorum lectione duplex imprimeretur rei-
publicae dedecus : unum, quod tam turpes judices effent ; al-
terum, quod patefactum cognitumque effet, quam multos in
civitate turpes haberemus. Hanc ergo et reliquas ejufmodi le-
ges, etiam fi fine vi, falvis aufpiciis, effent rogatae, cenferem
tamen abrogandas : nunc vero cur abrogandas cenfeam, quas
judico non rogatas ?
An illa non gravillimis ignominiis monumentifque hujus
ordinis ad pofteritatis memoriam funt notanda, quod unus M.
Antonius in hac urbe poft conditam urbem palam fecum ha-
buit armatos ? quod neque reges fecerunt, neque ii, qui, re-
gibus exactis, regnum occupare voluerunt. Cinnam memini-,
vidi Syllam ; modo Caefarem : hi enim tres poft civitatem a
L. Bruto liberatam plus potuerunt, quam univerfa refpublica.
Non pofTum affirmare, nullis telis eos ftipatos fuiffe : hoc di-
co, nec multis, et occultis. At hanc peftem agmen armato-
rum fequebatur : Clamtius, Muflela, Tiro, gladios oftentan-
les, fui fimiles greges ducebant per forum : certum agminis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 365/627
P H I L I P P I C A V. 357
locum tenebant barbari fagittarii. Cum autem erat ventum ad
a>dem Concordias, gradus complebantur, lecticae collocaban-
tur : non quo ille fcuta occulta efTe vellet, fed ne familiares, fi
fcuta ipfi ferrent, laborarent.
VII. Illud vero teterrimum non modo auditu, fed etiam
adfpectu, in cella Concordias collocari armatos, latrones, fica-
rios : de templo carcerem fieri : opertis valvis Concordiae
cum inter fubfellia fenatus verfarentur latrones, patres con-
fcriptos fententias dicere. Huc etiam nifi venirem Kalend.
Septemb. fabros fe mifTurum, et domum meam difturbatu-
rum, effe dixit. Magna res, credo, agebatur. De fupplicatione
referebat. Veni poftridie : ipfe non venit. Locutus fum de
republica : minus equidem libere,quam mea confuetudo
;
liberius tamen, quam periculi minas poftulabant. At ille, ho-
mo vehemens et violentus, qui hanc confuetudinem libere
dicendi excluderet, (fecerat enim hoc idem maxima cum
laude L. Pifo xxx diebus ante me) inimicitias mihi denun-
tiavit : adeffe in fenatu juffit a. d. xiii. Kalendas Octobris.
Ipfe interea decem et feptem dies de me in Tiburtino Scipio-
nis declamitavit, fitim quasrens : hasc enim ei caufa effe de-
clamandi folet.
Cum is dies, quo me adeffe jufferat, veniffet, tum vera
agmine quadrato in asdem Concordias venit , atque in me ab-
fentem orationem ore impuriffimo evomuit. Quo die, fi per
amicos mihi cupienti in fenatum venire licuiffet, casdis ini-
tium feciffet a me : fic enim flatuerat. Cum autem femel
gladium fcelere imbuiffet, nulla res ei finem casdendi, nifi de-
fatigatio et fatietas, attuliffet. Etenim aderat L. frater, gladia-
tor Afiaticus, qui mirmillo Mylafis depugnarat : fanguinem
noftrum fitiebat, fuum in illa gladiatoria pugna multum pro-
fuderat. Hic pecunias noflras asftimabat : pofTeffiones notabat,
et urbanas, et ruflicas : hujus mendicitas, aviditate conjuncla,
in fortunas noftras imminebat: dividebat agros, quibus, et quos,
volebat: nullus aditus erat privato, nulla aequitatis deprecatio:
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 366/627
358 IN M. ANTONIUM
tantum quifque habebat pofTeffor, quantum reliquerat divifor
Antonius. Quae quanquam, fi leges irritas feceritis, rata effc
non poffunt ; tamen feparatim fuo nomine notanda cenfeo, ju-
dicandumque, nullos feptemviros fuifTe ; nihil placere ratum
effe, quod ab iis actum diceretur.
VIII. M. vero Antonium quis eft, qui civem poflit judicare
potius, quam teterrimum et crudelifiimum hoftem, qui pro aede
Caftoris fedens, audiente populo Romano, dixerit, nifi vic-
torem, vic~turum neminem ? Num putatis, Patres confcripti,
dixiffe eum minacius, quam fadturum fuifle ? Quid vero, quod
inconcione dicere aufus
eft,fe, cum magiftratu abiflet, ad
urbem futurum cum exercitu ? introiturum, quotiefcunque
vellet ? quid erat aliud, nifi denuntiare popuio Romano fervi-
tutem ? Quod autem ejus iter Brundufium, quae feftinatio,
quae fpes, nifi ut ad urbem, vel in urbem potius, exercitum
maximum adduceret ? Qui autem delectus centurionum ? quae
efrrenatio impotentis animi ? Cum ejus promiffis legiones for-
tifiimae reclamafTent, domum ad fe venire juffit centuriones,
quos bene de republica fentire cognoverat ; eofque ante pedes
fuos, uxorifque fuae, quam fecum gravis imperator ad exerci-
tum duxerat, jugulari coegit. Quo animo hunc futurum fuiffe
cenfetis in nos, quos oderat, cum in eos, quos nunquam vide-
rat, tam crudelis fuiffet ? et- quam avidum in pecuniis locuple-
tium, qui pauperum fanguinem concupiffet ? quorum ipforum
bona, quantacunque erant, ftatim comitibus fuis, compotori-
bufque, defcripfit.
Atque ille furens infefta jam patriae figna Brundufio infere-
bat: cum C. Caefar Deorum immortalium beneficio, divini ani-mi, ingenii, confilii magnitudine, quanquam fua fponte, exi-
miaque virtute, tamen approbatione audtoritatis meae, colonias
patris adiit ; veteranos milites convocavit ;paucis diebus exer-
citum fecit ; incitatos latronis impetus retardavit. Poftea vero
quam legio Martia ducem praeftantiffimum vidit, nihil egit aliud,
nifi, ut aliquando liberi effemus : quam eft imitata quarta legio.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 367/627
P H I L I P P I C A V. 359
IX. Quo ille nuntio audito, cum fenatum vocafTet, adhibuif-
fetque confularem, qui fua fententia C. Caefarem hoftem judi-
caret, repente concidit. Pofl autem, neque facrificiis follem-
nibus fa&is, neque votis nuncupatis, non profectus eft, fed
profugit, paludatus. At quo ? in provinciam firmifiimorum et
fortifiimorum civium ;qui illum, ne fi ita quidem venifiet, ut
nullum bellum inferret, ferre potuirTent, impotentem, iracun-
dum, contumeliofum, fuperbum, femper pofcentem, femper
rapientem, femper ebrium. At ille, cujus ne pacatam quidem
nequitiam quifquam ferre polTet , bellum intulit provinciae
Galliae j circumfedit Mutinam, firmifiimam et fplendidifiimam
populi Romani coloniam; oppugnat D. Brutum, imperatorem,
confulem defignatum, civem non fibi, fed nobis, et reipublica?,
natum.
Ergo Annibal hoftis, civis Antonius ? quid ille fecit hofti-
liter, quod hic non aut fecerit, aut faciat, moliatur, et cogi-
tet ? Totum iter Antonii quid habuit , nifi depopulationes,
vaftationes, caedes, rapinas ? quas non faciebat Annibal, quia
multa ad ufum refervabat. At hi, qui in horam viverent, non
modo de fortunis et de bonis civium, fed ne de utilitate qui-dem fua, cogitaverunt. Ad hunc (Dii boni!) legatos mitti pla-
cet ? norunt ifti homines formam reipublicae, jura belli, ex-
empla majorum ? cogitant, quid populi Romani majeftas, quid
fenatus feveritas, poftulet ? Legatos decernis : fi, ut depreceris,
contemnet j fi , ut imperes , non audiet : denique , quamvis
fevera legatis mandata dederimus, nomen ipfum legatorum,
hunc,quem videmus
,populi Romani reflinguet ardorem ;
municip^orum atque Italiae franget animos. Ut omittam hasc,
quae magna funt ; certe ifta legatio moram et tarditatem af-
feret bello. Quamvis dicant, quod quofdam audio dicturos ;
Legati proficifcantur, bellum nihilominus paretur ; tamen le-
gatorum nomen ipfum et animos molliet, et belli celeritatem
morabitur.
X. Minimis momentis, Patres confcripti, maximaB inclina-
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 368/627
360 IN M. ANTONIUM
tiones temporum fiunt, cum in omni cafu reipublicae, tum in
bello, et maxime civili;quod opinione plerumque, et fama,
gubernatur. Nemo quaeret, quibufcum mandatis legatos mife-
rimus : nomen ipfum legationis, ultro miffae, timoris effe fig-
num videbitur. Recedat a Mutina, delinat oppugnare Brutum,
decedat ex Gallia : non eft verbis rogandus, cogendus eft ar-
mis. Non enim ad Annibalem mittimus, ut a Sagunto rece-
dat, ad quem miferat olim fenatus P. Valerium Flaccum et
Q^Baebium Tampilum;
qui, fi Annibal non pareret, Cartha-
ginem ire juffi funt. Noftros legatos quo jubebimus ire, li non
paruerit Antonius ? Ad noftrum civem mittimus, ne impera-
torem, ne coloniam populi Romani oppugnet ? Itane vero ?
hoc per legatos rogandus eft ? Quid intereft, per Deos im-
mortales ! utrum hanc urbem oppugnet, an hujus urbis pro-
pugnaculum, coloniam populi Romani, praefidii caufa collo-
catam ? Belli Punici fecundi,quod contra majores noftros
Annibal geffit, caufa fuit Sagunti oppugnatio. Redte ad eum
legati miffi : mittebantur ad Pcenum, mittebantur pro Anniba-
lis hoftibus, noftris fociis. Quid fimile tandem ? nos ad civem
mittemus, ne imperatorem populi Romani, ne exercitum, ne
coloniam circumfedeat, ne oppugnet, ne agros depopuletur,
ne fit hoftis ? Age, fi paruerit, hoc cive uti aut volumus, aut
poffumus ?
XL Ante diem xin."Kalendas Januarii, decretis veftris eum
concidiftis : conftituiftis, ut haec ad vos Kalend. Jan. refer-
rentur, quae referri videtis, de honoribus et praemiis bene de
republica meritorum et merentium : quorum principem judi-
caviftis eum, qui fuit, C. Caefarem, qui M. Antonii impetus
nefarios ab urbe in Galliam avertit : deinde milites veteranos,
qui primi Csefarem fecuti funt -, tum illas casleftes divinafque
legiones, Martiam et quartam, quibus, cum confulem fuum
non modo reliquiffent, fed bello etiam perfequerentur, ho-
nores et praemia fpopondiftis : eodemque die D. Bruti, prae-
ilantiffimi civis , edicto allato atque propofito, fadum ejus
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 369/627
P H I L I P P I C A V. 361
collaudaftis;quodque ille bellum privato confilio fufceperat,
id vos audloritate publica comprobaftis.
Quid igitur illo die aliud egiftis, nifi ut hoftem judica-
retis Antonium ? his veftris decretis, aut ille vos aequo animo
adfpicere poterit, aut vos illum fine fummo dolore videbitis ?
Exclufit illum a republica, diftraxit, fegregavit, non folum
fcelus ipftus, fed etiam, ut mihi videtur, fortuna quaedam rei-
publicae. Qui fi legatis paruerit, Romamque redierit ; num
quando perditis civibus vexillum, quo concurrant, defuturum
putatis ? Sed hoc minus vereor : funt alia, quae magis timeam,
et cogitem. Nunquam parebit ille legatis. Novi hominis infa-
niam, arrogantiam : novi perdita confilia amicorum, quibus ille
eft deditus.
Lucius quidem frater ejus, utpote qui peregre depugnarit,
familiam ducit. Sit per fe ipfe fanus, quod nunquam erit; per
hos efle ei tamen non licebit. Teretur interea tempus : belli
apparatus refrigefcent. Unde eft adhuc bellum, nifi ex retar-
datione, et mora ? Ut primum poft difceffum latronis, vel po-
tius defperatam fugam, libere fenatus haberi potuit -, femper
flagitavi, ut convocaremur. Quo die primum convocati fu-
mus, cum defignati confules non adeflent, jeci fententia mea,
maximo veftro confenfu, fundamenta reipublicae, ferius om-
nino, quam decuit ; nec enim ante potui -, fed tamen, fl ex eo
tempore dies nullus intermiflus eflet, bellum profedto nullum
haberemus. Omne malum nafcens facile opprimitur; invetera-
tum fit plerumque robuftius. Sed tum expe&abantur Kalendae
Januaria? : fortafle non redle.
XII. Verum praeterita omittamus. Etiamne hanc moram
afFeremus, dum proficifcantur legati ? dum revertantur ? Quo-
rum expecliatio dubitationem belli afferet : bello autem dubio,
quod poteft ftudium effe deleclus ? Quamobrem, Patres con-
fcripti, legatorum mentionem nullam cenfeo faciendam : rem
adminiftrandam arbitror fine ulla mora, et confeftim gerendam
tumultum decerni, juftitium edici, faga fumi dico oportere,
Tom. VI. Z z
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 370/627
362 IN M. ANTONIUM
delecTum haberi, fublatis vacationibus in urbe et in Italia,
praeter Galliam, tota. Quae fi erunt facla, opinio ipfa et fama
veftrae feveritatis obruet fcelerati gladiatoris amentiam : fentiet
fibi bellum cum republica effe fufceptum : experietur confen-
tientis fenatus nervos atque vires. Nam nunc quidem partium
contentioncm efTe diclitat. Quarum partium ? alteri victi funt,
alteri funt e mediis C. Caefaris partibus: nifi forte Caefaris par-
tes a Panfa et Hirtio confulibus, et a filio C. Ctefaris, oppug-
nari putamus. Hoc vero bellum non eft ex diilenfione partium,
fed ex nefaria fpe perditiffimorum civium, excitatum : quibus
bona fortunaeque noftrae notata? funt, et jam ad cujufque opi-nionem diftributae.
Legi epiftolam Antonii, quam ad quendam feptemvirum,
capitalem hominem, collegam fuum, mrferat. 9j>uid concupif-
cas, tu videris ; quod concupiverisy certe habebis. Hem, ad quem
legatos mittamus ; cui bellum moremur inferre;qui ne forti
quidem fortunas noftras deftinavit, fed libidini cujufque nos
ita addixit, ut ne fibi quidem quidquam integrum, quod non
alicui promiffum jam fit, reliquerit. Cum hoc, Patres con-
fcripti, bello, bello inquam, decertandum eft, idque confef-
tim : legatorum tarditas repudianda eft.
Quapropter, ne multa nobis quotidie decernenda fint ; con-
fulibus totam rempublicam commendandam cenfeo , hifque
permittendum, ut rempublicam defendant, provideantque, ne
quid refpublica detrimenti accipiat : cenfeoque, ut iis, qui in
exercitu Antonii funt, ne lit ea res fraudi, fi ante Kalendas
Febr. ab eo difceiTerint. Haec ft cenfueritis, Patres confcripti,
brevi tempore libertatem populi Romani , auctoritatemqueveftram, recuperabitis : fin autem lenius agetis, tamen eadem,
icci fortaffe ferius, decernetis. De republica quod retuliftis,
fatis decreviiTe videor.
XIII. Altera res eft de honoribus : de quibus deinceps in-
ielligo effe dicendum. Sed, qui ordo in fententiis rogandis fer-
vari folet, eundem tenebo in viris fortibus honorandis. A Bruto
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 371/627
P H I L I P P I C A V.3 6j
igitur, confule defignato, more majorum capiamus exordium :
cujus ut fuperiora omittam, quae funt maxima illa quidem, fed
adhuc hominum magis judiciis, quam publice, laudata; qui-
bufnam verbis ejus laudes hujus ipfius temporis confequi pof-
fumus? Neque enim ullam mercedem tanta virtus, praeter hanc
laudis gloriaeque, defiderat : qua etiam fi careat, tamen fit fe
ipfa contenta, atque in memoria gratorum civium, tanquam
in luce, polita laetetur. Laus igitur judicii teftimoniique veftri
tribuenda Bruto eft. Quamobrem his verbis,. Patres confcripti,
fenatus-confultum faciendum cenfeo :" Cum D. Brutus, im-
" perator, conful defignatus, provinciam Galliam in fenatus po-
*' pulique Romani poteftate teneat: cumque exercitum tantum,.
" tam brevi tempore, fummo ftudio municipiorum colonia-
*.' rumque provinciae Galliae, optime de republica meritae, me-
" rentifque, confcripferit, compararit : id eum recte, et ordine,
" exque republica, fecilfe : idque D. Bruti pr3eftantiffimum
*' meritum in rempublicam fenatui populoque Romano gratum
*' efle, et fore. Itaque fenatum populumque Romanum exifti-
" mare, D. Bruti, imperatoris, confulis defignati, opera, conw
" lilio, virtute, incredibilique ftudio et confenfu provinciae
*' Galliae, reipublicav: difficillimo tempore effe fubventum."
Huic tanto merito Bruti , Patres confcripti , tantoque in
rempublicam beneficio, quis eft tantus honos, qui non debea-
tur ? Nam, fi M. Antonio patuiflet Gallia, fi oppreffis muni-
cipiis, et coloniis imparatis, in illam ultimam Galliam pene-
trare potuiflet;quantus reipublicae terror impenderet ? Dubi-
taret, credo, homo amentiffimus, atque in omnibus confiliis
praeceps et devius, non folumcum
exercitu fuo, fed etiam
cum omni immanitate barbariae, bellum inferre nobis : ut ejus
furorem ne Alpium quidem muro cohibere poffemus. Hasc
igitur habenda gratia eft D. Bruto, qui illum, nondum inter-
pofita auctoritate veftra, fuo confilio atque judicio, non ut
confulem recepit, fed ut hoftem arcuit Gallia; feque obnderi,
quam hanc urbem, maluit. Habeat ergo hujus tanti facti
Z Z 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 372/627
364 IN M. ANTONIUM
tamque praeclari , decreto veftro teftimonium fempiternum
Galliaque, quae femper praefidet atque praTedit huic imperio,
libertatique communi, merito vereque laudetur, quod fe fuaf-
que vires non tradidit, fed oppofuit, Antonio.
XIV. Atque etiam M. Lepido pro ejus egregiis in rempub-
licam meritis decernendos honores quam ampliffimos cenfeo.
Semper ille populum Romanum liberum voluit, maximumque
fignum illo die dedit voluntatis et judicii fui, cum, Antonio
diadema Casfari imponente, fe avertit, gemituque et mceftitia
declaravit, quantum haberet odium fervitutis ; quam populum
Romanum liberum cuperet ; quam illa, quas tulerat, tempo-
rum magis neceffitate, quam judicio, tuliiTet. Quanta vero is
moderatione ufus fit in illo tempore civitatis, quod poft mor-
tem Casfaris confecutum eft, quis noftrum oblivifci poteft ?
Magna hasc : fed ad majora properat oratio.
Quid enim, O Dii immortales ! admirabilius omnibus gen-
tibus, quid optatius populo Romano, accidere potuit, quam,
cum bellum civile maximum effet, cujus belli exitum omnes
timeremus, fapientia ejus id potius extingui, quam armis et
ferro rem in difcrimen adducere ? Quod fi eadem ratio Csefa-
ris fuiffet, in illo tetro miferoque bello -, ut omittam patrem,
duos Cn. Pompeii, fummi et fingularis viri, filios incolumes
haberemus : quibus certe pietas fraudi effe non debuit. Uti-
nam omnes M. Lepidus fervare potuiftet ! faclurum fuiffe de-
elaravit in eo, quod potuit -
y cum Sextum Pompeium reftituit
civitati, maximum ornamentum reipublicse, clariflimum mo-
numentum clementias fua3. Gravis illa fortuna populi Romani,
grave fatum : Pompeio enim patre, quod imperii populi Ro-mani lumen fuit, extincto, interfeclus eft patris fimillimus
filius. Sed omnia mihi videntur Deorum immortalium judicio
expiata, Sex. Pompeio reipublicas confervato.
XV. Quam ob caufam juftam atque magnam, et quod peri-
culofiffimurn civile bellum, maximumque, humanitate et fa-
pientia fua M. Le|)idus ad pacem concordiamque convertit,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 373/627
P H I L I P P I C A V. 365
fenatus-confultum his verbis cenfeo perfcribendum :" Cum a
*' M. Lepido, imperatore, pontifice maximo, faepenumero ref-
f publica et bene et feliciter gefta fit, populufque Romanusf ' intellexerit, ei dominatum regium maxime difplicere : cum-
" que ejus opera, virtute, confilio, lingularique dementia et
!' manfuetudine, bellum acerbiffimum civile iit reftindtum;
f Sextufque Pompeius, Cnei filius, Magnus, hujus ordinis
" audtoritate ab armis difcefferit, et a M. Lepido, imperatore,
f pontince maximo, fumma fenatus populique Romani volun-
" tate civitati reftitutus fit : fenatum populumque Romanum,
'• pro maximis plurimifque in rempublicam M. Lepidi meritis,
*' magnam fpem in ejus virtute, aucloritate, felicitate, reponere
" otii, pacis, concordiae, libertatis : ejufque in rempublicam
f meritorum fenatum populumque Romanum memorem fore,
" eique ftatuam equeftrem inauratam in Roftris, aut quo alio
*' loco in foro vellet, ex hujus ordinis fententia ftatui placere."
Qui honos, Patres confcripti, mihi maximus videtur primum,
quiajuflus efl : non enim folum datur propter fpem tempo-
rum reliquorum , fed pro amplimmis meritis redditur : nec
vero cuiquam poflumus commemorare hunc honorem a fenatu
tributum judicio fenatus foluto, et libero.
XVI. Venio ad C. Caefarem, Patres confcripti, qui niii fuif-
fet, quis noftrum effe potuiffet ? Advolabat ad urbem a Brun-
dufio homo impotentimmus , ardens odio, animo hoftili in
omnes bonos, cum exercitu, Antonius. Quid hujus audacia^ et
fceleri poterat opponi ? nondum ullos duces habebamus, non
copias: nullum erat confilium publicum, nulla libertas: dandas
cervices erant crudelitati nefariae : fugam quaerebamus omnes,
quae ipfa exitum non habebat.
Quis tum nobis, quis populo Romano, obtulit hunc divi-
num adolefcentem Deus ? qui, cum omnia ad perniciem nof-
tram peftifero illi civi paterent, fubito praeter fpem omnium
exortus, prius confecit exercitum, quem furori M. Antonii
opponeret, quam quifquam hcc eum cogitare fufpicaretun
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 374/627
366 IN M. ANTONIUM
Magni honores habiti Cn. Pompeio, cum effet adolefcens ; et
quidem jure : fubvenit enim reipublicae : fed aetate multo ro-
buftior, et militum ducem quaerentium ftudio paratior, et in
alio genere belli. Non enim omnibus Syllae caufa grata : de-
clarat multitudo profcriptorum, tot municipiorum maximae ca-
lamitates. Caefar autem, annis multis minor, veteranos, cupien-
tes jam requiefcere, armavit ; eam complexus eft caufam, quae
efTet fenatui, quae populo, quae cuncl:ae Italiae, quae Diis omni-
bus, gratiflima. Et Pompeius ad L. Syllas maximum imperium,
victoremque exercitum, accefiit : Caefar fe ad neminem ad-
junxit; ipfe princeps exercitus faciendi et praelidii comparandi
fuit. Ille in adverfariorum partibus agrum Picenum habuit
inimicum : hic ex Antonii amicis, fed amicioribus libertati,
contra Antonium confecit exercitum. Illius opibus Sylla reg-
navit: hujus praefidio Antonii dominatus oppreffus eft. Demus
igitur imperium Caefari ; fine quo res militaris adminiftrari,
teneri exercitus, bellumgeri, non poteft. Sit pro praetore eo
jure, quo qui optimo : qui honos, quanquam eft magnus illi
aetati, tamen ad neceflitatem rerum gerendarum, non folum ad
dignitatem, valet. Itaque illa quaeramus, quae vix hodierno
die confequemur.
XVII. Sed faepe fpero fore hujus adolefcentis ornandi, ho-
norandique, et nobis et populo Romano poteftatem. Hoc au-
tem tempore ita cenfeo decernendum. "" Quod C. Caefar, Caii
" filius, pontifex, pro praetore, fummo reipublicae tempore mi-
" lites veteranos ad libertatem populi Romani cohortatus fit,
" eofque confcripferit : quodque legio Martia, quartaque, fum-
((
mo ftudio, optimoque in rempublicam confenfu, C. Caefare
" duce et auclore, rempublicam, libertatem populi Romani,
" defendant, defenderint : et quod C. Caefar, pro praetore,
" Galliae provinciae cum exercitu fubfidio profedlus fit; equites,
" fagittarios, elephantos, in fuam populique Romani potefta-
" tem redegerit, difRcillimoque reipublicae tempore faluti dig-
** nitatique populi Romani fubvenerit : ob eas caufas fenatui
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 375/627
({
P H I L I P P I C A V. 367
Kt placere, C. Caefarem, Caii filium, pontificem, propraetorem,
" fenatorem effe, fententiamque loco praetorio dicere ; ejufque
rationem, quemcunque magiftratum petet, ita haberi, ut ha-
beri per leges liceret, fi anno fuperiore quaeftor fuiffet."
Quid efl enim, Patres confcripti, cur eum non quam pri-
mum ampliffimos honores capere cupiamus ? Legibus enim
annalibus cum grandiorem aetatem ad confulatum confKtue-
bant, adolefcentiae temeritatem verebantur. C. Caefar ineunte
aetate docuit, ab excellenti eximiaque virtute progreffum a?ta-
tis expectari non oportere. Itaque majores noflri, veteres illi,
admodum antiqui, leges annales non habebant : quas multis
poft annis attulit ambitio, ut gradus eifent petitionis inter
asquales. Ita faepe magna indoles virtutis prius, quam reipublicas
prodeffe potuiffet, extincSta eft. At vero apud antiquos Rulli,
Decii, Corvini, multique alii; recentiore autem memoria fupe-
rior Africanus, T. Flamininus, admodum adolefcentes confu-
les facli, tantas res gefferunt, ut populi Romani imperium
auxerint, nomen ornarint. Quid Macedo Alexander ? cum ab
ineunte astate res maximas gerere ccepiffet , nonne tertio et
tricefimo anno mortem obiit ? quae eft aetas noflris legibus de-
cem annis minor, quam confularis. Ex quo judicari potefl,
virtutis effe, quam aetatis, curfum celeriorem.
XVIII. Nam, quod ii, qui Caefari invident, fimulant fe ti-
mere; ne vereridum quide.m effc, ut tenere fe poflit, ut moderari,
ne honoribus noftris elatus intemperantius fuis opibus utatur.
Ea natura rerum efl, Patres eonfcripti, ut, qui fenfum verae
gloriae ceperit, quique fe ab fenatu, ab equitibus, populoque
Romano univerfo, fenferit civem carum haberi, falutaremque
reipublicas, nihil cum hac gloria comparandum putet. Utinam,
C. Caefari (patri dico) contigiffet adolefcenti, ut effet fenatui
atque optimo cuique cariffimus ! quod cum confequi neglexif-
fet ; omnem vim ingenii, quas fumma fuit in illo, in populari
Jevitate confumpfit. Itaque, cum refpectum ad fenatum et ad
i»onos non haberet, eam fibi viain ipfe patefecit ad opes fuas
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 376/627
368 IN M. ANTONIUM
amplificandas, quam virtus liberi populi ferre non poffet. Ejus
autem filii longe fane diverfa ratio : qui cum omnibus eft, tum
optimo cuique, cariffimus. In hoc fpes libertatis pofita eft : ab
hoc accepta jam falus : huic fummi honores et exquiruntur,
et parati funt. Cujus igitur fingularem prudentiam admiramur,
ejus ftultitiam timemus ? Quid enim ftultius, quam inutilem
potentiam, invidiofas opes, cupiditatem dominandi praecipi-
tem et lubricam, anteferre verae, gravi, folidae gloriae ? An hoc
vidit, puer ; fi aetate procefferit, non videbit ?
At eft quibufdam inimicus clarifTimis atque optimis civi-
bus. Nullus ifte timor effe debet: omnes Caefar inimicitias rei-
publicae condonavit : hanc fibi judicem conftituit, hanc mo-
deratricem omnium factorum. Ita enim ad rempublicam ac-
ceflit, ut eam confirmaret, non ut everteret. Omnes habeo
cognitos fenfus adolefcentis : nihil eft illi republica, nihil vef-
tra auctoritate, gravius, nihil bonorum virorum judicio opta-
tius, nihil vera gloria dulcius. Quamobrem ab eo non modo
nihil timere, fed majora et meliora expectare, debetis : neque
in eo, qui ad D. Brutum obfidione liberandum profectus fit,
timere, ne memoria maneat domeftici doloris, quae plus apud
eum poflit, quam falus civitatis.- Audebo etiam obligare fidem
meam, Patres confcripti, vobis, populoque Romano, reique
publicae; quod profecto, cum me nulla vis cogeret , facere
non auderem, pertimefceremque in re maxima periculofam
opinionem temeritatis : promitto , recipio , fpondeo , Patres
confcripti, C. Caefarem talem femper fore civem, qualis ho-
die fit, qualemque eum maxime effe velle et optare debemus.
Quae cum ita fint, de Caefare fatis hoc tempore dictum ha-
bebo.
XIX. Nec vero de L. Egnatuleio, fortifiimo et conftantifTi-
mo cive, amiciffimo reipublica?, filendum arbitror ; fed tri-
buendum teftimonium virtutis egregiae, quod is legionem quar-
tam ad Caefarem adduxerit, quae prasfidio confulibus, fenatui,
populoque Romano , reique publicas effet : ob eam caufam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 377/627
P H I L I P P I C A V. 369
placere, uti L. Egnatuleio triennium ante legitimum tempus
magiftratus petere, capere, gerere liceat. In quo, Patres con-
fcripti, non tantum commodum tribuitur L. Egnatuleio, quan-
tus honos : in tali enim re fatis eft nominari.
De exercitu autem C. Casfaris ita cenfeo decernendum :
" Senatui placere, militibus veteranis, qui Caefaris, pontifi-
" cis, auctoritatemque hujus ordinis defenderint, atque defen-
" dant, his liberifque eorum militias vacationem effe : utique
" C. Panfa, A. Hirtius, confules, alter ambove, cognofcerent,
" qui ager his coloniis effet, quo milites veterani deducti elfent,
" qui contra legem Juliam poffideretur, ut is militibus vete-
" ranis divideretur : de agro Campano feparatim cognofce-
" rent, inirentque rationem de commodis militum veteranorum
" augendis : legionique Martia?, et legioni quartas, et iis mi-
" litibus, qui de legione fecunda, xxxv, ad C. Panfam, A.
" Hirtium , confules , veniffent , fuaque nomina dediffent\
" quod iis auctoritas fenatus, populique Romani libertas, ca-
" riffima lit, et fuerit, vacationem militiae ipfis liberifque eo-
f* rum effe placere, extra tumultum Gallicum, Italicumque :
" eafque legiones, bello confeclo, mifias fieri placere : quan-
" tamque pecuniam militibus earum legionum in fingulos C.
" Casfar, pontifex, proprastor, pollicitus fit, tantam dari pla-
" cere : utique C. Panfa, A. Hirtius, confules, alter ambove,
" rationem agri habeant, qui fine injuria privatorum dividi
" poffit ; ifque militibus legionis Martiae, et legionis quartae,
'* ita daretur, affignaretur, ut quibus militibus ampliffime dati,
" affignati effent."
Dixi ad ea omnia, Confules, de quibus retuliftis : qua^ fi
erunt fine mora matureque decreta, facilius apparabitis ea, quae
tempus et neceffitas flagitat. Celeritate autem opus eft : qua fi
effemus ufi, bellum, ut facpe dixi, nullum haberemus.
Tom. VI. A a a
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 378/627
[ 37° ]
I N
M. ANTONIUMA D Q^U I R I T E S
P H I L I P P I C A VI.
I. A U D I T A vobis effe arbitror, Quirites, quae fint ac~la
jljL in fenatu, quae fuerit cujufque fententia. Res enim,
ex Kalend. Jan. agitata, paulo ante confecta eft : minus qui-
dem Ola fevere, quam decuit, non tamen omnino dilfolute.
Mora eft allata bello, non caufa fublata. Quamobrem, quod
quaefivit a me P. Apuleius, homo et multis officiis mihi et
fumma familiaritate conjunclus, et vobis amicimmus ; ita ref-
pondebo, ut ea, quibus non interfuiftis, noffe poffitis.
Caufa fortiffimis optimifque confulibus Kalendis Januariis
de republica primum referendi fuit ex eo, quod xiii. Kalend.
Januar. fenatus me auctore decrevit. Eo die primum, Quiri-
tes, fundamenta jadta funt reipublicae : fuit enim longo inter-
vallo ita liber fenatus, ut vos aliquando liberi elfetis. Quo qui-
dem tempore, etiam li ille dies vitae finem mihi allaturus eifet,
iatis magnum ceperam frudlum, cum vos univerh* una mente
atque voce iterum a me confervatam effe rempublicam con-
clamaftis. Hoc veftro judicio tanto tamque praeclaro excita-
tus, ita Kalendis Januariis veni in fenatum, ut meminiftem,
quam perfonam impofitam a vobis fuftinerem. Itaque, bellum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 379/627
P H I L I P P I C A VI. 371
nefarium illatum reipublicae cum viderem, nullam moram in-
terponendam infequendi M. Antonium putavi : hominemque
audaciffimum, qui, multis nefariis rebus ante commiilis, hoc
tempore imperatorem populi Romani oppugnaret, coloniam
veftram ndiffimam fortiffimamque obfideret, bello cenfui per-
fequendum : tumultum effe decerni, juftitium edici, faga fu-
mi, dixi placere ; quo omnes acrius graviufque incumberent
ad ulcifcendas reipublicas injurias, li omnia graviilimi belli in-
fignia fufcepta a fenatu viderent. Itaque ha?c fententia, Qui-
rites, fic per triduum valuit, ut, quanquam difceffio facta non
effet, tamen, praeter paucos, omnes mihi aifenfuri viderentur.
Hodierno autem die, nefcio qua eis objecta re, remiffior fe-
natus fuit : nam plures eam fententiam fecuti funt, ut, quan-
tum fenatus auctoritas vefterque confenfus apud Antonium va-
liturus eiTet, per legatos experiremur. '
II. Intelligo, Quirites, a vobis hanc fententiam repudiari
neque injuria. Ad quem enim legatos ? ad eumne, qui, pecunia
publica diffipata atque effufa, per vim et contra aufpicia im-
poiitis populo Romano legibus, fugata concione, obfeffo fe-
natu, ad opprimendam rempublieam Brundufio legiones ar-
ceiferit ? ab his reliclus, cum latronum manu in Galliam irru-
perit ? Brutum oppugnet ? Mutinam circumfedeat ? Quse vobis
poteft cum hoc gladiatore conditionis, aequitatis, legationis,
eife communitas ?
Quanquam, Quirites, non efl illa legatio, fed denuntiatio
belli, niii paruerit : ita enim eft decretum, ut ii legati ad An-
nibalem mitterentur. Mittuntur enim qui nuntient, ne oppug-
net confulem defignatum, ne Mutinam obfideat, ne provin-
ciam depopuletur, ne delectus habeat ; fit in fenatus populi-
que Romani poteftate. Facile vero huic denuntiationi pare-
bit, ut in patrum confcriptorum atque in veftra poteflate iit,
qui in fua nunquam fuerit. Quid enim ille unquam arbitrio
fuo fecit, femper eo tractus, quo libido rapuit, quo levitas,
quo furor, quo vinolentia ? Semper eum duo diffimilia genera
A a a 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 380/627
372 IN M. ANTONIUM
tenuerunt, lenonum et latronum : ita domefticis ftupris, fo-
renfibus parricidiis delectatur, ut mulieri citius avariffimae
paruerit, quam fenatui, populoque Romano.
III. Itaque, quod paulo ante feci in fenatu, faciam apud vos.
Teftificor, denuntio, ante praedico, nihil M. Antonium eo-
rum, quae funt legatis mandata, facturum : vaftaturum agros,
Mutinam obfeffurum, delectus, qua poffit, habiturum. Is eft
enim ille, qui femper fenatus judicium et auctoritatem, fem-
per voluntatem veftram poteftatemque, contempferit. An ille
id faciat, quod paulo ante decretum eft, ut exercitum citra
flumen Rubiconem, qui iinis eft Galliae, educeret, dum ne
propius urbem Romam cc. mill. admoveret ? huic denuntia-
tioni ille pareat ? ille fe fluvio Rubicone cc. mill. circum-
fcriptum effe patiatur ? Non is eft Antonius : nam, fi effet, non
commififfet, ut ei fenatus, tanquam Annibali initio belli Puni-
ci, denuntiaret, ne oppugnaret Saguntum. Quod vero ita avo-
catur a Mutina, ut ab urbe, tanquam peftifera flamma, arcea-
tur;quam habet ignominiam ? quod judicium fenatus ? Quid,
quod a fenatu dantur mandata legatis, ut D. Brutum militef-
que ejus adeant, iifque demonftrent, fumma in rempublicam
merita beneficiaque eorum grata effe fenatui populoque Ro-
mano, eifque eam rem magnas laudi magnoque honori fore ?
Paffurumne cenfetis Antonium, introire Mutinam legatos ? ex-
ire inde tuto ? Nunquam patietur, mihi credite : novi violen-
tiam, novi impudentiam, novi audaciam.
Nec vero de illo ficut de homine aliquo debemus, fed ut
de importuniffima bellua, cogitare. Quae cum ita fint, non
omnino diffolutum eft, quod decrevit fenatus. Habet atroci-
tatis aliquid legatio : utinam nihil haberet morae ! Nam, cum
plerifque in rebus gerendis tarditas et procraftinatio odiofa eft ->
tum hoc bellum indiget celeritatis. Succurrendum eft D. Bru-
to : omnes undique copiae colligendae : horam eximere nullam
in tali cive liberando fine fcelere non poffumus.
An ille non potuit , fi Antonium confulem , fi Galliam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 381/627
P H I L I P P I C A VI. ni-r s*
73
Antonii provinciam judicalTet, legiones Antonio et provinciam
tradere ? domum redire ? triumphare ? primus in hoc ordine,
quoad magiftratum iniret , fententiam dicere ? quid negotii
fuit ? Sed, cum fe Brutum efle meminifTet, veftraeque liber-
tati natum, non otio fuo;quid egit aliud, nift ut pene cor-
pore fuo Gallia prohiberet Antonium ? Ad hunc utrum lega-
tos, an legiones, ire oportebat ? Sed praeterita omittamus. Pro-
perent legati, quod video efTe facturos : vos faga parate : eft
enim ita decretum, ut, fi ille aucloritati fenatus non paruif-
fet, ad faga iretur. Ibitur : non parebit : nos amiflbs tot dies
rei gerendae queremur.
IV. Non metuo, Quirites, ne, cum audierit Antonius, me
hoc in fenatu et in concione confirmafle, nunquam illum fu-
turum in fenatus poteftate, refellendi mei caufa, ut ego nihil
vidifle videar, vertat fe, fenatui pareat. Nunquam faciet : non
invidebit huic meae gloriae : malet, me fapientem a vobis, quam
fe modeftum, exiftimari. Quid ? ipfe fi velit, num etiam L. fra-
trem paffurum arbitramur? Nuper quidem dicitur ad Tibur, ut
opinor, cum ei labare M. Antonius videretur, mortem fratri
efle minitatus. Etiamne ab hoc mirmillone Aliatico fenatus
mandata, legatorum verba, audientur? nec enim fecerni a fra-
tre poterit, tanta praefertim aucloritate. Nam hic inter illos
Africanus eft: pluris habetur, quam L.Trebellius, pluris quam
T. Plancus, adolefcens nobilis. Plancum, qui omnibus fenten-
tiis maximo veftro plaufu condemnatus, nefcio quomodo fe con-
jecit in turbam, atque ita mceftus rediit, ut retractus, non re-
verfus, videretur ; lic contemnit, tanquam fi illi aqua et igni
interdictum fit : aliquando negat ei locum efle oportere in cu-
ria, qui incenderit curiam. Nam Trebellium valde jam dili-
git : oderat tum, cum ille tabulis novis adverfabatur : jam fert
in oculis, poftquam ipfum Trebellium vidit ftne tabulis novis
falvum efle non pofle. Audifle enim vos arbitror, Quirites,
quod etiam videre potuiftis, quotidie fponfores et creditores
L. Trebellii convenire. O fides (hoc enim puto Trebellium
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 382/627
374 IN M. ANTONIUM
fumpfifTe cognomen) quae poteft effe major fides, quam fraudare
creditores ? domo profugere ? propter aes alienum ire ad arma ?
Ubi plaufus ille in triumpho efl ? faepe ludis ? ubi aedilitas,
delata fummo fludio bonorum ? Quis eft, qui hunc non cafu
cxiftimet recte feciffe ? nequitia eft, fcelere * * *
V. Sed redeo ad amores deliciafque noftras, L. Antonium,
qui vos omnes in fidem fuam recepit. Negatis ? num quif-
piam eft veftrum, qui tribum non habeat ? certe nemo. Atqui
illum quinque et triginta tribus patronum adoptarunt. Rurfus
reclamatis ? Adfpicite a finiftra illam equeftrem ftatuam inau-
ratam: in qua quid infcriptum eft ? Quinque et triginta
tribus patrono. Populi Romani igitur eft patronus L.
Antonius ? malam quidem illi peftem ! clamori enim veftro
affentior. Non modo hic latro, quem clientem habere nemo
velit ; fed quis unquam tantis opibus, tantis rebus geftis fuit,
qui fe populi Romani, victoris dominique omnium gentium,
patronum dicere auderet ?
In foro L. Antonii ftatuam videmus ; ficut illam Q^Tre-
muli, qui Hernicos devicit, ante Caftoris. O impudentiam
incredibilem ! tantumne fibi fumpfit, quia Mylafis mirmillo
Thracem jugulavit, familiarem fuum ? quonam modo iftum
ferre poflemus, fi in hoc foro, fpectantibus vobis, depugnaf-
fet ? Sed haec una ftatua. Altera ab equitibus Romanis, equo
publico : qui item adfcribunt, Patrono. Quem unquam ifte
ordo patronum adoptavit ? fi quemquam, debuit me. Sed me
omitto. Quem cenforem ? quem imperatorem ? Agrum iis di-
vifit. O fordidos, qui acceperunt ; improbum, qui dederit
!
Statuerunt etiam tribuni militares, qui in exercitibus Caefa-
ris duobus fuerunt. Quis eft ifte ordo ? Multi fuerunt multis in
legionibus per tot annos : iis quoque divifit Semurium. Cam-
pus Martius reftabat, nifi prius cum fratre fugiffet. Sed haec
agrorum aftignatio paulo ante, Quirites, L. Caefaris, clariflimi
viri, et praeftantiftimi fenatoris, fententia diffoluta eft : huic
enim affenfi, feptemvirum ac~ta fuftulimus. Jacent beneficia
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 383/627
P H I L I P P I C A VI. 375
Nuculae : friget patronus Antonius. Nam poffefTores animo
aequiore difcedent : nullam impenfam fecerant, nondum in-
itruxerant, partim quia non coniidebant, partim quia non ha-
bebant. Sed illa ftatua palmaris, de qua, fi meliora tempora
effent, non poffem fine rifu dicere: L. Antonio, Jani medii
patrono. Itane ? Janus medius in L. Antonii clientela fit ?
quis unquam in illo Jano inventus efl, qui L. Antonio mille
nummum ferret expenfum ?
VI. Sed nimis multa de nugis : ad caufam bellumque redea-
mus : quanquam non alienum fuit perfonas quafdam a vobis re-
cognofciiut, quibufcum bellum gereretur, pomtis taciti cogi-
tare. Ego autem vos hortor, Quirites, ut, etiam fi melius aliud
fuit, tamen legatorum reditum expectetis animo aequo. Cele-
ritas detracta de caufa eft -, boni tamen aliquid acceffit ad cau-
fam. Cum enim legati renuntiarint, quod certe renuntiabunt,
non in veftra poteftate, non in fenatus, effe Antonium; quis
erit tam improbus civis, qui illum civem habendum putet ?
Nunc enim funt pauci illi quidem, fed tamen plures, quam
republica dignum eft, qui ita loquantur : Ne legatos quidem
expectabimus ? Iflam certe vocem, fimulationemque clemen-
tias, extorquebit iis res ipfa publica. Quo etiam, ut confitear
vobis, Quirites, minus hodierno die contendi, minus labo-
ravi, ut mihi fenatus affentiens tumultum decerneret, faga fumi
juberet : malui viginti diebus pofl fententiam meam laudari ab
omnibus, quam a paucis hodie vituperari.
Quapropter, Quirites, expectate legatorum reditum, et pau-
corum dierum molefliam devorate. Qui cum redierint, fi pa-
cem afFerent, cupidum mej fi bellum, providum judicatote.
An ego non provideam meis civibus ? non dies noctefque de
veftra libertate, de reipublicae falute, cogitem ? Quid enim
non debeo vobis, Quirites, quem vos, a fe ortum, homini-
bus nobiliffimis omnibus honoribus prastuliftis ? An ingratus
fum ? quis minus ? qui, partis honoribus, eofdem geffi in
foro labores., quos in petendis. Rudis in republica ? quis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 384/627
376 IN M. ANTONIUM, &c.
exercitatior, qui viginti jam annos bellum geram cum impro-
bis civibus ?
VII. Quamobrem, Quirites, confilio, quantum potero, la-
bore, plus pene quam potero, excubabo vigilaboque pro vobis.
Etenim quis eft civis, praefertim hoc gradu, quo me vos efle
voluiftis, tam oblitus beneficii veftri, tam immemor patria?,
tam inimicus dignitatis fuae, quem non excitet, non inflammet,
tantus vefter ifte confenfus ? Multas magnafque habui conful
conciones, multis interfui: nullam unquam vidi tantam, quanta
nunc veftra efl. Unum fentitis omnes, unum ftudetis, M. An-
tonii conatum avertere a republica, furorem extinguere, op-primere audaciam. Idem volunt omnes ordines : eodem in-
cumbunt municipia, colonias, cuncta Italia. Itaque fenatum,
fua fponte bene firmum, firmiorem veftra audtoritate feciftis.
Venit tempus, Quirites, ferius omnino, quam dignum po-
pulo Romano fuit ; fed tamen ita maturum, ut differri jam
hora non poflit. Fuit aliquis fatalis cafus, ut ita dicam, quem
tulimus, quoquo modo ferendus fuit : nunc, fl quis erit, erit
voluntarius. Populum Romanum fervire fas non eft; quem Dii
immortales omnibus gentibus imperare voluerunt. Res in ex-
tremum eft addufta difcrimen : de libertate decernitur. Aut
vincatis oportet, Quirites, quod profecto et pietate veftra, et
tanta concordia, confequemini j aut quidvis potius, quam fer-
viatis. Alias nationes fervitutem pati poflunt, populi Romani
eft propria libertas.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 385/627
[ 377 I
I N
M. ANTONIUMP H I L I P P I C A VII.
I."
[) A RV I S de rebus, fed fortaffe necefTariis, confulimur,
X Patres confcripti. De Appia via et de moneta conful
de Lupercis tribunus plebis refert. Quarum rerum etfi facilis
explicatio videtur, tamen animus aberrat a fententia, fufpenfus
curis majoribus. Adducta eft enim, Patres confcripti, res in
maximum periculum, et in extremum pene difcrimen. Non
line caufa legatorum iftam miffionem femper timui, nunquam
probavi : quorum reditus quid fit allaturus, ignoro : expecta-
tio quidem quantum afferat languoris animis, quis non videt ?
Non enim fe tenent ii, qui fenatum dolent ad auctoritatis
priftina3 fpem revivifcere, conjunclum huic ordini populum
Romanum, confpirantem Italiam, paratos exercitus, expedi-
tos duces.
Jam nunc fingunt refponfa Antonii, eademque defendunt.
Alii, poftulare illum, ut omnes exercitus dimittantur. Scili-
cet legatos ad eum mifimus, non ut pareret et dicto audiens
effet huic ordini, fed ut conditiones ferret, leges imponeret,referare nos exteris gentibus Italiam juberet ; fe praefertim in-
columi, a quo majus periculum, quam ab ullis nationibus, ex-
timefcendum eft. Alii, remittere eum nobis Galliam citerio-
rem; illam ultimam poftulare. Praeclare: ex qua non legiones
folum, fed etiam nationes, ad urbem conetur adducere. Alii,
nihil eum jam niii modefte poftulare. Macedoniam fuam vocat
Tom. VI. B b b
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 386/627
378 IN M. ANTONIUM
omnino ; quoniam Caius frater eft inde revocatus. Sed quae
provincia eft, ex qua illa fax excitare non poffit incendium ?
Itaque iidem,
quafi providi cives , et fenatores diligentes
bellicum me ceciniffe dicunt -, fufcipiunt pacis patrocinium.
Nonne fic difputant ? Irritari Antonium non oportuit : ne-
quam eft homo ille, atque confidens : multi praeterea improbi
(quos quidem a fe primum numerare poffunt, qui haec lo-
quuntur) eos cavendos effe denuntiant. Utrum igitur in nefa-
riis civibus ulcifcendis, cum poflis, an pertimefcendis, dili-
gentior cautio eft ?
II. Atque haec illi loquuntur, qui quondam propter levita-
tem populares habebantur. Ex quo intelligi poteft, animo illos
abhorruiffe femper ab optimo civitatis ftatu, non voluntate
fuiffe populares. Qui-enim convenit, ut, qui in rebus impro-
bis populares fuerint, iidem in re una maxime populari, quod
fcadem falutaris populo Romano fit, improbos fe, quam popu-
•lares, effe malint ? Me quidem femper, ut fcitis, adverfatum
multitudinis temeritati, haec fecit prasclariffima caufa popu-
larem.
Et quidem dicuntur, vel potius fe ipfi dicunt, confulares :
quo nomine nemo dignus eft, nifi qui tanti honoris nomen po-
teft fuftinere. Faveas tu hofti ? ille literas ad te mittat de fua
fpe rerum fecundarum ? eas tu laetus proferas ? recites ? defcri-
bendas etiam des improbis civibus ? eorum augeas animos ?
bonorum fpem virtutemque debilites ? et te confularem, aut
fenatorem, aut denique civem, putes ? Accipiet in optimam
partem C. Panfa, fortiflimus conful, atque optimus : etenim
dicam animo amiciflimo: Hunc ipfum, mihi hominem familia-
riffimum, nifi talis conful effet, ut omnes vigilias, curas, cogita-
tiones, in reipublicae falute configeret, confulem non putarem.
Quanquam nos ab ineunte illius aetate ufus, confuetudo,
ftudiorum etiam honeftiffimorum focietas fimilitudoque, de-
vinxit ; ejufdemque cura incredibilis, in afperrimis belli ci-
vilis periculis perfpecla, docuit non modo falutis, fed etiam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 387/627
P H I L I P P I C A VII. 379
dignitatis meae, fuiffe fautorem : tamen eundem, ut dixi, niil
talis conful effet, negare efte confulem auderem. Idem non mo-
do confulem efte dico, fed etiam memoria mea praeftantiftimum
atque optimum confulem : non quin pari virtute et voluntate
alii fuerint ; fed tantam caufam non habuerunt, in qua et vir-
tutem et voluntatem fuam declararent. Hujus magnitudini ani-
mi, gravitati, fapientiae, tempeftas eft oblata formidolofiilimi
temporis. Tum autem illuftratur confulatus, cum gubernat
rempublicam, fi non optabili, at neceflario, tempore : rnagis
autem neceifarium, P. C. nullum tempus unquam fuit.
III. Itaque ego ille, qui femper pacis auctor fui, cuique pax,praefertim civilis, quanquam omnibus bonis, tamen in primis
fuit optabilis : omne enim curriculum induftrias noftras in foro,
in curia, in amicorum periculis propulfandis, elaboratum eft :
hinc honores ampliffimos, hinc mediocres opes, hinc digni-
tatem, fi quam habemus, confecuti fumus. Ego itaque pacis,
ut ita dicam, alumnus, qui, quantufcunque fum (nihil enim
mihi arrogo) fine pace civili certe non fuiffem : periculofe
dico : quemadmodum accepturi, Patres confcripti, iitis, hor-
reo : fed pro mea perpetua cupiditate veftras dignitatis retinen-
dae, et augendae, quaefo oroque vos, Patres confcripti, ut primo,
etii erit vel acerbum auditu, vel incredibile a M. Cicerone effe
dictum, accipiatis iine ofFeniione, quod dixero ; neve id prius,
quam quale fit explicavero, repudietis. Ego ille (dicam fae-
pius) pacis femper laudator, femper audlor, pacem cum M.
Antonio eife nolo.
Magna fpe ingredior in reliquam orationem, Patres con-
fcripti, quoniam periculofiftimum locumfilentio
fumpraeter-»
vedtus. Cur igitur pacem nolo ? quia turpis eft, quia pericu*
lofa, quia effe non poteft. Quae tria dum explico, peto a vo-
bis, Patres confcripti, ut eadem benignitate, qua foletis, verba
mea audiatis.
Quid eft inconftantia , mobilitate , levitate , cum fingulis
hominibus, tum vero univerfo fenatui, turpius ? quid porro
B b b 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 388/627
380 IN M. ANTONIUM
inconftantius, quam, quem modo hoftem non verbo, fed re,
multis decretis, judicaveritis, cum hoc fubito pace velle con-
jungi ? Nifi vero, cum C. Caefari meritos illi quidem honores
et debitos, fed tamen fingulares et immortales, decreviftis,
unam ob caufam, quod contra M. Antonium exercitum com-
paraviffet, non hoftem Antonium judicaviftis : nec tum hoftis
eft a vobis judicatus Antonius, cum laudati aucloritate veftra
veterani milites, qui Cadarem fecuti efTent : nec tum hoftem
Antonium judicaviftis, cum fortifiimis legionibus, quod illum,
qui conful appellabatur, cum effet hoftis, reliquiffent, vaca-
tiones, pecunias, agros fpopondiftis.
IV. Quid ? cum Brutum, omine quodam illius generis et
nominis natum ad rempublicam liberandam, exercitumque ejus
pro libertate populi Romani bellum gerentem cum Antonio,
provinciamque fideliflimam atque optimam, Galliam, laudibus
ampliffimis affeciftis ; tum non hoftem judicaftis Antonium ?
Quid ? cum decreviftis, ut confules alter ambove ad bellum
proficifcerentur;quod erat bellum, fi hoftis Antonius non
erat ? Quid igitur profectus eft vir fortiftimus, meus collega et
familiaris, A. Hirtius conful ? at qua imbecillitate, qua ma-
cie ? fed animi vires corporis infirmitas non retardavit. iEquum,
credo, putavit, vitam, quam populi Romani votis retinuiffet,
pro libertate populi Romani in difcrimen adducere.
Quid ? cum delectus haberi tota Italia jufliftis, cum vaca-
tiones omnes fuftuliftis, tum ille hoftis non eft judicatus ? Ar-
morum officinas in urbe videtis : milites cum gladiis fequun-
tur confulem ;praefidio funt, fpecie confuli, re et veritate no-
bis : omnes fine ulla recufatione, fummo etiam cum ftudio,
nomina dant, parent auctoritati veftrae. Non eft judicatus hof-
tis Antonius ?
At legatos mifimus. Heu, me miferum! cur fenatum cogor,
quem laudavi femper , reprehendere ? Quid ? vos cenfetis
Patres confcripti, legatorum miftionem populo Romano vos
probavifte ? non intelligitis , non auditis , meam fententiam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 389/627
P H I L I P P I C A VII. 381
fiagitari ? cui cum pridie frequentes effetis affenfi, poftridie ad
fpem eftis inanem pacis devoluti. Quam turpe porro eft, legio-
nes ad fenatum legatos mittere, fenatum ad Antonium ? Quan-
quam illa legatio non eft : denuntiatio eft, paratum illi exitium,
nifi paruerit huic ordini. Quid refert ? tamen opinio eft gra-
vior : miffos enim legatos omnes vident ; decreti veftri non
omnes verba noverunt.
V. Retinenda eft igitur vobis conftantia, gravitas, perfeve-
rantia. Repetenda eft vetus illa feveritas : fiquidem auctoritas
fenatus decus, honeftatem, laudem, dignitatemque defiderat :
quibus rebus hic ordo caruit nimiumdiu.
Sed erat tunc ex-cufatio oppreffis, mifera illa quidem, fed tamen jufta : nunc
nulla eft. Liberati tum regio dominatu videbamur : multo
poftea gravius urgebamur armis domefticis. Ea ipfa depulimus
nos quidem ; fed extorquenda funt. Quod fi non poffumus fa-
cere (dicam, quod dignum eft et fenatore, et Romano homine)
moriamur.
Quanta enim erit illa reipublic£e turpitudo, quantum dede-
cus, quanta labes, dicere in hoc ordine fententiam M. Anto-
nium confulari loco ? cujus ut omittam innumerabilia fcelera
urbani confulatus, in quo pecuniam publicam maximam diffi-
pavit, exules fine lege reftituit, vectigalia vendidit, provincias
de populi Romani imperio fuftulit, regna addixit pecunia,
leges civitati per vim impofuit, armis aut obfedit, aut exclulit,
fenatum : ut hapc, inquam, omittam : ne hoc quidem cogita-
tis, eum, qui Mutinam, coloniam populi Romani firmiffi-
mam , oppugnarit , imperatorem populi Romani , confulem
delignatum,obfederit, depopulatus agros fit, hunc in
eum.©rdinem recipi, a quo toties ob has ipfas caufas hoftis judica-
tus fit, quam foedum rlagitiofumque fit ?
Satis multa de turpitudine, Dicam deinceps, ut propofui,
de periculo : quod etfi minus eft fugiendum, quam turpitudo3
tamen offendit anixnos majoris partis hominum magis.
VI. Poteritis igitur exploratam habere pacem, cum in civitate
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 390/627
382 IN M. ANTONIUM
Antonium videbitis, vel potius Antonios ? nifi forte contemni-
tis Lucium. Ego ne Caium quidem. Sed, ut video, domina-
bitur Lucius. Eft enim patronus xxxv. tribuum, quarum fua
lege, qua cum C. Caefare magiftratus partitus eft, fuffragium
fuftulit ;patronus centuriarum equitum Romanorum, quas
item fine fuffragio effe voluit; patronus eorum, qui tribuni mi-
litares fuerunt; patronus Jani medii. O Dii ! quis hujus poten-
tiam poterit fuftinere ? praefertim cum eofdem in agros etiam
deduxerit. Quis unquam omnes tribus ? Quis equites Roma-.
nos ? Quis tribunos militares ? Gracchorum potentiam majo-
rem fuiffe arbitramini, quam hujus gladiatoris futura fit? quemgladiatorem non ita appellavi, ut interdum etiam M. Anto-
nius gladiator appellari folet, fed ut appellant ii, qui plane
et Latine loquuntur. Mirmillo in Afia depugnavit. Cum or-
naffet Threcidicis comitem et familiarem fuum, illum mife-
rum fugientem jugulavit : luculentam tamen ipfe plagam ac-
cepit, ut declarat cicatrix.
Qui familiarem jugularit, quid hic, occafione data, faciet
inimico ? et qui illud animi caufa fecerit, hunc praedse caufa
quid facturum putatis ? non rurfus improbos decuriabit ? non
follicitabit rurfus agrarios ? non quaeret urbe expulfos ? M. vero
Antonius non is erit, ad quem omni motu concurfus fiat civium
perditorum ? Ut nemo- fit alius, nifi ii, qui una funt, et ii,
qui hic ei nunc aperte favent ; parumne erunt multi ? praefertim
cum bonorum prasfidia cefferint, illi parati fint ad nutum fu-
turi ? Ego vero metuo, fi hoc tempore confilio lapfi erimus,
ne illi brevi tempore nimis multi nobis effe videantur. Nec
ego pacem nolo ; fed pacis nomine bellum involutum refor-
mido. Quare, fi pace frui volumus ; bellum gerendum eft : fi
bellum omittemus ; pace nunquam fruemur.
VII. Eft autem veftri confilii, Patres confcripti, in pofterum
quam longiflime providere. Idcirco in hac cuftodia, et tan-
quam in fpecula, collocati fumus, ut vacuum omni metu po-
pulum Romanum noftra vigilia et profpicientia redderemus.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 391/627
P H I L I P P I C A VII. 383
Turpe eft fummo conlilio orbis terrae, praefertim in re tam per-
fpicua, confilium intelligi defuiffe. Eos confules habemus, eam
populi Romani alacritatem, eum confenfum Italiae, eos du-ces, eos exercitus, ut nullam calamitatem refpublica accipere
poffit fine culpa fenatus. Equidem non deero, monebo, pras-
dicam, denuntiabo, et teftabor femper Deos hominefque, quid
fentiam : nec folum iidem meam, quod fortaffe videatur fatis
effe, fed in principe civi non efl fatis, curam, confilium, vi-
gilantiamque, prasftabo.
Dixi de periculo : docebo, ne coagmentari quidem pofle
pacem : de tribus enim, quae propofui, hoc extremum eft.
VIII. Quae poteft effepax M. Antonio primum cum fenatu?
quo ore ille vos poterit, quibus vicifiim vos illum oculis, in-
tueri ? quis veftrum illum, quem ille veftrum, non oderit ? Age,
vos ille folum, et vos illum ? quid ? ii, qui Mutinam circum-
fedent, qui in Gallia deledtus habent, qui in noftras fortunas
imminent, amici unquam nobis erunt, aut nos illis ? An equi-
tes Romanos ample&etur ? occulta enim fuit eorum voluntas
iudiciumque de M. Antonio : qui frequentiffimi in gradibus
Concordiae fteterunt-,
qui vos ad libertatem recuperandam ex-citaverunt; arma, faga, bellum flagitaverunt ; me una cum
populo Romano in concionem vocaverunt. Hi Antonium di-
ligent ? cum his pacem fervabit Antonius ? Nam quid ego de
univerfo populo Romano dicam ? qui pleno ac referto foro bis
me una mente atque voce in concionem vocavit, declaravit-
que maximam libertatis recuperandae cupiditatem. Ita, quod
erat optabile antea, ut populum Romanum comitem habere-
mus, nunc habemus ducem. Quae eft igitur fpes, qui Muti-
nam circumfedent, imperatorem populi Romani exercitum-
que oppugnant, iis pacem cum populo Romano efTe poffe ?
An cum municipiis pax erit, quorum tanta ftudia cognofcun-
tur in decretis faciendis, militibus dandis, pecuniis pollicen-
dis, ut in fingulis oppidis curiam populi Romani non defi-
deretis ?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 392/627
384 IN M. ANTONIUM
IX. Laudandi funt ex hujus ordinis fententia Firmani, qui
principes pecuniae pollicendae fuerunt : refpondendum honori-
fice eft Marrucinis, qui ignomiriia notandos cenfuerunt eos, fi
qui militiam fubterfugiffent. Haec jam tota Italia fiunt. Magna
pax Antonio cum his, his item cum illo. Quae poteft major
effe difcordia ? in difcordia autem pax civilis nullo pacto effe
poteft. Ut omittam multitudinem; L. Vifidio, equiti Romano,
homini in primis ornato atque honefto, civique femper egre-
gio, cujus ego excubias et cuftodias mei capitis cognovi in
confulatu meo ;qui vicinos fuos non cohortatus eft folum, ut
militesfierent, fed
etiamfacultatibus fuis
fublevavit: huic,in-
quam, tali viro, quem nos fenatus-confulto collaudare debe-
mus, poteritne efTe pacatus Antonius ? Quid ? C. Caefari, qui
illum urbe ? quid ? D. Bruto, qui Gallia prohibuit ?
Jam vero ipfe fe placabit et leniet provinciae Galliae, a qua
exclufus et repudiatus eft ? Omnia videbitis, Patres confcripti,
nifi profpicitis, plena odiorum, plena difcordiarum ; ex qui-
bus oriuntur bella civilia. Nolite igitur id velle quod fieri non
poteft : et cavete, per Deos immortales ! Patres confcripti, ne
fpe praefentis pacis perpetuam pacem amittatis.
Quorfum haec omnis fpectat oratio ? quid enim legati ege-
rint, nondum fcimus. At vero excitati, erecti, parati, armati
animis tamen effe debemus, ne blanda aut fupplici oratione,
aut aequitatis fimulatione, fallamur. Omnia fecerit oportet, quae
interdidla et denuntiata funt, prius quam aliquid poftulet : Bru-
tum exercitumque ejus oppugnare, urbes et agros provinciae
Galliae populari, deftiterit ; ad Brutum adeundi legatis potefta-
•tem fecerit; exercitumcitra
flumen Rubiconem eduxerit, necpropius urbem millia paffuum ducenta admoverit ; fuerit et in
fenatus et in populi Romani poteftate. Ha?c fi fecerit, erit
integra poteftas nobis deliberandi : fi fenatui non paruerit, non
•illi fenatus, fed ille populo Romano, bellum indixerit.
Sed vos moneo, Patres confcripti, libertas agitur populi
Romani, quae eft commendata vobis ; vita et fortuna? optimi
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 393/627
P H I L I P P I C A VIL 385
cujufque, quo cupiditatem infinitam cum immani crudelitatc
jampridem intendit Antonius3
audtoritas veftra, quam nullam
habebitis, nili nunc tenueritis. Tetram et peftiferam belluam
ne inclufam et conftridtam dimittatis, cavete. Te ipfum, Pan-
fa, moneo : quanquam non eges confilio, quo vales pluri-
mum ; tamen etiam fummi gubernatores in magnis tempef-
tatibus a vecloribus admoneri folent : hunc tantum tuum ap~
paratum, tamque praeclarum, ne ad nihilum recidere patiare.
Tempus habes tale, quale nemo habuit unquam : hac gravitate
fenatus, hoc ftudio equeflris ordinis, hoc ardore populi Ro-
mani, potes in perpetuum rempublicam metu et periculo li-
berare. Quibus de rebus refers, P. Servilio adfentior.
Tom. VL C c
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 394/627
[ 3«6 ]
1 N
M. ANTONIUMP H I L I P P I C A VIII.
I. /^l O N F U S I U S hefterno die eft a<5ta res, C. Panfa,
V^ quam poftulabat inftitutum confulatus tui : parum
mihi vifus es eos, quibus cedere non foles, fuftinere. Nam,
cum fenatus ea virtus fuilfet, quae folet ; et cum re viderent
omnes effe bellum, quidamque id verbum removendum arbitra-
rentur; tua voluntas in difceffione fuit ad lenitatem propenfior.
Victa eft igitur propter verbi afperitatem, te auclore, noftra
fententia : vicit L. Caefaris, ampliffimi viri, qui, verbi atroci-
tate dempta, oratione fuit, quam fententia, lenior. Quanquam
is quidem, antequam fententiam diceret, propinquitatem ex-
cufavit. Idem fecerat, me confule, in fororis viro, quod hoc
tempore in fororis filio fecit ; ut et luctu fororis moveretur, et
faluti reipublicae provideret.
Atque ipfe tamen Caefar praecepit vobis quodammodo, Pa-
tres confcripti, ne fibi affentiremini, cum ita dixit, aliam fen-
tentiam fe dicturum fuiffe, eamque fe ac republica dignam,
nifi propinquitate impediretur.Ergo
ille avunculus :
numetiam vos avunculi, qui illi eftis affenfi ? At in quo fuit con-
troverfia ? Belli nomen ponendum in fententia quidam non
putabant: tumultum appellare malebant, ignari non modo re-
rum, fed etiam verborum. Poteft enim effe bellum fine tu-
multu ; tumultus effe fine bello non poteft.
Quid enim eft aliud tumultus , nifi perturbatio tanta , ut
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 395/627
P H I L I P P I C A VIII. 387
major timor oriatur ? unde etiam nomen duftum eft tumultus.
Itaque majores noftri tumultum Italicum, quod erat domefti-
cus; tumultum Gallicum, quod erat Italiae finitimus; praeterea
nullum nominabant. Gravius autem tumultum effe, quam bel-
lum, hinc intelligi licet, quod bello vacationes valent, tumultu
non valent. Ita fit, quemadmodum dixi, ut bellum fine tu-
multu pofiit, tumultus fine bello effe non poflit. Etenim, cum
inter bellum et pacem medium nihil fit ; necefTe eft, tumul-
tum, fi beili non fit, pacis efTe : quo quid abfurdius dici aut
exiftimari poteft ? Sed nimis multa de verbo : rem potius vi-
deamus, Patres confcripti, quam quidem intelligo verbo fieri
interdum deteriorem folere.
II. Nolumus hoc bellum videri. Quam igitur municipiis
et coloniis ad excludendum Antonium auctoritatem damus ?
quam, ut milites fiant fine vi, fine mulcta, ftudio et voluntate?
quam, ut pecunias in rempublicam polliceantur ? Si enim belli
nomen tolletur, municipiorum ftudia tollentur : confenfus po-
puli Romani, qui jam defcendit in caufam, fi nos languefci-
mus, debilitetur neceffe eft. Sed quid plura? D. Brutus oppug-
natur: non eft bellum. Mutina obfidetur: ne hoc quidem bel-
lum eft. Gallia vaftatur : quae poteft pax effe certior? Illud vero
quis poteft bellum effe dicere ? Confulem fortifiimum virum
cum exercitu mifimus ; qui, cum effet infirmus ex gravi diu-
turnoque morbo, nullam fibi putavit excufationem effe opor-
tere, cum ad reipublicae praefidium vocaretur. C. quidem Cas-
far non expectavit noflra decreta, praefertim cum illud effet
astatis : bellum contra Antonium fua fponte fufcepit. Decer-
nendi enim tempus nondum erat : belli autem gerendi tempus
fi praetermififfet ; videbat, republica oppreffa, nihil poffe decer-
ni. Ergo illi nunc, et eorum exercitus, in pace verfantur. Non
efi: hoflis is, cujus prasfidium Claterna dejecit Hirtius : non- efi:
hoftis, qui confuli armatus obliftit, qui defignatum confulem
oppugnat : nec illa hoftilia verba, nec bellica, quas paulo ante
ex collegae literis Panfa recitavit : Dejeci pr^/iduim : Clatcrna
C c c 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 396/627
338 IN M. ANTONIUM
potitus fum : fugati equites : pra/ium commijfum : occif aliquot.
Quae pax poteft effe major ? DelecTus tota Italia decreti, fub-
latis vacationibus : faga cras fumentur : conful fe cum praeii-
dio defcenfurum effe dixit.
Utrum hoc bellum non efl ? Etiam tantum bellum, quan-
tum nunquam fuit ? Caeteris enim bellis, maximeque civilibus,
contentionem reipublicae caufa faciebat. Sylla cum Sulpicio
de jure legum, quas per vim latas Sylla dicebat : Cinna cum
OcTavio de novorum civium fuffragiis : rurfus cum Mario et
Carbone Sylia, ne dominarentur indigni, et ut clariffimorum
hominum crudelifTimam puniretur necem. Horum omniumbellorum caufae ex reipublicae contentione natae funt. De
proximo bello civili non libet dicere : ignoro caufam , de-
teflor exitum.
III. Hoc bellum quintum civile geritur: atque omnia in nof-
tram aetatem inciderunt. Primum non modo non in diffenfione
et difcordia civium, fed in maxima confeniione, incredibili-
que concordia : omnes idem volunt, idem defendunt, idem
fentiunt. Cum omnes dico, eos excipio, quos nemo civitate
dignos putat. Quae eft igitur in medio belli caufa pofita ? nos
Deorum immortalium templa, nos muros, nos domicilia fe-
defque populi Romani, penates, aras, focos, fepulcra majo-
rum , nos leges, judicia, libertatem, conjuges, liberos, patriam,
defendimus : contra M. Antonius id molitur, id pugnat, ut haec
omnia perturbet, evertat, praedam reipublicae caufam belli pu-
tet, fortunas noftras partim diffipet, partim difpertiat parricidis.
In hac tam difpari ratione belli miferrimum illud eft, quod
ille latronibus fuis pollicetur
primumdomos : urbem enim fe
divifurum confirmat : deinde omnibus portis, quo velint, de-
ducTurum. Omnes Caphones, omnes Saxae, caeteraeque peftes,
quae fequuntur Antonium, aedes fibi optimas, hortos, Tufcu-
lana, Albana definiunt. Atque etiam homines agreftes, fi ho-
mines illi, ac non pecudes potius, inani fpe ad aquas ufque
•et Puteolos provehuntur. Ergo habet Antonius,quod fuis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 397/627
P H I L I P P I C A VIII. 389
polliceatur. Quid nos ? num quid tale habemus ? Dii meliora
id enim ipfum agimus, ne quis pofthac ejufmodi quidquam
poffit polliceri. Invitus dico, fed dicendum eft. Hafta Caefaris,
Patres confcripti, multis improbis et fpem affert, et audaciam.
Viderunt enim ex mendicis fieri repente divites : itaque haf-
tam femper videre cupiunt ii, qui noftris bonis imminent
quibus omnia pollicetur Antonius.
Quid nos ? noftris exercitibus quid pollicemur ? multo me-
liora, atque majora. Scelerum enim promimo et iis, qui ex-
pectant, perniciofa eft; et iis, qui promittunt. Nos noftris mi-
litibus libertatem, jura, leges, judicia, imperium orbis terrae,
dignitatem, pacem, otium pollicemur. Antonii igitur pro-
mifla cruenta, tetra, fcelerata, Diis hominibufque invifa, nec
diuturna, nec falutaria : noftra contra honefta, integra, glo-
riofa, plena laetitias, plena pietatis.
IV. Hic mihi etiam Q^Fufius, vir fortis ac ftrenuus, amicus
meus, pacis commoda commemorat. Quafi vero, fi laudanda
pax eflet, ego id asque commode facere non poflem. Semel
enim pacem defendi : non femper otio ftudui : quod cum om-
nibus bonis utile eft, tum prascipue mihi. Quem enim cur-
fum induftria mea tenere potuiffet, fine forenfibus caufis, fine
legibus, fine judiciis ? quas efle non poflunt, civili pace fub-
lata. Sed quaefo, Calene, quid ? tu fervitutem pacem vocas ?
Majores quidem noftri, non modo ut liberi eftent, fed etiam
ut imperarent, arma capiebant : at tu arma abjicienda cenfes,
nt ferviamus. Qux caufa juftior eft belli gerendi, quam fervi-
tutis depulfio ? in qua etiam fi non fit moleftus dominus ; ta-
men eft miferrimum, pofle, fi velit. Immo alias caufae juftae j
haec neceftaria eft. Nifi forte ad te hoc non putas pertinere,
quod te focium fore fperas dominationis Antonii. In quo bis
laberis : primum, quod tuas rationes communibus anteponis
deinde, quod quidquam ftabiie in regno, aut jucundum, putas.
Non, fi tibi antea profuit, femper proderit.
Quinetiam, memini, de illo homine queri folebas : quid tc
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 398/627
390 IN M. ANTONIUM
facturum de bellua putas ? Atqui ais eum te effe, qui femper
pacem optaris, femper omnes cives falvos volueris. Honefla
oratio ; fed ita, fi bonos et utiles reipublicae cives : fin eos,
qui natura cives funt, voluntate hoftes, falvos velis\ quid tan-
dem interfit inter te et illos ? Pater quidem tuus, quo utebar
fene adolefcens , homo feverus et prudens, primas omnium
civium P. Naficae, qui Tib. Gracchum interfecit, dare fole-
bat : ejus enim virtute, confilio, magnitudine animi, libera-
tam rempublicam arbitrabatur.
Quid ? nos a patribus num aliter accepimus ? Ergo is tibi
civis, fi temporibus illis fuiffes, non probaretur, quia non om-nes falvos effe voluiffet. ^uod L. Opimius conful verba fecit de
republica, de ea re ita cenfuerunt, Uti Opimius consul rem-
publicam defenderet. Senatus haec verbis, Opimius ar-
mis. Num igitur eum, fi tum effes, temerarium civem aut cru-
delem putares ? aut Q^Metellum, cujus quatuor filii confula-
res? P. Lentulum, principem fenatus? complures alios fummos
viros, qui cum L. Opimio confule armati Gracchum in Aven-
tinum perfecuti funt ? quo in prcelio Lentulus grave vulnus
accepit ; interfectus eft Gracchus, et M. Fulvius confularis,
ejufque duo adolefcentuli rllii.
V. Illi igitur viri vituperandi: non enim cives omnes falvos
effe voluerunt. Ad propiora veniamus. C. Mario, L. Valerio,
confulibus, fenatus rempublicam defendendam dedit : L. Sa-
turninus, tribunus plebis, Glaucia, praetor, effc interfedtus.
Omnes illo die Scauri, Metelli, Claudii, Catuli, Scsevolae,
Craffi, arma fumpferunt. Num aut confules illos, aut clariffi-
mos viros, vituperandos putas ? Ego Catilinam perire volui.
Num tu, qui omnes falvos vis, Catilinam falvum effe voluifli ?
Hoc intereft, Calene, inter meam fententiam et tuam : ego
nolo quemquam civem committere, ut morte multandus fit -,
tu, etiam fi commiferit, confervandum putas. In corpore fi
quid ejufmodi eft, quod reliquo corpori noceat, uri fecarique
patimur ; ut membrum aliquod potius, quam totum corpu*,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 399/627
P H I L I P P I C A VIII. 39i
intereat: fic in reipublicse corpore, ut totum falvum fit, quid-
quid eft peftiferum amputetur.
Dura vox. Multoilla
durior: Salvi fint
improbi, fcelerati,
impii ; deleantur innocentes, honefti, boni, tota refpublica.
Uno in homine, Q^Fufi, fateor te vidiffe plus, quam me.
Ego P. Clodium arbitrabar perniciofum civem, fceleratum,
libidinofum, impium, audacem, facinorofum j tu contra fanc-
tum, temperantem, innocentem, modeftum, retinendum ci-
vem, et optandum. In hoc uno te plurimum vidiffe, multum
me errafle, concedo. Nam, quod me tecum iracunde agere
dixifti folere, non eft ita : vehementer me agere fateor, iracunde
nego. Omnino irafci amicis non temere foleo, ne fi merentur
quidem : itaque fine verborum contumelia a te diffentire pof-
fum, fine animi fummo dolore non poffum. Parva eft enim mihi
tecum, aut parva de re, diffenfio ? ego huic videlicet faveo, tu
illi ? Immo vero ego D. Bruto faveo, tu M. Antonio : ego con-
fervari coloniam populi Romani cupio, tu expugnari ftudes.
VI. An hoc negare potes, qui omnes moras interponis, qui-
bus infirmetur Brutus, melior fiat Antonius ? Quoufque enim
dices,
pacemvelle te ? Res geritur : conductas vinea? funt :
pug-natur acerrime. Qui intercurrerent, mifknus tres principes ci-
vitatis. Hos contempfit, rejecit, repudiavit, Antonius : tu ta-
men permanes conftantiflimus defenfor Antonii. Et quidem,
quo melior fenator videatur, negat fe illi amicum effe debe-
re : cum fuo magno beneficio effet, veniffe eum contra fe.
Vide quanta caritas fit patrias : cum homini fit iratus, tamen
reipublicae caufa defendit Antonium. Ego te, cum in Mafii-
lienfes tam fis acerbus, Q^ Fufi , non animo aequo audio.
Quoufque enim Mafliliam oppugnabis ? ne triumphus quidem
finem facit belli ? per quem lata efl urbs ea, fine qua nun-
quam ex Tranfalpinis gentibus majores noftri triumpharunt.
Quo quidem tempore,populus Romanus ingemuit. Quan-
quam enim proprios dolores fuarum rerum omnes habebant ->
tamen hujus civitatis ndeliihmae miferias, nemo erat civis, qui
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 400/627
392 IN M. ANTONIUM
a fe alienas arbitfaretur. Csefar ipfe, qui illis fuerat iratiflimus,
tamen propter fingularem ejus civitatis gravitatem et fidem
quotidie aliquid iracundiae remittebat : te nulla fua calamitate
civitas fatiare tam fidelis poteft ? Rurfus me jam irafci fortaffe
dices. Ego autem fine iracundia dico, ut omnia, nec tamen
fine dolore : Neminem illi civitati inimicum effe arbitror, qui
amicus fit huic civitati. Excogitare, qux tua ratio fit, Calene,
non poffum. Antea deterrere te, ne popularis effes, non pote-
ramus -, exorare nunc, ut fis popularis, non poffumus.
Satis multa cum Fufio, ac fine odio omnia, nihil fine do-
lore. Credo autem, qui generi querelam moderate ferat, aequo
animo laturum amici.
VII. Venio ad reliquos confulares, quorum eft nemo, (jure
meo hoc dico) quin mecum habeat aliquam conjunctionem
gratiae, alii maximam, alii mediocrem, nemo nullam. Quam
hefternus dies nobis, confularibus dico, turpis illuxit ? Iterum
legatos ? Quid, fi ille faceret inducias ? Ante confulis oculofque
legatorum, tormentis Mutinam verberavit : opus oflendebat
munitionemque legatis : ne punctum quidem temporis, cum
legati adeffent, oppugnatio refpiravit. Ad hunc legatos ? cur ?
an ut eorum reditu vehementius pertimefcatis ?
Equidem cum antea legatos decerni non cenfuiffem ; hoc
me tamen confolabar, quod cum illi ab Antonio contempti et
rejecti revertiffent, dixiffentque fenatui, non modo illum e Gal-
lia non difcefliffe, uti cenfuiffemus, fed ne a Mutina quidem
receffiffe ; poteftatem fibi D. Bruti conveniendi non fuiffe :
fore, ut omnes inflammati odio, excitati dolore, armis, equis,
viris D. Bruto fubveniremus. Nos etiam languidiores facti fu-
mus, poflquam Antonii non folum audaciam et fcelus, fed
etiam infolentiam fuperbiamque, perfpeximus.
Utinam L. Caefar valeret, Servius Sulpicius viveret ! multo
melius haec caufa ageretur a tribus, quam nunc agitur ab uno.
Dolenter hoc dicam potius, quam contumeliofe. Deferti, de-
ferti, inquam, fumus, Patres confcripti, a principibus. Sed,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 401/627
P H I L I P P I C A VIII. 393
ut faepe jam dixi, omnes in tanto periculo, qui recte et forti-
ter fentient, erunt confulares. Animum nobis afferre legati de-
buerunt ; timorem attulerunt : quanquam mihi quidem nul-
lum : quamvis de illo, ad quem miffi funt, bene exiftiment
a quo etiam mandata acceperunt.
VIII. Pro Dii immortales ! ubi eft ille mos virtufque majo-
rum ? C. Popillius apud majores noftros, cum ad Antiochum
regem legatus miffus effet, et verbis fenatus denuntiaffet, ut ab
Alexandria difcederet, quam obfidebat ; cum tempus ille dif-
ferret, virgula ftantem circumfcripfit ; dixitque fe renuntiatu-
rum fenatui, nifi prius fibi refpondiffet, quid facturus effet,
quam ex illa circumfcriptione excederet. Praeclare : fenatus
enim faciem fecum attulerat, auctoritatem populi Romani, cui
qui non paret, non ab eo mandata accipienda funt, fed ipfe eft
totus repudiandus.
An ego ab eo mandata acciperem, qui fenatus mandata con-
temneret ? aut ei cum fenatu quidquam commune judicarem,
qui imperatorem populi Romani fenatu prohibente obfideret ?
At quae mandata ? qua arrogantia ? quo ftupore ? quo fpiritu ?
Cur autem ea legatis noftris dabat, cum ad nos Cotylam mit-
teret, ornamentum atque arcem amicorum fuorum, hominem
aedilitium ? n* vero tum fuit aedilis, cum eum juffu Antonii in
convivio fervi publici loris ceciderunt.
At quam modefta mandata ! ferrei fumus, Patres confcripti,
qui quidquam huic negemus. Utramque provinciam , inquit,
remitto : exercitum depono : privatus ejje non recujb. Haec funt
enim verba : redire ad fe videtur. Omnia ob/ivi/cor, in gratiam
redeo. Sed quid adjungit?^/? legionibus meis Jex, Ji equitibus, Ji
coborti pratorice, prcedam agrumque dederitis. His etiam praemia
poflulat, quibus ut ignofcatur ii poftulet, impudentiffimus ju-
dicetur ? Addit praeterea, ut quos ipje cum Dolabella dederit agros,
teneant ii, quibus dati Jint. Hic eft Campanus ager, et Leon-
tinus, qua3 duo majores noftri annonae perfugia ducebant.
IX. Cavet mimis, aleatoribus, lenonibus : Caphoni etiam et
Tom. VI. D d d
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 402/627
394 IN M. ANTONIUM
Saxae cavet; quos, centuriones pugnaces et lacertofos, inter
mimorum et mimarum greges collocavit. Poftulat praeterea, ut
chirographorum et commentariorumfua, collegcequefui, decreta ma-
neant. Quid laborat, ut habeat, quod quifque mercatus eft ;
fi, quod accepit, habeat qui vendidit ? Et ne tangantur rationes
ad Opis : id eft, ne fepties millies recuperetur. Ne fraudi fit
feptemviris, quod egijfent. Nucula hoc, credo, admonuit : vere-
batur fortafte, ne amitteret tantas clientelas.
Caveri etiam vult iis, qui fecum funt, quidquid contra leges
commiferint. Muftelae et Tironi profpicit : de fe nihil laborat.
Quid enim commifit unquam ? num aut pecuniam publicamattigit, aut hominem occidit, aut fecum habuit armatos ? Sed
quid eft, quod de iis laboret ? Poftulat enim, nefuajudiciaria
lex abrogetur : quo impetrato, quid eft quod metuat ? an, ne
fuorum aliquis a Cyda, Lyfiade, Curio, condemnetur ?
Neque tamen nos urget mandatis pluribus : remittit aliquan-
tum, et relaxat. Galliam, inquit, togatam remitto, comatam pof-
tulo : otiofus videlicet efTe mavult : cumfex legionibus, inquit,
iifquefuppletis ex D. Bruti exercitu, non modo ex delectu fuo :
tamdiuque ut obtineat, quamdiu M. Brutus, C. Caffius, confules,
prove confulibus, provincias obtinebunt. Hujus comitiis C. frater
ejus : eft enim annus, ut repulfam tulit. Ipfe autem ut quin-
quennium, inquit, obtineam. At iftud vetat lex Caefaris ; et tu
acta Casfaris defendis ?
X. Haec tu mandata, L. Pifo, et tu, L. Philippe, principes
civitatis, non dico animo ferre, verum auribus accipere, po-
tuiftis ? Sed, ut fufpicor, terror erat quidam : nec vos ut le-
gati apud illum fuiftis, nec ut confulares : nec vos veftram,
nec reipublicae, dignitatem tenere potuiftis : et tamen nefcio
quo pacto, fapientia quadam, credo, quod ego non poftem,
non nimis irati revertiftis. Vobis M. Antonius nihil tribuit,
clarimmis viris, legatis populi Romani : nos quid non le-
gato M. Antonii Cotylae conceflimus ? cui portas hujus urbis
patere jus non erat, huic hoc templum patuit : huic aditus in
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 403/627
P H I L I P P I C A VIII. 395
fenatum fuit : hic hefterno die fententias noftras in codicillos,
et omnia verba, referebat : huic fe etiam fummis honoribus ufi
contra dignitatem fuam venditabant.
O Dii immortales ! quam magnum eft, perfonam in repub-
lica tueri principis ! quae non animis folum debet, fed etiam
oculis, fervire civium. Domum recipere legatum hoftium, in
cubiculum admittere, etiam feducere, hominis eft nihil de
dignitate, nimium de periculo, cogitantis. Quod autem efl pe-
riculum ? nam, fi maximum in difcrimen venietur, aut libertas
parata victori eft, aut mors propofita vidto : quorum alterum
optabile eft, alterum effugere nemo poteft. Turpis autem fuga
mortis omni eft morte pejor.
Nam illud quidem non adducor ut credam, effe quofdam,
qui invideant alicujus conftantiae, qui labori ; ejus perpetuam
in republica adjuvanda voluntatem et a fenatu et a populo
Romano probari, molefte ferant. Omnes id quidem facere de~
bebamus : eaque erat non modo apud majores noftros , fed
etiam nuper, fumma laus confularium, vigilare, adeffe animo,
femper aliquid pro republica aut cogitare, aut facere, aut di-
cere. Ego, Patres confcripti, Q^Scaevolam augurem memo-ria teneo, bello Marfico, cum effet fumma fenedtute et per-
dita valetudine, quotidie, fimul aique luceret, facere omnibus
conveniendi fui poteftatem : neque eum quifquam illo bello
vidit in lecto : fenexque et debilis, primus veniebat in curiam.
Hujus induftriam maxime quidem vellem ut imitarentur ii,
quos oportebat ; fecundo autem loco, ne alterius labori invi-
derent.
XI. Etenim, Patres confcripti, cum in fpem libertatis fexen-
nio poft fimus ingrefli, diutiufque fervitutem perpefli, quarn.
captivi frugi et diligentes folent ; quas vigilias, quas follicitu-
dines, quos labores, liberandi populi Romani caufa recufare
debemus ? Equidem, Patres confcripti, quanquam hoc honore
ufi togati folent efle, cum eft in fagis civitas ; ftatui tamen, a
vobis caeterifque civibus in tanta atrocitate temporis, tantaque
D d d 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 404/627
396 IN M. ANTONIUM, &c.
perturbatione reipublicae, non differre veftitu. Non enim ita
gerimus nos hoc bello confulares, ut aequo animo populus
Romanus vifurus fit noftri honoris infignia ; cum partim e
nobis ita timidi fint, ut omnem populi Romani beneficiorum
memoriam abjecerint; partim ita a republica averfi, ut fe hofti
favere prae fe ferant, legatos noftros ab Antonio defpectos effe
et irrifos facile patiantur, legatum Antonii fublevatum velint.
Hunc enim reditu ad Antonium prohiberi negabant oportere,
et in eodem excipiendo fententiam meam corrigebant : qui-
bus geram morem. Redeat ad imperatorem fuum Varius, fed
ea lege, ne unquam Romam revertatur. Caeteris autem, fi er-
rorem fuum depofuerint, et cum republica in gratiam redie-
rint, veniam et impunitatem dandam puto.
Quas ob res ita cenfeo :" Eorum, qui cum M. Antonio
" funt, qui ab armis difcefferint, et aut ad Panfam, aut ad
" Hirtium, confules, aut ad Decimum Brutum, imperatorem,
" confulem deiignatum, aut ad C. Caefarem, pro praetore, ante
*' idus Martias primas adierint, iis fraudi ne fit, quod cum M.
*' Antonio fuerint. Si quis eorum, qui cum M. Antonio funt,
" fecerit, quod honore praemiove dignum effe videatur -, uti C.
*' Panfa, A. Hirtius, confules, alter ambove, fi eis videbitur,
" de ejus honore praemiove, primo quoque die ad fenatum re-
" ferant. Si quis poft hoc fenatus-confultum ad Antonium
" profectus effet, praeter L. Varium, fenatum exiftimaturum,
" eum contra rempublicam feciffe."
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 405/627
[ 397 3
I
N
M. ANTONIUMPHILIPPICA IX.
I.T7ELLEM, Dii immortales feciffent , Patres con-
V fcripti, ut vivo potius Serv. Sulpicio gratias ageremus,
quam mortuo honores quaereremus. Nec vero dubito, quin, fi
ille vir legationem renuntiare potuiffet, reditus ejus et nobis
gratus fuerit, et reipublicas falutaris futurus : non quo L. Phi-
lippo et-L. Pifoni aut ftudium, aut cura, defuerit in tanto
officio, tantoque munere ; fed, cum Serv. Sulpicius aetate illis
anteiret, fapientia omnibus, fubito ereptus e caufa, totam le-
gationem orbam et debilitatam reliquit.
Quod fi cuiquam juftus honos habitus eft in morte legato,
in nullo juftior, quam in Serv. Sulpicio, reperietur. Caeteri,
qui in legatione mortem obierunt, ad incertum vitae pericu-
lum fine ullo mortis metu profecti funt : Serv. Sulpicius cum
aliqua perveniendi ad M. Antonium fpe profectus eft, nulla
revertendi. Qui cum ita affectus effet, ut, li ad gravem vale-
tudinem labor viae acceffiffet, fibi ipfe diffideret ; non recufa-
vit, quo minus vel extremo fpiritu, fi quam opem reipublicae
ferre poffet, experiretur. Itaque non illum vis hiemis, non
nives, non longitudo itineris, non afperitas viarum, non mor-
bus ingravefcens, retardavit : cumque jam ad congreffum col-
loquiumque ejus perveniffet, ad quem erat miffus, in ipfa cura
et meditatione obeundi fui muneris exceffit e vita.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 406/627
398 IN M. ANTONIUM
Ut igitur alia, fic hoc, C. Panfa, prasclare, quod nos ad
ornandum Serv. Sulpicium cohortatus es, et ipfe multa co-
piofe de illius laude dixifti. Quibus a te didtis, nihil praster
fententiam dicerem, nifi P. Servilio refpondcndum putarem,
qui hunc honorem ftatuas nemini tribuendum cenfuit, nifi ei,
qui ferro efTet in legatione interfectus. Ego autem, Patres
confcripti, fic interpretor fenfifTe majores noftros, ut caufam
mortis cenfuerint, non genus, effe quaerendum. Etenim cui
legatio ipfa morti fuiffet, ejus monumentum extare voluerunt,
ut in bellis periculofis obirent homines legationis munus au-
dacius. Non igitur exempla majorum quasrenda, fed confiliumeft eorum, a quo ipfa exempla nata funt, explicandum.
II. Lar Tolumnius, rex Veientium, quatuor legatos populi
Romani Fidenis interemit: quorum ftatuas ufque ad meam me-
moriam in Roftris fteterunt. Juftus honos : iis enim majores
noflri, qui ob rempublicam mortem obierant, pro brevi vita
diuturnam memoriam reddiderunt. Cn. Octavii, clari et mag-
ni viri, qui primus in eam familiam, quae poftea viris fortifli-
mis rloruit, attulit confulatum, ftatuam videmus in Roftris :
nemo tum novitati invidebat ; nemo virtutem non honorabat.
At ea fuit legatio Octavii, in qua periculi fufpicio non fubef-
fet. Nam, cum efTet miffus a fenatu ad animos regum perfpi-
ciendos, liberorumque populorum, maximeque, ut nepotem
Antiochi regis, ejus, qui cum majoribus noftris bellum geC-
ferat, claffes habere, elephantos alere, prohiberet ; Laodicea?
in gymnafio a quodam Leptine efl interfedtus. Reddita eft ei
tum a majoribus flatua pro vita ; quas multos per annos pro-
geniem ejus honeftaret, nunc ad tantas familias memoriam fola
reftaret. Atqui et huic, et Tullo Cluvio, et L. Rofcio, et
Sp. Antio, et C. Fulcinio, qui a Veientium rege caefi funt,
non fanguis, qui profufus eft in morte, fed ipfa mors ob rem-
publicam obita, honori fuit.
III. Itaque, Patres confcripti, fi Serv. Sulpicio cafus mortem
attuliftet, dolerem quidem tanto reipublicae vulnere ; mortem
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 407/627
P H I L I P P I C A IX. 399
vero ejus non monumentis, fed luctu publico, effe honoran-
dam putarem. Nunc autem quis dubitat, quin ei vitam abftu-
lerit ipfa legatio ? Secum enim ille mortem extulit : quam, (i
nobifcum refnanfiffet, fua cura, optimi filii, fidelifiimas conju-
gis diligentia, vitare potuiffet. At ille, cum videret, fi veftrae
aucloritati non paruiffet, diflimilem fe futurum fui ; fin paruif-
fet, munus fibi illud pro republica fufceptum vitae finem fore
maluit in maximo reipublicae difcrimine mori, quam minus,
quam potuiffet, videri reipublicae profuiffe. Multis illi in ur-
bibus, qua iter faciebat, reficiendi fe et curandi poteftas fuit
aderat hofpitum invitatio liberalis pro dignitate fummi viri, et
eorum hortatio, qui una erant mifli, ad requiefcendum, et vitae
fuae confulendum. At ille properans, feftinans, mandata nof-
tra conficere cupiens, in hac conftantia, morbo adverfante,
perfeveravit. Cujus cum adventu maxime perturbatus effet
Antonius, quod ea, quae fibi juffu veftro denuntiarentur, auclo-
ritate erant et fententia Serv. Sulpicii conftituta ; declaravit,
quam odiffet fenatum, cum auctorem fenatus extinctum laete
atque infolenter tulit. Non igitur magis Octavium Leptines,
nec Veientium rex eos , quos modo nominavi , quam Serv.
Sulpicium occidit Antonius. Is enim profecto mortem attulit,
qui caufa mortis fuit. Quocirca etiam ad pofteritatis memo-
riam pertinere arbitror, extare, quod fuerit de hoc bello ju-
dicium fenatus. Erit enim ftatua ipfa teftis, bellum tam grave
fuiffe, ut legati interitus honoris memoriam confecutus fit.
IV. Quod fi excufationem Serv. Sulpicii, Patres confcripti,
legationis obeundae recordari volueritis, nulla dubitatio relin-
quetur, quin honore mortui, quam vivo injuriam fecimus,
farciamus. Vos enim, Patres confcripti, (grave diclu eft, fed
dicendum tamen) vos, inquam, Serv. Sulpicium vita privaf-
tis. Quem cum videretis re magis morbum, quam oratione,
excufantem ; non vos quidem crudeles fuiftis, (quid enim mi-
nus in hunc ordinem convenit ?) fed, cum fperaretis nihil effe,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 408/627
400 IN M. ANTONIUMvl
quod non illius auctoritate et fapientia effici poffet, vehcmen-
tius excufationi obftitiftis ; atque eum, qui femper veftrum
confenfum graviffimum judicavillet, de fententia dejeciftis.
Ut vero Panfae confulis acceflit cohortatio gravior, quam
aures Serv. Sulpicii ferre didiciffent ; tum vero denique filium
meque feduxit, atque ita locutus eft, ut auctoritatem veftram
vitae fuae fe diceret anteferre. Cujus nos virtutem admirati,
non auii fumus adverfari voluntati. Movebatur fingulari pieta-
te filius : non multum ejus perturbationi meus dolor concede-
bat : fed uterque noftrum cedere cogebatur magnitudini animi,
orationifque gravitati-,
cum quidem ille maxima laude et gra-tulatione omnium veftrum pollicitus eft, fe, quod velletis, efte
facturum, neque ejus fententiae periculum vitaturum, cujus
ipfe auclor fuiffet. Quem exequi mandata veftra properantem,
mane poftridie profecuti fumus : qui quidem difcedens mecum
ita locutus eft, ut ejus oratio omen fati videretur.
V. Reddite igitur, Patres confcripti, ei vitam, cui ademiftis
vita enim mortuorum in memoria vivorum eft pofita. Perfi-
cite, ut is, quem vos ad mortem infcii mififtis, immortalita-
tem habeat a vobis. Cui fi ftatuam in Roftris decreto veftro
ftatueritis, nulla ejus legationem pofteritatis obfcurabit obli-
vio. Nam reliqua Serv. Sulpicii vita multis erit praeclarifque
monumentis ad omnem memoriam commendata : femper il-
lius gravitatem, conftantiam, fidem, praeftantem in republica
tuenda curam atque prudentiam , omnium mortalium fama
celebrabit. Nec vero filebitur admirabilis quaedam, et incredi-
bilis, et pene divina ejus in legibus interpretandis, aequitate
explicanda, fcientia. Omnes, ex omni aetate, qui hac in ci-
vitate intelligentiam juris habuerunt, fi unum in locum con-
ferantur, cum Serv. Sulpicio non fint comparandi. Neque
enim ille magis juris confultus, quam juftitiai fuit : ita ea, quaa
proficifcebantur a legibus, et a jure civili, femper ad facili-
tatem aequitatemque referebat j neque inftituere litium adiones
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 409/627
P H I L I P P I C A IX. 401
malebat, quam controverfias tollere. Ergo hoc ftatuae monu-
mento non eget : habet alia majora. Haec enim ftatua mortis
honeftae teftis erit ; illa, memoria vitae gloriofae : ut hoc magis
monumentum grati fenatus, quam clari viri, futurum fit.
Multum etiam valuiffe ad patris honorem pietas filii vide-
bitur : qui quanquam afflictus luctu non adeft, tamen fic ani-
mati effe debetis, ut fi ille adeffet. Eft autem ita affedlus, ut
nemo unquam unici filii mortem magis doluerit, quam ille
mceret patris. Equidem etiam ad famam Serv. Sulpicii filii ar-
bitror pertinere, ut videatur honorem debitum patri praeftitif-
fe. Quanquam nullum monumentum clarius Serv. Sulpicius
relinquere potuit,quam effigiem morum fuorum, virtutis,
conftantiae, pietatis, ingenii, filium : cujus luctus aut hoc ho-
nore veft.ro, aut nullo folatio, levari poteft.
VI. Mihi autem recordanti Serv. Sulpicii multos in noftra
familiaritate fermones, gratior illi videtur, fi quis eft fenfus in
morte, aenea ftatua futura, et ea pedeftris, quam inaurata equef-
tris; qualis eft L. Syllae prima ftatua. Mirifice enim Serv. Sul-
picius majorum continentiam diligebat -, hujus feculi infolen-
tiam vituperabat. Ut igitur, fi ipfum confulam, quid velit, fic
pedeftrem ex aere ftatuam, tanquam ex ejus audtoritate et vo-
luntate, decerno : quae quidem magnum civium dolorem, et
defiderium, honore monumenti minuet, et leniet.
Atque hanc meam fententiam, Patres confcripti, P. Ser-
vilii fententia comprobari necefle eft -, qui fepulcrum publice
decernendum Serv. Sulpicio cenfuit , ftatuam non cenfuit.
Nam, fi mors legati fine caede atque ferro nullum honorem
defiderat ; cur decernit honorem fepulturae, qui maximus ha-
beri poteft mortuo ? Sin id tribuit Serv. Sulpicio, quod non
eft datum Cn. Oclavio ; cur, quod illi datum eft, huic dan-
dum effe non cenfet ? Majores quidem noftri ftatuas multis de-
creverunt j fepulcra paucis. Sed ftatuae intereunt tempeftate,
vi, vetuftate : fepulcrorum autem fanctitas in ipfo folo eft ;
Tom. VI. E e e
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 410/627
402 IN M. ANTONIUM
quod nulla vi moveri neque deleri potefl : atque ut csetera ex-
tinguuntur, fic fepulcra iiunt fancliora, vetuftate. Augeatur igi-
tur ifto etiam honore is vir, cui nullus honor tribui non de-
bitus poteft : grati fimus in ejus morte decoranda, cui nullam
jam aliam gratiam referre porTumus : notetur etiam M. Anto-
nii, nefarium bellum gerentis, fcelerata audacia. His enim ho-
noribus habitis Serv. Sulpicio, repudiatae rejectaeque legationis
ab Antonio manebit teftificatio fempiterna.
VII. Quas ob res ita cenfeo :" Cum Serv. Sulpicius, Q^F.
" Lemonia, Rufus, difficillimo reipublicae tempore, gravi peri-
" culofoque morbo affeclus, auctoritatem fenatus, falutemque" reipublicae, vitae fuae praepofuerit, contraque vim gravitatem-
" que morbi contenderit, ut in caftra Antonii, quo fenatus eum
" miferat. perveniret; ifque, cum jam prope caftra veniffet, vi
" morbi oppreffus, vitam amiferit in maximo reipublicae mu-
" nere ; ejufque mors confentanea vitas fuerit, fanctiffime ho-
" neftiffimeque aclae, in qua faspe magno ufui reipublicae Serv.
" Sulpicius et privatus et in magiilratibus fuerit : cum talis
" vir ob rempublicam in legatione mortem obierit ; fenatui
" placere, Serv. Sulpicio ftatuam pedeflrem seneam in Roftris
" ex hujus ordinis fententia ftatui, circumque eam flatuam lo-
" cum ludis, gladiatoribufque, liberos pofterofque ejus quoquo
" verfus pedes quinque habere, quod is ob rempublicam mor-
" tem obierit, eamque caufam in bafi infcribi : utique C. Panfa,
" A. Hirtius, confules, alter ambove, fi eis videatur, quaefto-
" ribus urbanis imperent, ut eam bafim ftatuamque faciendam,
" et in Roftris ftatuendam, locent ; quantique locaverint, tan-
"tam pecuniam redemptori folvendam
attribuendamquecu-
" rent. Cumque antea fenatus aucloritatem fuam in virorum
" fortium funeribus ornamentifque oftenderit ; placere, eum
" quam ampliffime fupremo die fuo efferri. .Et, cum Serv.
" Sulpicius, Q^F. Lemonia, Rufus, ita de republica meritus
" fit, ut his ornamentis decorari debeat -, fenatum cenfere,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 411/627
P H I L I P P I C A IX. 403
" atque e republica exiftimare, aediles curules edictum, quodfe de funeribus habeant, Serv. Sulpicii, Q^F. Lemonia, Rufi,
" funeri remittere : utique locum fepulcro in campo Efquilino
" C. Panfa conful, feu quo in loco videbitur, pedes triginta
" quoquo verfus adfignet, quo Serv. Sulpicius inferatur : quod
" fepulcrum ipfius, liberorum, pofterorumque ejus effet ; uti
" quod optimo jure publice fepulcrum datum effet."
E e e 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 412/627
[ 404 ]
I N
M. ANTONIUMPHILIPPICA X.
I. A yf AXIMAS tibi, Panfa, gratias oranes et habere et
1.1 JL agere debemus : qui, cum hodierno die fenatum te
habiturum non arbitraremur ; ut M. Bruti, praeftantiffimi ci-
vis, literas accepifti, ne minimam quidem moram interpofuif-
ti, quin quam primum maximo gaudio et gratulatione fruere-
mur. Cum factum tuum gratum omnibus debet eife, tum vero
oratio, qua, recitatis literis, ufus es. Declarafti enim verum
efie id, quod ego femper fenfi, neminem alterius, qui £ux
confideret, virtuti invidere. Itaque mihi, qui plurimis officiis
fum cum Bruto et maxima familiaritate conjunttus, minus
multa de illo dicenda funt : quas enim mihi ipfe partes fump-
feram, eas praecepit oratio tua.
Sed mihi, Patres confcripti, neceffitatem attulit paulo plura
dicendi fententia ejus ,qui rogatus eft ante me : a quo ita
faepe diftentio, ut jam verear, ne, id quod minime fieri debet,
minuere amicitiam noftram videatur perpetua diflenfio. Quae
eft enimifta tua ratio,
Calene, quae mens, qui nunquam poftKalendas Jan. idem fenferis, quod is, qui te fententiam pri-
mum rogat? cur nunquam tam frequens fenatus fuit, ut unus
aliquis tuam fententiam fecutus fit ? cur femper tui diffimiles
defendis ? cur, cum te et vita et fortuna tua ad otium et ad
dignitatem invitet, ea probas, ea decernis, ea fentis, quae funt
inimica et otio communi, et dignitati tuae ?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 413/627
P H I L I P P I C A X. 405
II. Nam, ut fuperiora omittam, hoc certe, quod mihi maxi-
mam admirationem movet, non tacebo. Quod eft tibi cum
Brutis bellum ? cur eos, quos omnes pene venerari debemus,
folus oppugnas ? alterum circumfederi non molefle fers, alte-
rum tua fententia fpolias iis copiis, quas ipfe fuo labore et pe-
riculo ad reipublicae, non ad fuum, praefidium, per fe, nullo
adjuvante, confecit ? Quis eft ifte tuus fenfus, quae cogitatio,
Brutos ut non probes, Antonios probes ? quos omnes carifli-
mos habent, tu oderis ? quos acerbiffime caeteri oderunt, tu
conftantiflime diligas ? Ampliffimae tibi fortunae funt, fummus
honoris gradus, filius, ut et audio, et fpero, natus ad laudem
cui cum reipublicae caufa faveo, tum etiam tua.
Quaero igitur, eum Brutine fimilem malis, an Antonii ? Ac
permitto, ut de tribus Antoniis eligas, quem velis. Dii me-
liora, inquies. Cur igitur non eis faves, quos laudas, quorum
fimilem filium tuum effe vis ? fimul enim reipublicae confules,
et propones illi exemph. ad imitandum. Hoc vero, Q^Fufi,
cupio fine offenfione noftrae amicitiae, fic tecum, ut a te dif-
fentiens fenator, queri. Ita enim dixifti, et quidem de fcripto;
nam te inopia verbi lapfum putarem, nifi tuam in dicendo
facultatem noffem : Literas Bruti recte et ordine fcriptas vi-
deri. Quid eft aliud librarium Bruti laudare, non Brutum ?
Ufum in republica, Calene, magnum jam habere et debes, et
potes : quando ita decerni vidifti ? aut quo fenatus-confulto
hujus generis (funt enim innumerabilia) bene fcriptas literas
decretum a fenatu ? Quod verbum tibi non excidit, ut faepe fit,
fortuito : fcriptum, meditatum, cogitatum attulifti.
III. Hanc tibi confuetudinem plerifque in rebus bonis ob-
tredtandi fi quis detraxerit ; quid tibi, quod fibi quifque velit,
non relinquetur ? Quamobrem collige te, placaque animum
iftum aliquando, et mitiga : audi viros bonos, quibus uteris
multis: loquere cum fapientiflimo homine, genero tuo, faepius,
quam ipfe tecum : tum denique ampliflimi honoris nomen ob-
tinebis. An vero hoc pro nihilo putas, (in quo equidem pro
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 414/627
4o6 IN M. ANTONIUM
amicitia tuam vicem dolere foleo) efTerri haec foras, et ad populi
Romani aures pervenire, ei, qui primus fententiam dixerit, ne-
minem afTenfum ? quod etiam hodie futurum arbitror. Legio-
nes abducis a Bruto : quas ? nempe eas, quas ille a C. Antonii
fcelere avertit , et ad rempublicam fua au&oritate traduxit.
Rurfus igitur vis nudatum illum atque folum a republica re-
legatum videri.
Vos autem, Patres confcripti, fi M. Brutum deferueritis, et
prodideritis, quem tandem civem unquam ornabitis ? cui fave-
bitis ? nili forte eos, qui diadema impofuerint, confervandos ;
eos, qui regni nomen fuftulerint, deferendos putatis. Ac dehac quidem divina atque immortali laude M. Bruti filebo :
quas, gratimma memoria omnium civium inclufa, nondum
publica audloritate teftata eft. Tantamne patientiam, Dii boni
tantam moderationem, tantam in injuria tranquillitatem et mo-
deftiam ! qui, cum praetor urbanus eflet, urbe caruit;jus non
dixit, cum omne jus populi Romani recuperafTet : cumque
concurfu quotidiano bonorum omnium, qui admirabilis ad eum
fieri folebat, praefidioque Italiae cunctae, feptus poftet efTe ; ab-
fens judicio bonorum defenfus efle maluit, quam praefens
manu : qui non Apollinares quidem ludos, pro fua populique
Romani dignitate apparatos, praefens fecit, ne quam viam pa-
tefaceret fceleratiflimorum hominum audaciae.
IV. Quanquam, qui unquam aut ludi aut dies laetiores fue-
runt, quam cum in fingulis verfibus populus Romanus maximo
clamore et plaufu Bruti memoriam profequebatur ? Corpus
aberat liberatoris, libertatis memoria aderat : in qua Bruti imago
cerni videbatur. At hunc his ipfis ludorum diebus videbam in
infula clariflimi adolefcentis, Luculli, propinqui fui, nihil nifi
de pace et concordia civium cogitantem. Eundem vidi poftea
Veliae, cedentem Italia, ne qua oriretur belli civilis caufa prop-
ter fe. O fpectaculum illud non modo hominibus, fed undis
ipiis et litoribus, luctuofum, cedere e patria fervatorem ejus,
manere in patria perditores ! Caffii claffis paucis poft diebus
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 415/627
P H I L I P P I C A X. 407
confequebatur : ut me puderet, Patres confcripti, in eam ur-
bem redire, ex qua illi abirent. Sed, quo confilio redierim,
initio audiftis, pofl eftis experti. Expectatum igitur tempus a
Bruto eft. Nam, quoad vos omnia pati vidit, ufus eft ipfe in-
credibili patientia : pofteaquam vos ad libertatem fenfit erec-
tos;
praefidia veftrae libertati paravit. At cui pefti quantaeque
reftitit ? Si enim C. Antonius, quod animo intenderat, perii-
cere potuiflet, (potuiflet autem, niii ejus fceleri virtus M. Bruti
obftitiffet) Macedoniam , Illyricum, Graeciam perdidifTemus.
EfTet vel receptaculum pulfo Antonio, vel agger oppugnandae
Italiae, Graecia : quae quidem nunc M. Bruti imperio, aucto-
ritate, copiis non inftructa folum, fed etiam ornata, tendit
dexteram Italiae, fuumque ei praefidium pollicetur. Quod qui
ab illo abducit exercitum, et refpeclum pulcherrimum, et prae-
fidium firmiffimum, adimit reipublicae. Equidem cupio, haec
quamprimum Antonium audire, ut intelligat, non D. Brutum,
quem vallo circumfedet, fed feipfum, obiideri.
V. Tria tenet oppida toto in orbe terrarum : habet inimi-
ciffimam Galliam : eos etiam, quibus confidebat, alieniffimos
Tranfpadanos : Italia omnis infefta eft : exterae nationes, a prima
ora Grasciae ufque ad iEgyptum, optimorum et fortiffimorum
civium imperiis et praefidiis tenentur. Erat ei fpes una in C.
Antonio: qui duorum fratrum aetatibus medius interjeclus, vi-
tiis cum utroque certabat : qui, tanquam extruderetur a fenatu
in Macedoniam , et non contra prohiberetur proficifci , ita
cucurrit.
Quae tempeftas, Dii immortales ! quae flamma, quae vaftitas,
quae peftis Graeciae fuiflet, nifi incredibilis ac divina virtus fu-
rentis hominis conatum atque audaciam compreffifTet ? Quae
celeritas illa Bruti ? quae cura ? quae virtus ? Etfi ne C. quidem
Antonii celeritas contemnenda eft : quem nifi in via caducas
hereditates retardaffent, volafle eum, non iter fecifte, dice-
res. Alios ad negotium publicum ire cum cupimus, vix fole-
mus extrudere : hunc retinentes excluiimus. At quid ei cum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 416/627
4o8 IN M. ANTONIUM
Apollonia ? quid cum Dyrrachio? quid cum Illyrico? quid cum
P. Vatinii impcratoris exercitu ? Succedebat, ut ipfe dicebat,
Hortenfio. Certi iines Macedoniae, certa conditio, certus, fi
modo erat ullus, exercitus : cum Illyrico vero, et cum Va-
tinii legionibus, quid erat Antonio ? At ne Bruto quidem : id
enim fortafTe quifpiam improbus dixerit. Omnes legiones, om-
nes copiae, quae ubique funt, reipublicae funt. Neque hae le-
giones, quae M. Antonium reliquerunt, Antonii potius, quam
reipublicae, fuiife dicuntur. Omne enim exercitus et imperii
jus amittit is, qui eo imperio et exercitu rempublicam op-
pugnat.
VI. Quod fi ipfa refpublicajudicaret, aut fi omne jus decretis
ejus ftatueretur; Antonione, an Bruto, legiones populi Romani
adjudicaret ? Alter advolarat fubito ad direptionem peftemque
fociorum, ut, quacunque iret, omnia vaftaret, diriperet, au-
ferret -, exercitu populi Romani contra ipfum populum Ro-
manum uteretur : alter eam fibi legem ftatuerat, ut, quocun-
que veniftet, lux veniffe quaedam et fpes falutis videretur.
Denique alter ad evertendam rempublicam praefidia quaerebat
alter ad confervandam. Nec vero nos hoc magis videbamus,
quam ipfi milites ; a quibus tanta in judicando prudentia non
erat poftulanda.
Cum feptem cohortibus efTe Apollonia fcribit Antonium :
qui jam aut captus eft, (quod Dii dent !) aut certe, homo ve-
recundus, in Macedoniam non accedit, ne contra fenatus-con-
fultum feciffe videatur. Deleclus habitus in Macedonia eft fum-
mo Q^Hortenfii ftudio, et induftria: cujus animum egregium,
dignumque et ipfo et majoribus ejus, ex Bruti literis perfpice-
re potuiftis. Legio, quam L. Pifo ducebat, legatus Antonii,
Ciceroni fe filio meo tradidit. Equitatus, qui in Syriam duce-
batur bipertito, alter eum quaeftorem, a quo ducebatur, reli-
quit in ThefTalia, fefeque ad Brutum contulit; alterum in Ma-
cedonia Cn. Domitius, adolefcens fumma virtute, gravitate,
conftantia, ab legato Syriaco abduxit. P. autem Vatinius, qui
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 417/627
PHILIPPICA X. 409
ct antea jure laudatus a nobis, et hoc tempore merito laudan-
dus eft, aperuit Dyrrachii portas Bruto, et exercitum tradi-
dit. Tenet igitur populus Romanus Macedoniam, tenet Illy-
ricum, tuetur Graeciam : noftrae funt legiones, noftra levis
armatura, nofter equitatus, maximeque nofler eft Brutus, fem-
perque nofler, cum fua excellentiffima virtute reipublicae na-
tus, tum fato quodam paterni maternique generis et nominis.
VII. Ab hoc igitur viro quifquam bellum timet, qui, ante-
quam nos id coacti fufcepimus, in pace j.acere, quam in bello
vigere, maluit ? Quanquam ille quidem nunquam jacuit, nec
hoc cadere verbum in tantam virtutis praeft.antiam poteft. Erat
enim in defiderio civitatis, in ore, in fermone omnium : tan-
tum autem aberat a bello, ut, cum cupiditate libertatis Italia
arderet, defuerit civium ftudiis potius, quam eos in armorum
difcrimen adduceret. Itaque illi ipli, fi qui funt, qui tardita-
tem Bruti reprehendant, tamen iidem moderationem patien-
tiamque mirantur.
Sed jam video,quid loquantur : neque enim id occulte
faciunt. Timere fe dicunt, quomodo ferant veterani, exerci-
tum Brutum habere. Quafi vero quidquam interfit inter A.
HirtiL, C* Panfae, D. Bruti, C. Caefaris, et hunc exercitum M.
Bruti. Nam, fi quatuor exercitus ii, de quibus dixi, propterea
laudantur, quod pro populi Romani libertate arma ceperunt
quid efl , cur hic M. Bruti exercitus non in eadem caufa
ponatur ?
At enim veteranis fufpe&um eft nomen M. Bruti. Magifne,
quam Decimi ? Equidem non arbitror. Etfi eft enim Brutorum
commune faclum, et laudis focietas aequa -, D. tamen Bruto
iratiores ii, qui id faclum dolebant, quo minus ab illo rem
illam dicebant fieri decuiffe. Quid ergo nunc agunt tot exer-
citus, niii ut obfidione D. Brutus liberetur ? Qui autem hos
exercitus ducunt ? Hi, credo, qui C. Caefaris res actas everti,
qui caufam veteranorum prodi, volunt.
VIII. Si ipfe viveret C. Caefar , acrius , credo , acl:a fua
Tom. VI. F f f
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 418/627
410 IN M. ANTONIUM
defenderet, quam vir fortiffimus defendit Hirtius : aut amicior
caufae quifquam poteft inveniri, quam filius ? At horum alter,
nondum ex longinquitate graviffimi morbi recreatus, quidquid
habuit virium, id in eorum libertatem defendendam contulit,
quorum votis judicavit fe a morte revocatum : alter, virtutis ro-
bore iirmior, quam aetatis, cum iftis ipiis veteranis ad D. Bru-
tum liberandum profectus eft. Igitur illi certiffimi, iidemque
acerrimi, Caefaris actorum patroni pro D. Bruti falute bellum
gerunt : quos veterani fequuntur. De libertate enim populi
Romani, non de fuis commodis, armis decernendum vident.
Quid eft igitur, cur iis, qui D. Brutum omnibus opibus con-fervatum velint, M. Bruti fit fufpectus exercitus ?
An vero, fi quid effet, quod a M. Bruto timendum vide-
retur, Panfa id non videret ? aut, fi videret, non laboraret ?
Quis aut fapientior ad conjecturam rerum futurarum, aut ad
dopulfandum metum diligentior ? Atqui hujus animum erga
M. Brutum fludiumque vidiftis. Praecepit oratione fua, quid
decernere nos de Bruto, quid fentire, oporteret : tantumque
abfuit, ut periculofum reipublicae M. Bruti putaret exercitum,
ut in eo firmiffimum reipublicse praefidium et graviffimum po-
neret. Scilicet hoc Panfa aut non videt, (hebeti enim ingenio
eft) aut negligit. Quae enim Caefar egit, ea rata effe non curat:
de quibus confirmandis et fanciendis legem comitiis centuria-
tis ex auctoritate noftra laturus eft.
IX. Defmant igitur aut ii, qui non timent, fimulare fe ti-
mere, et profpicere reipublicae; aut ii, qui omnia verentur, ni-
mium effe timidi ; ne illorum fimulatio, horum obfit ignavia.
Quae (malum !) eft ifta ratio, femper optimis caufis veterano-
rum nomen opponere ? quorum etiam fi amplecterer virtutem,
ut facio, tamen, fi effent arrogantes, non poftem ferre faftidium.
An nos, conantes fervitutis vincula rumpere, impediet, ii quis
veteranos id nolle dixerit ? Non funt enim, credo, innume-
rabiles, qui pro commui libertate arma capiant : nemo eft
praeter veteranos milites vir, qui ad fervitutem propulfandam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 419/627
PHILIPPICA X. 411
ingenuo dolore excitetur. Poteft igitur ftare refpublica, freta
veteranis, fine magno fublidio juventutis ? quos quidem vos
libertatis adjutores complecti debetisj fervitutis auctores fequi
non debetis.
Poftremo, (erumpat enim aliquando vera et me digna vox)
fi veteranorum nutu mentes hujus ordinis gubernantur, om-
niaque ad eorum voluntatem noftra dicta facTa referuntur; op-
tanda mors eft, quae civibus Romanis femper fuit fervitute po-
tior. Omnis eft mifera fervitus : fed fuerit quaedam necefTaria
ecquodnam principium putatis libertatis capefTenda? ? An, cum
illum necefTarium et fatalem pene cafum non tulerimus, huncferemus voluntarium ? Tota Italia defiderio libertatis exarfit
fervire diutius non poteft civitas : ferius populo Romano hunc
veftitum atque arma dedimus, quam ab eo flagitati fumus.
X. Magna nos quidem fpe, et prope explorata, libertatis
caufam fufcepimus. Sed, ut concedam incertos exitus efTe belli,
Martemque communem; tamen pro libertate vitae periculo de-
certandum eft. Non enim in fpiritu vita eft, fed ea nulla eft
omnino fervienti. Omnes nationes fervitutem ferre pofTunt,
noftra civitas non poteft : nec ullam aliam ob caufam, nifi quod
illae laborem doloremque fugiunt, quibus ut careant, omnia
perpeti poffunt ; nos ita a majoribus inftituti atque imbuti fu-
mus, ut omnia confilia atque facTa ad dignitatem et virtutem
referamus. Ita praeclara eft recuperatio libertatis, ut ne mors
quidem fit in repetenda libertate fugienda. Quod fi immorta-
litas confequeretur praefentis periculi fugam ; tamen eo magis
ea fugienda videretur, quo diuturnior fervitus efTet. Cum vero
dies et noctes omnia nos undique fata circumftent-,
non eft
viri, minimeque Romani, dubitare, eum fpiritum, quem na-
turas quis debeat, patriae reddere.
Concurritur undique ad commune incendium reftinguen-
dum : veteranique primi, Casfaris audloritatem fecuti, conatum
Antonii repulerunt : poft ejufdem furorem Martia legio fregit,
quarta afflixit. Sic a fuis legionibus condemnatus, irrupit in
Fff 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 420/627
412 IN M. ANTONIUM
Galliam,quam libi armis animifque infeftam inimicamque
cognovit. Hunc A. Hirtii, C. Caefaris, exercitus infecuti funt:
poft Panfae delectus urbem, totamque Italiam, erexit. Unus
omnium eft hoftis. Quanquam habet fecum L. fratrem, carif-
fimum populo Romano civem ; cujus defiderium civitas ferre
diutius non poteft. Quid illa tetrius bellua ? quid immanius ?
qui ob eam caufam natus videtur, ne omnium mortalium tur-
piffimus effet M. Antonius. Eft una Trebellius, qui jam cum
tabulis novis redit in gratiam : T. Plancus, caeteri pares; qui
id pugnant, id agunt, ut contra rempublicam reftituti effe vi-
deantur : follicitant homines imperitos Saxae et Caphones, ipfi
ruftici atque agreftes, qui hanc rempublicam nec viderunt un-
quam, nec videre conftitutam volunt : qui non Caefaris, fcd
Antonii, acta defendunt : quos avertit agri Campani infinita
poffeffio ; cujus eos non pudere demiror, cum videant, fe mi-
mos et mimas habere vicinos.
XI. Ad has peftes opprimendas, cur molefte feramus, quod
M. Bruti acceffit exercitus ? Immoderati, credo, hominis, et
turbulenti. Vide, ne nimium pene patientis. Etfi in illius viri
confiliis atque factis, nihil nec nimium, nec parum, fuit un-
quam. Omnis voluntas M. Bruti, Patres confcripti, omnis co-
gitatio, tota mens, auctoritatem fenatus, libertatem populi Ro-
mani, intuetur: haec habet propofita, haec tueri vult. Tentavit,
quid patientia proficere polfet : nihil cum proficeret ; vi contra
vim experiendum putavit. Cui quidem, Patres confcripti, vos
idem tribuere hoc tempore debetis, quod a. d. xiii. Kal. Jan.
D. Bruto et C. Caefari, me auctore, tribuiftis : quorum priva-
tum de republica confilium et factum auctoritate veftra eft com-
probatum, atque laudatum. Quod idem in M. Bruto facere de-
betis, a quo infperatum et repentinum reipublicae praefidium
legionum, equitatus, auxiliorum magnae et firmae copiae com-
paratae funt : adjungendufque eft Q^ Hortenfius, qui, cum
Macedoniam obtineret, adjutorem fe Bruto ad comparandum
exercitum fidiffimum et conftantiffimum praebuit. Nam de
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 421/627
PHILIPPICA X. 4i3
M. Apuleio feparatim cenfeo referendum : cui teftis eft per
literas Brutus , eum principem fuifte ad conatum exercitus
comparandi.
Quae cum ita lint;quod C. Panfa, conful, verba fecit de
literis, quae a Q^Caepione Bruto, proconfule, allatae, et in hoc
ordine recitatae funt, de ea re ita cenfeo : " Cum Q^Caepio-
" nis Bruti proconfulis opera, confilio, induftria, et virtute,
" difficillimo reipublicae tempore, provincia Macedonia, Illy-
" ricum , cundta Graecia, legiones, exercitus, equitatus , in
" confulum, fenatus, populique Romani poteftate fint j id Q^
" Caepionem Brutum proconfulem bene, et e republica, et
" pro fua majorumque fuorum dignitate, confuetudineque rei-
" publicae bene gerendae, feciffe; eamque rem fenatui populo-
" que Romano gratam effe, et fore. Utique Q^Caepio Brutus
" proconful provinciam Macedoniam , Ulyricum , totamque
" Graeciam, tueatur, defendat, cuftodiat, incolumemque con-
" fervet ; eique exercitui, quem ipfe conftituit, comparavit,
" praefit ; pecuniaque ad rem militarem, fi qua opus fit, quae
'' publica fit, et exigi poftit, utatur, exigat -, pecuniafque, a
" quibus videatur, ad rem militarem mutuas fumat ; frumen-
" tum imperet ; operamque det, ut cum fuis copiis quam
" proxime Italiam fit. Cumque ex literis Q^Caepionis Bruti
" proconfulis intellectum fit, Q^Hortenfii proconfulis opera et
" virtute vehementer rempublicam adjutam, omniaque ejus
" confilia cum confiliis Q^Caepionis Bruti proconfulis con-
(f juncta fuiffe, eamque rem magno ufui reipublicae fuiffe ; Q^" Hortenfium proconfulem recte, et ordine, exque republica,
*'
feciffe: fenatuique placere, Q^Hortenfium proconfulem, cum" quaeftoribus, prove quaeftoribus, et legatis fuis, provinciam-
" Macedoniam obtinere, quoad ei ex S. C. fucceffum fit."
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 422/627
[ 414 ]
1 N
M. ANTONIUMPHILI-PPICA XI.
I. A /TAGNO in dolore, Patres confcripti, vel moerore
JL Jl potius, quem ex crudeli et miferabili morte C. Tre-
bonii , optimi civis , moderatiffimique hominis , accepimus
inefl tamen aliquid, quod reipublicae profuturum putem. Per-
fpeximus enim, quanta in iis, qui contra patriam fcelerata
arma ceperunt, ineffet immanitas. Nam duo ha^c capita nata
funt poft homines natos teterrima et fpurcifhma, Dolabella et
Antonius : quorum alter effecit, quod optabat ; de altero pate-
factum eft, quid cogitaret. L. Cinna crudelis : C. Marius in
iracundia perfeverans : L. Sylla vehemens : neque ullius horum
in ulcifcendo acerbitas progreffa ultra mortem eft : quse tamen
pcena in cives nimis crudelis putabatur. Ecce tibi geminum in
fcelere par, inufitatum, inauditum, ferum, barbarum. Itaque,
quorum fummum quoddam inter ipfos odium bellumque me-
miniffcis, eofdem poftea fmgulari inter fe confenfu et amore
devinxit impuriffimae naturas et turpifTima? vitae fimilitudo.
Ergo id, quod fecit Dolabella in quo potuit, multis idem mi-
natur Antonius. Sed ille, cum procul effet a confulibus exer-
citibufque noftris, nec dum fenaturn cum populo Romano
confpiraffe fenliffet, fretus Antonii copiis, ea fcelera fufcepit,
qua? Roma?- jam fufcepta arbitrabatur a focio furoris fui. Quid
ergo hunc aliud moliri, quid optare cenfetis, aut quam omnino
caufam effe belli ? Omnes, qui li-bere de republica fenfimus,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 423/627
P H I L I P P I C A XI. 4i5
qui dignas nobis fententias diximus, qui populum Romanum
liberum effe voluimus, flatuit ille quidem non inimicos, fed
hoftes ; majora tamen in nos , quam in hoftem , fupplicia
meditatur : mortem naturae pcenam putat effe, iracundiae tor-
menta, atque cruciatum. Qualis igitur hofUs habendus eft
is, a quo victore fi cruciatus abiit, mors in beneficii parte nu-
meretur ?
II. Quamobrem, Patres confcripti, quanquam hortatore non
egetis ; ipfi enim veflra fponte exarfiflis ad libertatis recupe-
randae cupiditatem ; tamen eo majore animo fludioque liberta-
tem defendite, quo majora propofita viclis fupplicia fervitu-
tis videtis. In Galliam invafit Antonius, in Afiam Dolabella
in alienam uterque provinciam. Alteri fe Brutus objecit, im-
petumque furentis, atque omnia divexare et diripere cupientis,
vitae fuas periculo colligavit, progreffu arcuit, a reditu refrena-
vit : oblideri fe paffus, ex utraque parte conftrinxit Antonium.
Alter in Afiam irrupit curfim, cui in Syriam patebat via certa,
neque longa. Quid opus fuit cum legione praemiffo Marfo nef-
cio quo Octavio, fcelerato latrone atque egente, qui populare-
tur agros, vexaret urbes, non ad fpem conflituendae rei fami-
liaris, quam tenere eum poffe negant qui norunt, (mihi enim
hic fenator ignotus eft) fed ad prasfentem paftum mendicitatis
fuae ? Confecutus eft Dolabella, nulla fufpicione belli : quis
enim id putaret ? Secutse collocutiones familiariflimas cum
Trebonio ; complexufque fummas benevolentias falfi indices
extiterunt in amore fimulato : dexteras, quae fidei tefles effe
folebant, perfidia funt.et fcelere violatae.: noclurnus introitus
Smyrnam, quafi in hoftium urbem, quas efl fideliffimorum an-
tiquiffimorumque fociorum : oppreffus Trebonius ; fi ut ab eo,
qui aperte hoflis ellet, incautus ; fi ut ab eo, qui civis etiam
tum.fpeciem haberet, mifer. Ex quo nimirum documentum
nos capere fortuna voluit, quid elTet viclis extimefcendum.
Confularem hominem, confulari imperio provinciam Afiam
obtinentem, Samiario exuli tradidit : interficere captum ftatim
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 424/627
416 IN M. ANTONIUM
noluit, ne nimis, credo, in victoria liberalis videretur. Cum
verborum contumeliis optimum virum incefto ore laceraffet,
tum verberibus ac tormentis quaeftionem habuit pecuniae pub-
licae, idque per biduum. Poft cervicibus fractis caput abfcidit,
idque adiixum geftari juffit in pilo : reliquum corpus tractum
atque laniatum abjecit in mare. Cum hoc hofte bellandum
eft ; a cujus teterrima crudelitate omnis barbaria fuperata eft.
Quid loquar de caede civium Romanorum ? de direptione fa-
norum ? quis eft, qui pro rerum atrocitate deplorare tantas
calamitates queat ? Et nunc tota Alia vagatur, volitat ut rex :
nos alio bello diftineri putat : quali vero non unum idemquebellum lit contra hoc jugum impiorum nefarium.
III. Imaginem M. Antonii crudelitatis in Dolabella cerni-
tis : ex hoc illa efficta eft : ab hoc Dolabellae fcelerum praecepta
funt tradita. Num leniorem, quam in Alia Dolabella fuit, in
Italia, fi liceat, fore putatis Antonium ? Mihi quidem et ille
perveniffe videtur, quoad progredi potuerit feri hominis amen-
tia ; neque Antonius ullius fupplicii adhibendi, fi poteftatem
habeat, ullam effe partem relicturus. Ponitc igitur ante oculos,
Patres confcripti, miferam illam quidem et flebilem fpeciem,
fed ad incitandos animos veftros neceffariam : nocturnum im-
petum in urbem Afiae clariffimam, irruptionem armatorum in
Trebonii domum, cum mifer ille prius latronum gladios vi-
deret, quam, quae res effet, audiffet : furentis introitum Dola-
bellse, vocem impuram atque os illud infame, vincula, ver-
bera, eculeum, tortorem, carnificemque Samiarium. Quae tu-
lifTe illum fortiter et patienter ferunt. Magna laus, meoque
judicio omnium maxima. Eft enim fapientis, quidquid hominiaccidere poffit, id praemeditari ferendum modice effe, fi eve-
nerit. Majoris omnino eft confilii, providere, ne quid tale ac-
cidat ; fed animi non minoris, fortiter ferre, fi evenerit. Ac
Dolabella quidem tam fuit immemor humanitatis, (quanquam
ejus nunquam particeps fuerit) ut fuam infatiabilem crudelita-
tem exercuerit non folum in vivo, fed etiam in mortuo ; atque
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 425/627
P H I L I P P I C A XI. 417
in ejus corpore lacerando atque vexando, cum animum fatiare
non poffet, oculos paverit fuos.
IV. O multo miferior Dolabella, quam ille, quem tu mifer-
rimum eife voluifK ! Dolores Trebonius pertulit magnos : mul-
ti, ex morbi gravitate, majores : quos tamen non miferos, fed
laboriofos, dicere folemus. Longus fuit dolor bidui ; at com-
pluribus, annorum faepe multorum : nec vero graviora funt
carnificum tormenta, quam interdum cruciamenta morborum.
Alia funt, alia, inquam, O perditiffimi homines et amentiffi-
mi, multo miferiora. Nam, quo major vis eft animi, quam
corporis, hoc funt graviora ea, quae concipiuntur animo, quam
illa, quae corpore. Miferior igitur, qui fufcipit in fe fcelus,
quam is, qui alterius facinus fubire cogitur. Cruciatus a Dola-
bella Trebonius : et quidem a Carthaginenfibus Regulus. Qua
re cum crudeliffimi Poeni judicati fint in hofte;quid in cive
Dolabella judicandus eft ? An vero hoc conferendum eft ? an
dubitandum, uter miferior ? ifne, cujus mortem fenatus po-
pulufque Romanus ulcifci cupit -, an is, qui cunclis fenatus
fententiis hoftis eft judicatus ? Nam caeteris quidem vitas par-
tibus, quis eft, qui poffit fine Trebonii maxima contumelia
conferre vitam Trebonii cum Dolabellse ? Alterius confilium,
ingenium, humanitatem, innocentiam, magnitudinem animi
in patria liberanda, quis ignorat ? Alteri a puero pro deliciis
crudelitas fuit : deinde ea libidinum turpitudo, ut in hoc fit
femper ipfe laetatus, quod ea faceret, quas fibi objici ne ab
inimico quidem poffent verecundo. Et hic, Dii immortales !
aliquando fuit meus. Occulta enim erant vitianon inquirenti:
neque nunc fortaffe alienus ab eo effem, nifi ille vobis, nifi
mcenibus patriae, nifi huic urbi, nifi Diis penatibus, nifi aris
et focis omnium noftrum, niii denique naturae et humanitati,
inventus effet inimicus. A quo admoniti, diligentius et vigi-
lantius caveamus Antonium.
V. Etenim Dolabella non ita multos fecum habuit notos ac
infignes latrones : at videtis , quos et quam multos habeat
Tom. VI. G g g
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 426/627
418 IN M. ANTONIUM
Antonius. Primum L. fratrem : quam facem, Dii immortales ?
quod facinus ? quod fcelus ? quem gurgitem ? quam voraginem r
quid eum non forbere animo, quid non haurire cogitatione, cu-
jus fanguinem non bibere, cenfetis ? in cujus pofiefTiones atque
fortunas non impudentiffimos oculos fpe et mente defigere \
Quid Cenforinum ? qui fe verbo pnetorem effe urbanum cupere
dicebat, re certe noluit. Quid Beftiam? qui confulatum in Bruti
locum fe petere profitetur. Atque hoc quidem deteftabile omen
avertat Jupiter ! Quam abfurdum autem, qui praetor fieri non.
potuerit, eum petere confulatum ? nifi forte damnationem pro
praetura putat. Alter Caefar, Vopifcus ille,
homo fummoinge-
nio, fumma potentia, qui ex aedilitate confulatum petit. Sol-
vatur legibus. Quanquam leges eum non tenent : propter exi-
miam, credo, dignitatem. At hic, me defendente, quinquies
abfolutus eft. Sexta palma urbana, etiam in gladiatore, diffici-
lis. Sed haeo judicum culpa, non mea eft. Ego defendi fide
optima : illi debuerunt clarifiimum et praeftantifTimum fenato-
rem in civitate retinere. Qui tamen nunc nihil aliud agere vi-
detur, nifi ut intelligamus, illos, quorum res judicatas irritas
fecimus, bene et e republica judicaviffe.
Neque hoc in hoc uno eff. : funt alii in eifdem caffris ho-
nefle condemnati, turpiter reftituti. Quod horum confilium,
qui omnibus bonis hoftes funt, nifi crudeliflimum, putatis fore?
Accedit Saxa nefcio quis, quem nobis Casfar ex ultima Celti-
beria tribunum plebis dedit, caffrorum antea metator, nunc,
ut fperat, urbis : a qua cum fit alienus, fuo capiti, falvis no-
bis, ominetur. Cum hoc veteranus Capho : quo neminem ve-
terani pejus oderunt. His, quafipraster dotem,
quamin ci-
vilibus malis acceperant, agrum Campanum efl largitus An-
tonius, ut haberent reliquorum nutriculas praediorum : quibus
utinam contenti effcnt ! ferremus : etfi tolerabile non erat
fed quidvis patiendum fuit, ut hoc teterrimum bellum non
haberemus.
VI. Quid ? illa caArorum M. Antonii lumina nonne ante
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 427/627
P H I L I P P I C A XL 419
oculos proponitis ? Primum duos collegas Antoniorum et Do-
labella?, Nuculam et Lentonem, Italiae divifores lege ea, quam
fenatus per vim latam judicavit : quorum alter commentatus
eft mimos, alter egit tragaediam. Quid dicam de Apulo Do-
mitio ? cujus bona modo profcripta vidi : tanta procuratorum
eft negligentia. At hic nuper fororis filio infudit venenum,
non dedit. Sed non poffunt non prodige vivere, qui noftra
bona fperant, cum efFundunt fua. Vidi etiam P. Decii auc-
tionem, clariflimi viri : qui, majorum exempla perfequens,
pro alieno fe aere devovit. Emptor tamen in ea auctione in-
ventus eft nemo. Hominem ridiculum, qui fe exire aere alieno
putet poffe, cum vendat aliena.
Nam quid ego de Trebellio dicam ? quem ultae videntur
furiae debitorum : vlndicem enim tabularum novarum novam
tabulam vidimus. Quid de T. Planco ? quem praeftantiffimus
civis, Aquila, Pollentia expulit, et quidem crure fradto : quod
utinam ante illi accidiffet, ne huc redire potuiffet ! Lumen et
decus illius exercitus pene praeterii, C. Annium Cimbrum
Lyfidici nlium, Lyfidicum ipfum Graeco verbo, quoniam om-
nia jura diffolvit : nifi forte jure Germanum Cimber occidit.
Cum hanc et hujus generis copiam tantam habeat Anto-
nius, quod fcelus omittet, cum Dolabella tantis fe obftrinxe-
rit parricidiis , nequaquam pari latronum manu et copia ?
Quapropter , ut invitus faepe diffenfi a Q^ Furio , ita furn
ejus fententiae libenter affenfus. Ex quo judicare debetis, me
non cum homine folere, fed cum caufa, dimdere. Itaque non
affentior folum, fed etiam gratias ago, Q^Fufio. Dixit enim
feveram, gravem , republica dignam fententiam : judicavit
hoftem Dolabellam : bona ejus cenfuit publice pofTidenda.
Quo cum addi nihil poffet, (quid enim atrocius potuit, quid
feverius, decernere ?) dixit tamen, fi quis eorum, qui poft fe
rogati effent, graviorem fententiam dixiffet ; in eam fe iturum.
Quam feveritatem quis poteft non laudare ?
VIL Nunc, quoniam hoftis eft judicatus Dolabella, bello eft
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 428/627
420 IN M. ANTONIUM
perfequendus. Neque enim quiefcit : habet legionem, habet
fugitivos, habet fceleratam impiorum manum : eft ipfe confi-
dens, impotens, gladiatorio generi mortis addidlus. Quamob-
rem, quoniam cum Dolabella hefterno die hofte decreto bellum
gerendum eft, imperator eft deligendus. Duae dicla? funt fen-
tentias; quarum neutram probo : alteram, quia femper, nifi
cum eft necelfe, periculofam arbitror > alteram, quia alienam
his temporibus exiftimo. Nam extraordinarium femper impe-
rium populare atque ventofum eft, minime noftrae gravitatis,
minime hujus ordinis. Bello Antiochi magno et gravi, cum
L. Scipioni, Publii filio, obveniffet Afia, parumque in eo pu-taretur efte animi, parum roboris, fenatufque ad collegam ejus,
C. Laelium, hujus Sapientis patrem, negotium deferret ; fur-
rexit P. Africanus, frater major L. Scipionis, et illam ignomi-
niam familiae deprecatus eft; dixitque et in fratre fuo fummam
virtutem effe, fummumque confilium, neque fe ei legatum, id
aetatis, iifque rebus geftis, defuturum. Quod cum ab eo effet
di&um , nihil eft de Scipionis provincia commutatum : nec
plus extraordinarium imperium ad id bellum quaefitum, quam
duobus antea maximis Punicis bellis, quae a confulibus, aut
a diclatoribus, gefta et confecta funt ; aut quam Pyrrhi
quam Philippi, quam poft Achaico bello , quam Punico
tertio, ad quod populus Romanus ita ipfe fibi delegit ido-
neum ducem , P. Scipionem , ut eum tamen bellum gerere
confulem vellet.
VIII. Cum Ariftonico bellum gerendum fuit, L. Valerio,
P. Licinio, confulibus. Rogatus eft populus, quem id bellum
gerere placeret : Craflus conful, et pontifex maximus, Flacco
collegae, fiamini Martiali, multam dixit, fi a facris difcefliflet.
Quam multam populus remifit : pontifici tamen flaminem pa-
rere juflit. Sed ne tum quidem populus Romanus ad priva-
tum detulit bellum. Quanquam erat Africanus, qui anno ante
de Numantinis triumphaverat : qui, cum longe omnes belli
gloria et virtute fuperaret, duas tamen tribus folas tulit, Ita
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 429/627
P H I L I P P I C A XI. 42I
populus Romanus confuli potius Craffo, quam privato Africano,
bellum gerendum dedit. De Cn. Pompeii imperiis, fummi viri,
atque omnium principis, tribuni plebis turbulenti tulerunt.
Nam Sertorianum bellum a fenatu privato datum eft, quia con-
fules recufabant ; cum L. Philippus pro confulibus eum fe
mittere dixit, non pro confule.
Quae igitur haec comitia ? aut quam ambitionem conftantif-
fimus et graviffimus civis, L. Caefar, in fenatum introduxit ?
Clariffimo viro, atque innocentiffimo, decrevit imperium; pri-
vato tamen. In quo maximum nobis onus impofuit. Affenfus
ero : ambitionem induxero in curiam. Negavero :
videbor fuf-fragio meo, tanquam comitiis, honorem homini amiciffimo
denegavifTe. Quod li comitia placet in fenatu habere; peta-
mus, ambiamus : tabella modo detur nobis, ficut populo data
eft. Cur committis, Caefar, ut aut praeftantiffimus vir, fi tibi
non fit afTenfum, repulfam tuliffe videatur ; aut unufquifque
noftxum praeteritus, fi, cum pari dignitate fimus, eodem ho-
nore digni non putemur ?
At enim (nam id exaudio) C. Caefari adolefcentulo impe-
rium extraordinarium mea fententia dedi. Ille enim mihi prae-
fidium extraordinarium dederat. Cum dico mihi, fenatui dico,
populoque Romano. A quo refpublica praefidium, ne cogita-
tum quidem, tantum haberet, ut fine eo falva effe non poffet;
huic extraordinarium imperium non darem ? Aut exercitus
adimendus, aut imperium dandum fuit. Quae efl enim ratio,
aut qui poteft fieri, ut fine imperio teneatur exercitus ? Non
igitur, quod ereptum non eft, id exifUmandum efl datum. Eri-
puiffetis C. Caefari, Patres confcripti, imperium, nifi dediffe-
tis. Milites veterani, qui, illius auctoritatem, imperium, no-
men fecuti, pro republica arma ceperant, volebant fibi ab
illo imperari : legio Martia, legio quarta, ita fe contulerat ad
au&oritatem fenatus, populique Romani dignitatem, ut depof-
cerent imperatorem et ducem C. Caefarem. Imperium Caefari
belli neceffitas , fafces fenatus , dedit. Otiofo vero et nihil
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 430/627
422 INM. ANTONIUM
agenti, privato, obfecro te, L. Caefar, (cum peritifnmo homine
mihi res eft) quando imperium fenatus dedit ?
IX. Sed de hoc quidem hactenus, ne refragari homini ami-
ciffimo, ac de me optime merito, videar. Etfi quis poteft refra-
gari non modo non petenti, verum etiam recufanti ? Illa vero,
Patres confcripti, aliena confulum dignitate, aliena temporum
gravitate fententia eft , ut confules , Dolabellae perfequendi
caufa, Aliam et Syriam fortiantur. Dicam, cur inutile reipub-
licae : fed prius, quam turpe confulibus fit, videte. Cum con-
ful defignatus obfideatur, in eoque liberando falus lit pofita
reipublicae :
cumque a populo Romano peftiferi cives parri-
cidaeque defciverint : cumque id bellum geramus, quo bello
de dignitate, de libertate, de vita, decernamus -, et, ii in po-
teftatem quis Antonii venerit, propofita fint tormenta, atque
cruciatus : cumque harum rerum omnium decertatio confuli-
bus optimis et fortiftimis commifTa et commendata fit -, Afiae
et Syriae mentio fiet, ut aut fufpicioni crimen, aut invidiae
materiam, dediffe videamur ?
At vero ita decernunt, ut liberato Bruto : id enim reftabat,
ut relicto , deferto,prodito. Ego vero mentionem omnino
provinciarum factam dico alieniftimo tempore. Quamvis enim
intentus animus tuus fit, C. Panfa, ficut eft, ad fortiftimum
virum et omnium clariffimum liberandum ; tamen rerum na-
tura cogit te neceffario referre animum aliquando ad Dolabel-
lam perfequendum, et partem aliquam in Afiam et Syriam
derivare curae et cogitationis tuae. Si autem fieri poffet, vel
plures te animos habere vellem, quos omnes ad Mutinam in-
tenderes. Quod quoniam neri non poteft, iftoc animo, quemhabes praeftantiffimum atque optimum, nihil te volumus, nifi
de Bruto, cogitare. Facis tu id quidem, et eo maxime incum-
bis : duas tamen res, magnas praefertim, non modo agere uno
tempore, fed ne cogitando quidem explicare, quifquam poteft.
Incitare et inflammare tuum iftud praeftantiffimum ftudium,
non ad aliam ulla ex parte curam transferre, debemus.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 431/627
P H I L I P P I C A XI. 423
X. Adde iftuc fermones hominum, adde fufpiciones, adde
invidiam. Imitare me, quem tu femper laudafti; qui inftructam
ornatamque a fenatu provinciam depofui, ut incendium patria?,
omiffa omni cogitatione , reftinguerem. Nemo erit, praeter
unum me, (quicum profecto, fi quid intereffe putaffes tua, pro
fumma familiaritate noftra communicafles) qui credat, te in-
vito, provinciam tibi effe decretam. Hanc, quaefo, pro tua fin-
gulari fapientia reprime famam ; atque effice, ne id, quod
non curas , cupere videare. Quod quidem eo vehementius
tibi laborandum eft, quia in eandem cadere fufpicionem col-
lega, vir clariflimus, non poteft. Nihil horum fcit, nihil fuf-
picatur : bellum gerit : in acie ftat : de fanguine, et de fpiritu,
decertat : ante provinciam fibi decretam audiet, quam potue-
rit tempus ei rei datum fufpicari.
Vereor, ne exercitus quoque noftri, qui non deledlus ne-
ceflitate, fed voluntariis ftudiis, fe ad rempublicam contule-
runt, tardentur animis, fi quidquam aliud nobis, nifi de inf-
tanti bello, cogitatum putabunt. Quod fi provinciae confuli-
bus expetendae videntur, ficut faepe multis clariffimis viris ex-
petitae funt ; reddite prius nobis Brutum, lumen et decus ci-
vitatis; qui ita confervandus eft, ut id fignum, quod de caelo
delapfum Veftae cuftodiis continetur : quo falvo, falvi fumus
futuri. Tunc vel in caelum vos, fi fieri poterit, humeris nof-
tris tollemus : provincias certe digniffimas vobis deligemus.
Nunc, quod agitur, agamus. Agitur autem, liberine vivamus,
an mortem obeamus : quae certe fervituti anteponenda eft.
Quid fi etiam affert tarditatem ifta fententia, ad Dolabellam
perfequendum ? Quando enim veniet conful ? an id expec-
tamus, quo ne veftigium quidem Afiae civitatum atque urbium
relinquatur ? At mittent aliquem de fuo numero. Valde mihi
probari poteft, qui paulo ante clariffimo viro privato impe-
rium extra ordinem non dedi. At hominem dignum mittent.
Num P. Serviiio digniorem ? at eum quidem civitas non habet.
Quod ergo ipfe nemini putat dandum, ne a fenatu quidem, id
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 432/627
4 24 IN M. ANTONIUM
cgo unius judicio delatum comprobem ? Expedito nobis ho-
mine et parato, P. C. opus eft, et eo, qui imperium legitimum
habeat ; qui practerea auctoritatem, nomen, exercitum, per-
fpectum animum in republica liberanda.
XI. Quis igitur is eft ? aut M. Brutus, aut C. Caflius, aut
uterque. Decernerem plane, ficut multa, confulem alterum,
ambofve, ni Brutum colligaffemus in Graecia, et ejus auxilium
ad Italiam vergere, quam ad Afiam, maluirTemus : non ut ex
ea acie refpeclum haberemus, fed ut ipfa acies fubfidium habe-
ret etiam tranfmarinum. Prasterea, Patres confcripti, M. Bru-
tum retinet etiam nunc C. Antonius, qui tenet Apolloniam,
magnam urbem et gravem : tenet, opinor, Byllidem : tenet
Amantiam : inftat Epiro : urget Illyricum : habet aliquot co-
hortes, habet equitatum. Hinc fi Brutus erit traductus ad aliud
bellum, Grasciam certe amiferimus. Eft autem etiam de Brun-
dufio, atque illa ora Italiae, providendum. Quanquam miror
tamdiu morari Antonium : folet enim accipere ipfe manicas,
nec diutius obfidionis metum fuftinere. Quod fi confecerit
Brutus, et intellexerit plus fe reipublicae profuturum, fi Dola-
bellam perfequatur, quam fi in Graecia maneat ; aget ipfe per
fefe, ut adhuc quoque fecit -, neque in tot incendiis, quibus
confeftim fuccurrendum eft, expectabit fenatum. Nam et Bru-
tus et Caftius multis jam in rebus ipfe fibi fenatus fuit. Ne-
ceffe eft enim, in tanta converfione et perturbatione omnium re-
rum, temporibus potius parere, quam moribus. Nec enim nunc
primum aut Brutus aut Camus falutem libertatemque patriae
legem fanctiflimam et morem optimum judicavit. Itaque, fi ad
nos nihil referretur de Dolabella perfequendo, tamen ego pro
decreto putarem, cum eifent tales virtute, auctoritate, nobili-
tate fummi viri; quorum alterius jam notus nobis eft exerci-
tus, alterius auditus.
XII. Non igitur Brutus expectavit decreta noftra, cum ftudia
noffet. Neque enim eft in provinciam fuam Cretam profec-
tus i in Macedoniam alienam advolavit : omnia fua putavit,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 433/627
P H I L I P P I C A XI. 425
quaa vos veftra efle velletis : legiones confcripfit novas, excepit
veteres : equitatum ad fe abduxit Dolabellae, atque eum, non-
dum tanto parricidio oblitum, hoftem fua fententia judicavit.
Nam, ni ita effet, quo jure equitatum a confule abduceret ?
Quid ? C. Caffius, pari magnitudine animi et confilii praedi-
tus, nonne eo ex Italia confilio profectus eft, ut prohiberet
Syria Dolabellam ? qua lege ? quo jure ? eo, quod Jupiter ipfe
fanxit, ut omnia, quae reipublicas falutaria effent, legitima et
jtifta haberentur. Eft enim lex nihil aliud, niii recta et a nu-
mine Deorum tracta ratio, imperans honefta, prohibens con-
traria. Huic igitur legi paruit Caffius, cum eft in Syriam pro-feclus : alienam provinciam, fi homines legibus ' fcriptis ute-
rentur; his vero oppreftis, fuam Iege naturse.
Sed, ut ea veftra quoque auctoritate firmetur, cenfeo: " Cum" P. Dolabella, quique ejus crudeliffimi et teterrimi facinoris
" miniftri, focii, adjutores fuerunt, hoftes populi Romani a
" fenatu judicati fint : cumque fenatus P. Dolabellam bello
" perfequendum cenfuerit, ut is, qui omnia Deorum homi-
" numque jura novo, inaudito, inexpiabili fcelere polluerit, ne-
" farioque patria? fe parricidio obftrinxerit, paenas Diis homi-
" nibufque meritas debitafque perfolvat : fenatui placere, C.
" Caffium proconfulem provinciam Syriam obtinere, uti qui
" eam optimo jure provinciam obtinuerit : eumque a Q^" Marcio Crifpo proconfule, L. Statio Murco proconfule, A.
" Allieno legato, exercitus accipere, eofque ei tradere : cum-
" que his copiis, et fi quas praeterea paraverit, bello P. Dola-
" bellam terra marique perfequi : ejus belli gerendi caufa, qui-
"bus ei videatur, naves, nautas, pecuniam, casteraque omnia,
" qu33 ad id bellum gerendum pertineant, ut imperandi in
" Syria, Alia, Bithynia, Ponto, jus poteftatemque habeat : ut-
" que, quamcunque in provinciam ejus belli gerendi caufa ad-
" venerit, ibi majus imperium C. Caffii proconfulis fit, quam
" ejus erit, qui eam provinciam tum obtinebit, cum C. Caffius
" proconful in eam provinciam venerit. Regem Dejotarum
Tom. VI. H h h
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 434/627
426 IN M. ANTONIUM
" patrem, et regem Dejotarum filium, fi, ut multis bellis
" faepenumero imperium populi Romani juverint, item C.
" Caffium proconfulem copiis fuis opibufque juviffent, fena-
" tui populoque Romano gratum effe facturos : itemque fi
'* caeteri reges, tetrarcha?, dynaflaeque feciffent, fenatum popu-
" lumque Romanum eorum officii non immemorem futurum:
" utique C. Panfa, A. Hirtius, confules, alter ambove, fi eis
" videretur, republica recuperata, de provinciis confularibus,
" prsetoriis, ad hunc ordinem primo quoque tempore referant:
" interea provinciae ab iis, a quibus obtinentur, obtineantur,
" quoad cuique ex fenatus-confulto fucceffum fit."
XIII. Hoc fenatus-confulto ardentem inflammabitis, et ar-
matum armabitis Caffium. Nec enim animum ejus poteftis ig-
norare, nec copias. Animus is efl, quem videtis ; copiae, quas
audiftis, fortis et conftantis viri, qui ne vivo quidem Trebonio
Dolabellae latrocinium in Syriam penetrare fiviffet. Allienus,
familiaris et neceffarius meus, pofl interitum Trebonii pro-
fectus, ne dici quidem fe legatum Dolabellae volet. Eft Q^Caecilii Baffi, privati illius quidem, fed fortis et praeclari viri,
robuftus et viclor exercitus.
Dejotari regis, et patris et filii, et magnus, et noflro more
inflruclus, exercitus : fumma in filio fpes, fumma ingenii indo-
les, fumma virtus. Quid de patre dicam ? cujus benevolen-
tia in populum Romanum eft ipfius aequalis aetati : qui non
foium focius imperatorum noftrorum fuit in bellis , verum
etiam dux copiarum fuarum. Quae de illo viro Sylla, quae
Murena, quae Servilius, quae Lucullus, quam ornate, quam
honorifice, quam graviter, faepe in fenatu praedicaverunt ?
Quid de Cn. Pompeio loquar ? qui unum Dejotarum in toto
orbe terrarum ex animo amicum, vereque benevolum, unum
fideiem populo Romano judicavit. Fuimus imperatores ego
et M. Bibulus in propinquis finitimifque provinciis : ab eodem
rege adjuti fumus et equitatu, et pedeflribus copiis. Secutum
efl hoc acerbiffimum et calamitofiffimum civile bellum : in
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 435/627
P H I L I P P I C A XI. 427
quo quid faciendum Dejotaro ? Quid omnino rectius fuerit,
dicere non eft neceffe : praefertim, cum contra, ac Dejotarus
fenfit , vicloria belli judicarit. Quo in bello fi fuit error,
communis ei fuit cum fenatu : fin recta fententia, ne vicla
quidem caufa vituperanda eft. Ad has copias accedent alii
reges, etiam delectus accedent. Neque vero claffes deerunt
tanti Tyrii Caffium faciunt, tanti ejus in Syria nomen atque
Phcenice eft.
XIV. Paratum habet imperatorem, C. Caffium, Patres con-
fcripti, refpublica contra Dolabellam, nec paratum folum, fed
peritum, atque fortem. Magnas ille res geffit ante Bibuli
fummiviri adventum , cum Pacori nobiliffimos duces maximafque
copias fudit, Syriamque immani Parthorum impetu liberavit.
Maximam ejus et fmgularem laudem praetermitto. Cujus enim
praedicatio nondum omnibus grata eft, hanc memoriae potius,
quam vocis, teflimonio confervemus.
Animadverti, Patres confcripti, dici jam a quibufdam, exor-
nari etiam nimium a me Brutum, nimium Caffium ornari
Caffio vero fententia mea dominatum et principatum dari.
Quos ego orno ? nempe eos, qui ipfi funt ornamenta reipub-
licae. Quid ? D. Brutum nonne omnibus fententiis femper or-
navi ? num igitur reprehenditis ? an Antonios potius ornarem,
non modo fuarum familiarum, fed Romani nominis, probra
atque dedecora ? an Cenforinum ornem, in bello hoftem, in
pace fedrorem ? an caetera ex eodem latrocinio naufragia col-
ligam ? Ego vero iftos otii, concordiae, legum, judiciorum,
libertatis inimicos tantum abeft ut ornem, ut effici non poffit,
quin eos tam oderim,quam
rempublicam diligo.
Vide, inquit, ne veteranos offendas : hoc enim vel maxime
exaudio. Ego vero veteranos tueri debeo ; fed hos, quibus fa*
nitas eft, certe timere non debeo. Eos veteranos, qui pro re-
publica arma ceperunt, fecutique funt C. Caefarem auctoritate
beneficiorum paternorum, hodieque rempublicam defendunt
cum magno periculo, non tueri folum, fed etiam commodis
H h h 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 436/627
428 IN M. ANTONIUM, &c.
augere, debeo : qui autem quiefcunt, ut fexta et octava legio,
in magna gloria et laude ponendos puto. Comites vero An-
tonii, qui, poitquam beneiicia Caefaris comederunt, confulem
defignatum obfident, huic urbi ferro ignique minitantur, Saxaa
fe et Caphoni tradiderunt, ad facinus praedamque natis, num
quis eit, qui tuendos putet ? Ergo aut boni funt, quos etiam
ornare j aut quieti, quos confervare debemus ; aut impii, quo-
rum contra furorem, et bellum et jufta arma cepimus.
XV. Quorum igitur veteranorum animos ne orTendamus,
veremur ? Eorumne, qui D. Brutum obfidione cupiunt libe-
rare?
quibus cum Bruti falus cara fit, qui poffunt Cami nomenodiife ? An eorum, qui utrifque armis vacant ? non vereor, ne
acerbus civis quifquam iftorum fit, qui otio delectantur. Ter-
tio vero generi non militum veteranorum, fed importunimmo-
rum hoilium , cupio quam acerbihTmum dolorem inurere.
Quanquam , Patres confcripti,quoufque dicemus fententias
veteranorum arbitratu ? quod eorum tantum faiHdium eit, quae
tanta arrogantia, ut ad arbitrium illorum imperatores etiam
deligamus ? Ego autem (dicendum eir. enim, Patres confcripti,
quod fentio) non tam veteranos intuendos nobis arbitror
quam quid tirones milites, flos Italiae, quid novae legiones,
ad liberandam patriam paratiiiimae, quid cuncfta Italia de vef-
tra gravitate fentiat. Nihil enim femper floret : aetas fuccedit
aetati. Diu legiones Caefaris viguerunt ; nunc vigent Panfae,
vigent Hirtii, vigent Caefaris filii, vigent Planci : vincunt nu-
mero, vincunt aetatibus : nimirum etiam aucloritate vincunt.
Id enim bellum gerunt, quod ab omnibus gentibus comproba-
tur. Itaque his praemia promiifa funt: illis perfoluta. Fruantur
his illi, perfolvantur his, quas fpopondimus : id enim Deos
immortales fpero aequiflimum judicare.
Quae cum ita fint, eam, quam dixi, fententiam, vobis,
Patres confcripti, cenfeo comprobandam.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 437/627
[ 4^9 ]
I
N
M. ANTONIUMP H I L I P P I C A XII.
L 1/* T S I minime decere videtur, Patres confcripti, falli,
JLl/ decipi, errare eum, cui vos maximis faepe de rebus
aifentiamini ; confolor me tamen, quoniam vobifcum pariter,
et una cum fapientiffimo confule , erravi. Nam , cum duo
confulares fpem honeftae pacis nobis attuliffent ; quod erant
familiares M. Antonii, quod domeftici, noffe aliquod ejus
vulnus, quod nobis ignotum effet, videbantur. Apud alterum
uxor, liberi ; alter quotidie literas mittere, accipere, aperte
favere Antonio.
Hi fubito hortari ad pacem, quod jamdiu non feciffent,
non fine caufa videbantur. Acceffit conful hortator. At qui
conful ? fi prudentiam quasrimus, qui minime falli poffet ; fi
virtutem, qui nullam pacem probaret, nifi Antonio cedente,
atque victo -, fi magnitudinem animi, qui prasferret mortem
fervituti. Vos autem, Patres confcripti, non tam immemores
veftrorum graviffimorum decretorum videbamini, quam, fpe
allata deditionis, quam amici pacem appellarent, de impo-
nendis, non de accipiendis, legibus cogitare. Auxerat autem
meam quidem fpem, credo item veftram, quod domum An-
tonii affli&am mceftitia audiebam, lamentari uxorem. Hic etiam
fautores Antonii, quorum in vultu habitant oculi mei, triftio-
res videbam. Quod fi non ita eft, cur a Pifone et a Caleno
potiffimum, cur hoc tempore, cur tam improvifo, cur tam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 438/627
430 IN M. ANTONIUM
repente, pacis eft facta mentio ? Negat Pifo fe fcire, negat au-
difie quidquam : negat Calenus rem ullam novam allatam effe.
Atque id nunc negant, pofteaquam nos pacificatoria legatione
implicatos putant. Quid ergo opus eft novo confilio, fi in re
nihil omnino novi eft ?
II. Decepti, decepti, inquam, fumus, Patres confcripti
Antonii eft acta caufa ab amicis ejus, non publica. Quod vide-
bam equidem, fed quafi per caliginem : prasftrinxerat aciem
animi D. Bruti falus. Quod fi in bello dari vicarii folerent ; li-
benter me, ut D. Brutus emitteretur, pro illo includi paterer.
Atque hac voce Q^Fufii capti fumus : Ne fi a Mutina qui-
dem recefierit, audiamus Antonium ? ne fi in fenatus quidem
poteftatem futurum fe dixerit ? Durum videbatur. Itaque fracti
fumus; cefiimus. Recedit igitur a Mutina? Nefcio. Paret fe-
natui ? Credo, inquit Calenus ; fed ita, ut teneat dignitatem.
Vatde hercule vobis laborandum eft, Patres confcripti, ut
veftram dignitatem amittatis, qux maxima eft -, Antonii, quas
neque eft ulla, neque efie poteft, retineatis : ut eam per vos
recuperet, quam per fe perdidit. Si jacens vobifcum aliquid
ageret, audirem fortafie : quanquam . . . fed hoc malo dicere :
audirem. Stanti refiftendum eft, aut concedenda una cum dig-
nitate libertas.
At non eft integrum : conftituta legatio eft. Quid autem
integrum non eft fapienti, quod reftitui poteft? Cujufvis homi-
nis eft errare -, nullius, nifi infipientis, in errore perfeverare.
Pofteriores enim cogitationes, ut aiunt, fapientiores folent effe.
.Difcufia eft illa caligo, quam paulo ante dixi : diluxit, patet,
videmus omnia, neque per nos folum, fed admonemur a nof-
tris. Attendiftis paulo ante, praeftantifiimi viri qua? efiet oratio.
Mceftam, inquit, domum offendi, conjugem, liberos : admi-
rabantur boni viri, accufabant amici, quod fpe pacis legatio-
nem fufcepiflem. Nec mirum, P. Servili : tuis enim vcrifil-
mis graviflimifque fententiis, omni eft non dico dignitate, Metiam fpe falutis, fpoliatus Antonius,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 439/627
P H I L I P P I C A XII. 43*
Ad eum ire te legatum quis non miraretur ? De me expe-
rior : cujus idem confilium, quod tuum, fentio quam repre-»
hendatur. Nos reprehendimur foli ? quid ? vir fortiffimus Panfa
fine caufa tam accurate paulo ante locutus eft tamdiu ? quid
egit, nifi uti falfam proditionis a- fe fufpicionem depelleret ?
Unde autem eft ifta fufpicio ? Ex pacis patrocinio repentino,
quod fubito fufcepit, eodem captus errore, quo nos. Quod fi
eft erratum, Patres confcripti, fpe falfa atque fallaci ; redea-
mus in viam. Optimus eft portus poenitenti mutatio confilii.
III. Quid enim, per Deos immortales ! poteft reipublica?
prodeffe noftra legatio ? Prodeffe dico ? quid fi etiam obfutura
eft ? Obfutura ? quid fi jam obfuit ? An vos acerrimam illam et
fortimmam populi Romani libertatis recuperanda? cupiditatem
non imminutam ac debilitatam putatis, legatione pacis audita ?
Quid municipia cenfetis ? quid colonias ? quid cundlam Italiam ?
futuram eodem ftudio, quo contra commune incendium exar-
ferat ? an non putamus fore, ut eos pceniteat profeffos effe et
pras fe tulilfe odium in Antonium, qui pecunias polliciti funt,
qui arma, qui fe totos et animis et corporibus in falutem rei-
publicae contulerunt ? Quemadmodum veftrum hoc confilium
Capua probabit , quas temporibus his Roma altera eft ? illa
impios cives judicavit, ejecit, exclufit. Illi, illi, inquam, urbi
fortiffime conanti e manibus eft ereptus Antonius.
Quid ? legionum noftrarum nervos nonne his confiliis inci-
dimus ? quis eft enim, qui ad bellum inflammato animo fit fu-
turus, fpe pacis oblata ? Ipfa illa Martia, caeleftis et divina le-
gio, hoc nuntio languefcet, et mollietur, atque illud pulcher-
rimum nomen Martium amittet:
excidentgladii : fluent
armade manibus. Senatum enim fecuta, non arbitrabitur fe graviori
odio in Antonium effe debere, quam fenatum. Pudet hujus
legionis, pudet quartae, quae pari virtute noftram auctoritatem
probans, non ut confulem et imperatorem fuum, fed ut hof-
tem et oppugnatorem patria?, reliquit Antonium : pudet optimi
exercitus, qui conjunclus eft ex duobus : qui jam luftratus,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 440/627
I
t
432 IN M. ANTONIUM
qui profectus ad Mutinam eft : qui fi pacis, id eft, timoris nof-
tri, nomen audiverit, ut non referat pedem, infiftet certe.
Quis enim , revocante et receptui canente fenatu,properet
dimicare ?
IV. Quid autem hoc injuftius, quam nos, infcientibus iis, qui
bellum gerunt, de pace decernere ? nec folum infcientibus,
fed etiam invitis ? An vos A. Hirtium, praeclarimmum confu-
lem, C. Caefarem, Deorum beneiicio natum ad haec tempora,
quorum epiftolas, fpem victoriae declarantes, in manu teneo,
pacem velle cenfetis ? Vincere illi expetunt;pacifque dulcif-
fimum et pulcherrimum nomen non pactione, fed victoria,
concupierunt. Quid ? Galliam quo tandem animo hanc rem
audituram putatis ? Illa enim hujus belli propulfandi, adminif-
trandi, fuftinendi, principatum tenet. Gallia, D. Bruti nutum
ipfum, ne dicam imperium, fecuta, armis, viris, pecunia, belli
principia firmavit : eadem crudelitati M. Antonii fuum totum
corpus objecit : exhauritur, vaftatur, uritur : omnes aequo ani-
mo belli patitur injurias, dummodo repellat periculum fervitu-
tis. Et, ut omittam reliquas partes Galliae, (nam funt omnes
pares) Patavini alios excluferunt, alios ejecerunt, milfos ab
Antonio : pecunia, militibus, et, quod maxime deerat, armis,
noftros duces adjuverunt. Fecerunt idem reliqui, qui quondam
in eadem caufa erant, et propter multorum annorum injurias
alienati a fenatu putabantur. Quos minime mirum eft, com-
municata cum his republica, fideles effe, qui etiam expertes
ejus fidem fuam femper praeftiterunt.
V. His igitur omnibus victoriam fperantibus pacis nomen
aiteremus, id eft, defperationem victoriae ? Quid, fi ne poteft
quidem ulla effe pax ? Quae enim eft conditio pacis, in qua ei,
cum quo pacem facias, nihil concedi poteft ? Multis rebus a
nobis ad pacem eft invitatus Antonius : bellum tamen maluit.
Mifli iegati, repugnante me : fed tamen mifli. Delata manda-
ta : non paruit. Denuntiatum eft, ne Brutum obfideret, a Mu-
tina difcederet: oppugnavit etiam vehementius. Et ad eum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 441/627
P H I L I P P I C A XII. 433
legatos de pace mittemus, qui pacis nuntios repudiavit ? Vere-
cundioremne coram putamus in poftulando fore, quam fuerit
tum, cum mifit mandata ad fenatum ? Atqui tum ea petebat,
quae videbantur improba omnino, fed tamen aliquo modo polTe
concedi : nondum erat veftris tam graviflimis, tamque multis,
judiciis ignominiifque concifus : nunc ea petit, quae dare nullo
modo poffumus, nifi prius volumus nos bello victos confiteri.
Senatus-confulta falfa delata ab eo judicavimus : num ea vera
porTumus judicare ? Leges flatuimus per vim et contra aufpi-
cia latas, iifque nec populum nec plebem teneri : num eas
reftitui poffe cenfetis ? Seftertium fepties millies avertiffe An-
tonium pecunias publicae judicaviftis : num fraude poterit ca-
rere peculatus ? Immunitates ab eo civitatibus , facerdotia
regna, venierunt : num figentur rurfus eae tabulae, quas vos
decretis veftris refixiflis ?
VI. Quod fi ea, quae decrevimus, obruere, num etiam memo-
riam rerum delere, porTumus ? Quando enim oblivifcetur ulla
pofteritas, cujus fcelere in hac veftitus foeditate fuerimus ? Ut
centurionum legionis Martiae Brundufii profufus fanguis elua-
tur, num elui prasdicatio crudelitatis potefl ? Ut media prae-
teream ; qux vetuflas tollet operum circa Mutinam tetra mo-
numenta, fceleris indicia, latrociniique vefligia ?
Huic igitur importuno atque impuro parricidae quid habe-
mus, per Deos immortales ! quod remittamus ? An Galliam
ultimam, et exercitum ? Quid eft aliud, non pacem facere, fed
difFerre bellum ? nec folum prorogare bellum, fed concedere
etiam vi£toriam ? An ille non vicerit, quacunque conditione
in hanc urbem cum fuis venerit ? Armis nunc omnia tene-
mus ; auctoritate valemus plurimum ; abfunt tot perditi cives,
nefarium fecuti ducem : tamen eorum ora, fermones, qui in
urbe ex eo numero relicti funt, ferre non poflfumus. Quid
cenfetis, cum tot uno tempore irruperint ; nos arma pofueri-
mus ; illi non pofuerint ? nonne nos noftris confiliis victos in
perpetuum fore ? '
To m. VI. I i i
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 442/627
434 I N M. A N T O N I U M
Ponite ante oculos M. Antonium confularem : fperantem
confulatum Lucium adjungite : fupplete caeteros, neque noftri
ordinis folum honores et imperia meditantes : nolite ne Tiro-
nes quidem, Numifios, et Muftelas, Saxafve, contemnere. Cum
his facta pax, non erit pax, fed pactio fervitutis. L. Pifonis,
ampliffimi viri, praeclara vox a te non folum in hoc ordine,
Panfa, fed etiam in concione, jure laudata eft. ExcefTurum fe
ex Italia dixit, Deos penates et fedes patrias relicturum, fi
(quod Dii omen averterint) rempublicam oppremffet An-
tonius.
VII. Quaero igitur a te, Pifo, nonne oppreffam rempublicamputes, fi tot, tam impii, tam audaces, tam facinorofi, recepti
fint ? Quos nondum tantis parricidiis contaminatos vix fereba-
mus , hos , nunc omni fcelere coopertos , tolerabiles cenfes
civitati fore ? Aut ifto tuo, mihi crede, confilio erit utendum,
ut cedamus, abeamus, vitam inopem et vagam perfequamur •>
aut cervices latronibus dandae, atque in patria cadendum effc,
Ubi funt, C. Panfa, illae cohortationes pulcherrimae tuae, qui-
bus a te excitatus fenatus, inflammatus populus Romanus, non
folum audivit, fed etiam didicit, nihil efle homini Romano
foedius fervitute ? Idcircone faga fumpfimus, arma cepimus,
juventutem omnem ex tota Italia excuffimus, ut, exercitu flo-
rentimmo et maximo, legati ad pacem mitterentur ? Si poftu-
landam, quid timemus ? fi accipiendam, cur non rogamur ?
In hac ego legatione fim, aut ad id confilium admifcear, in
quo, ne fi diffenfero quidem a caeteris, fciturus populus Ro-
manus fit ? Ita fiet, ut, fi quid remiffum aut conceffum fit,
meo femper periculo peccet Antonius, cumei
peccandi potef-
tas a me conceffa videatur.
Quod fi habenda cum M. Antonii latrocinio pacis ratio
fuit, mea tamen perfona ad iftam pacem conciliandam mini-
me fuit deligenda. Ego nunquam legatos mittendos cenfui :
ego ante legatorum reditum aufus fum dicere, Pacem ipfam
fi afferrent, quoniam femper fub nomine pacis bellum lateret,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 443/627
P H I L I P P I C A XII. 435
repudiandam. Ego princeps fagorum : ego femper illum hof-
tem appeliavi, cum alii adverfarium : femper hoc bellum, cum
alii tumultum. Nec haec in fenatu folum ; eadem ad populum
femper egi : nec folum in ipfum, fed in ejus focios facino-
rum, et miniftros, et praefentes, et eos qui una funt : in to-
tam denique M. Antonii domum fum femper invectus. Ita-
que, ut alacres et laeti, fpe pacis oblata, inter fe impii cives,
quafi viciffent, gratulabantur ; fic me iniquum ejurabant, de
me querebantur. Diffidebant etiam Servilio: meminerant, ejus
fententiis confixum Antonium. L. Caefarem, fortem quidem
illum et conftantem fenatorem, avunculum tamen : Calenum,
procuratorem : Pifonem, familiarem : te ipfum, Panfa, vehe-
mentiffimum et fortiffimum confulem, factum jam putant le-
niorem : non quo ita fit, aut effe poffit ; fed mentio a te facta
pacis fufpicionem multis attulit immutatae voluntatis. Inter has
perfonas me interject-um amici Antonii molefte ferunt : quibus
gerendus mos eft, quoniam femel liberales effe ccepimus.
VIII. Proflcifcantur legati optimis ominibus ; fed ii proficif-
cantur, in quibus non offendatur Antonius. Quod fi de Antonio
non laboratis, mihi certe, Patres confcripti, confulere debe-
tis. Parcite oculis faltem meis, et aliquam veniam jufto dolori
date. Quo enim adfpectu videre potero, (mitto hoftem pa-
triae; ex quo mihi odium in illum commune vobifcum eft) fed
quomodo adfpiciam mihi uni crudeliffimum hoftem, ut de-
clarant ejus de me acerbiffimae conciones ? Adeone me fer-
reum putatis, ut cum eo congredi, aut ilium adfpicere, pof-
fim ? qui nuper , cum in concione donaret eos,qui ei de
parricidis audaciffimi videbantur, mea bona donare fe dixit
Petiffio Urbinati, qui ex naufragio luculenti patrimonii ad hsec
Antoniana faxa projetftus eft.
An L. Antonium adfpicere potero ? cujus ego crudelitatem
effugere non potuiffem, nifi me mcenibus, et portis, et ftudio
municipii mei defendiffem. Atque idem hic mirmillo Afia-
ticus, latro Italiae, collega Lentonis et Nuculae, cum Aquilit
I i i 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 444/627
436 INM. ANTONIUM
primipili nummos aureos daret, de meis bonis fe dare dixit : fi
enim de fuis dixiffet, ne aquilam quidem ipfam credituram
putavit. Non ferent, inquam, oculi Saxam, Caphonem, non
duo praetores, non tribunum plebis, non duo defignatos tribu-
nos, non Beftiam, non Trebellium, non Plancum. Non pof-
fum animo aequo videre tot, tam importunos, tam fceleratos
hoftes ; nec id fit faftidio meo, fed caritate reipublicae.
Sed vincam animum, mihique imperabo : dolorem juftifli-
mum, fi non potero frangere, occultabo. Quid ? vitae cenfe-
tifne, Patres confcripti, habendam mihi aliquam effe ratio-
nem ? quae mihi quidem minime cara eft , praefertim cumDolabella fecerit, ut optanda mors effet, modo fine cruciatu
atque tormentis : vobis tamen et populo Romano vilis eife
fpiritus meus non debet. Is enim fum, nifi forte me fallo, qui
vigiliis, curis, fententiis, periculis etiam, quae plurima adii
propter acerbiffimum omnium in me odium impiorum, per-
fecerim, ut non obftarent reipublicae, ne quid arrogantius vi-
dear dicere. Quod cum ita fit, nihilne mihi de periculo meo
cogitandum putatis ?
IX. Hic cum effem in urbe ac domi, tamen multa faepe tentata
funt, ubi me non folum amicorum fidelitas, fed etiam univerfae
civitatis oculi cuftodiunt. Quid cenfetis, cum iter ingreffus
ero , longum praefertim ? nullafne infidias pertimefcendas ?
Tres viae funt ad Mutinam, quo feftinat animus, ut quam pri-
mum illud pignus libertatis populi Romani D. Brutum adfpi-
cere poflim: cujus in complexu libenter extremum vitae fpiri-
tum ediderim, cum omnes adtiones horum menfium, omnes
fententiae meae, pervenerint ad eum, qui mihi fuit propofitus,
exitum. Tres ergo, ut dixi, viae: a fupero mari, Flaminiaj ab
infero, Aurelia j media, Caftia.
Nunc, quaefo, attendite, num aberret a conjectura fufpicio
periculi mei. Etruriam difcriminat Caflia. Scimufne igitur,
Panfa, quibus in locis nunc fit Lentonis Caefennii feptemvira-
lis auctoritas ? Nobifeum nec animo certe eft, nec corpofe.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 445/627
P H I L I P P I C A XII.437
Si autem aut domi eft, aut non longe a domo, certe in Etruria
eft, id eft, in via. Quis igitur mihi praeftat, Lentonem uno
capite effe contentum ? Dic mihi praeterea, Panfa, Ventidius
ubi fit, cui fui femper amicus, antequam ille reipublicae bonif-
que omnibus tam aperte eft factus inimicus. Poffum Cafiiam
vitare, tenere Flaminiam. Quid, li Anconam, ut dicitur, Ven-
tidius venerit ? poterone Ariminum tuto accedere ? Reftat Au-
relia. Hic quidem etiam praefidia habebo : poffefiiones enim
funt P. Clodii. Tota familia occurret: hofpitio invitabit; prop-
ter familiaritatem notiflimam.
X. Hifceego
meviis
committam,qui
Terminalibus nuperin fuburbium, ut eodem die reverterer, ire non fum aufus ?
Domefticis me parietibus vix tueor fine amicorum cuftodiis.
Itaque in urbe maneo. Si licebit, manebo. Haec mea fedes eft,
haec vigilia, haec cuftodia, hoc praefidium ftativum. Teneant
alii caftra, regna, res bellicas ; oderint hoftem : nos, ut dici-
mus, femperque fecimus, urbem et res urbanas vobifcum pa-
riter tuebimur. Neque vero recufo munus hoc : quanquam
populum Romanum video pro me recufare. Nemo me minus
timidus, nemo cautior. Res declarat. Vigefimus annus eft, cumomnes fcelerati me unum petunt. Itaque ipfi, ne dicam mihi,
reipublicae poenas dederunt : me falvum adhuc refpublica con-
fervavit fibi. Timide hoc dicam : fcio enim quidvis homini
accidere poffe : verumtamen femel circumfeffus lectis valentif-
fimorum hominum viribus cecidi fciens, ut honeftiftime pof-
fem exurgere.
Poffumne igitur fatis videri cautus, fatis providus, fi me huic
itineri tam infefto, tamque periculofo, commifero ? Gloriam in
morte debent ii, qui in republica verfantur, non culpae repre-
henfionem, et ftultitiae vituperationem, relinquere. Quis bonus
non luget mortem Trebonii ? quis non dolet interitum talis et
civis, et viri ? At funt qui dicant (dure illi quidem, fed tamen
dicunt) minus dolendum, quod ab homine impuro nefarioque
non caverit. Etenim, qui multorum cuftodem fe profiteatur,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 446/627
438 IN M. ANTONIUM
eum fapientes fui primum capitis aiunt cuftodem effe opor-
tere. Cum feptus lis legibus et judiciorum metu, non funt
omnia timenda, neque ad omnes infidias praefidia quaerenda.
Quis enim audeat luci, quis in militari via, quis bene comi-
tatum, quis illuftrem aggredi ? Haec neque hoc tempore, ne-
que in me, valent. Non modo enim poenam non extimefcet,
qui mihi vim attulerit ; fed etiam gloriam fperabit a latronum
gregibus, et praemia.
XI. Haec ego in urbe praevideo : facilis eft circumfpectus,
unde exeam, quo progrediar, quid ad dexteram, quid ad finif-
tram fit. Num idem in Apennini tramitibus facere potero ? in
quibus, etiam li non erunt infidiae, quae facillime effe poterunt,
animus tamen erit follicitus, ut nihil poflit de officiis legatio-
nis attendere. Sed effugi infidias : perrupi Apenninum. Nempe
in Antonii congrefTum colloquiumque veniendum eft. Quinam
locus capietur ? Si extra caftra ; caeteri viderint : ego mortem
actutum futuram puto. Novi hominis furorem, novi effrena-
tam violentiam. Cujus acerbitas morum, immanitafque naturae,
ne vino quidem permifta temperari folet ; hic ira dementia-
que inflammatus, adhibito fratre Lucio, teterrima bellua, nun-
quam profecto a me facrilegas manus atque impias abftinebit.
Memini colloquia et cum acerrimis hoftibus, et cum gra-
vifiime diffentientibus civibus. Cn. Pompeius, Sexti filius,
conful, me praefente, cum effem tiro in ejus exercitu, cum
P. Vettio Scatone, duce Marforum, inter bina caftra collocu-
tus eff. Quo quidem memini Sex. Pompeium, fratrem confu-
lis, ad colloquium ipfum Roma venire, doctum virum atque
fapientem :
quem cum Scato falutaffet, Quem te appellem ?
inquit. At ille, Voluntate, hofpitemj neceffitate, hoftem. Erat
in illo colloquio aequitas : nullus timor, nulla fuberat fufpicio
mediocre etiam odium. Non enim ut eriperent nobis focii ci-
vitatem, fed ut in eam reciperentur, petebant. Sylla cum Sci-
pione inter Cales et Teanum, cum alter nobilitatis florem, al-
ter belli focios adhibuiffet, de auctoritate fenatus, de fuffragiis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 447/627
PH.ILIPP.ICA XII. 439
populi, et de jure civitatis, leges inter fe, conditiones, con-
tulerunt. Non tenuit omnino colloquium illud fidem : a vi
tamen periculoque abfuit.
XII. Poffumufne igitur in Antonii latrocinio aeque effe tuti?
non poffumus : aut, fi caeteri polfunt, me poffe diffldo. Quod fi
non extra caftra congrediemur;
quae ad colloquium caftra fu-
mentur ? in noftra ille nunquam veniet : multo minus nos in
illius. Reliquum eft, ut et accipiantur, et remittantur, poftu-
lata per literas. Ergo erimus in caftris. Mea ad omnia poftu-
lata una. fententia : quam cum hic, vobis audientibus, dixcro,
iffe et rediffe me putatote : legationem confecero. Omnia ad
fenatum mea fententia rejiciam, quaecunque poftulabit Anto-
nius. Neque enim licet aliter, neque permiffum eft nobis ab
hoc ordine, ut, bellis confectis, decem legatis permitti folet
more majorum : neque ulla omnino a fenatu mandata acce-
pimus. Quae cum agam in confilio, nonnullis, ut arbitror, re-
pugnantibus ; nonne metuendum eft , ne imperita militum
multitudo per me pacem diftineri putet ?
Facite, hoc meum confilium legiones novas non impro-
bare :
nam Martiam, et quartam, nihil cogitetis praeter digni-
tatem et decus comprobaturas effe : certe fcio. Quid ? vetera-
nos non veremur ? nam timeri fe ne ipfi quidem volunt. Sed
quonam modo accipient feveritatem meam ? Multa enim falfa
de me audierunt : multa ad eos improbi detulerunt. Quorum
commoda, ut vos optimi teftes eftis, fernper ego fententia,
auctoritate, oratione firmavi : fed credunt improbis, credunt
turbulentis, credunt fuis. Sunt autem fortes illi quidem, fed,
propter memoriam rerum, quas gefferunt pro populi Romani
libertate et falute reipublicae, nimis feroces, et ad fuam vim
omnia noftra confilia revocantes. Horum ego cogitationem
non vereor : impetum pertimefco.
Haec quoque pericula tanta fi effugero, fatifne tutum redi-
tum putatis fore ? Cum enim et veftra auctoritate et meo me
more defendero, et meam fidem reipublicae conftantiamque
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 448/627
440 IN M. ANTONIUM, 6cc.
praeftitero ; tum erunt mihi non hi folum, qui me oderunt,
fed illi etiam, qui invident, extimefcendi. Cuftodiatur igitur
mea vita reipublicae, eaque, quoad vel dignitas v/el natura pa-
tietur, patriae refervetur : mors autem neceflitatem habeat fati,
aut, fi ante oppetenda eft, oppetatur cum gloria.
Hasc cum ita fint, etfi hanc legationem refpublica, ut le-
vimme dicam, non deliderat ; tamen, ii tuto licebit ire, pro-
ficifcar. Omnino, Patres confcripti, totum hujufce rei conli-
lium non periculo meo, fed utilitate reipublicae, metiar. De
qua mihi quoniam liberum eft fpatium, multum etiam atque
etiam confiderandum puto, idque potifiimum faciendum, quodmaxime intereffe reipublicas judicavero.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 449/627
[44i ]
I N
M. A N T O N I U M
P H I L I P P I C A XIIL
I. APRINCIPIO hujus belli, Patres confcripti, quod
ii cum impiis civibus fceleratifque fufcepimus, timui,
ne conditio iniidiofa pacis libertatis recuperandae ftudia ref-
tingueret. Dulce enim etiam nomen eil pacis ; res vero ipfa
cum jucunda, tum falutaris. Nam nec privatos focos, nec
publicas leges videtur, nec libertatis jura, cara habere, quem
difcordiae, quem caedes civium, quem bellum civile dele&at
eumque ex numero hominum ejiciendum, ex finibus humanaenaturas exterminandum, puto. Itaque five Sylla, five Marius,
iive uterque , five Octavius , iive Cinna , five iterum Sylla
five alter Marius et Carbo, five quis alius civile bellum opta-
vit, eum deteftabilem civem reipublicae natum judico. Nam
quid ego de proximo dicam, cujus a6ta defendimus, cum ip-
fum jure caefum fateamur ? Nihil igitur hoc cive, nihil hoc
homine tetrius ; fi aut civis, aut homo, habendus eft, qui ci-
vile bellum concupifcit.
Sed hoc primum videndum eft , Patres confcripti , cum
omnibufne pax effe poffit, an lit aliquod bellum inexpiabile,
in quo paclio pacis lex fit fervitutis. Pacem cum Scipione
Sylla five faciebat, iive fimulabat ; non erat defperandum, fi
conveniifet, fore aliquem tolerabilem itatum civitatis. Cinna
ii concordiam cum Oclavio confirmare voluiilet, hominum in
Tom. VI. K k k
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 450/627
442 IN M. ANTONIUM
republica fanitas remanere potuiffet. Proximo bello fi aliquid
de fumma gravitate Pompeius, multum de cupiditate Caefar,
remififfet ; et pacem ftabilem, et aliquam rempublicam, nobis
habere licuiffet.
II. Hoc vero quid efl ? cum Antoniis pax poteft effe ? cum
Cenforino, Ventidio, Trebellio , Beftia , Nucula, Munatio,
Lentone, Saxa ? Exempli caufa, paucos nominavi : genus in-
finitum, immanitatemque, ipfi cernitis reliquorum. Addite illa
naufragia Caefaris amicorum, Barbas, Caffios, Barbatios, Pol-
liones : addite Antonii collufores et fodales , Eutrapelum
Melam, Caelium, Pontium, Crafficium, Tironem, Muftelam,Petiffium : comitatum relinquo, duces nomino. Huc acce-
dunt Alaudae, caeterique veterani, feminarium judicum tertiae
decuriae, qui fuis rebus exhauftis, beneficiis Caefaris devoratis,
fortunas noftras concupiverunt.
O fidam dexteram Antonii, qua ille plurimos cives truci-
davit ! O ratum religiofumque foedus, quod cum Antoniis fe-
cerimus ! hoc fi Marcus violare conabitur, Lucii eum fancti-
tas a fcelere revocabit. Illis locus ii in hac urbe fuerit, urbi
ipfi locus non erit. Ora vobis eorum ponite ante oculos, et
maxime Antoniorum : inceffum, adfpectum, vultum, fpiritum,
latera tegentes alios, fequentes alios, alios praegredientes ami-
cos. Quem vini anhelitum ? quas contumelias fore cenfetis,
minafque verborum ? nifi forte eos pax ipfa leniet, maximeque
cum in hunc ordinem venerint : falutabunt benigne, comiter
appellabunt, unumquemque noftrum.
III. Non recordamini, per Deos immortales ! quas in eos
fententias dixeritis ? AcHa Antonii refci-diftis : leges refixiftis :
per vim et contra aufpicia latas decreviftis : totius Italiae delec-
tus excitaftis : collegam et focium fcelerum omnium, hoftem
judicaviftis : cum hoc quae pax poteft effe ? Hoftis fi effet ex-
ternus, tamen id ipfum vix, talibus factis, poffet aliquo modo.
Maria , montes , regionum magnitudines intereflent ; odiffes
enm, quem non videres. Hi in oculis haerebunt, et, cum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 451/627
P H I L I P P I C A XIII. 443
licebit, m faucibus : quibus enim feptis tam immanes belluas
continebimus ?
At incertus exitus belli eft. Eft omnino fortium virorum,
quales vos effe debetis, virtutem prasftare : tantum enim pof-
funt : fortunse culpam non extimefcere. Sed, quoniam ab hoc
ordine non fortitudo folum, verum etiam fapientia, poftula-
tur ;quanquam vix videntur hasc pofle fejungi, fejungamus
tamen. Fortitudo dimicare jubet, juftum odium incendit, ad
conrligendum impellit, vocat ad periculum. Quid fapientia ?
cautioribus utitur confiliis, in pofterum providet, eft omni
ratione protedlior. Quid igitur cenfet ? Parendum eft enim;
atque id optimum judicandum, quod fit fapientiffime con-
ftitutum. Si hoc prsecipit, ne quid vita exiftimem antiquius,
ne decernam capitis periculo, fugiam omne difcrimen; qua?-
ram ex ea, etiamne fi erit, cum id fecero, ferviendum ? Si
annuerit ; nx ego fapientiam iftam, quamvis fit erudita, non
audiam. Sin refponderit, Tu vero ita vitam corpufque fervato,
ita fortunas, ita rem familiarem, ut haec pofteriora libertate
ducas ; itaque his uti velis, fi libera republica poffis ; nec pro
his libertatem, fed pro libertate ha?c, projicias, tanquam pig-
nora injurias : tum fapientia? vocem audire videar, eique, uti
Deo, paream. Itaque fi, receptis illis, polfumus eife liberi,
vincamus odium, pacemque patiamur : lin otium incolumibus
his nullum elfe poteft ; laetemur decertandi oblatam effe for-
tunam. Aut enim, victis his, fruemur victrice republica •> aut
oppreffi, (quod omen avertat Jupiter !) fi non fpiritu, at vir-
tutis laude, vivemus.
IV. At enim nos M. Lepidus, imperator iterum, pontifex
maximus, optime proximo civili bello de republica meritus,
ad pacem adhortatur. Nullius apud me, Patres confcripti, auc-
toritas major eft, quam M. Lepidi, vel propter ipfius virtu-
tem, vel propter familiae dignitatem. Accedunt eodem multa
privata j magna ejus in me merita, mea quaedam officia in
illum. Maximum vero ejus benefkium numero, quod hoc
Kkk 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 452/627
444 IN M. ANTONIUM
animo in rempublicam eft, quae mihi vita mea femper fuit ca-
rior. Nam cum Magnum Pompeium, clariffimum adolefcen-
tem, prasftantiffimi viri filium, audloritate adduxit ad pacem,
remque publicam fine armis maximo civilis belli periculo li-
beravit -, tum me ejus beneficio plus quam pro virili parte ob-
ligatum puto. Itaque ei et honores decrevi, quos potui amplif-
fimos, in quibus vos mihi eftis affenfi -, nec unquam de illo et
fperare optime, et loqui, deftiti. Magnis et multis pignoribus
M. Lepidum refpublica illigatum tenet. Summa nobilitas eft
hominis, fummi honores, ampliffimum facerdotium, plurima
urbis ornamenta, ipfius, fratris, majorumque monumentaprobatiffima uxor, optatiffimi liberi, res familiaris cum ampla,
tum cafta a cruore civili. Nemo ab eo civis violatus, multi
beneficio et mifericordia liberati. Talis igitur vir et civis opi-
nione labi poteft, voluntate a republica diffidere nullo pacto
poteft.
Pacem vult M. Lepidus. Praeclare ; fi talem poteft effice-
re, qualem nuper effecit : qua pace Cn. Pompeii filium ref-
publica adfpiciet, fuoque finu complexuque recipiet -, neque
folum illum, fed cum illo feipfam, fibi reftitutam putabit. Haec
caufa fuit, cur decerneretis ftatuam in Roftris cum infcriptio-
ne pra3clara, cur abfenti triumphum. Quanquam enim magnas
res bellicas gefferat, et triumpho dignas ; non erat tamen ei
tribuendum, quod nec L. iEmilio, nec iEmiliano Scipioni,
nec fuperiori Africano, nec Mario, nec Pompeio, qui majora
bella gefferunt : fed, quod filentio civile bellum confecerat,
cum primum licuit, honores in eum maximos contuliftis.
V. Exiftimafne igitur, M. Lepide, qualem Pompeium ref-
publica habitura fit civem, tales futuros in republica Antonios?
In altero pudor, gravitas, moderatio, integritas : in illis (et
cum hos compello, praetereo animo ex grege latrocinii ne-
ininem) libidines, fcelera, ad omne facinus immanis audacia.
Deinde obfecro vos, Patres confcripti, quis hoc veftrum non
videt, quod Fortuna ipfa, quas dicitur casca, vidit? falvis enim
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 453/627
PHILIPPICA' XIII. 445
adtis Caefaris, quae concordiae caufa defendimus, Pompeio fua
domus patebit ; eamque non minoris, quam emit Antonius,
redimet : redimet, inquam, Cn. Pompeii domum filius. Orem acerbam ! Sed haec fatis diu multumque defleta funt. De-
creviftis tantam pecuniam Pompeio, quantam ex bonis patriis
in praedae diffipatione inimicus victor redegiffet.
Sed hanc mihi difpenfationem pro paterna neceffitudine et
conjunctione depofco. Redimet hortos, aedes, urbana quaedam,
quae pofiidet Antonius. Nam argentum, veftem, fupellecti-
lem, vinum, amittet aequo animo, quae ille helluo diffipavit.
Albanum, Firmanum, a Dolabella recuperabit : etiam ab An-
tonio Tufculanum : hique, qui nunc Mutinam oppugnant,
D. Brutum obfident, de Falerno Anferes depellentur. Sunt
alii plures fortaffe, fed mea memoria dilabuntur. Ego etiam
eos dico, qui hoftium numero non funt, Pompeianas poffeffio-
nes, quanti emerint, filio reddituros.
Satis inconfiderati fuit, ne dicam audacis, rem ullam ex
illis attingere : retinere vero quis poterit, clariffimo domino
reftituto ? An is non reddet, qui domini patrimonium circum-
plexus, quafi thefaurum draco, Pompeii fervus, libertus Cae-
faris, agri Lucani poffeffiones occupavit ? Atque illud fepties
millies, quod adolefcenti, Patres confcripti, fpopondiftis, ita
defcribite, ut videatur a vobis Cn. Pompeii filius in patrimo-
nio fuo collocatus. Hxc fenatus. Reliqua populus Romanus
in ea familia, quam vidit ampliffimam, perfequetur: in primis
paternum auguratus locum, in quem ego eum, ut, quod a pa-
tre accepi, filio reddam, mea nominatione cooptabo. Utrum
igitur augurem Jovis Optimi Maximi, cujus interpretes inter-
nuntiique conflituti fumus, utrum populus Romanus libentius
fanciet, Pompeium, an Antonium ? Mihi quidem numine Deo-
rum immortalium videtur hoc fortuna voluiffe, ut, actis Caefa-
ris firmis ac ratis, Cn. Pompeii filius poffet et dignitatem, et
fortunas patrias, recuperare.
VI. Ac ne illud quidem filentio, Patres confcripti, pra?-
tereundum puto, quod clariffimi viri legati, L. Paulus, Q^
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 454/627
446 IN M. ANTONIUM
Thermus, C. Fannius, quorum habetis cognitam voluntatem in
rempublicam, eamque perpetuam atque conftantem, nuntiant,
fe Pompeii conveniendi caufa divertiffe Maffiliam , eumque
cognoviife paratiffimo animo, ut cum fuis copiis iret ad Mu-
tinam, ni vereretur veteranorum animos orfendere. Eft vero
ejus patris filius, qui fapienter faciebat non minus multa, quam
fortiter. Itaque intelligitis et animum ei prasfto fuiffe, nec con-
filium defuiffe.
Atque etiam hoc M. Lepido providendum eft, ne quid arro-
gantius, quam ejus mores ferunt, facere videatur. Si enim nos
exercitu terret, non meminit, illum exercitum fenatus, popu^lique Romani, atque univerfas reipublicae effe, non fuum. At
uti poteft pro fuo. Quid tum ? omniane viris bonis, quae facere
poffunt, facienda funt ? etiamne, fi turpia, fi perniciofa erunt ?
ii facere omnino non licebit ? Quid autem turpius, aut foedius,
aut quod minus deceat, quam contra fenatum, contra cives,
contra patriam, exercitum ducere ? quid vero magis vituperan-
dum, quam id facere, quod non liceat ? Licet autem nemini
contra patriam ducere exercitum : fi quidem licere id dicimus,
quod legibus, quod more majorum, inftitutifque, conceditur.
Neque enim, quod quifque poteft, id ei licet ; nec, fi non
obftatur, propterea etiam permittitur. Tibi enim exercitum,
Lepide, tanquam majoribus tuis, patria pro fe dedit. Hoc tu
arcebis hoftem ; fines imperii propagabis ; fenatui populoque
Romano parebis, fi quam ad aliam rem te forte traduxerit.
VII. Haec fi cogitas, es, M. Lepide, pontifex maximus, M,
Lepidi, pontificis maximi, pronepos. Sin hominibus tantum
licere judicas, quantum pofiunt; vide, ne alienis exemplis iif-
que recentibus uti, quam et antiquis et domefticis, malle vi-
deare. Quod fi auctoritatem interponis fine armis, magis equi-
dem laudo : fed vide ne hoc ipfum non fit neceffe. Quanquam
enim eft tanta in te auctoritas, quanta debet in homine nobi-
liffimo; tamen fenatus fe ipfe non contemnit: nec vero fuit un-
quam gravior, conftantior, fortior. Incenfi omnes rapimur ad
libertatem recuperandam : non poteft, ullius aucloritate, tantus
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 455/627
P H I L I P P I C A XIII. 447
fenatus populique Romani ardor extingui. Odimus : irati pug-
namus : extorqueri de manibus arma non poffunt : receptui
fignum, aut revocationem a bello, audire non poffumus : fpera-
mus optima: pati vel difficillima malumus, quam fervire. Cae-
far confecit invictum exercitum : duo fortiffimi confules ad-
funt cum copiis : L. Planci confulis defignati varia et magna
auxilia non defunt : de D. Bruti falute certatur. Unus furiofus
gladiator cum teterrimorum latronum manu contra patriam,
contra Deos penates, contra aras et focos, contra quatuor con-
fules, gerit bellum. Huic cedamus ? hujus conditiones audia-
mus ? cum hoc pacem fieri poffe credamus ?
VIIL At periculum eft, ne ab hoc opprimamur. Non metuo,
ne is, qui fuis ampliffimis fortunis, nifi bonis falvis, frui non
poteft, prodat falutem fuam. Bonos cives primum natura efficit,
adjuvat deinde fortuna. Omnibus enim bonis expedit, falvam
effe rempublicam : fed in iis, qui fortunati funt, magis id ap-
paret. Quis fortunatior Lepido, ut ante dixi ? quis eodem fa-
nior ? Vidit ejus mcefKtiam atque lacrymas populus Romanus
Lupercalibus : vidit, quam abjectus, quam confeclus effet, cum
Casfari diadema imponens Antonius, fervum fe illius, quamcollegam, effe malebat. Qui, fi reliquis flagitiis et fceleribus
ie abftinere potuiffet, tamen unum ob hoc factum dignum il-
lum omni pcena putarem. Nam, fi ipfe fervire poterat, nobis
dominum cur imponebat ? et, fi ejus pueritia pertulerat libi-
dines eorum, qui erant in eum tyranni, etiamne in noftros
iiberos dominum et tyrannum comparabat ? Itaque, illo in-
terfecto, qualem eum in nos effe voluit, talis ipfe in caeteros
extitit.
Qua enim in barbaria quifquam tam teter, tam crudelis
tyrannus, quam in hac urbe armis barbarorum ftipatus Anto-
nius ? Caefare dominante veniebamus in fenatum, fi non libe-
re, attamen tuto : hoc archipirata, (quid enim dicam tyran-
no ?) ha;c fubfellia ab Ithyreis occupabantur. Prorupit fubito
Brundufium, ut inde, agmine quadrato, ad urbem accederet
lautiffimum oppidum , nunc municipium , honefliffimorum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 456/627
448 IN M. ANTONIUM
quondam colonorum , Sueffam , fortiffimorum militum fan-
guine implevit : Brundufii, in finu non modo avariffimae, fed
etiam crudeliffimae, uxoris, delectos Martiae legionis centurio-
nes trucidavit. Inde fe quo furore, quo ardore, ad urbem, id
eft, ad caedem optimi cujufque, rapiebat ? Quo tempore Dii
immortales ipfi praefidium improvifum, nec opinantibus nobis,
obtulerunt.
IX. Caefaris enim incredibilis ac divina virtus latronis impe-
tus crudeles ac furibundos retardavit : quem tum ille demens
laedere fe putabat edictis, ignorans, quaecunqae falfo is diceret
in fanctiffimum adolefcentem, ea vere recidere in memoriampueritiae fuae. Ingreffiis urbem eft, quo comitatu, vel potius
agmine ? cum dextra, finiftra, gemente populo Romano, mi-
naretur dominis, notaret domos, divifurum fe urbem palam
fuis polliceretur. Rediit ad milites ; ibi pefUfera illa Tibure
concio. Inde ad urbem curfus : fenatus in Capitolium : parata
de circumfcribendo adolefcente fententia confularis : cum re-
pente (nam Martiam legionem Albae confediffe fciebat) af-
fertur ei de quarta nuntius : quo perculfus, abjecit confilium
referendi ad fenatum de Caefare. EgrefTus efl non viis, fed
tramitibus, paludatus : eoque die ipfo innumerabilia fenatus-
confulta fecit : quae quidem omnia citius delata, quam fcrip-
ta funt.
Ex eo non iter, fed curfus et fuga, in Galliam. Caefarem fe-
qui arbitrabatur cum legione Martia, cum quarta, cum vete-
ranis ; quorum ille nomen prae metu ferre non poterat : eique
in Galliam penetranti D. fe Brutus objecit; qui fe totius belli
fluctibus circumiri, quam illum aut regredi aut progredi, ma-luit ; Mutinamque illi exultanti tanquam frenos furoris injecit.
Quam cum operibus munitionibufque fepfiffet, nec eum flo-
rentiffimae coloniae dignitas, neque confulis defignati majefcas,
a parricidio deterreret ; tum, me (teftor et vos, et populum
Romanum, et omnes Deos, qui huic urbi praefident) invito
et repugnante, legati miffi tres confulares ad latronem M. An-
tonium, gladiatorum ducem.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 457/627
P H I L I P P I C A XIII. 449
Quis tam barbarus unquam ? tam immanis ? tam ferus ? Non
audivit : non refpondit : neque eos folum praefentes, fed multo
magis nos, a quibus illi erant mim, fprevit, et pro nihilo pu-
tavit. Poftea, quod fcelus, quod facinus, parricida non edidit ?
circumfedit colonos veftros, exercitum populi Romani, im~
peratorem, confulem defignatum : agros divexat civium opti-
morura : hoftis teterrimus omnibus bonis cruces ac tormenta
minitatur.
X. Cum hoc, M. Lepide, pax effe quae poteft ? cujus ne
fupplicio quidem ullo fatiari videtur poffe populus Romanus.
Quod fi quis adhuc dubitare potuit, quin nulla focietas huic
ordini, populoque Romano, cum illa importunimma bellua
poffitefle; definat profedto dubitare, his cognitis literis, quas
mihi miffas ab Hirtio confule modo accepi. Eas dum recito,
dumque de fingulis fententiis breviter difputo, velim, Patres
confcripti, ut adhuc feciftis, me attente audiatis. Antonius
Hirtio et C^esari. Neque fe imperatorem, neque Hirtium
confulem, nec proprastore Casfarem. Satis hoc quidem fcite.
Deponere alienum nomen ipfe maluit, quam illis fuum red-
dere. Cognita morte C. 'Trebomi, non plus gavifusfu?n, quam do/ui.
Videte quid fe gavifum, quid doluiife, dicat : facilius de pace
deliberabitis. Dediffe pcenasfceleratum cineri atque ojjibus clarif-
Jimi viri, et apparuife numen Deorum intrafinem anni vertentis,
aut jam Jbluto fupplicio parricidcc, aut impendente, lcetandum eji.
O Spartace ! quem enim te potius appellem ? cujus propter
nefaria fcelera tolerabilis fuifle videtur Catilina : lsctandum efTe
aufus es fcribere, Trebonium dediffe pcenas ? fceleratum Tre-
bonium ? quo fcelere, nifi quod te idibus Martiis a debita tibi
pefte feduxit ?
Age, hoc laetaris : videamus, quid molefte feras. Hojiemju-
dicatum hoc tempore Dolabellam, eo quod Jicarium occiderit ; et
videri cariorem populo Romano fiiium fcurra, quam C. Ccefare?n,
patrice parente?n, i?igemifcendum ejl. Quid ingemifcis hoftem Do-
labellam judicatum ? quid ? te non intelligis delectu tota
Tom. VI. L 1 1
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 458/627
450 IN M. ANTONIUM
Italia habito, confulibus mifiis, Caefare ornato, fagis denique
fumptis, hoflem juclicatum ? Quid eft autem, fcelerate, quod
gemas, hoftein Dolabellam judicatum a fenatu ? quem tu or-
dincm omnino effe nullum putas : fed eam tibi caufam belli
gercndi proponis, ut fenatum funditus deleas ; reliqui boni et
locupletes omnes fummum ordinem fubfequantur. At fcurrae
filium appellat. Quafi vero ignotus nobis fuerit fplendidus
eques Romanus Trebonii pater. Is autem humilitatem defpi-
cere audet cujufquam, qui ex Fadia fuftulerit liberos ?
XI. Acerbijjimum vero efl, te, A. Hirti, ornatum ejfe beneficiis
Cafaris, et taiem ab eo reliclum, qualem ipfe miraris. Equidemnegare non poffum, a Caefare Hirtium ornatum : fed illa or-
namenta in virtute et induftria pofita lucent. Tu vero, qui te
ab eodem Caefare ornatum negare non potes, quid effes, fi
tibi ille non tam multa tribuiffet ? ecquo te tua virtus pro-
vexiffet ? ecquo genus ? in luftris, popinis, alea, vino, tempus
aetatis omne confumpfiffes, ut faciebas, cum in gremiis mima-
rum mentum, mentemque, deponeres. Et te, O puer. Puerum
appellat, quem non modo virum, fed etiam fortiftimum vi-
rum, fenfit, et fentiet. Eft iftuc quidem nomen astatis, fed ab
eo minime ufurpandum, qui fuam amentiam puero huic prae-
bet ad gloriam.
§>ui omnia ejus nomini debes. Debet vero, folvitque prascla-
re. Si enim ille patrias parens eft, ut tu appellas, (ego, quid.
fentiam, videro) cur non hic parens verior, a quo certe vi-
tam habemus , e tuis facinorofiflimis manibus ereptam ? id
agere, utjure damnatus fit Dolabella? Turpem vero adtionem,
qua defenditur ampliffimi aucloritas ordinis contra crudeliflimi
gladiatoris amentiam ! et ut venefica hcec liberetur obfdione ? Ve-
neficam audes appellare eum virum, qui tuis veneficiis reme-
dia invenit ? quem ita obfides, nove Annibal, aut fi quis acu-
tior imperator fuit, ut te ipfe obfideas, neque te iftinc, fi cu-
pias, pofiis explicare. RecefTeris : undique omnes infequentur.
Manferis : haerebis. Nimirum recte veneficam appellas, a quo
tibi pra^fentem peftem vides comparatam. Ut quam potentiffimus
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 459/627
P H I L I P P I C A XIII. 451
Jit CaJJius, atque Brutus P Putes Cenforinum dicere, aut Ven-
tidium, aut etiam ipfos Antonios. Cur autem nolint poten-
tes effe non modo optimos et nobiliiTimos viros, fed fecum
etiam in reipublicae defenfione conjunctos ? Nimirum eodem
modo hcec adfpicitis, ut priora. Quae tandem ? Cafira Pompeiife-
natum appellatis.
XII. An vero tua caftra potius fenatum appellaremus ? in
quibus tu es videlicet confularis, cujus totus confulatus efl ex
omni monumentorum memoria revulfus : duo praetores, fine
caufa dimfi fe aliquid habituros ; nos enim Caefaris beneficia
defendimus : praetorii, Philadelphus Annius, et innocens Gal-
]ius : aedilitii, Coricus laterum et vocis meas, Beftia et fidei
patronus ; fraudator creditorum Trebellius, et homo diruptus,
dirutufque, Q^Caelius, columenque amicorum Antonii, Cotyla
Varius ; quos Antonius deliciarum caufa loris in convivio caedi
jubebat a fervis publicis : Septemvirales , Lento, Nucula
tum delicias atque amores populi Romani L. Antonius : tri-
buni primum duo defignati, Tullus Hoftilius, qui fuo jure in
porta nomen infcripfit jqui, cum prodere imperatorem fuum
non poffet, reliquit : alter efl defignatus, Vifeius nefcio qui,
fortis, ut aiunt, latroj quem tamen temperantem fuifle ferunt
Pifauri balneatorem. Sequuntur alii, tribunitii, T. Plancus in
primis : qui, fi fenaturn dilexiffet, nunquam curiam incendif-
fet. Quo fcelere damnatus, in eam urbem rediit armis, e qua
excefferat legibus. Sed hoc ei commune cum plurimis diiTi-
millimis. Illud tamen verum, quod in hoc Planco proverbii
loco dici folet, perire eum non poffe, nifi ei crura fradta effent.
Fracla funt, et vivit. Hoc tamen, ut alia multa, Aquila? fer-
tur acceptum.
XIII. Efl etiam ibi Decius, ab illis, ut opinor, Muribus
Deciis. Itaque, Ca^faris munere, Deciorum quidem multo inter-
vallo per hunc praeclarum virum memoria renovata eft. Saxam
vero Decidium prasterire qui poffum, hominem deductum ex
ultimis gentibus, ut eum tribunum plebis videremus, quem
Lll 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 460/627
452 IN M. ANTONIUM
civem nunquam videramus? Eft quidem alter Saferna: fed om~
nes tamen tantam habent fimilitudinem inter fe, ut in eorum
praenominibus errem. Nec vero Exitius, Philadelphi frater,
quaeftor, praetermittendus eft, ne, fi de clariffimo adolefcente
filuero, invidiife videar Antonio. Eft etiam Afinius quidam,
fenator voluntarius, leclus ipfe a fe. Apertam curiam vidit poft
Caefaris mortem : mutavit calceos : Pater confcriptus repente
faclus eft. Non novi Sex. Albedium: fed tamen neminem tam
maledicum offendi, qui illum negaret dignum Antonii fenatu.
Arbitror me aliquos praeteriifTe : de iis tamen, qui occurre-
bant, tacere non potui. Hoc igitur fretus fenatu, Pompeia-num fenatum defpicit ; in quo decem fuimus confulares : qui
li omnes viverent, bellum omnino hoc non fuiffet : auctoritati
ceffiffet audacia. Sed, quantum prsefidii fuerit in caeteris, hinc
intelligi poteft, quod ego unus, reli&us e multis, contudi et
fregi, adjuvantibus vobis, exultantis praedonis audaciam.
XIV. Quod fi fortuna nobis modo non eripuiffet Serv. Sul-
picium, ejufque collegam ante Marcellum; quos cives ? quos
viros ? fi duos confules, amiciffimos patriae, fimul ex Italia
ejectos ; fi L. Afranium, fummum ducem ; fi P. Lentulum,
civem cum in caeteris rebus, tum in falute mea, fingularem ; fi
Bibulum, cujus efl in rempublicam merito femper laudata con-
ftantia; fi L. Domitium, praeflantiffimum civem , fi Appium
Claudium, pari nobilitate et voluntate praeditum ; fi P. Scipio-
nem, clariffimum virum, majorumque fuorum fimillimum, ref-
publica tenere potuiffet : certe his confularibus non effet Pom-
peianus defpiciendus fenatus. Utrum igitur aequius, utrum me-
lius reipublicae fuit, Cn. Pompeium, an fedtorem Cn. Pompeiivivere Antonium ? Qui vero praetorii ? quorum princeps M.
Cato, idemque omnium gentium virtute princeps. Quid reliquos
clariffimos viros commemorem ? noftis omnes. Magis vereor,
ne longum me in enumerando, quam ne ingratum in prater-
eundo, putetis. Qui aedilitii ? qui tribunitii ? qui quaeflorii ?
Quid multa ? talis fenatorum et dignitas et multitudo fuit, ut
magna excufatione opus iis fit, qui illa in caflra non venerunt.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 461/627
P H I L I P P I C A XIII. 453
XV. Nunc reliqua attendite. Vifiwn Ciceronem ducem habuijlis.
Eo libentius ducem audio, quod certe ille dicit invitus. Namde victo nihil laboro. Fatum enim meum eft, fine republica
nec vinci pofle, nec vincere. Macedoniam munitis exercitibus.
Et quidem fratri tuo, qui a vobis nihil degenerat, extorfimus.
Africam commi/i/tis Varo bis capto. Hic cum C. fratre putat fe
litigare. In Syriam Cafium mijiftis. Non igitur fentis, huic
caufae orbem terrae parere; te, extra munitiones tuas, veftigium
ubi imprimas non habere ? Cafcam tribunatum gerere paffi ejlis.
Quid ergo ? ut Marullum, ut Caefetium, a republica remove-
remus eum, per quem, ut neque idem hoc pofthac, neque
multa hujufmodi accidere poffent, confecuti fumus ? Vecligalia
yuliajia Lupercis ademi/lis. Lupercorum mentionem facere au-
det ? neque illius diei memoriam perhorrefcit, quo aufus eft,
obrutus vino, unguentis oblitus, nudus, gementem populum
Romanum ad fervitutem cohortari ? Veteranorum colojiiasy de-
ducJas lege etfenatus-confulto, fujlulifis. Nos fuftulimus, an con-
tra lege comitiis centuriatis lata fanximus ? vide, ne tu ve-
teranos, tamen eos, qui erant perditi, perdideris ; in eumque
locum deduxeris, ex quo ipfi jam fentiunt fe nunquam exitu-
ros. Mafjiliejifbus jure belli adempta reddituros vos pollicemmi.
Nihil difputo de jure belli : magis facilis difputatio eft, quam
neceffaria. Illud tamen animadvertite, Patres confcripti, quam
fit huic reipublicae natus hoftis Antonius, qui tantopere eam
civitatem oderit, quam fcit huic reipublicss femper fuiffe ami-
cifhmam. -
XVI. Nejninem PojjipeianuJJt, qui vivat, tejiere lege Hirtia digni-
tates ? Qui, quaefo, jam legis Hirtias mentionem facit ? cujus
non minus arbitror latorem ipfum, quam eos, de quibus lata
eft, poenitere ? Omnino, mea quidem fententia, legem illam
appellare fas non eft : et, ut fit lex, non debemus illam Hir-
tii legem putare. Apuleiajia pecunia Brutumfubornafis . Quid,
fi omnibus fuis copiis excellentem virum refpublica armaffet ?
quem tandem bonum poeniteret ? nec enim fine pecunia exer-
citum alere, nec fine exercitu fratrem tuum capere, potuiffet.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 462/627
454 I N M. A N T O N I U M
Securi percuffos Pcetum et Menedemum , chitate donatos , ^f
hofpites Cajaris, laudafis. Non lauclamus,quod ne audivi-
mus quidem. Valde enim nobis in tanta perturbatione reipub-
licas de duobus nequifimis Graeculis cogitandum fuit. Theo-
pompum , nudum , expuifum a Trebonio , confugere Alexa?idriam
negkxiflis. Magnum crimen fenatus. De Theopompo, fummo
homine, negleximus : qui ubi terrarum fit, quid agat, vivat
denique, an mortuus fit, quis aut fcit, aut curat ? Serv. Galbam
eodem pugionefuccincJum in cafris videtis. Nihil tibi de Galba
refpondeo, fortiffimo et conftantiffimo cive : coram aderit :
prasfens tibi et ipfe, et ille, quem infimulas, pugio, refpon-
debit. Milites aut meos, aut veteranos, contraxijiis, tanquam ad
exitium eorum, qui Cafarem occiderant ; et eofdem nec-opi?iantes
ad quafiorisfui, aut imperatoris, aut commilitonumfuorum, peri-
cula impulijlis. Scilicet verba dedimus, decepimus : ignorabat
legio Martia, quarta ; ignorabant veterani, quid ageretur. Non
illi fenatus auctoritatem, non libertatem populi Romani, feque-
bantur : Casfaris mortem ulcifci volebant, quam omnes fata-
lem fuiffe arbitrabantur : te videlicet falvum, beatum, floren-
tem, effe cupiebant.
XVII. O mifer cum re, tum hoc ipfo, quod non fentis, quam
rrlifer fis ! Sed maximum crimen audite. Denique, quid non aut
probavi/lis, autfecijlis % quidfaciat, fi revivifcat . . . quis ? credo
enim, afferet aliquod fcelerati hominis exemplum. Cn. Pom-
peiusipfe? O nos turpes, fi quidem Cn. Pompeium imitaturi
fumus ! aut filius ejus, fi domi effe pofjit ? Poterit, mihi crede :
nam paucis diebus et in domum et in hortos paternos immi-
grabit. Pofiremo, negatis pacem poffefieri, nifi aut emifero Brutum,
autfrumentojuvero. Alii iftuc negant? ego vero, ne, fi ifla qui-
dem feceris, unquam tecum pacem huic civitati futuram puto.
Quid? hoc placetne veteranis ifiis, quibus adhuc omnia integrafunt?
Nihil vidi tam integrum, quam ut oppugnare imperatorem in-
cipiant, quem tanto fludio confenfuque orfenderint.
Quoniam vos affentationibus et venenatis muneribus venifiis.
Depravati an corrupti funt, quibus perfuafum eft, fcediffimum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 463/627
P H I L I P P I C A XIII. 455
hoflem juftiffimo bello perfequi ? At militibus inclufis opem Jer-
tis. Nihil ??ioror eos Ja/vos effe, et ire quo jubetis\ Ji tamen pa-
tiuntur perire eu?n, qui meruit. Quam benigne ! denique ufi li-
beralitate Antonii milites imperatorem reliquerunt, et fe ad
hoflem metu perterriti contulerunt : per quos fi non ftetiffet,
non Dolabella prius imperatori fuo , quam Antonius etiam
collegae, parentafTet.
Concordice fadiam ejje me?2tionem fcribitis in fenatu, et legatos
efje confulares quinque. Dijficile ejt credere, eos, qui me prcecipi-
te?n egerint, cequiffimas co?iditio??es ferentem, et ta?nen ex his a/i-
quid remittere cogitantem, putare aliquid ??wderate aut humane ejje
facluros. Vix etiam vertf??iile ef, qui judicaverint hofem Dola-
bellam ob retlifji??ium facinus, eofdem nobis parcere poj/e, idem
fentientibus . Parumne videtur omnium facinorum fibi cum
Dolabella focietatem initam confiteri ? nonne cernitis, ex uno
fonte omnia fcelera manare ? Ipfe denique fatetur, hoc quidem
fatis acute, non poffe eos, qui hoflem Dolabellam judicave-
rint ob reclimmum facinus, (ita enim videtur Antonio) fibi
parcere, idem fentienti.
XVIII. Quid huic facias, qui hasc literis memoriaeque man-
darit, ita fibi conveniffe cum Dolabella, ut ille Trebonium, et,
fi poffet, etiam Brutum, Camum, difcruciatos necaret, eadem-
que inhiberet fupplicia nobis? Confervandus civis cum tam pio
jufloque fcedere. Is etiam queritur conditiones fuas repudiatas,
sequas quidem et verecundas, ut baberet Galliam ultimam, ap-
timmam ad bellum renovandum inftruendumque provinciamj
ut Alaudas in tertia decuria judicarent, id eft, ut perfugium
fcelerum effet cum turpimmis reipublic32 fordibus ; ut acla fua
rata effent, cujus nullum remanet confulatus veftigium. Cave-
bat etiam L. Antonio, qui fuerat aequimmus agri privati et
publici decempedator, Nucula et Lentone collega.
Quamobrem vos potius animadvertite, utrum fit e/egantius, et
partibus uti/ius, ^Jrebonii mortem perfqui, an Cafaris : et utrwn
fit cequius, concurrere nos, quo faci/ius revivifcat Pompeianorum
caufa, toties jugu/ata -, an confentire, ne ludibrio fimus ini?nicis.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 464/627
456 IN M. ANTONIUM
Si elTet jugulata, nunquam exurgeret : quod tibi tuifque con-
tingat ! Utrum, inquit, elegantius. Atqui hoc bello de elegan-
tia quaeritur. Et partibus utilius. Partes, furiofe, dicuntur in
foro, in curia. Bellum contra patriam nefarium fufcepifti : op-
pugnas Mutinam : circumfedcs confulem defignatum : bellum
contra te duo confules gerunt, cumque his pro praetore Cae-
far : cuncla contra te Italia armata eft. Iftas tu partes potius,
quam a populo Romano defectionem, vocas ? Potius 'Trebonii
mortem, quam Ccefaris, perfequamur ? Trebonii fatis perfecuti fu-
mus, hofte judicato Dolabella : Caefaris mors facillime defen-
ditur oblivione et filentio. Sed videte, quid moliatur. Cummortem Casfaris ulcifcendam putat ; mortem proponit non iis
folum, qui illam rem geflerunt, fed iis etiam, qui non molefte
tulerunt.
XIX. Quibus utrinoflrum ceciderint lucrofuturum efl. Quodfpec-
taculum adhuc ipfa fortuna vitavit, ne videret unius corporis duas
acies, la?iifa Cicerone, dimicantes ; qui ufque eo felix efl, ut iif-
dem ornamentis deceperit vos, quibus deceptum Ccefarem gloriatus
efi. Pergit in mea maledicta, quafi vero ei pulcherrime priora
procefTerint : quem ego inuftum verimmis maledictorum notis
tradam hominum memorias fempiternae. Ego lanifla ? et qui-
dem non infipiens : deteriores enim jugulari cupio, meliores
vincere. Utri ceciderint, fcribit lucro nobis futurum. O pras-
clarum lucrum ! quo, te viclore, (quod Dii omen avertant !)
beata mors eorum futura fit, qui e vita exceiferint fine tor-
mentis.
A me deceptos ait eifdem omamentis Hirtium et Caefarem.
Quod, quaefo, adhuc a me effc tributum Hirtio ornamentum ?
nam Caefari plura et majora debentur. Deceptum autem patrem
a me Caefarem dicere audes ? Tu, tu, inquam, illum occidifti
Lupercalibus : cujus, homo ingratiffime, rlaminium cur reli-
quifti ? Sed jam videte magni et clari viri admirabilem gravi-
tatem atque conftantiam.
Mihi quidem conjlat, nec meam contume/iam, nec meorum, ferre
nec deferere partesy quas Pompeius odivit, nec veteranosfedibusfuis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 465/627
P H I L I P P I C A XIII. 45>/
moveri pati, nccfmgnlos ad cruciatum trahi, necfallerefidcm, quam
dedi Dolabellcv. Omitto alia : fdem Dolabellce, fanctiflimi viri,
deferere homo pius non poteft. Quam fidem ? an optimi cu-
jufque caodis ; urbis et Italiae partitionis ; fuis dandarum diri-
piendarumque provinciarum ? Nam quid erat aliud, quod inter
Antonium et Dolabellam, impuriflimos parricidas, fcedere ac
fide fanciretur ?
Nec Lepidifocietatem violare, piiffimi hominis. Tibi cum Le~
pido focietas, aut cum ullo, non dicam bono cive, iicut iile
eft, fed homine fano ? Id agis, ut Lepidum aut impium, aut
infanum, exiftimari velis. Nihil agis. Quanquam afrirmare de
altero difficile eft, de Lepido praefertim, quem ego metuam
nunquam, bene fperabo, dum licebit. Revocare te a furore
Lepidus voluit, non adjutor efle dementiae. Tu porro ne pios
quidem, fed piiflimos, quaeris : et, quod verbum omnino nul-
lum in lingua Latina eft, id, propter tuam divinam pietatem,
novum inducis.
Nec Plancum prodere, participem confliorum. Plancum par-
ticipem ? cujus memorabilis ac divina virtus lucem afFert
reipublicae. Nifi forte eum fubfidio tibi venire arbitraris
cum fortiflimis legionibus, magno equitatu, peditatuque Gal-
lorum : quique , nifi ante ejus adventum reipublicae pcenas
dederis, ille hujus belli feret principatum. Quanquam enim
prima praefldia utiliora reipublicas funt, tamen extrema funt
gratiora.
XX. Sed jam fe colligit, et ad extremum incipit philofophari.
Si me reclisfenfbus euntem Dii immortales, utfpero, adjuvcri?it
vivamlibenter. Sin
autemaliud
mefatum manet ; pracipio gaudiafuppliciorum vefrorum. Namque, fi vicJi Pompeiani tam infolen-
tesfunt -, vidlores quales futurifint t vos potius experiemini. Prae-
cipias licet gaudia : non enim tibi cum Pompeianis, fed cum
univerfa republica, bellum eft. Omnes te Dii, homines, fummi,
medii, iniimi ; cives, peregrini ; viri, mulieres ; liberi, fervi,
oderunt. Senfimus hoc nuper falfo nuntio ; vero propediem
Tom. VI. M m m
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 466/627
453 IN M. ANTONIUM
fentiemus. Quoe fi tecum Ipfe recolis; aequiore animo, et ma-
jore confolatione, moriere.
Deniqnefumma judicii meiJpecJat huc, ut meorum injuriasferre
pofjim , Ji aut oblivifci velint ipfi fecijfe , aut ulcifci parati Jint
nna nobifcum Cafaris morte?n. Hac Antonii fententia cognita,
dubitaturofne A. Hirtium , C. Panfam , confules,
putatis
quin ad Antonium tranfeant ? Brutum obfideant ? Mutinam
expugnare cupiant ? Quid de Panfa et Hirtio loquar ? Casfar,
fingulari pietate adolefcens, poteritne fe tenere, quin D. Bruti
fanguine pcenas patrias perfequatur ? Itaque fecerunt, uti his
literis lectis ad munitiones propius accederent. Quo major
adolefcens Caefar, majoreque Deorum immortalium beneficio
reipublicae natus eft, qui nulla fpecie paterni nominis, nec
pietate, abductus unquam eft. Intelligit, maximam pietatem
confervatione patriae contineri.
,Quod fi partium certamen effet, quarum omnino nomen
extinctum eft, Antoniufne potius et Ventidius partes Caefaris
defenderent, quam primum Ca?far, adolefcens fumma pietate
et memoria parentis fui ? Deinde Panfa et Hirtius, qui quafi
cornua duo tenuerunt Caefaris, tum, cum illas vere partes vo-
cabantur ? Ha? vero quae funt partes, cum alteris fenatus auc-
toritas, populi Romani libertas, reipublicas falus, propofita fit;
alteris caedes bonorum, urbis Italiaeque partitio ? Veniamus ali-
quando ad claufulam.
XXI. Legatos venire non credo. Bene me novit. Bellum quo ve-
niat. Propoiito prsefertim exemplo Dolabellae. Sancliore erunt,
credo, jure legati, quam duo confules, contra quos arma fert
quam Csefar, cujus patris flamen efl; quam conful defignatus,
quem oppugnat; quam Mutina, quam obfidet
;quam patria,
cui ignem ferrumque minitatur. Cum venerint, qua pofu/ent,
cognofcam. Quin tu abis in malam peftem, malumque crucia-
tum ? Ad te quifquam veniat, nifi Ventidii fimilis ? Oriens in-
cendium qui reflinguerent, fummos viros mifimus -, repudiafti
nunc in tantam flammam tamque inveteratam mittamus, cum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 467/627
P H I L I P P I C A XIII. 459
locum tibi reliquum non modo ad pacem, fed ne ad deditio-
nem quidem, feceris ?
Hanc ego epiftolam , Patres confcripti , non quo illum
dignum putarem, recitavi, fed ut confeffionibus ipfius omnia
patefacta ejus parricidia videretis. Cum hoc pacem M. Le~
pidus, vir ornatiflimus omnibus et virtutis et fortunae bonis,
fi hasc videret denique, aut vellet, aut fieri poffe arbitraretur ?
Prius undis jlamma, ut ait poeta nefcio quis , prius denique
omnia, quam aut cum Antoniis refpublica, aut cum republica
Antonii, redeant in gratiam. Monftra quaedam funt ifta, et
portenta, etprodigia reipublicae.
Moveri fedibus fuis huicurbi melius eft, atque in alias, ii fieri poflit, terras demigrare,
unde Antoniorum nec facta nec nomen audiat, quam illos,
Csefaris virtute eje&os, Bruti retentos, intra haec mcenia vi-
dere. Optatiflimum eft vincere : fecundum eft, nullum cafum
pro dignitate et libertate patria? non ferendum putare. Quod
reliquum eft, non eft tertium, fed poftremum omnium, maxi-
mam turpitudinem fufcipere vitas cupiditate.
Quae cum ita fint, de mandatis literifque M. Lepidi, viri cla-»
riftimi, Servilio affentior : et hoc amplius cenfeo, ** Magnum*' Pompeium, Cn. filium, pro patris majorumque fuorum ani-
" mo ftudioque in rempublicam, fuaque priftina virtute, in-
" duftria, voluntate, feciffe, quod fuam, eorumque, quos fecum
" haberet, operam fenatui populoque Romano pollicitus effeti
*' eamque rem fenatui populoque Romano gratam acceptam-
" que effe, eique honori dignitatique eam rem fore." Hoc vel
conjungi cum hoc fenatus-confulto licet; vel fejungi poteft,
feparatimque perfcribi, ut proprio fenatus-confulto Pompeiuscollaudatus effe videatur.
M m m 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 468/627
[ 46° ]
I N
M. ANTONIUMP H I L I P P I C A XIV.
I. O I, ut ex literis, quae recitatae funt, Patres confcripti,
\J fceleratiflimorum hoftium exercitum caefum fufumque
cognovi, fic id, quod et omnes maxime optamus, et ex ea vic-
toria, quae parta eft, confecutum arbitramur, D. Brutum egref-
fum jam Mutina effe cognoviffem; propter cujus periculum
ad faga iffemus, propter ejufdem falutem redeundum ad prif-
tinum veftitum fine ulla dubitatione cenferem. Ante vero,
quam fit ea res, quam avidiffime civitas expectat, allata, lastitiae
ufus fatis eft maximae praeclariflimaeque pugnae : reditum ad
veflitum confectas victoriae refervate. Confectio autem hujus
belli eft D. Bruti falus.
Quae autem eft ifta fententia, ut in hodiernum diem vefti-
tus mutetur, deinde cras fagati prodeamus ? Nos vero, cum
femel ad eum, quem cupimus optamufque, veftitum redieri-
mus, id agamus, ut eum in perpetuum retineamus. Nam hoc
quidem cum turpe eft, tum ne Diis quidem immortalibus gra-
tum, ab eorum aris, ad quas togati adierimus, ad faga fumenda
difcedere.
Atque animadverto, Patres confcripti, quofdam huic favere
fententiae : quorum ea mens idque confilium eft, ut, cum vi-
deant, gloriofimmum illum D. Bruto futurum diem, quo die
propter ejus falutem redierimus ad veftitum, hunc ei frudlum
eripere cupiant, ne memoria? pofteritatique prodatur, propter
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 469/627
P H I L I P P I C A XIV. 461
unius civis periculum populum Romanum ad faga iiffe, prop-
ter ejufdem falutem rediffe ad togas. Tollite hanc j nullam tam
pravae fententias caufam reperietis. Vos vero, P. C. confervate
auctoritatem veftram, manete in fententia, tenete veftra me-
moria, quod faepe oftendiflis, hujus totius belli in unius viri
fortimmi et maximi vita pofitum elfe difcrimen.
II. Ad D. Brutum liberandum legati miffi, principes civitatis,
qui illi hofli ac parricidae denuntiarent, ut a Mutina difcederet
ejufdem D. Bruti confervandi gratia, conful fortitu ad bellum
profectus A. Hirtius ; cujus imbecillitatem valetudinis animi
virtus et fpes victorise confirmavit: Caefar, cum, exercitu per fe
comparato, a primis peftibus rempublicam liberaffet, ne quid
poflea fceleris oriretur, profectus efl ad eundem Brutum libe-
randum, vicitque dolorem aliquem domefticum patriae carita-
te. Quid C. Panfa egit aliud delectibus habendis, pecuniis com-
parandis, fenatus confultis faciendis graviffimis in Antonium,
nobis cohortandis, populo Romano ad caufam libertatis vo-
cando, nifi ut D. Brutus liberaretur ? a quo populus Romanus
frequens ita falutem D. Bruti una voce depopofcit, ut eam
non folum commodis fuis, fed etiam neceffitati victus, ante-
ferret. Quod fperare nos quidem debemus, Patres confcripti,
aut inibi effe, aut jam effe confectum : fed fpei fruclum rei
convenit et eventui refervari, ne aut Deorum immortalium
beneficium feftinatione praeripuiffe, aut vim fortunse flultitia
contempfiffe, videamur. Sed, quoniam fignificatio veftra fatis
declarat, quid hac de re fentiatis ; ad literas veniam, qua? funt
a confulibus et a propraetore miifae, fi pauca ante, quae ad ipfas
literas pertineant, dixero.
III. Imbuti fanguine gladii, Patres confcripti, legionum exer-
cituumque noftrorum, vel madefacti potius, duobus confulum,
tertio Caefaris prcelio. Si hoftium fuit ille fanguis, fumma mi-
litum pietas ; nefarium fcelus, fi civium. Quoufque igitur is,
qui omnes hofles fcelere fuperavit, nomine hoftis carebit ? nifi
mucrones etiam noftrorum militum tremere vultis, et dubitare,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 470/627
462 INM. ANTONIUM
utrum in cive an in hofte figantur. Supplicationem decerni-
tis ; hoftem non appellatis. Gratae vero noftrae Diis immor-
talibus gratulationes erunt, gratae victimae, cum interfecta lit
civium multitudo. De improbis, inquit, et audacibus. Nam fic
eos appellat clariffimus vir : quae funt urbanarum maledicta
litium, non inuftae belli internecini notae. Teftamenta, credo,
fubjiciuntj aut ejiciunt vicinos; aut adolefcentulos circumfcri-
bunt : his enim vitiis affectos, et talibus, malos et audaces ap-
pellare confuetudo folet.
Bellum inexpiabile infert quatuor confulibus unus omnium
latronum teterrimus : gerit idem bellum cum fenatu, populo-que Romano : omnibus (quanquam ruit ipfe fuis cladibus)
peftem, vaftitatem, cruciatum, tormenta denuntiat : Dolabellae
ferum et immane facinus, quod nulla barbaria poffet agnofce-
re, id fuo confilio factum effe teftatur : quaeque effet facl:urus
in hac urbe, nili eum hinc ipfe Jupiter ab hoc templo at-
que moenibus repuliffet, declaravit in Parmeniium calamitate,
quos, optimos viros, honeftiffimofque homines, maxime cum
auctoritate hujus ordinis populique Romani dignitate conjunc-
tos, crudelifftmis exemplis interemit propudium illud et por-
tentum L. Antonius, iniigne odium omnium hominum, vel,
fi etiam Dii oderint quos oportet, omnium Deorum. Refugit
animus, Patres confcripti, eaque dicere reformidat, quae L.
Antonius in Parmenfium liberis et conjugibus effecerit. Quas
enim turpitudines Antonii libenter fubierunt, eafdem per vim
laetantur aliis fe intuliffe. Sed vis calamitofa eft, quam illis in-
tulerunt ; libido flagitiofa, qua Antoniorum oblita eft vita.
IV. Eft igitur quifquam, qui hoftes appellare non audeat,
quorum fcelere crudelitatem Carthaginenfium viclam effe fa-
teatur ? qua enim in urbe tam immanis Annibal capta, quam
in Parma furrepta Antonius? nifi forte hujus coloniae, et caete-
rarum, in quas eodem eft animo, non eft hoftis Antonius pu-
tandus. Si vero coloniarum et municipiorum fine ulla dubita-
tione hoftis eft, quid tandem hujus cenfetis urbis, quam ilie ad
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 471/627
PHILIPPICA XIV. 463
explendas egeftates latrocinii fui concupivit ? quam jam, peri-
tus metator et callidus, decempeda fua Saxa diviferat ? Recor-
damini, per Deos immortales ! Patres confcripti, quid hoc bi-
duo timuerirnus, a domefticis hoftibus rumoribus improbiffimis
diffipatis. Quis liberos, quis conjugem, adfpicere poterat fine
fletu ? quis domum ? quis tecta ? quis larem familiarem ? Aut
faediffimam mortem omnes, aut miferabilem fugam, cogitabant.
Haec a quibus timebantur, eos hoftes appellare dubitamus ?
Gravius li quis attulerit nomen, libenter aiTentiar : hoc vulgari
contentus vix fum, leviore non utar.
Itaque, cum fupplicationes juftiffimas ex iis literis, quas reci-
tatae funt, decernere debeamus, Serviliufque decreverit ; augebo
omnino numerum dierum, prasfertim cum non uni, fed com-
muniter tribus ducibus, fint decernendas. Sed hoc primum fa-
ciam, ut imperatores appellem eos, quorum virtute, confilio,
felicitate, maximis periculis fervitutis atque interitus liberati
fumus. Etenim cui viginti his annis fupplicatio decreta eft, ut
non imperator appellaretur, aut minimis rebus geftis, aut ple-
rumque nullis ? Quamobrem aut fupplicatio ab eo, qui ante
dixit, decernenda non fuit ; aut ufitatus honos pervulgatufque
tribuendus iis, quibus etiam novi et fingulares debentur.
V. At, fi quis Hifpanorum, aut Gallorum, aut Thracum,
mille aut duo millia occidiffet, non eum hac confuetudine, quae
increbuit, imperatorem appellaret fenatus? tot legionibus ca?fis,
tanta multitudine interfecta, hoftium dico -> ita, inquam, hof-
tium, quamvis hoc ifti hoftes domeftici nolintj clariffimis duci-
bus fupplicationum honorem tribuemus, imperatorum nomen
adimemus ? Quanto enim honore, laetitia, gratulatione, in hoctemplum ingredi debent illi ipfi hujus urbis liberatores, cum
hefterno die, propter eorum res geftas, me ovantem, et prope
triumphantem, populus Romanus in Capitolium domo tule-
rit, domum inde reduxerit ? Is enim demum eft, mea quidem
fententia, juftus triumphus ac verus, cum bene de republica
meritis teftimonium a confenfu civitatis datur. Nam, five in
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 472/627
464 IN M. ANTONIUM
communi gaudio populi Romani iini gratulabantur, magnum
judicium : five gratias agebant, eo majus : five utrumque, ni-
hil magnificentius excogitari poteft.
Tu igitur ipfe de te ? dixerit quifpiam. Et quidem invitus
fed injuriae dolor facit me, praeter confuetudinem, gloriofum.
Nonne fatis efl ab hominibus virtutis ignaris gratiam bene
merentibus non referri ? etiam in eos, qui omnes fuas curas in
reipublicae falute defigunt, crimen invidiaque quasretur ? Sci-
tis enim per hos dies creberrimum fuiffe fermonem, me pri-
die Vinalia, qui dies hodie eft, cum fafcibus defcenfurum. In
aliquem credo hoc gladiatorem, aut latronem, aut Catilinam,
effe confictum. ; non in eum, qui, ne quid tale in republica
fieri poffet, eifecerit. An ut ego, qui Catilinam haec molien-
tem fuftulerim, everterim, afflixerim, ipfe exifterem repente
Catilina ? Quibus aufpiciis iftos fafces augur acciperem ? qua-
tenus haberem ? cui traderem ? quemquamne fuiffe tam fcele-
ratum, qui hoc fingeret ? tam furiofum, qui crederet ? Unde
igitur ifta fufpicio, vel potius unde ifle fermo ?
VI. Cum, ut fcitis, hoc triduo, vel quatriduo, triftis a Mu-
tina fama manaret ; inflati laetitia atque infolentia, impii cives
unum fe in locum ad illam curiam, fuis potius quam rei-
publicae infelicem, congregabant. Ibi cum confilium inirent
de casde noftra, partirenturque inter fe, qui Capitolium, qui
Roftra, qui urbis portas, occuparent ; ad me concurfum futu-
rum civitatis putabant. Quod ut cum invidia mea fieret, et
cum vitae etiam periculo, famam iftam fafcium diffipaverunt ;
fafces ipfi ad me delaturi fuerunt. Quod cum effet quafi mea
voluntate factum, tum in me impetus condudlorum hominum,quafi in tyrannum, parabatur : ex quo caedes effet veflrum om-
nium confecuta. Quae res patefcit, Patres confcripti : fed fuo
tempore totius hujus fceleris fons aperietur.
Itaque P. Apuleius, tribunus plebis, meorum omnium con-
filiorum periculorumque jam inde a confulatu meo teftis, con-
fcius, adjutor, dolorem ferre non potuit: doloris mei concionem
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 473/627
P H I L I P P I C A XIV. 465
habuit maximam,populo Romano unum atque idem fen-
tiente. In qua concione cum me, pro fumma noftra con-
junctione et familiaritate, liberare fufpicione fafcium vellet
una voce cuncta concio declaravit, nihil effe a me unquam
de republica nifi optime cogitatum. Poft hanc habitam con-
cionem , duabus tribufve horis , optatiffimi nuntii et literae
venerunt : ut idem dies non modo me iniquiffima invidia
liberarit, fed etiam celeberrima populi Romani gratulationc
auxerit.
Haec interpofui, Patres confcripti, non tam ut pro me di-
cerem, (male enim mecum ageretur, fi parum vobis effem finc
defenfione purgatus) quam ut quofdam nimis jejuno animo et
angufto monerem, id quod femper ipfe feciifem, uti excel-
lentium civium virtutem imitatione dignam, non invidia, pu-
tarent. Magnus eft in republica campus, ut fapienter dicere
Craflus folebat : multis apertus curfus ad laudem.
VII. Utinam quidem illi principes viverent, qui me poft
meum confulatum, cum iis ipfe cederem, principem non inviti
videbant ! Hoc vero tempore, in tanta inopia conftantium et
fortium confularium, quo me dolore affici creditis, cum alios
male fentire, alios nihil omnino curare videam, alios parum
conftanter in fufcepta caufa permanere, fententiamque fuam
non femper utilitate reipublica?, fed cum fpe, tum timore, mo-
derari ? Quod fi quis de contentione principatus laborat, quas
nulla eife debet -> flultiffime facit, fi vitiis cum virtute con-
tendit. Ut enim curfu curfus, fic in viris fortibus virtus vir-
tute, fuperatur. Tu, fi ego de republica optime fentiam ; ut me
vincas, ipfe peffime fenties ? aut, fi ad me bonorum concur-
fum fieri videbis, ad te improbos invitabis ? nollem, primum
reipublicae caufa ; deinde etiam dignitatis tuas. Sed, fi princi-
patus ageretur, quem nunquam expetivi, quid tandem mihi
efTet optatius ? Ego enim malis fententiis vinci non poffum,
bonis forfitan pofTum, et libenter.
Haec populum Romanum videre, animadvertere, judicare,
Tom, VI. N n n
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 474/627
466 IN M. ANTONIUM
quidam molefte ferunt. Poteratne fieri, ut non perinde homi-
nes de quoque, ut quifque mereretur, judicarent ? Ut enim de
univerfo fenatu populus Romanus veriflime judicat, nullis rei-
publicae temporibus hunc ordinem firmiorem atque fortiorem
fuifle ; fic de unoquoque noftrum, et maxime qui hoc loco
fententias dicimus , fcifcitantur omnes , avent audire, quid
quifque fenferit : ita de unoquoque, ut quemque meritum ar-
bitrantur, exiftimant. Memoria tenent, me ante diem xin.
Kal. Jan. principem revocandae libertatis fuiffe : me ex Kal.
Jan. ad hanc horam invigilaffe reipublicae : meam domum,
meafque aures, dies, noctes, omnium praeceptis monitifque pa-tuiffe: meis literis, meis nuntiis, meis cohortationibus, omnes,
qui ubique effent, ad patriae praefidium excitatos : meis fenten-
tiis a Kalendis Januariis nunquam legatos ad Antonium : fem-
per illum hoftem, femper hoc bellum : ut ego, qui omni tem-
pore verse pacis au&or fuiffem, huic effem nomini peftiferae
pacis inimicus. Idem Ventidium, cum alii tribunum plebis
voluiffent, non ego femper hoftem ? Has in fententias meas fi
confules defignati difceffionem facere voluiffent , omnibus iftis
latronibus, auctoritate ipfa fenatus, jam pridem de manibus
arma cecidiffent.
VIII. Sed, quod tum non licuit, Patres confcripti, id hoc
tempore non folum licet, verum etiam neceffe eft, eos, qui re
funt hoftes, verbis notari, fententiis noftris hoftes judicari.
Antea cum hoftem aut bellum nominaffem, femel et faepius
fententiam meam de numero fententiarum fuftulerunt. Quod
in hac caufa jam fieri non poteft. Ex literis enim C. Panfa?,
A. Hirtii, confulum, C. Casfaris,propraetoris,
de honore Diisimmortalibus habendo fententias diximus. Supplicationem mo-
do qui decrevit, idem imprudens hoftes judicavit : nunquam
enim in civili bello fupplicatio decreta eft. Decretam dico ?
ne vidtoris quidem literis poftulata eft.
Civile bellum conful Sylla geflit: legionibus in urbem adduc-
tis, quos voluit, expulit;quos potuit, occidit : fupplicationis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 475/627
P H I L I P P I C A XIV. 467
mentio nulla. Gravc bellum Octavianum infecutum eft : fup-
plicatio Cinna3 nulla victoris. Cinnae victoriam imperator
ultus eft Sylla : nulla fupplicatio decreta a fenatu. Ad teip-
fum, P. Servili, num milit ullas collega literas de illa cala-
mitofiffima pugna Pharfalias ? num te de fupplicatione voluit
referre ? profecto noluit. At mifit poftea de Alexandria, de
Pharnace. Pharfalicae vero pugnae ne triumphum quidem egit.
Eos enim cives pugna illa fufhulerat, quibus non modo vi-
vis, fed etiam victoribus, et incolumis et norens civitas elfe
poffet: quod idem contigerat fuperioribus bellis civilibus. Nam
mihi confuli fupplicatio,nullis
armis fumptis, non ob cae-
dem hoftium, fed ob confervationem civium, novo et inau-
dito genere, decreta eft. Quamobrem aut fupplicatio ob rem-
publicam pulcherrime geftam poftulantibus veftris imperato-
ribus deneganda eft, quod praeter Gabinium contigit nemini
aut, fupplicatione decernenda, hoftes eos, de quibus decerni-
tis, judicetis neceffe eft.
IX. Quod ergo ille re, id ego etiam verbo, cum imperatores
eos appello : hoc ipfo nomine et eos, qui jam devicti funt, et
eos, qui fuperfunt, hoftes judico, cum victores appello impera-
tores. Quomodo enim potius Panfam appellem ? etfi habet ho-
noris ampliffimi nomen. Quo Hirtium ? eft ille quidem con-
ful : fed alterum nomen beneficii eft pqpuli Romani ; alterum,
virtutis atque victoriae. Quid ? Caefarem, Deorum beneficio
reipublicae procreatum, dubitemne appellare imperatorem ? qui
primus Antonii immanem et fcedam crudelitatem non folum a
jugulis noftris, fed etiam amembris et vifceribus, avertit. Unius
autem diei quot et quantae virtutes, Dii immortales, fuerunt
Princeps enim omnium Panfa proelii faciendi, et cum An-
tonio confiigendi fuit, dignus imperator legione Martia, dig-
na legio imperatore. Cujus fi acerrimum impetum cohibere
Panfa potuifTet, uno prcelio confecta res efTet. Sed, cum liber-
tatis avida legio effrenatius in aciem hoftium irrupiffet, ipfe-
que in primis Panfa pugnaret ; duobus periculofis vulneribus
N n n 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 476/627
46S INM. ANTONIUM
acceptis, fublatus e proelio, reipublicae vitam refervavit. Ego
vero hunc non folum imperatorem, fed etiam clariffimum im-
peratorem, judico : qui cum aut morte, aut victoria, fe fatis-
facturum reipublicae fpopondiffet ; alterum fecit, alterius Dii
immortales omen avertant
X. Quid dicam de Hirtio ? qui, re audita, e caftris duas le-
giones eduxit incredibili ftudio atque virtute, quartam illam,
quae, relicto Antonio, fe olim cum Martia legione conjunxit,
et feptimam, quae conftituta ex veteranis docuit illo proelio,
militibus iis, qui Caefaris beneficia fervafTent, fenatus populi-
que Romani carum nomen efle. His viginti cohortibus, nullo
equitatu, Hirtius, ipfe aquilam quartae legionis cum inferret,
qua nullius pulchriorem fpeciem imperatoris accepimus, cum
tribus Antonii legionibus equitatuque conflixit, hoftefque ne-
farios, huic Jovi Maximo, caeterifque Deorum immortalium
tempiis, urbis tectis, libertati populi Romani, noftrae vitae
fanguinique imminentes, proftravit, fudit, occidit •> ut cum
admodum paucis , nocte tecl:us , metu perterritus ,princeps
latronum duxque fugerit. O folem ipfum beatiffimum, qui,
antequam fe abderet, flratis cadaveribus parricidarum, cum
paucis fugientem vidit Antonium 1
An vero quifquam dubitabit appellare Caefarem imperato-
rem ? /Etas ejus certe ab hac fententia neminem deterrebit,
quandoquidem virtute fuperavit aetatem. Ac mihi femper eo
majora beneficia C. Caefaris vifa funt, quo minus erant ab aetate
illa poftulanda: cui cum imperium, eodem tempore etiam fpem
nominis ejus, deferebamus; quod, cum efl fecutus auctoritatem
noftri decreti, rebus geftis fuis comprobavit. Hic ergo adolef-
cens maximi animi, ut veriflime fcribit Hirtius, caftra mul-
tarum legionum paucis cohortibus tutatus eft, fecundumque
prcelium fecit. Ita trium imperatorum virtute, confilio, felici-
tate, uno die locis pluribus refpublica eft confervata.
XI. Decerno igitur eorum trium nomine quinquaginta die-
rum fupplicationes, quas ut honorificentiflimis verbis confequi
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 477/627
P H I L I P P I C A XIV. 469
potero, complectar ipfa fententia. Eft autem fidei pietatifque
noftrae, declarare fortiflimis militibus, quam memores fimus,
quamque grati. Quamobrem promifla. noftra, atque ea, quae
legionibus, bello confecto, tributuros nos fpopondimus, ho-
dierno fenatus-confulto renovanda cenfeo : aequum eft enim,
militum, talium praefertim, honorem conjungi.
Atque utinam, Patres confcripti, civibus omnibus folvere
nobis praemia liceret ! quanquam nos ea, quae promifimus, ftu-
diofe cumulata reddemus. Sed id quidem reftat, ut fpero, vic-
toribus, quibus fenatus fides praeftatur : quam quidem cum dif-
ficillimo reipublicae tempore fecuti funt, eos nunquam opor-
tebit confilii fui poenitere. Sed facile eft bene agere cum iis,
a quibus etiam tacentibus flagitari videmur. Illud admirabi-
lius, et majus, maximeque proprium fenatus fapientis eft, grata
eorum virtutem memoria profequi, qui pro patria vitam pro-
fuderunt. Quorum de honore utinam mihi plura in mentem
venirent ! duo certe non praeteribo, quas maxime occurrunt
quorum alterum pertinet ad virorum fortiflimorum gloriam
fempiternam , alterum ad leniendum moerorem ct ludlum
proximorum.XII. Placet igitur mihi, Patres confcripti, legionis Martiae
militibus, et eis, qui una pugnantes occiderunt, monumen-
tum fieri quam ampliflimum. Magna atque incredibilia funt in
rempublicam hujus merita legionis. Haec fe prima latrocinio
abrupit Antonii : haec tenuit Albam : haec fe ad Caefarem
contulit : hanc imitata quarta legio parem virtutis gloriam
confecuta eft. Quarta viclrix defiderat neminem : ex Martia
nonnulli in ipfa vicloria conciderunt. O fortunata mors ! quae,
naturae debita, pro patria eft potiffimum reddita.
Vos vero patriae natos judico ; quorum etiam nomen a Marte
eft : ut idem Deus urbem hanc gentibus, vos huic urbi, ge-
nuiffe videatur. In fuga, fceda mors eft; in victoria, gloriofa.
Etenim Mars ipfe ex acie fortiflimum quemque pignerari fo-
let. Illi igitur impii, quos cecidiftis, etiam ad inferos pcenas
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 478/627
470 IN M. ANTONIUM
parricidii luent : vos vero, qui extremum fpiritum in vic-
tofia effudiftis, piorum eftis fedem et locum confecuti. Bre-
vis a natura nobis vita data eft-
y at memoria bene redditae vitse
fempiterna. Quae fi non effet longior, quam hsec vita; quis
eflet tam amens, qui maximis laboribus et periculis ad fum-
mam laudem gloriamque contenderet ?
Actum igitur praeclare vobifcum, fortiftimi dum vixiftis,
nunc vero etiam fanctiflimi milites, quod veftra virtus nec ob-
livione eorum, qui nunc funt, nec reticentia pofterorum, infe-
pulta efle poterit ; cum vobis immortale monumentum, fuis
pene manibus, fenatus populufque Romanus extruxerit. Multi
faspe exercitus Punicis, Gallicis, Italicis bellis, clari et magni
fuerunt ; nec tamen ullis tale genus honoris tributum eft. At-
que utinam majora poftemus, quandoquidem a vobis maxima
accepimus ! Vos ab urbe furentem Antonium avertiftis : vos
redire molientem repuliftis. Erit igitur extructa moles opere
magnifico, incifaeque literse, divinae virtutis teftes fempiternae
nunquam de vobis eorum, qui aut videbunt veftrum monu-
mentum, aut audient, gratiflimus fermo conticefcet. Ita pro
mortali conditione vitae immortalitatem eftis confecuti.
XIII. Sed quoniam, Patres confcripti, gloriae munus optimis
et fortiflimis civibus monumenti honore perfolvitur, confole-
mur eorum proximos, quibus optima eft haec quidem confola-
tio : parentibus, quod tanta reipublica? praefidia genuerunt
liberis, quod habebunt domeftica exempla virtutis: conjugibus,
quod iis viris carebunt, quos laudare, quam lugere, praeftabit
fratribus, quod in fe, ut corporum, fic virtutum fimilitudinem
effe confident. Atque utinam his omnibus abftergere fletum
fententiis noftris confultifque pofTemus j vel aliqua talis his
adhiberi publice poflet oratio, qua deponerent mcerorem atque
luctum, gauderentque potius, cum multa et varia impende-
rent hominibus genera mortis, id genus, quod eftet pulcher-
rimum, fuis obtigifte, eofque nec inhumatos efte, nec defer-
tos (quod tamen ipfum pro patria non miferandum putatur)
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 479/627
PHILIPPICA XIV. 47 i
nec difperfis buftis humili fepultura crematos, fed contectos
publicis operibus atque muneribus, eaque extrudlione, quae fit
ad memoriam seternitatis ara virtutis.
Quamobrem maximum quidem folatium erit propinquorum,
eodem monumento declarari et virtutem fuorum , et pieta-
tem, et fenatus fidem, et crudeliffimi memoriam belli : in
quo, nili tanta militum virtus extitiflet, parricidio M. Anto-
nii nomen populi Romani occidifTet. Atque etiam cenfeo,
Patres confcripti, quas praemia militibus promifimus nos, re-
publica recuperata, tributuros, ea vivis victoribufque cumula-
te, cum tempus venerit, perfolvenda : qui autem ex iis, qui-
bus illa promiffa funt, pro patria occiderunt, eorum parenti-
bus, liberis, conjugibus, fratribus, eadem tribuenda cenfeo.
XIV. Sed, ut aliquando fententia complectar, ita cenfeo
" Cum C. Panfa, conful, imperator, initium cum hoftibus
" confligendi fecerit;quo proelio legio Martia admirabili in-
" credibilique virtute libertatem populi Romani defenderit,
" quod idem legiones tironum fecerint ; ipfeque C. Panfa, con-
" ful, imperator, cum inter media hoftium tela verfaretur, vul-
" nera acceperit: cumque A. Hirtius, conful, imperator, proelio
" audito et cognito, fortiflimo praeftantiffimoque animo exer-
" citum caftris eduxerit, impetumque in M. Antonium exerci-
*'• tumque hoftium fecerit, ejufque copias occifione occiderit,
•' fuo exercitu ita incolumi, ut ne unum quidem militem de-
'• fideraverit : cumque C. Casfar, imperator, confilio diligen-
" tiaque fua caftra feliciter defenderit, copiafque hoftium, quas
•' ad caftra accefferant, profligarit, occiderit : ob eas res fena-
" tum exiftimare, et judicare, eorum trium imperatorum vir-
" tute, imperio, confilio, gravitate, conftantia, magnitudine
" animi, felicitate, populum Romanum foediffima crudeliffi-
" maque fervitute liberatum : cumque rempublicam, urbem,
'• templa Deorum immortalium, bona fortunafque omnium, li-
" berofque, confervarint dimicatione et periculo vitae fuae ; uti
" ob eas res, bene, fortiter, feliciterque geftas, C. Panfa, A.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 480/627
472 IN M. ANTONIUM, &c.
' Hirtius, confules, imperatores, alter ambove, aut, fi aberunt,
' M. Cornutus, praetor urbanus, fupplicationes per dies quin-
' quaginta ad omnia pulvinaria conftituat. Cumque virtus le-
' gionum digna clariffimis imperatoribus extiterit, fenatum,
' quae fit antea pollicitus legionibus exercitibufque noftris, ea
' fummo ftudio, republica recuperata, perfoluturum : cumque
* legio Martia princeps cum hoftibus conflixerit, atque ita
' cum majore numero hoftium contenderit, ut plurimos cae-
' derent, caperent nonnullos : cumque fine ulla retractatione
' pro patria vitam profuderint : cumque fimili virtute reliqua-
' rum legionum milites pro falute et libertate populi Romani
' mortem oppetiverint ; fenatui placere, ut C. Panfa, A. Hir-
' tius, confules, imperatores, alter ambove, fi his videatur,
' iis, qui fanguinem pro vita, libertate, fortunifque populi Ro-
' mani, pro urbe, templifque Deorum immortalium, profudif-
' fent, monumentum quam ampliffimum locandum, faciendum
' curent : quaeftores urbis ad eam rem pecuniam dare, attri-
' buere, folvere jubeant, ut extet ad memoriam pofteritatis
' fempiternam, ad fcelus crudeliffimorum hoftium, militum-
'
que divinam virtutem: utque, quae praemia fenatus militibus
ante conftituit, ea folvantur eorum, qui hoc bello pro patria
occiderunt, parentibus, liberis, conjugibus, fratribus : eaque
fratribus tribuantur, quae militibus ipfis tribui oporteret, fi
illi vixiftent, qui morte vicerunt."
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 481/627
[ 473 ]
INDEX ORATIONUM,
QuARUM FRAGMENTA SUBJICIUN TUR ,
Pro M. Tullio.
Pro L. Vareno.
Cum LilybiEO decederet.
Pro P. Oppio.
Pro C. Manilio.
Pro M. Fundanio.
Pro C. Cornelio, I.
Pro C. Cornelio, II.
In competitores.
Pro Q^Gallio.
Pro L. Othone.
De Profcriptorum liberis.
Contra Q^Metelli concionem,
De Confulatu fuo.
In Clodium et Curionem.
De rege Ptolemaeo.
Pro P. Vatinio.
Pro M. ^milio Scauro.
Pro A. Gabinio.
Pro P. Quintio.Pro M. Fonteio.
De Lege Agraria.
In L. Pifonem.
Ex commentariis caufarum.
Tom. VI. O o o
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 482/627
[ 474 ]
ORATIONUMFRAGMENTA.
Pro M. Tullio.
Priscianus.] Hoc judicium fic expectatur, ut non unas rei
flatui, fed omnibus confHtui, putetur.
Quint. libro iv. capite 2.] Fundum habet in agro Tigurino
M. Tullius paternum.
Victorin. lib. 1. De Invent.] Dico, vim fadtam a P. Fabii
familia: adverfarii non negant. Damnum datum ejffe M.Tullio
concedis : vici unam rem. Vi, hominibus armatis ; non ne-
gas : vici alteram. Dolo malo ; fa&um negas : de hoc judi-
cium efl.
Marcian. Cap. /ibrov.] Damnum paffum effe M.Tullium,
convenit mihi cum adverfario :
hominibus armatis rem effe
geftam, non inficiantur : a familia P. Fabii commifTam, ne-
gare non audent. Jam dolo malo factum ambigitur.
Quint. lib. v. cap. 13.] Quis hoc ftatuit unquam, aut cui
concedi fine fummo omnium periculo poteft, ut eum jure
potuerit occidere, a quo metuiffe fe dicat, ne ipfe poflerius
occideretur ?
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 483/627
FRAGMENTA. 475
Rufinianus, in Apopbafi.~\ Si quis furem occiderit, inju-
ria occiderit. Quamobrem ? quia jus conftitutum nullum eft.
Quid fi fe telo defenderit ? haud injuria. Quid ita? quia con-
ftitutum eft.
Pro L. Vareno.
Severian.] Amici deficiunt, cognati deferunt.
Idem. In inimiciffima civitate urgent, inftant, infequun-
tur : ftudio, multitudine, pecunia, perjurio pugnant.
Prisc.] C. Ancharius Rufus fuit e municipio Fulginate.
Prisc.] In prasfectura Fulginate.
Quint. lib. v. cap. 13.] Cum iter per agros et loca foia
faceret cum Populeno , in familiam Ancharianam incidiffe
dixerunt : deinde Populenum occifum effe : illico Varenum
vinctum, adfervatum, dum hic oftenderet, quid de eo fieri
vellet.
Quint. lib. vii. cap. 1.] In legem de ficariis commifit L.
Varenus. Nam C. Varenum occidendo, et Cnasum vulnerando,
et Salarium item occidendo, cadit.
Quint. lib. vii. cap. 1.] Tum C. Varenus is, qui a fa-
milia Anchariana occifus eft. Hoc, quaefo, Judices, diligen-
ter attendite.
Prisc lib. iii. et Quint. /ib. viii. cap. 3.] L. ille Sep-
timius diceret. Etenim eft ad L. Crafti eloquentiam gravis, et
vehemens, et volubilis. Erucius hic nofter Antoniafter eft.
Prisc. lib. xii.] Ea caedes, fi potiffimum crimini datur,
detur ei, cuja interfuit ; non ei, cuja nihil interfuit.
Quint. lib. v. cap. 10.] Optio vobis datur, utrum veli-
tis, cafu illo itinere Varenum effe ufum, an hujus perfuafu et
inductu.
Prisc.] Deum fidem.
O o o 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 484/627
476 ORATIONUM
CuM Q^J^SSTOR LlLYB^O DECEDERET.
Fronto.] Non detrectare militiam, fed defendere provin-
ciam, judicata eft.
\
P R O P. O P P I O.
Quint. lib. v. cap. io.] Utrum cum Cottam appetiffet,
an cum ipfe fcfe conaretur occidere, telum ei e manibus erep-
tum eft ?
Quint. ibid.~\ Quos educere invitos in provinciam non po-
tuit, eos invitos retinere qui potuit ?
Quint. lib. xi. cap. 1.] At enim verifimile non eft, tan-
tum fcelus M. Cottam eife commentum. Quid ? hoc veriii-
mile eft, tantum fcelus Oppium effe conatum ?
Fronto.] Queftufque mecum eft.
Marcel.] Etenim, multum poffe ad falutem alterius, ho-
nori multis jparum potuiffe ad exitium, probro nemini fuit.
Quint. lib. ix. cap. 2.] O amorem mirum ! O benevolen-
tiam fingularem !
Pro C. Manilio.
Non. Confiteor.] Hoc ego non folum confiteor, fed etiam
profiteor.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 485/627
FRA. GMENTA. 477
P R O M. F U N D A N I O.
Prisc. lib. vii.] Non modo hoc a Villio Annale, fed vix
mehercule a Q^Mutone, factum probari poteft.
Prisc. lib. xvi.] Effetne id, quod Meno nuntiaffet.
Servius. ii. Georg.] Arcades fe profelenos effe afferunt.
Idem. ix. JEneid.] Commiffura.
Acro, in Poet.~\ Puncta.
Boet. De Dejin.] Defcripiiftine ejus neceffarium, noftrumcompetitorem ? iftum ipfum cujus nunc ftudio et gratia tota
accufatio ifta munita eft.
Pro C. Cornelio, I.
Prisc lib. vi.] Ut ab Jove Optimo Maximo, caeterifque
Diis Deabufque omnibus, opem et auxilium petamus.
Fronto.] Nihil fenatui detraxiffe Cornelium.
Prisc lib. xi.] Ex promulgatione trinundinum dies ad fe-
rendum poteftafque veniffet.
Quint. lib. v. cap. 13.] Codicem attigit.
Marc Capella.] Repugnat enim, ut divifores, quos ho-
noris fui miniftros effe voluerat, lege ambitus vellet afftigere.
Prisc. lib. viii.] Quae intermiffa complures annos.
Prisc ibid.] Num alicui gratificabantur aut homini, aut
ordini ?
Prisc lib. x.] Coeptum igitur per eos, qui agi volebant,
defitum eft per hunc, qui deceffit.
Prisc lib. viii.] Circuitis Roftris ejicerentur lapidibus
homines.
Prisc.] Qui eloquentia ca^teris antecellit,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 486/627
478 ORATIONUMFronto.] Demi medius iidius de his tormentis aliquan-
tum malim.
Idem.] Ad miferrimum crudelifiimumque dominatum dedi
patiamini.
Idem.] Cur nunc redeant, fi tunc gratiae concefferint.
Idem.] Quid, quod ne cum iis quidem expertus es, quos
duces operarum fuiffe dixifti ?
Idem.] Ejufmodi mihi duos laqueos in caufa effe propofi-
tos, ut, fi me altero expediffem, tenerer altero.
Acro. in i. Serm.] Aperuit fores fcalarum.
Boeth. Defin.~\ Legite , ut legebatis ; hinc intelligetis
nulla tenuiflima fufpicione defcribi aut fignificari Cornelium.
Aquila.] Refertum tribunitiis legibus, exhauftum a qui-
bus fit, ipfi fciunt.
R E L I QJJ A EX A.SCONIO.
Versu a I. circiter.
Poftulatur apud me prsetorem primum de pecuniis repe-
tundis. Profpeclat videlicet Cominius, quid agatur. Videlicet
homines fceneos, in medium, ad tentandum periculum pro-
jectos.
Quid ? Metellus , fumma nobilitate ac virtute , cum bis
juraffet ; femel privatim a patre, iterum publice ; a lege co-
actus, deftitit accufatione. An vi, an veritate ? In quo fuf-
picionem omnem tollit C. Curionis virtus ac dignitas , et
Q^Metelli adolefcentia, ad fummam laudem omnibus rebus
ornata.
Legem, inquit, de libertinorum fuffragiis Cornelius cum
Manilio dedit. Quid efl hoc, dedit ? an tulit, an rogavit, an
hortatus eft ? Nam tuliffe ridiculum eft, quafi legem aliquam
aut ad fcribendum difficilem, aut ad excogitandum recondi-
tam. Quse lex paucis his annis non modo fcripta, fed etiam
lata effet.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 487/627
F R A G M E N T A. 479
In quo cum multa reprehenfa fint, tum in primis celeritas
actionis.
Petivit tamen a me praetore maxima conteflatione, ut cau-
fam Manilii defenderem.
Versu a I. DCCCCI.
Dicit de eodem Manilii tribunatu.
Nam, cum is Tribunus plebis duas leges tulhTet in eo ma-
giftratu, unam perniciofam, alteram egregiam; quod fummam
rempublicam laefit, id ab ipfo tribuno abjectum eft.
Bonumeutem, quod fumma republica manet, id extra ordinem fuit.
Dicit de dijlurbato judicio Maniliano.
Aliis ille in illum furorem magnis hominibus auctoribus im-
pulfus eft, qui aliquod inftitui exemplum difturbandorum ju-
diciorum perniciofimmum, temporibus fuis accommodatifli-
mum, meis alieniflimum rationibus, cupierunt.
Versu circ cxi.
PofTum dicere, hominem fumma prudentia clarum C. Cot-
tam de fuis legibus abrogandis ipfum ad fenatum retuliffe.
S e o^J i T u R.
Poffum et ejufdem Cottas legem dejudiciis privatis, anno
poftquam lata fit, a fratre ejus abrogatam.
S T A T i M.
Legem Liciniam et Muciam de civibus regundis, quam
duo confules omnium, quos vidimus, fapientirlimi tuliffent,
video conftare inter omnes, non modo inutilem, fed perni-
ciofam, reipublicas fuiffe.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 488/627
480 ORATIONUMQuatuor omnino genera funt, Judices, in quibus per fena-
tum, more majorum, ftatuatur aliquid de legibus. Unum eft
ejufmodi, placere legem abrogari : ut Q^Caecilio, M. Junio,
confulibus, quae leges rem militarem impedirent, ut abro-
garentur.
Alterum, quae lex lata effe dicatur, ea non videri populum
teneri: ut L. Marcio, Sex. Julio, confulibus, de legibus Liviis.
Tertium eft de legum abrogationibus. Quo de genere per-
faepe fenatus-confulta fiunt, ut nuper de ipfa lege Calpurnia,
quae derogaretur.
P. Africanus ille fuperior, ut dicitur, non folum a fapien-
tiflimis hominibus, qui tum erant, verum etiam a fe ipfo,
faepe accufatus eft, quod, cum conful effet cum Tib. Longo,
pafTus effet tum primum a populari confeffu fenatoria fubfellia
feparari.
ClRCA MEDIUM.
Quo loco numeraty cum lex feratur, quot loca intercefionis funt,
jubet dicere.
Eft utique jus vetandi, cum ea feratur, iquamdiu qui fuf-
fragii ferundi caufa conveniunt, huc et illuc transferuntur :
dum privati dicunt : dum tabellae diribentur : dum fitella de-
fertur : dum aequantur fortes : dum fortitio fit : et fi qua funt
hujus generis alia.
Paulo post.
Unum tamen, quod hoc ipfo Tribuno plebis faclum eft,
praetermittendum non videtur. Neque enim majus eft legere
codicem, cum intercedatur, quam fitellam ipfam cum ipfo in-
tercefTore deferre ; nec gravius, incipere ferre, quam perferre
nec vehementius, oftendere fe laturum invito collega, quam
ipfi collegae magiftratum derogare j nec criminofius, tribus ad
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 489/627
F R A G M E N T A. 48 t
legem accipiendam, quam ad collegam reddendum privatum,
intro vocare : quae vir fortis, hujus collega, Aulus Gabinius
in re optima fecit omnia ; neque, cum fahitem populo Ro-mano, atque omnibus gentibus finem diuturnae captivitatis,
turpitudinis, et fervitutis afferret, pafius eft, plus unius collegac
fui, quam univerfae civitatis, vocem valere et voluntatem.
At enim de corrigenda lege retulerunt.
Idem, nili hasc ipfa lex, quam C. Cornelius tulit, obiti-
tiflet, decreviflem id, quod palam jam ifti defenfores judicio-
rum pugnaverunt, fenatui non placere id judicium de Syllae
bonis fieri. Quam ego caufam longe aliter praetor in concionc
defendi, cum id dicerem, quod iidem judices poftea ftatue-
runt, judicium aequiore tempore fieri oportere.
S t A T I M.
Antea vero quam multarum rerum judicia fublata fint, et
quia fcitis, praetereo, et ne quem in judicium oratio mea re-
vocare videatur.
Paulo post.
Non Cn. Dolabella C. Volcatium, honeftiflimum virum,
communi et quotidiano jure privaflet.
Non denique homo illorum et vita et prudentia longe dif-
fimilis, fed tamen nimis in gratificando jure liber, L. Si-
fenna, bonorum Cn. Cornelii porTetTionem ex edicto fuo P.
Scipioni, adolefcenti fumma nobilitate, eximia virtute prae-
dito, dedifiet.
Quare, cum ambitum populus Romanus videret, et cum a
Tribunis plebis doceretur, nifi pcena acceflirTet in divifores,
extingui nullo modo pofle, legem hanc Cornelii flagitabat
illam, quae ex fenatus-confulto ferebatur, repudiabat.
Tom. VI. Ppp
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 490/627
482 ORATIONUM
Et eadem de re paulo post.
Ut fpectaculum illud duorum defignatorum confulum, ca-
lamitate, re, et tempore falubre ac necefTarium,genere et
exemplo miferum ac funeftum, videremus.
Quid ego nunc tibi argumentis refpondeam,
poffe fieri,
ut alius aliquis Cornelius fit ,qui habeat Philerotem ? res
vulgare nomen efle Philerotis, Cornelios vero ita multos, ut
jam etiam collegium conftitutum fit.
At enim extremi ac difricillimi temporis vocem illam, C.
Corneli, confulem mittere coegifti, qui rempublicam falvam
effe vellent, ut ad legem accipiendam adeffent.
Plebem ex Maniliana offenfione victam et domitam effe di-
cit ; ante veftros annos propter illius tribuni plebis temerita-
tem poffe adduci, ut omnino ne illius poteftate abalienemur.
Qui reftituerunt eam poteftatem, alterum nihil unum poffe
contra multos, alterum longe abeffe.
Tanta igitur in illis virtus fuit, ut anno xvi poft reges
exaclios,propter nimiam dominationem potentium , fecede-
rent, leges facratas ipfi fibi reftituerent, duos tribunos crea-
rent, montem illum trans Anienem, qui hodie mons facer no-
minatur, in quo armati confederant, asternae memoriae caufa
confecrarent. Itaque aufpicato poftero anno decem tribuni
plebis comitiis curiatis creati funt.
Tum interpofita fide per tres legatos, ampliftimos viros,
Romam armati reverterunt : in Aventino confederunt : inde
armati in Capitolium venerunt : decem tribunos plebis per
pontiiicem, quod magiftratus nullus erat, creaverunt.
Etiam hasc recentiora praetereo : ponam principium juftifTi-
mae libertatis, Caftiam ;qua lege fuffragiorum vis poteftafque
convaluit : alteram Cafliam\
quas populi judicia firmavit,
Dicit de nobilibus.
Qui non modo cum Sylla , verum etiam , illo mortuo „
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 491/627
F R A G M E N T A. 483
femper hoc per fe, fummis opibus, retinendum putaverunt
inimiciffimi C. Cottas fuerunt, quod is conful paulum tribunis
plebis non poteftatis, fed dignitatis, addidit.
Quamdiu quidem hoc animo erga nos illa plebs erit, quo
fe oflendit, cum legem Aureliam, cum Rofciam, non modo
accepit, fed etiam efflagitavit.
Memoria teneo, cum primum fenatores cum equitibus Ro-
manis lege Plotia judicarent, hominem Diis ac nobilitati perin-
vifum, Cn. Pompeium, caufam lege Varia de majeftate dixiffe.
Pro C. Cornelio, II.
Aquil. et Fortunatianus lib. iii. Rbet.'] Pugnem aperte
contra nobiliilimorum hominum voluntates, fludia, confilia,
cogitationefque eorum aperiam ?
Cicero, Orator. cap. 67.] O callidos homines, O rem ex-
cogitatam, O ingenia metuenda! Teftes dare volumus. Quem,quaefo, noftrum fefellit, ita vos effe facturos ?
Cic. Orat. cap. 70. et Quint. lib. ix. cap. 4.] Nam nequc
me divitiae movent, quibus omnes Africanos et Laelios multi
venalitiarii mercatorefque fuperarunt ; neque vefHs, aut caela-
tum aurum et argentum, quo noftros veteres Marcellos, Maxi-
mofque, multi eunuchi e Syria ^Egyptoque vicerunt. Neque
vero movent me ornamenta ifta villarum, quibus L. Paulum
et Mummium, qui rebus his urbem Italiamque omnem refer-
ferunt, ab aliquo video perfacile Deliaco aut Syro potuifle
fuperari.
Prisc lib. xviii.] Quis tam abundans copiis.
Fronto.] Da enim mihi poteflatem eos, qui tum afTue-
runt Cornelio, nominandi.
Idem.] Facite, ut facitis, qui ad caufam adeflis.
Ppp 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 492/627
484 ORATIONUMIdem.] Quid enim mihi certamen eft cum accufatore, aut
contentio ?
Idem.] Qui commodis populi Romani lingua duntaxat ac
voluntate confuluit.
Idem.] Expelleret a difpenfantibus.
Idem.] Sed ad urbem dierum tres fuerunt complurium.
Idem.] Quam diligentes libertatis vos oporteat eife.
Idem.] Si vos hujus fortunas paucorum odio adjudicaveritis.
Reliqjja ex Asconio.
Num in eo, qui fint hi teftes, haefitatis ? Ego vobis edam
duos. Reliqui funt de confularibus inimici tribunitiae potef-
tatis. Pauci praeterea affentatores eorum atque affeclae fubfe-
quuntur.
Sed, fi familiariter ex Q^ Catulo, fapientiflimo viro, atque
humaniffimo, velim quaerere, utrius tandem tibi tribunatus
minus probari poteft, C. Cornelii, an, non dicam P. Sulpi-
cii, non L. Saturnini, non C. Gracch-i, non Tiberii ; nemi-
nem, quem ifti feditiofum exiftimant, nominabo ; fed avun-culi tui, Q^Catule, clarirlimi patriaeque amantimmi viri, quid
mihi tandem refponfurum putatis ?
Post xx. Vers. a pr^cedenti.
Quid ? avunculus tuus, clariffimus vir, clarimmo patre, avo,
majoribus, credo, filentio, favente nobilitate, nullo intercef-
fore comparato, populo Romano dedit, et potentirTimorum
hominum collegiis eripuit, cooptandorum facerdotum po-
teftatem.
S e q^u i t u r.
Quid ? idem Domitius M. Silanum, confularem hominem,
quemadmodum tribunus plebis vexavit.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 493/627
F R A G M E N T A. 485
Hsec eft controverfia ejufmodi, ut mihi tribunus plebis Cn.
Domitius, Catulo * M. Terpolius contemptiflimum nomen
ejectum eife ex iis, qui tribuni plebis fuerunt.
I N TOGA CANDIDA,
Cont.ra C. Antonium et L. Catilinam,
competitores.
Omnia ex Asconio.
Dico, Patres confcripti, no&e cujufdam hominis nobilis,
et valde in hoc largitionis quaeftu noti et cogniti, domum
Catilinam et Antonium cum fequeftribus fuis convenifle.
Quem enim aut amicum habere poteft is, qui tot cives
trucidavit ; aut clientem, qui in fua civitate cum peregrino
negavit fe judicio aequo certare pofle ?
Nec fe jam tum refpexit, cum graviflimis veftris decre-
tis abfens notatus eft.
In judiciis quanta vis eflet, didicit, cum eft abfolutus : fi
aut illud judicium, aut illa abfolutio nominanda eft.
Te tamen, Q^ Muci, tam male de republica exiftimare,
molefte fero, qui hefterno die me effe dignum confulatu ne-
gabas. Quid ? populus Romanus minus diligenter fcit fibi
conftituere defenforem, quam tu tibi ? qui, cum te furti L.Calenus argueret , me potiftimum fortunarum tuarum pa-
tronum efte voluifti. Et, cujus tu confilium in tua turpifiima
caufa delegifti, hunc honeftifiimarum rerum defenforem po-
pulus Romanus, auctore te, repudiare poteft ? Nifi forte hoc
dicturus es, quo tempore a L. Caleno furti delatus fis, te eo
tempore in me tibi parum auxilii QfCQ vidifie.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 494/627
486 ORATIONUMPopulum vero, cum infpectante populo collum fecuit homi-
nis maxime popularis, quanti faceret, oftendit.
Me ,qua amentia indu&us eft , ut contemneret , confti-
tuere non poffum. Utrum sequo animo laturum putavit ? an
in fuo familiariffimo non viderat, me ne aliorum quidem in-
jurias mediocriter poffe ferre ?
Alter, pecore omni vendito , et faltibus prope addictis
paftores retinet, ex quibus ait fe, cum velit, fubito fugiti-
vorum bellum excitaturum.
Alter induxit eum, quem potuit, ut repente gladiatores
populo non debitos polliceretur, quos ipfe confularis candi-
datus perfpexit, et legit, et emit : praefente populo Romano
factum eft.
Quamobrem , augere etiam mercedes fi vultis, Q^ Mu-
cium perverti legem impedire, ut ccepit * fenten. cof. Sed
ego ea lege contentus fum, qua duos confules defignatos uno
tempore damnari vidimus.
Atque ut iftum omittam, in exercitu Syllano pradonem,
in introitu gladiatorem, in victoria quadrigarium.
Te vero, Catilina, confulatum fperare, aut cogitare, non
prodigium atque portentum eft ? A quibus enim petis ? a
principibus civitatis ? qui tibi, cum L. Volcatius conful in
confilio fuiffet, ne petendi quidem poteftatem effe voluerunt ?
A fenatoribus ? qui te audloritate fua, fpoliatum ornamen-
tis omnibus, vinctum pene Africanis oratoribus tradiderunt ?
Ab equeftri ordine ? quem trucidafti ?
A plebe ? cui fpectaculum ejufmodi tua crudelitas prasbuit,
ut nemo fine luclu afpicere, fine gemitu recordari, poflet ?
Quod caput , etiam tum plenum animae et fpiritus , ad
Syllam, ufque ab Janiculo ad aedem Apollinis, manibus ipfe
fuis detulit.
Quid ? tu potes in defenfione tua dicere ,quod illi ne
dixerunt ? quae tibi dicere non licebit. Et paido pojl : Denique
illi negare potuerunt, et negaverunt ; tu tibi ne inficiandi
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 495/627
F R A G M E N T A. 487
quidem impudentiae locum reliquifti. Quare praeclara dicentur
judicia tuliffe , fi qui inficiantem Lufcium condemnarunt
Catilinam abfolverint confitentem.
Is ergo negat ignarum effe, cum etiam illi imperitos fe
homines efTe, et, fi quem etiam interfeciffent, imperatori ac
didtatori paruiffe, dicerent. Ac negare quoque pofle : Catili-
nam vero inficiari non pofie.
Hanc tu habes dignitatem, qua fretus me contemnis, ac
defpicis ? an eam, quam reliqua vita es confecutus ; cum ita
vixifti, ut non effet locus tam fanctus, quo non adventus tuus,
ctiam cum culpa nulla fubeffet, crimen afferret ?
Cum deprehendebare in adulteriis , cum deprehendebas
adulteros ipfe, cum ex eodem ftupro tibi et uxorem, et fi-
liam, invenifti.
Stupris fe omnibus ac flagitiis contaminavit ; caede nefaria
cruentavit; diripuit focios ; leges, quaeftiones, judicia violavit.
Quid ego, ut violaveris provinciam, praedicem, cunc~to po-
pulo Romano clamante, ac refiftente ? Nam, ut te illic gef-
feris, non audeo dicere, quoniam abfolutus es. Mentitos effe
equites Romanos, falfas fuiffe tabellas honeftiflimaecivitatis
exiftimo, mentitum Q^Metellum Pium, mentitam Africam.
Vidiffe puto nefcio quid illos judices, qui te innocentem ju-
dicarunt. O mifer ! qui non fentias, illo judicio te non abfo-
lutum, verum ad aliquod feverius judicium, ac majtis fuppli-
cium, refervatum.
Praetereo illum nefarium conatum tuum, et pene acerbum
et luctuofum populo Romano diem, cum, Cn. Pifone focio,
neque alio nemine, casdem optimatum facere voluifK.
An oblitus es, te ex me, cum praeturam peteremus, petiffe,
ut tibi primum locum concederem ? quod cum fsspius ageres,
et impudentius a me contenderes , meminifti me tibi ref-
pondere, impudenter te facere, qui id a me peteres, quod
avunculus nunquam impetraffet ? Nefcis me praetorem pri-
mum effe facl;um, te conceflione competitorum, et collatione
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 496/627
488 ORATIONUMcenturiarum, et meo maxime beneficio, e poftremo in tertium
locum efle fublectum ?
Dicit de malis civibus.
Qui, pofteaquam illo, ut conati erant, Hifpanienfi pugiun-
culo nervos incidere civium Romanorum non potuerunt, duas
uno tempore conantur in remp. ficas diftringere.
Hunc vos fcitote Licinium gladiatorem jam immilifTe cu-
pidum Catilinae, judices, Quintumque Curium , hominem
quaeftorium.
P R O Q^ G A L L I O.
Aquil. et Quint. lib. viii. cap. 3.] Ut clamor, ut con-
vicium mulierum, ut fymphoniae cantus. Videbar mihi videre
alios intrantes, alios autem exeuntes, partim ex vino vacillan-
tes, partim hefterna potatione ofcitantes. Verfabatur inter hos
Gallius, unguentis oblitus, redimitus coronis. Humus erat
immunda, lutulenta vino, coronis languidulis, et fpinis co-
operta pifcium.
B. Hier. Vit. C/eric.] Loquor enim quae fum ipfe nuper
expertus unus. Quidam poeta nominatus, homo perliteratus,
cujus funt illa colloquia poetarum ac philofophorum, cum
facit Euripidem et Menandrum inter fe, et in alio loco So-
cratem atque Epicurum difterentes, quorum aetates non annis,
fed feculis, fcimus efle disjunctas, quantos is plaufus et cla-
mores movet ? Multos enim condifcipulos habet in theatro,
qui limul literas non didicerunt.
Quint. lib. 11. cap. u/t.] An ifta, fi vera eftent, fic a te
dicerentur ?
Cic. Bruto.] Tu iftuc, M. Calidi, nifi fingeres, fic ageres ?
praefertim cum ifta eloquentia alienorum hominum pericula
defendere acerrime foleas 5 tuum negligeres ? Ubi dolor, ubi
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 497/627
FRAGMENTA. 489
ardor animi, qui etiam ex infantium ingeniis elicere voces
et querelas folet ? Nulla perturbatio animi, nulla corporis,
frons non percuifa, non femur -, pedis, quod minimum eft,
nulla fupplofio. Itaque tantum abfuit, ut inflammares noftros
animos ; fomnum ifto loco vix tenebamus.
Non. Logi.] Ego certo fcio, omnes logos, qui ludis dicli
funt, animadvertifle.
Caris.] Poematorum.
De L. Othone,
Fronto.] Hic fi fe iftius viae dediffet.
*m
De p r o s c r i p t o ru m liberis.
Quint. lib. xi. cap. 1.] Quid enim crudelius, quam ho-mines honeftis parentibus ac majoribus natos a republica fub-
moveri ? Sed ita legibus Sylla? continetur ftatus civitatis, ut,
his folutis, ftare ipfa non poflit.
Contra concionem Q^Metelli.
Fortun.] Sic enim, ut opinor, infequar fugientem, quo-
niam congredi non licet cum refiftente.
Prisc lib. ix.] Permulfa atque recreata eft.
Prisc lib. xvi 11.] NiH eorum exitio, non requieturam.
Gell. lib. xviii. cap. 7.] Adfcendi in concionem : con-
curfus eft populi faclus.
Tom. VI. Q^q q
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 498/627
490 0RATIONUMQuint. lib. ix. cap. 3.] Qui judicabantur, eos vocari, cuf-
todiri, ad fenatum adduci juffi ; in fenatu funt pofiti.
De consulatu suo.
Nonius, Cenfus.] Quorum luxuries fortunata cenfa peperit.
In Clodium et Curionem.
Non.] Tu vero feftivus , tu elegans , tu folus urbanus
quem decet muliebris ornatus, quem inceffus pfaltrias, quf
laevare vultum, mollire vocem, potes.
Non. Longus. Speculum.] Sed, credo, poftquam tibi fpecu-
lum allatum eft, longe te a pulchris abeffe fenfifti.
Non.] Ac vide, an facile tu fieri potueris, cum is factus
non fit, cui tu conceffifti.
Non. Calantica.'] Tunc cum vincirentur pedes fafciis, cumcalanticam capiti accommodares, cum flrophio accurate prae-
cingerere.
Quint. Ub. viii. cap. 6.] Integritas tua te purgavit, mihi
crede, pudor eripuit, vita anteacta fervavit.
Quint. lib. ix. cap. 2.] Quibus ifte, qui omnia facrificia
noffet, facile a fe Deos placari poffe arbitrabatur.
Quint.] Quo ex judicio, velut ex incendio, nudus effugit.
Cicero ad Attic.~\ Erras, Clodi : nontejudices urbi, fed
carceri, refervarunt : neque te retinere in civitate, fed exilio
privare , voluerunt. Quamobrem , Patres confcripti , erigite
animos, retinete veftram dignitatem : manet illa in republica
bonorum confenfio : dolor acceffit bonis viris, virtus non efl
imminuta : nihil efl damni fadlum novi : quod erat, inventum
eft. In unius hominis perditi judicio plures fimiles reperti funt.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 499/627
FRAGMENTA. 491
De rege Ptolem^o.
Aqu. et Fortun.] Difficilis ratio belli gerendi ; at plena
fidei, plena pietatis.
ProP. Vatinio.
Cic. Ep. lib. 1.] Facio quiddam, quod in Eunucho pa«
rafitus fuadet militi
Ubi riGniinabit Phcedriam, tu Pamphilam
Continuo. Si quando illa dicet, Phccdriam
Commeffatum intromittamus : tu, Pamphilam
Cantatum provocemus. Si laudabit hcec
Illiusformam, tu hujus contra. Denique
Parpro pari
referto, quodeam mordeat.
Sic peto a vobis, Judices, ut, quoniam quidam nobiles
homines , et de me optime meriti , nimis amant inimicum
meum, meque infpettante, faspe eum in fenatu modo fevere
feducunt, modo familiariter atque hilare amplexantur; quo-
niamque illi habent. fuum Publium , detis mihi ipfi alium
Publium, in quo poffim eorum animos, mediocriter laceffitus,
leviter repungere.
P R O M. JE M I L I O S C A U R O.
Fortun. Augujl. in Rhet.] Maxime fuit optandum M.
Scauro, Judices, ut, nullo fufcepto cujufquam odio, fine of-
fenfione ac moleftia . . .
Qqq 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 500/627
492 ORATIONUMFronto.] Nihil Sardos Appio gratius effe facturos, quam
fi de Scauri fama detraxerint.
Prisc. lib. vi.] Cum dare nollet Aris, clam ex Sardinia eft
fugere coactus.
Prisc lib. vi.] Aris uxorem pellicatus dolore concitatam.
Prisc lib. vii.] Arinis uxorem.
Isid. lib. xix. cap. 3.] Quem purpura regalis non com-
movit, eum Sardorum maftruca tentavit ?
Severian.] Et quoniam congefta eft accufatio magis acer-
vo quodam criminum, quam diftinctione aliqua generum, et
varietate.
Idem.] Boftarem igitur quendam dixit Norenfem, fugien-
tem e Sardinia Scauri adventum.
Idem.] Prius illum fepultum, quam huic ccenam effe fub-
latam.
Porph. Sat. 11. lib. 11.] Libertus patronum non occidit,
fed duobus digitulis gulam oblifit.
Fronto.] Copiis inops, gente fallax.
Marcell.] Vos quoque de familia nobili cum au&oritate
orbis terrarum fentire debetis.
Quint.] Ego porro, qui Albanas habeo columnas, cli-
tellis eas apportavi.
Quint. lib. v. cap. 13.] Domus tibi deerat ? at habebas.
Pecunia fuperabat ? at egebas. Incurrifti amens in columnas,
in alienos infanus infanifti. Depreffam, caecam, jacentem do-
mum pluris, quam te, quam fortunas tuas, asftimafti.
Serv. i. Georgic. ] Redimunt fe ea parte corporis, propter
quam maxime expetuntur.Idem.] Ab ipfa ftiva mecum homines loquebantur.
Fronto.] Retineret id, quod prascipue femper ftuduit.
Carisius.] Univerfe.
Fronto.] Adii caufas oratorum,
Idem.] De te recordor.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 501/627
F R A G M E N T A. 493
Idem.] Hoc nomine audito, quod per omnes gentes perva-
gatum eft.
Idem.] In illa bona invadere nullo modo potuhTet.
Reliqjja ex Asconio.
Circa Vers. a primo xl.
Cum enumeraretjudicia, qua pater Scaurus expertus ejl.
Subit etiam populi judicium, inquirente Cn. Domitio tri-
buno plebis.
I B I D E M.
Reus eft factus a Q^Servilio Caepione lege Servilia, cum
judicia penes equeftrem ordinem eflent, et P. Rutilio damnata
nemo tam innocens videretur, ut non timeret illa^
I B I D E M.
Ab eodem etiam lege Varia cuftos ille reipublica? prodi-
tionis eft in crimen vocatus j vexatus a Q^Vario tribuno ple-
bis eft non multo ante,
Ibidem.
Non enim tantum admiratus fum ego illum virum, ficut
omnes, fed etiam prascipue dilexi. Primus enim me, flagran-
temftudio laudis, in
fpemimpulit, pofTe virtutem fine praeft-
dio fortuna?, quo contendiftet, labore et conftantia pervenire.
Si , mehercule, Judices , pro L. Tubulo dicerem, quem
unum ex omni memoria fceleratiftimum et audaciflimum fuifle
accepimus, tamen non timerem, venenum hofpiti aut con-
vivas fi diceretur ccenanti ab illo datum, cui neque heres, ne-
que iratus fuiflet.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 502/627
494 ORATIONUM
ClRCA TERTIAM PARTEM, AP R I
MO.
Sic, inquam, fe, Judices, res habet, neque hoc a me no-
vum difputatur, fed quaefitum ab aliis eft. Illa audivimus, hoc
vero meminimus, ac pene vidimus, ejufdem flirpis et nomi-
nis P. Craflum, ne in manus incideret inimicorum, fe ipfum
interemifle.
S T A T I M.
Ac neque illius Crafii fadlum fuperioris, iifdem honoribus
ufus , qui fortiflimus in bellis fuiffet , M. Aquilius potuit
imitari.
Paulo post.
Quid vero ? Alterum CrafTum , temporibus eifdem , num
aut clariflimi viri Julii, aut fummo ingenio praeditus M. An-
tonius potuit imitari ?
ClRCA MEDIUM.
Neque vero haec ipfa quotidiana res Appium Claudium,
illa humanitate et fapientia praeditum, per fe ipfa moviflet, nifi
hunc Claudii fratris fui competitorem fore putaflet : qui flve
patricius, flve plebeius eflet, (nondum enim certum conflitu-
tum erat) cum illo flbi contentionem fore putabat.
POST DUAS PARTES ORATIONIS.
Dicit de Scauro, quem defendit, ,
Nam cum ex multis unus ei reftaret Dolabella paternus
jnimicus, qui cum Q^Caepione, propinquo fuo, contra Scau-
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 503/627
F R A G M E N T A. 495
rum, patrem fuum, obfignaverat ftateras, eas fibi inimicitias
non fufceptas, fed relatas, &c.
POST TRES PARTES.
Praefertim cum propinquitas et celebritas loci fufpicionem
delidise tollat, aut cupiditatis.
S E QJJ I T U R.
Hasc cum tu effugere non potuiffes, contendes tamen et
poftulabis, ut M. ^milius cum fua dignitate omni, cum patris
memoria, cum avi gloria, fordidiffimae, leviffimae, vaniffimae
genti, ac, prope dicam, pellitis teftibus, condonetur ?
Vers. a novissimo c l x.
Undique mihi fuppeditat,
quod pro M. Scauro dicam
quocunque non modo mens, verum etiam oculi inciderint.
Curia illa de graviffimo principatu patris fortiffimoque tefta-
tur. L. ipfe Metellus , avus hujus , fanctiffimos Deos illo
conftituiffie in templo videtur, in veftro confpecliu, Judices,
ut falutem a^vobis nepotis fui deprecarentur.
Pro A. Gabinio.
Hier. Apol. adverfus Rufinum.] Ego cum omnes amicitias
tuendas femper putavi fumma religione et fide, tum eas maxi-
me, quae effent ex inimicitiis revocatae in gratiam : propterea
quod integris amicitiis officium prastermifTum imprudentiae,
vel, ut gravius interpretemur, negligentiae , excufatione de-
fenditur : pofl reditum in gratiam fi quid eft commiffum, id
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 504/627
496 ORATIONUMnon negle&um, fed violatum, putatur ; nec imprudentiae, fed
perfidia?, affignari folet.
P R O P. QjJ I N T I O.
Ulpian.] Turpis occultatio fui.
Pro M. Fonteio.
Marcel. lib. xv.] Galli pofthac dilutius potabunt, quod
illi venenum effe arbitrabuntur.
Quint. lib. vi. cap. 4.] Mater tua, dum vixit, ludum
poftquam mortua eft, magiftros habuit.
Aquila.] Frumenti maximus numerus e Gallia, peditatus
ampliflimas copise e Gallia, equites numero plurimi e Gallia.
De Lege Agraria, Kal. Jan.
Gell. lib. xiii. cap. 24.] Prasdam, manubias, fectionem,
caftra denique Cn. Pompeii , fedente imperatore , X-viri
vendent.
Gell. ibid.] Ex prasda, ex manubiis, ex auro coronario.
Aqu.] Veniet igitur fub praecone tota Propontis , atque
Hellefpontus : addicetur communis ora Lyciorum, atque Cili-
cum : Myfia, et Phrygia, item conditioni legique parebunt.
Caris.] Imberba juventute.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 505/627
FRAGMENTA. 497
In L. Pisonem.
Quint. lib. ix. cap. 4. Diom. lib. 11.] Proh Dii immor-
tales ! qui hic illuxit dies ?
Servius.] QuaE te belluam ex utero, non hominem, fudit.
Quint. lib. viii. cap. 3.] Cum tibi tota cognatio in far-
raco advehatur.
Idem, ibid."] Caput opponis, cum eo conifcans.
Diomed. lib. 1.] Proxime Pompeium fedebam.
R E L I QJJ A E X A S C O N I O.
ClRCA VERS. A PRIMO.
Quod minimum fpecimen in te ingenii ? Ingenii autem t
immo ingenui hominis, ac liberi ;qui colore ipfo patriam af-
pernaris, oratione genus, moribus nomen ?
ClRCA V E R S. A PRIMO L X X X.
Hoc non ad contemnendam Placentiam pertinet, unde fe is
ortum gloriari folet : neque enim haec mea natura fert ; nec
municipii, prasfertim de me optime meriti, dignitas patitur.
paulo post, De avo Pifonis paterno.
Hic cum ad Padum Placentiae forte confediffet, paucis pofl
annis in eam civitatem (nam tum erat civitas) afcendit. Prius
enim Gallus, dein Gallicanus, extremo Semiplacentinus ha-
beri cceptus eft.
Tom. VI. R r r
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 506/627
498 O R A T I O N U M, &c.
ClRCA VERS. A PRIMO.
Lautiorem pater tuus focerum, quam C. Pifo * in illo luctu
non ei nliam meam collocavi, quem ego, poteftas cum om-
nium fuiifet, unum potiilimum delegilfem.
Infuber quidam fuit, id eft, mercator, et praeco. Is, cum
Romam cum iilia veniifet, adolefcentem nobilem Caefonium,
hominis fortimmi iilium, aufus eft appellare. Filiam collocavit.
Ex CoMMENTARIIS, Rb. XIII.
Diomed.] Re vendita, iterum empta.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 507/627
M. T U L L I I
C I C E R O N I S
P R O
PUBLIO SEXTIO
O R A T I O XXXII.
Edit. Olivet. MSS. CHST^i 4*
p. i.
2 imperii C r. (i. e. RcmaniJ imperii
3 forti H S xfortes
4 fuam in %}/ in
8 omittatis ^ cmittamus
14 alacres C alacris
15 voluntarios T d.
17 funt C H S T xfint
1 non 4/ a'.
— fuos -vf/ <^
2 viros
# «w;4 hos C hoe
8 putabam C T putavi 4- putavi, et
12 aQ. C T -\> ab
»3 P.za-.
17 deeflet 4 deejjem
18 ameCHST</.— hoc extremo C %, 41 exercit H /*
exercitio T /'« exercitatione
•— loco C T £, i|/ 12 ?«« locum H /e<r#>»
19 querelce C H T x , 4/ querelam
— eloquentiae C H T #, \ eloquentiam
22 pio ^, pro
23 Neque enim C T -\> nunquam H S %neque
24 ullius C T \ ullus H illius
26 ulla ^ d.
— me ji/.
30 Sextii HSefiii
33 confufa £ f<a«/a
34 a me, quod H cuod adme
4 ad -4- de
5 ac 4* «W
3
1.
6
10
12
•3
»4
»5
16
l 7
20
21
22
23
24
25
27
28
29
3°
3 2
34
excitata: fint H S x exortafunt
optimis C 4' oportunis
faftus %, -v|/ /latutus
et 4" etiam
his CT</.
graviflims C H S ^, -4- gravijfimts
ut utrique 4> uterque
et carus C 4' «' *' <*«*«*
caritatem H caritatis
ut 4- <tf
pcteftis HSj; pofftis
hac vel 4- />#c illis
filiam Ci/. Ti]/ Summifiliam
hoc 4' />«r
extitit H # txtat
et C T </.
profeftus fludtibus reipublicae
4/ </.
eft H % </.
poflet C ^c/fa
terris 4^ ^»
oportebat H oporteat
illo H S #, 4' Me
complexuque C amplexuque
at C aitamtn
quoad vixit -\> quo adjunxit
militari C T tmlitum
in eox,
'<K*°
abftinentia H et abfiinentia
fefe CremH S T fe
C. C T 4/ </•
quam multa C H T quanta
R r r 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 508/627
V A R l JE LECTIONES.p.
4 ante % d.
nihil voluiffe T d.
8
9
H
16
•7
20
2!
22
23
24
26
27
28
28
29
1
in C H x , -vj/ </.
civitatis C H %, \ focietatis
neque C nunquam
neque H nec
tollere H d.
atque % aut
fumma cuftodia S %fummo Studio
vere x d.
effe C </.
vobis -vj/ nobis
attentari C S x temptari H teniari
1]/ »/ tentati (al tentari)
fufpicabamur C fufpicabamus S x> -v{/
confpiciebamus
et inde S % d.
M. Aulanum S C. Menttlanum T me-
ctdanum x C. MetiuJanum
militum T milicite
Antonii H Antronii
Capua C T Caput
ejecit x projecit
hominem curavit T d.
Pifauri \ Pafauri
illa H illa alia
ex S %, 4/ <«/«
qui adoptavit T d.
confervatam %fer<vatam
Sextio % Stjiio
et hoc H S p£, 4/ y#o quidem
iidem homines Cf.dem hominis HSj;homines
nomine H S j; ncmme
nomine Sextii C benefidumque
periculumque H S T % periculum
puerilis H S T %, -]' virilis
fignificare x affignare
nofiris ^ <vefiris
corroborarit C T corrcboraret x cor~
rcborari et
efFeaura CHf/ effeclura
Decretum C H S T % Decreta
Decurionum % Decuricnem
publici C T pudici
commendationis H % commodationis
iifdem C T d.
cum x cui
Sextius % Sefiius
liberafiet; x libera<vit
urbem xtraxifier.t CT d.
eum x> -^ P- Sefiium
curn habebat C T d.
hic literis CT d.
advolavit— fumma celeritate T d.
p. j.
5 6 Atque defendiffent ; Sextius
C d.
— ut x, -4/ »*
7 audite H S %, •$, claudite
10 adventu H S x , 4- d.
1 tum -vj/ <-#/«
H cive, rempublicam H civi Romano
X ci<vi R.
'5 fenatum populumque -^fenatuspopu-
lufque
18 fuo H x <*•
— fumma C 4/ eadem
-9 Hic x Hoc
20 admoverit C amo<verit
— homini—— metuenti CT d. -^ho-
minis
21 bellique cafum %, 4- belliccfum
22 metuenti H %, 4> intuenti
— ea C H S T £, ^W-23 Si extitiflet CTi.2 5 neque C T 4/ nifi— ei P. CP.HTj reip. S x r. p.
— Sextius H S T % , ^ Seflius
26 impellendum C T d. %, •$> accufan-
dum, impellendum
27 efTet Catilina C H S T x *-
quaqnam Catilina •>]/ neq q Catilma
28 atque e C et
— atque ajftatem cepifiet C T d*
29 calles x Ca&~
30ac miferrima
CTd.
3' concidifiet S %, 4/ cecidiffet
32 P. C d.
33 quarfiuram S xpraturam
6 1 cujus x quamzis
3fixa
\J/ fixam— illius \ Hlam
4 refpedtantes H refpirantes
7abforbet CH^; abferi/at
contento 4^ contempto
8 veniamus S % <veniam
— De quo nihil aliud C T Qui
fibunatus . quoniam nihil aliud
— aQiX^
—Hortenfio H Hcrtexfio
efi
9 r.on H S 4^ d.
videretur H S \ non videretur
10 eflet H S %, 4/ d.
— et H S x> 4 d.
1 prsefcriberet H S % prafailere $refcribere
»3 fuftinuit C T continuit
»4 at x aut
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 509/627
VARI^ LECTIONES.
6
1.
15 Tudices CT</,— dolentius HS^ dolentcr
—in
Cd.
— oratione H % raliohe
17 fceleris C T x , 4 felere
— furore T d.
— vocis T et furcre <vocis
18 agam C H S y, 4 ut quam T quam
— hujus x , 4 buic
» 9 noftra 4 vejira
22 offerunt S y offendunt
— infolenter et C H S T y d.
— infeclantur S y infequuntur
23 mea x d.
24 Sed falutis inimici Q T d.
26 reipublicas % r. p.
27 reficienda falute H S £ refciendo fa-
luti
29 in reipublicae H S 4- tanquam in rep.
jua ces quatn in x in r. p. tanquam
in r. p. fudices
— motu H x , \J/ metu
30 tanquam HS</.— arcus H 4' arclius
32 plebem x ferrutn
34 Hunc vir clariflimus C w'r tlarifft-
wus bunc tribunum H Hunc triba-
num vir clarifjlmus T genere. Pom-
feius bunc tribulum mihi vir uiique
clariffimus
— mihique H S %, ^ mibi
—— rnihique
—— Pompeius C mihi
T d.
— repugnantibus y repugnationibus
1 execratione ^, 4" exercitatione
2 effe H S x <*•
3 nefarius H S x fceleratiJJimus (fed in
Hfup. Hn. "nefarius"J
4 k X d
— eft C H S x d.
— cautorem H, x , 4 cauticrem
— alieni T d.
5 Hanc tribunus plebis CT/,6 vindlam y, -4 •viclam
— alligatam H alligata 4 obagatam
7 facratarum %, 4 facrarum
8 exoratus 4 exbortatus
9 mihi £ </.
— iratus H juratus % miratus
— ignarus \ gnarus
1 ejufmodi C T ejus
12 fraternis H x , 4" fratris
— fororiis H S T y,\fororis
53 infamis CHS T^i | infani
7
I.
»5
16
'7
21
22
23
24
'3
26
27
28
29
30
2
4
5
8
9
10
1
12
quxdam illa reipublieae C T in illa
rep. 4 quadam illa republica
fatalis
T facilistnbunus H tribunatum
nancilceretur T nancifcerentur
ut H STV/.
veftrae H T # »<y?r*r
ornatos H x natos
arbitrabamur H S T arbitramury,
arbitrantur
inufta x , 4 in ifia
intueamini C H S x , -^ intuemini
occurrent T occurrerent
oculis H S x oculis -veflris
unguentis HS^; unguenti
confcios H confcius
ftuprorum Hfurtorum yfurorum
vetereu vexatores H S veterum <vexa-
toru?n y, >4 leterum <vexationum
puteali C y, 4 putea/is H puteolis
fceneratorum C Tfuneratoribus
atque perfugerat CT^,ne Scyllaeo y, 4 nefculcio
adhaerefceret x accrefceret
perfugerat S 4 infugeret
Contemnebat T contemnebant
minitabatur — arbitrabatur C T d.
ab iis fe x abiffe
te C T d.
barbatis 4^ barbaris
intueri C te mtueri
afpere noftra hac T afper ac noflra
ita H illo
Capua quod tum QT d.
in qua H qu& x , 4 qua
ipfe H S x> 4- ipfa
orr.andae S y, 4formandaduumviratum y, 4 duum<virum
Seplafiam H S y, 4^ Seepiusjam
fublaturus yjublaurus -^Jublautus
fuperciiio yjupero illo
hominibus C Tjam hominibus
videbatur C <videret (forfan pro " <vi»
deretur") T <videretur
ut illo videretur QT d.
refpublica, tanquam Atlante ccelum
H aumenlius ille S X , -^ aumantius
illt
videretur H S x tanquam <videretur
denique HS^(/.fermo y fermone
Eft H x d.
tamen C T 4 tandem
quem x quts
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 510/627
VARIiE LECTIONES.p-
3
1.
13 labi C T x labei
14 franget H T ^frangeret
—habebit •% habebat
\babebis
15 fequatur \ fequetur
— bonis HS^,i|/ £<jhz
16 homines C T omnes
— gratulabantur H S x congratulaban-
tur T gratulabuntur
17 amicum H S % et amicum
1 etiam C et
20 traclare 4^ attreclare
25 temulentus % temulentis
— lucem 4/ /««
26 in omnes partes CTi/.
27 enim C d.
•— opinioni C H S T £, -vj/ opinione
28 feinper CT</,
29 utile Quia CT</,— eft H 40?
31 bene HS^, \ fenex
32 triftem C T r«>« trifem
33 videbant 4^ videbatur
34 familix H S xfamilia
— frugalitas C T nobititas
2 autem HS/— hoc CT</,
4 nequam C w^«<?
— effeCT enim
5 et levem \ d.
6 vultu %}/ vultus
7 nec C »<?^«<?
IO qui H quia
14 qui dicuntur H £, \J/ <f«s.f «ox-i/
1 5 cujus x> 4" qmvis
— cujus non oportere C T aiebat
«— devdrabat %, 4/ devorat
19 nihil 4/ aiebat nihil
— praeftabilius C prafiabilius illius Hprafiabilius illis
zo autem % hoe
22 fubeunda CT^ adeunda
26 in C S T d.
— asdium x.^-
— viveret H S ageret %, -^ ageret ; ve
diu <vi<veret
27 fumabat C fundabat 4/ firmabat
— fermonis •vfermonibus
z 8 indicia -\ judicia
— redoleret C ti S T ^, ij/ redclerent
-— nugis C magis H magis effe S ««g-iV
30 imbecillo H ^ imhecilli
31 dederis -vj/ dederitis
— fin C/
p- 1.
9 32 etCH^ w/
33 ita ^ ^.
10 1 potuiflent C potuiffet
2 armati # armati tamen
— contrucidaverunt C T trucidarunt HS ^, 4* trucidaverunt
^-" Foedus auxilium arbitrabantur
C T d.
3palam H d.
5et conftritftam H S ^, | </.
6 autem H S %, 4- <?«'«
7 enim H S % d.
10 confulum H S % confules -\> confula-
ribus
1 excitati H S xfunt excitali
Italia H S 4, Ita illa
u cum illi foli eflent C T Hi duo foli
fnerunt
»5 furiofum ^, \ fiagitiofum
16 non modo referrent : hi T d.
II
— non fubvenirent % fubvenerunt
— eam 4^ eliam
— nimium H S ^, 4- nirnis
I 8 tum C cum
20 etiam C ne etiam
21 inlequebantur C infequebatur
22 Hic orabat C T Hic fubito fe-
natus et univerfus ordo fiens confula-
tus mei caufa cincinnatum confulem
orabat
27 repraefentabat H % reprafeniabant
— memoriam #, 4^ me
29 Qua tum C T 2>uanta H % quan-
tum
30 clarifiimorum civium C H %, -tyam-
plijfimorum ciuium T d.
32 cum C S 4- tnm
33 Cuir. veniflet ad Senatum C H S #,
4/ d.
34 vefte mutata HS^ vefiem ?r.utafiis
— vos, inquam H S <vofque
1 lenonis C 4* latronis % leonis
2 cum cenfuit C T d.
— repudiatis H S %,, -^ repudiati cfiis
— incredibili x incredibilis
3 conftantia S #, 4> d.
I I Qu;e veitis fada CT</.
12 caufa x d.
13 deprecarentur H dcprecati Je x> 4/
depracari fe
14 Hac H 4> ac
17 qui —— niti debuit CT</,
19
21
confulibus # confule
Exanimattts 4- Examinaius
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 511/627
VARI^E LECTIONES.P . l. _ P .
ii 22 fi paucis ante annis C T animis ante 13
paucis -^ annis ante paucis
— conventum £ conventu
23 advocat H S 4- et ad-vocat— habet H S x et kabet
24 nunquam H d.
— Errare libertatemque perver-
tere (p. 12. /. 25) C T d.
26 quo % qui
27 ccnfule H x confulem
— in clivo Capitolino fuifTent HS ^,
4- in capitolium ducifeciffent
28 conjuratos H %, 4- comparaiis
29 ulcifcendix> 4 ulcifcendis
— fe. Si H x> 4 "ift
30 dignus 4* dignum
— ipia Confulis 4- d.
31L.
Lamiam H %,-\>
ilLmjam32 cum patre HS^ compare cum palre
4/ ve/ cum patre compare ejus
33 tum H S x> 4 tum cum
34 relegavit H S x /<?£« relegwvit 4- /^religavit
12 1 millia pafTuum ducenta : quod H S
X, -4 M. P. A. qucd
10 cafum H #, 4 eaufam
— reique publica: H 4> remque p.
1 aut HS j;, 4- tf/y«*
13 focii Latini ferre H S xfocietati in-
ferre
— id H S \ ft id 14
14 exire HS^, J/ ire
— confulibus H x> 4* confule
18 conful H x eonful quo: -]/ confulum
quos
— penatibus x penetrclibus
— expellet x expeileret
19 deliget x> 4* videltcet
20 putaflet H putafis x pufajii
22 unquam H %, 4^ nunquam
23 equitum Romanorum H equites Ro-
manos S equite* nos r. x ! ?uites R,
24 edi&is H x> $ diclis
25 pervertere H S x cvertere
27 veftrum HS^ nojirum
28 quid C qujd
— longa Ti S x alta
— ac C H S 4" aut
— alte K S x ionge
29 qui C qua
30 pertineant y/pertiuent
~— au'c::i hoc HS^ enim
33 quantum —— efle reipublicse T d.
34 ignofcite C H ignofcitote
3 fui tribunatus x d-
10 confilium C concilium
12 conful fenatum C 5. C.
—ipfius H x tyfum
14 Pifo %d.— Gabinium 4^ Gabinum
I5
optimi C eptumi
1 etiamne C etne
— audeas ne x eiudet non
— homines C d.
18 meam fuam ^fuam in eam
— ne C H 4> weve T nene
— fuum C T d.
1 vefle CHSTj; wefle mutata
21 prohiberet 4^ prcbibere
23 Quid non licebit C T d.
24 Pifo, nemone H 41 Pifone nemo xPifone
25 nullo H S nullos
26 tute tibi legafli H d.
— hominis H 4> homines
— proditoris H 4^ proditores
— lugebunt H x> 4> lugebant
30 fenatui Hfenatu
— iidem C lidemque x> 4 Idemque
32 ex C H j; f S </,
— evellendos C avellendos
— non C H S 4> </.
— paclo — dixerat C T 4> d.
34 patriae H </.
1 tum H p/ r«#z
— ccntraque H quam qua ccntra
— dixerat H x dtxerant
2 fua H x d-
— comprobaverunt confulibus in-
fpeclantibus C T decreverunt aut
4 legi H \ (ege
5 faflis x> 4-feftis
6 Funa H F^yfa
— valeret 4> valerent
7 deletam ? IifJem 4" deletam hifce
8 deleftus C deliclus
— habebatur C T baberetur
9 nomine confcriberentur T ut
judicaluri hominesfcnberentur
10 confcriberentur C T confcnberent xcircumfcrtbcrouur
I I direptionem p£ direclionem
— Iifdcm :ci.cbat C T d.
— templum H x> 4 templ,
12 comportabantur H ^ portabanfur
15 omneni ;i S ^, ^ d.
1 duos ^;duo
18 muitos 4^ «»»//«
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 512/627
V A R I JE LECTIONES.p-
»4
»5
s6
I. p. 1.
21 haberet \ haberent 16 6
22 citaretur H x fcifcitaretur—
24 relegarentur C ^> religarentur—
25et voce
C T<voce
727 videremus 4' "videamtts 8
33 neque vero C »«• —— mea H S T x d. 10
34 nunquam x unquam 1 *
— ullo C d. 13
— fuit H S x fecerit—
— Nam fufceperunt (p.\ 5. I. zz) 15
CTd. 16
1 tam bona HS^i}/ &w^ 1
3 expedita HS^,^ expedita effet 19
— defpicatiflimi H defpicacifjimi —4 contemptiflimorum confulum H S 20
contempti confulis x Contempfi eonf. 2 1
v]/ Contempfi Confulum —5
pertimui H 4 pertinuit S % per~ —timuit —
— nimium x a\J/ ad 22
7 C- HS X M. 27
8 probabant xprobant —10 quandam x d.
—1 fpectarat x> -vj/ fumpferat —\z noluerat x voluerat 28
14 autem ei H S x , 4 ?»/» ^r ?9
15 inimicum HS^,^ initium 31
18 abftinenterque, verfato H8^^ ifli
ne tergiwrfato—
20 et x eo 4> ^-
22 proprie H S %, ^ <?• 1 7 3
23 omnium C T d. —— voluntatis % voluptatum 5
2q gentium C T \ gentium omnium
26 pertinerent x perlineret 7
— ea deberent CT d. —28 autero HS^ enim —29 operis C operariis 9— diripiendam % rapiendam 10
3 1 quos egeftas C d. —33 tribuno H tribuni \z
— conftruclos 4 d. —— addixerat H S T % adduxerat —34 qui — animi perfequebatur C T d. 14
— fe H S z , 4 d. —
— ignominiam x , ij/ ignorantiam I 5
1 fenatus et x* 4 fenatum 16
2 dolorem perfequebatur H S 17
X,^d. 19
3 locupletium C H S # locu^letum T 21
locuplete —4 aduitero ^ adulterio —5 cum latrone C T lairone 4 f#»J <w- •—
nefico latroue
id C T 4, d.
fuit H ^, \ d.
et quod flagitabant CT d.
fuperaftem
HS
x fuperajfentrepulfam CHSTj;,^ depulfam
aut mcereret C T d.
moverunt \ nocuerunt
furia T d.
et C d.
quocum neceftitudines T d.
praedicabatur C pradicebatur
meo x d.
concionibus x criminibus
efle C d.
ex quibus dicebat C T d.
tum H $ x , ^, d.
prasefle S x , 4, praeffcnt
parare H #,
4pararent S parerent
pofle H S x d.
idque 4 /^ yWnec legitimam H ne legitimam
in Cd.
conjefta H S x , 4 >«*<" %V<r7a
Ivle vero ncn -vj/ ^.
non C H S T % non movii
etiam C H S T x , ^ d.
aliam caufam C T 4 alias caujas
Mi fratrem prxfecerat ffi. 17.
15; HS</.
autem, aliquo tum H S % e»im mali
qui cum
Sed H S Et
et H d.
fufceptaj caufae H S j caufa fuaJujcepta
certi x , 4 «>'*
ad eam S x , y ^.
ccmpoflti HS^i \ pofiti
alii # a/rVi
ipfi H X)1)/ z»utH^ Tot
molirentur ^molireiur
Ipfe H S x , 4 -C. */>/*
autem S d.
erat ij/ d.
inque 4 /» ya^prasfecerat x perfecerat
Ha?c T Hic
poflet H S ^/o^f
per x d.
falfo H S x falfos
fed H S 4 et
formidolofe xf°rtnido/ofos
taaicn CTi,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 513/627
VARIiE LECTIONES.p-
»7
18
3
4
I.
22 conciones T d.
23 intenta tamen C T d.
-— exiftimari
%exiftimare
25 ac fuperatam C T d.
26 novo C uno
— infperatacommutatione HSjj mihi
fperatam commutationem
32 Quid C %uod
33 reliquiarum CT reliqui ^reliqua-
rum
— reftaret % rejiat
— denique -vj/ deinque
1 ultores •vj/ auclores
— quidem C T £«/</
2 effe\J/ «$r/
amentiflimo y^amicijjlmo
cum decertaffem C H S T </«w-
tajfem
5 ejus % /r/a/
— dimicarem C H T dimicajjem (Jed in
HJup. lin.)
6 Ego impofuiffem CT d.
— fi mihi uni H X> ^ <z"?'"
7 infanabilis #, ^Janabilis
—- reipublicae H illis S illa
— quam illi impofuiflem H -vj/ quam ei
impofuijfet S qua ei impojuijfet %qua eijam pojuijfet
tamen C tum
Erat poffemus C T d.
ut -vj/ illa. ut
contentione C contione
12 viris CT d.
— Senatum H S % Senatumque
— confules, credo, vocaffent § %d.— vocaffent
\J/ veniffent
1 totum S % /»«
— delerant S % dejecerant
14 veftitu C S T #, -vj/ 'veftitum H <v(£
titui
— quidem T d.
— defendi C H S T x . + defendiffent
— rempublicam S # r. p. T ^. 4- reip.
— fiffent CHST^vJ,^.— a tribuno diflidiflent T d.
15 meum S d.
— diflidiffent H dijcidijfent (fup. lin.)
— eandem horam T tandem hora $ tan~
dem hcram
16 fuorum pramiorum S xfuipramii
1 enim C T d.
1 repugnaffes C repugnares
— pugnans C T pugna
20 teftor H S x obtejior
Tom. VI.
8
9
11
p. 1.
18 20
21
22
24
25
26
27
33
1
2
5
7
*9
20
9
1
»3
»4
16
17
18
23
24
26
28
29
30
3i
34
5
12
vos C d.
meorum H S eorum
csedemque -^Jedemque
fugiffe xfugijfet
hoc CT</.
ex H % , $ de
minitarentur % minarentur
dedidiffent CHST Z dediffent
jeciflem fyjecijfent
ipfe C d.
unus # d.
cum — unum depofcerent CT d.
vetere x ve™
alii inviderent —— arbitrarentur
X d-
depugnarem T depugnaret
liberorumque ^ liberoram quam
impendebat, unus pro omnibus C d.
T inftar et
Vifti venturam fuiffe C T d.
at\J/ ac
fupereffet \ Juperojjit
non HS^ nonne
rem H S remp.
tum C tandem
mortemne x mortem non
mihi CT d.
aut ego x An vero
ob C T ante
verfabantur T verfabatur
non C num
non concinebantur T d.
tum C d.
fata C d.
concinebantur C H canebantur S
concanebantur x cum canebantur
erat T erit
meorum C H S x eorum
vitae C H S T #, \J/vitam
effe C ejfet
contentionem % contionem
tum\J/
ra;»
eCd.fentire ac vigere T cenfere ac jungere
alterum —— fenfu # d.
etiam C T vel
optandum H S obtinendum
meliore S T meliorem
Erecthei C Arithei %erethei
Porfenx C Porjennte
veniffet T venijfent
annos C annis
prxditus H d.
exhaufifle # exhaufffet
Sff
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 514/627
VARIiE LECTIONES.
21
p. 1.
20 1 e cives HSi/.
16 fi vi CfiveT d.
— fed reipublicse T d.
— etiam R Cji-ve etiam
— extindlus C extintlum
me a H *» eo
populoque Romano H populi R. xp.
m
r.
omnium x hominum
non C nunc 4' nunc non
cum C d.
minima C numina
casdem C et cadem
bis C H x v°bis
Neque In quo quidem (p. 21.
/.14) CTi/.
effe £ </.
fideliflima H S fidififma
labefactari \ labejaclarier
infimorum H \ infirmcrum
omnes portus \ omnis portus
inultus H inviclus %, 4> invitus
reipublicje vivebam H remp. jwva-
bamx> i]/ r. p, juvabam
*—
fenatus fententia -\ fenatu fmaexteris H ceteris %, 4- et ccsteris
vitam H x> A' muliiam
reftituto 4- refiituo
exemplum fidei publicas T d.
exemplum reipublicae defendendas
CHS^.immortale T mortale
retinetur C T tenetur
intelligit C T intelligat
ruturam \ d.
Nam eflet erepta CT</.quemquam H % quam
civium x d.
periculorum %, 4" periculo
omnem £, 4 omnes
declaranai % dechrauda
ne C non
qua H S x d.
et C ex
rccordatione J/ recordationis
Primum — efle revocatum C T d.
qui H x, 4/ quis
fint in civitate H S x> 4/ incitati
erit X' 4" eritis
— bis H x> 4" d.
3 3 Jain H X d-
22 5 equefter 4/ <?f
6 relegentur 4/ religaren ur
7 confulto # confulti
18
»9
21
23
24
2S
26
27
33
5
7
8
ii
12
13
*4
»5
16
17
18
21
23
25
27
28
29
3 1
32
p. 1.
22 7 vidifletis H % videtis
II anno HS^i,— confulum 4/ confiilium
»3 e C H S T % , 4, /.
15 hominis H S^,^ hominum
minifque C T tnjuriifique
16 cefliflem caritatem T d.
»7 meum illum % d.
18 tam horribilem C ita horribilem
l 9 urbis C urbes
forum %d.
23
Pro C Preb
2; Civis £ Cujus
— Civis veite mutata CT d.
27 autem S #, 4^ *»*'«*
28 vi H S «^, 4/ d.
33 difcrimen et eorum C T cafium tt
fiuam
— interefle 4- interfuifife
34 perculfo C pericuUfe T percuffo
23 l fpirante C ty fipirantem— republica C rempublicam
3fpem,promifla C T \ Jape repromijfa
xfipe promij/a
4 omnium H communi ffiup. lin.)
5gener, et Pifo gener H Pifio gener
S Z d.
— rejiciebatur C S reiciebatur
10 perfpicietis 4* perfipitientes
1 &x e*
12 deiiderarit H declararit T declarat xdejiderari
— Legum exturbari (p. 27 14^
C T d.
— earum H x eorum
*3 quidem H S %,, 4/ d.
15 cenforia notio H S % cenfori an-
notatio
16 collegia HSj; collega
*7 fenatus confultum H xfeab H x> 41 d.
'9 femiflibus H S %Jemis
20 fi %d.
22 etH zejfet
— lege H x kgem
27 labem H %, 4/ laudem
3 1 Brogitaro 4/ Broitaro
33 violandi 4/ 'volandi
34 redufti % relicli
24 5erat a fenatu H parata fienatus zPa '
ratafienatu
6 iifdemque H S his denique
7 hHxfied10 eifdem %, 4/ ejufidem
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 515/627
VARIiE LECTIONES.p-
24
25
26
27
1.
1 1 prjeconi ^ pradoni
14 rebus x </.
18 edidit p^ reddidit
— an \J/ «/
22 Cum HSj; 2>uocum
26 Ponto H ^/rc *<?
27 pulfus H %, \ pulfum
28 copiis fuis -vj/ corpus fuum
3 1 regium ^ regtium
2 regnum x /vgm
6 autrlS^^.
7 ^xd.8 ac H S aut
10 prodito H S xperdito
15 fkva xfua— lucet 4 luclet
17 illi H x ///0
18 nec illi committendum H S ^, |</.
24 profici H perficete x proficere
29 alias H S x> 4- alteras
30 jurarit H S £ rogari \ rogatas
31 iftis £, 4' teftis
— cumx,
J>
32 cive rempublicam H tiiii Romano
S x Mfi r '
— effet -4 effe
34 cujus H ^, •>]/ c#/
1 fenfitx.
e&t
6 ego ^ ergo
11 ob H S % d.
12 jam H S x> 4' ^*
1 haereret % &«7vf16 allata % ablata
20 boni H konum
— provenire H S % pervenire
23 quo H S x 1ua
25 pofTet H S %, ty pofiit
27 pofTet H S x>^ P°JT
— cui H S x qu0— eifdem HS^« eifdem
29 dolorem H S # d. ij/ majorem
ille ^, -4/ ////
30 tot H S x d.
31 confu 1 um £ confilium
32 reges ^ ^.
— Ecquas H-\> htzc qu<s
33 unquam H x> 4' nunquam
34 vellet H S ^, ij/ <vellent
— qusererentur H S ^, 4» quterere
2 defenderunt £ defenderent
3 CefTeram ;>/ Ceffaram
4 quae H j/ jwa
— commoveri H #, -4 f« moveri
5 vis fuberat ;£jfttf fufctperat
p. I.
27 8 profcriptio %, ^ profcripti
— facratis H S xfaris
10 neque H S %, \J/neve
14 exturbari S xP€rturbari
15
vero H # cum T j?g«
— fueruntH xfuerant16 quae fperata ? HSi.— cogitata H # rcgitata
17 qui atque defcripta ? C T. d.
18 curat ;o potuit % rrf/7'0 </<?/««-'/
ig aut quaj H S #, 4- querque
21 quae ftatueretur? C T d.
zz autem H S^,^ hic
-rexCHST^rw erat
24 liabebat x haberet
25 ab C T a
29 Hic H x Hac30 ir.vitifiimis x iwiclijjimii
— ac fortifTimi CT d.
32 fopitam C T folitam
34 acerrimos % afperrimos
28 2 etiam C »0« T d.
4 comprefiis %]/ ccmprejjit
6 confiliis £ cum filiis
— fervaffet C T defendijfct
7 reliquis queftus eft C T d.
8 reliquis % d.
10 Jun. C Juniis H ^«w/V T _7*#.
11 Ninnio C Numio H /V/Vz/o (in marg.
" mimio") S Mimmio T Munio xMummio
— cujus HS^a//*
1 Interceffit —— confules retulifTent
CT d.
1 Res 4" Rem
1 4 jam H S %, 4 </.
— erigere 4^ eligere.
16 fnbierat ^, 4"./^ ^tf'
1 8 DecefTerat S -4 difcejferat
— ex H S x> 4^ ab
20 obviam IT £ ^•z;/«
22 fuse % mea
24 primum HS^ \ primo
26 cum 4^ '»«*
-— manibus T in manibus
—et H S x d.
— et diutius fuftinere C T d.
28 privatim H S x privati
30 initur H initum -^ initus
33 promulgarunt•xpromulgarent
— Ex fidem convertiflent C T d.
29 2 libertatem non eandem % non
3 novem HS^ ttlo
4 ^Eliorum H aliorum x a^!S
Sff 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 516/627
VARI£ LECTIONES.p. l.
29 5 quo x quod ^ 9U0S
g princeps C T princept etiam
— f ua H x d>
12 Qui confici malebat CT(/,— amplifiimi % amplijfimam
16 interim C iterum
— Judices HS^, \ judex T d.
1 equidem caufa fufcepit QT d.
19 nobis x d.
20 iratior % ratio \ ro
22 caufa H d.
•— pertinere T pertinet
— tt.Cd.TJed
23 putavit x ptitare
— perficiendi % perficiendum
24 Abiit H Abit
— refpirafie C T refpirare
25 re \ rep.
— fpe 4- Jpei
26 ominibus C T %omnibus
27 paludati C puludati
— ipfis H zfe ipfi
28 neque nos — perdidifiemus C T d.
31 tribuni plebis C T alii
— qui ;j, 4' quod
— fe de x> \fa-pe
— me C d.
•— promuigaturos C prcmulgatcres
32 confirrrtarant CHT confirmarunt %confirmant
— emitur % emittitur
33 is C T d.
34 quoniam x 1u°d
— fatum %, \faclum— ut T ne
— illa x tlle
— vepreculisCHS^ vepretulis
30 I nitednla T \ in cedula
— conaretur C conarentur
•— arrodere # abrodere
_ Alter de tabula fuftulit CT d.
2 Gavi Oleli horreo H S gauioleliorea
(cum afierifo in marg.J % gaviola
liorea
granisp^, \ gravis
Atilios H S atque illos
relatis x reliBis
vos dico C T d.
qui permiffurnm C T d.
diflentione -\ diffejfione
fe patribus confcriptis H S xfcept
reipublics H et reipublica:
Cotta -\ Cott<z
dixit CTj; edixit
3
3
7
10
1
12
p. 1.
30 13 republica C reip.
15 non ^ netno
16 quidem H # quenquam
1 7 quaflatse H S quafita
— perturbatorumque temporum C HTX, -\> perturbato undique tempore
18 perturbatione CT permutationc
19 declinafle x inclinafje
— reliquae C reliqua
20 praefentes xPrafeni"21 quodam x ouondam
24 de x a
25 fcripferat CHT^, \ fcripftffet
26 fl Cfine
— poflet C poffem
z-j lege CT d.
— abeflem C obeffem
29 Hunc C O (Forfan pro " honc,"
ut in <veteri de Duillio infcriptione)
T Homo
— diceret \ deberet
— Sed C T d.
30 approbata adjungeretur C Tfentetttiam Cotta laudawt et appro-
bavit
32 defungerer x dejringier
-— ut H et 1)/ aut
— ad— adjungeretur H S ad Senatum
non adfe referrijuffit
31 1 dixiflet aucloritas impediretur
C H S T xfiM u^a varietate dix-
iffent ij/ dixifjent
1 tandem CHSTi.12 v 1 1 1 . C T nonus
1 3 aliquanto T aliquantulum
1 4 Sextius C H S Sefiius
16 illi x itiorum
17 pafto C H S x/peclato
1 8 fervis T fcvis
19 Fabricium C Fabritium
21 Venientem faciunt C H S TZ> i|/ d.
23 deftridis C H difiriBis
24 fortiflimum oculis CHSj;/.T •]/ oculis
26 in " moriendi caufa C H S TX. *.
28 refervaflet x> $ refervajfet pulfus ta-
men e rofiris in comitio
29 Subiit veniflet C H S T d.
31 pulfus C H S T puljus tamen
32 tum H S T % d.
34 Tiberim C Tyberim
-— compleri C repleri %, d.
32 1 referciri C H x refartiri
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 517/627
VARIiE LECTIONES.p-
3 2
33
34
21
24
30
31
32
33
341
3
5
6
7
9
»3
16
>7l 9
20
25
27
28
31
2
48
1
12
e foro - arbitrarentur C H S TX d.
Atqui faginantur ? C H S T
X <*•
jam CHST^ etiam
certe C H S T x d.
Vifta jure lsefiffet C H S T
X d-
tu ficaiiis C H S T % tu fup-
pcnas cum fccariit
immittas C H S % in forum im-
mittas T inforum emittas
dejicias C H S T % tjicias
vi et C T <vi?n et armis cgeris % armis
gej/eris '
poflet defendere T d.
Atqui ne ex eo quidem C H ^
Ex eo autem S Ex e T x d.
tuto C fu/e
foro %foro luo
rempublicam C H S T # ut a fuis
munitus remp.
cum verba T d.
interfationem CHST^ interfedio-
nem
fubito 41 fubita
exclamat C S T £, \ exc/amabat
et 4" et etiam
plurimis S T xpluribus
vix,
vita
AtHST^,^«
quae C quimaledicito % makdiclo 4* tnaie-
dicite
Sabinio C H S T x d.
tam tempori C T tanio tempore S tam
tempore
tempori # tempore
exclamarit C H S T exclamaret
refipiilet H refipuiffet T recepifit
Clodia C H S T X Ckdiana
eftHS^.repctituii H erepiuri
dubitandum C H S y^judicandum
At C x ,4, Ah
nequam
HS
T x>-vj/ d.
quaeri C H S T x> 4* quarunt
reftinguendam x reftituendam
mulionicam CS^ multoniam H mu-
lioniam T multajam 4 multo mea
penulam C 4* plenulam T pcnula
corbe -\> ccr<ve
Numerium S z Numerum T Nume»
nium
p. 1.
34 »3 hoc 4 ^^— fcitis C fatis
'4 fit C H S T z efi
15 nifi C H S T x ni
16 non illi C H T ^, ^ nonnulli
— mercenarii C H mercennarii
»7 invidiam H invidia
quos 4^ quod
18 grato C gracco
— minuiflent C meminiffent H lenifint Tmuni<vijfent
*9 tunc C H /« tu S # /«ot
22 ftatua xftatuam
2?
videtis H a'.
animo in rempublicam C H in reip*
animo
26 caufam % d.
27 de republica C T reip. % r. p.caufam reipublica; CH</.
28 fenatus T %fenatori$
caufam reipublicae T d.
29 cumque x caufam
obnuntiarat x obnuntiaffet
30 aC ab
peftibus C teflilus
32 quifquam CH^ quifnam
35 2 cires % ci<vis
4 ferio C foro
— eCet6 in liberas ——— reduceret C S T x
d. H reflitueret
9 opprefla H obfeffa
10 et x et fibi
1 nondum mentio nulla CH STX.
d.
21 Forum CHST^ cumforum
22 conftratum CHST^ effet conjira-
tum
30 virtute T 'virtute praditum
3« praeter C prator
36 1 et 4^ aut
2 necefTe 4" n*c
— audacium H \ audaciam
3 fceleri C H S T fceleribus
6 effe 4 eji
7et fentire C
HS
TJentire
10 impertiam C H impartiam T impar^
tiar x ltl patriam
1 poflim C S x P°ffum
13 Adiit —— pertimefceret f/. 37.19)
CHST^.37 2I Quomodo T Quo
igitur CHST^.22 qui H auia
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 518/627
VARIiE LECTIONES.p. I. P-
1.
37 23 depellit C depulit 39 20
25 vitae H S T %;ure
26 movetur CHS^ monetur —27 jugulum % jugum 23
29 rerum C eorum 2S
32 tantumque \ tanlum 28
34 ii.C H S T hi 30
38 2 feritate Tferoatate —3
tranfduxerunt H S T #, 4/ tranjiule- 34-
runt 40 5— adCHS x </. 6
5nominatse funt C H S T jj, 4^ »«»/-
nwverunt
7
7 fepferunt S T Jcripjerunt 11
9 tam -4/ tamen 12
— quam jus atque vis 4- quam<vis et »7
J«s 19
10 nolimus C H S # nolumus T »0/«/-
/«z« 20
— volumus C nolumus —1 valeat CHST*/.'3 et ^ d. 22
lS 23
»7
18
»9
20
23
24
39 J 4
16
17
18
»9
neceiTario 4- necejfarios
eft C </. 24
omnes C omnis 26
at C S ^ «/ 28
defendendse HS^ defenfonis 29
comparando. C H S T ^, ^ compa- —rato. Nnm quid ageret vir ad dig- —nitatem et gloriam natus. Agebat 30
autloritate ; agebat confilio ;('Jg. 3 3— conf. T d ) agebat perfummutn 41 1
ordinem ; agebat confdio (%, 4> ex- 2
emplo) bonorum acfortium civium : •—
quid remp (H rep. S ^ r. p.)
quid Je dignum effet, (S effe) quid 15
(H s z , 4 f«w; ^ #/' /#' fTy«/V ^ ty/>. quid dignum efjet) quid 20
Jptrare, quid majoribus fui< reddere 24
deberet diligentifjime cogilabat. 25
quemnam C H S %, >]/ quem jam —deferviat C ^, 4 eferviat 28
cum fciat de vi Milonem (p.
3Q..13J C H S T%, 4 30
eum H T <««
re. publicam C ^ rc^, 31
fuiife T 'veniffe
quonam ij/ quoniam 42 2
monumenta C H S #, 4/ munimenta5
qui iuorum C H S T %, 4- d. —oppugnavit H S # expugnavit —ftipatus -\i jiipatis 6
armatus £ «r/tf/j 4 armatis J
indicibus C Hjudicibus
redundat C H T redundant S r«&ir-
das ;/, 1]/ redundans
qui effudit C S %, •$, d.
ejus H S T z , 4 ^.
aufpiciaque C H S x , -p aufpicia
tu % rf
1
.
quaeris #, -vj/ qu&ritis
prseclaram C H S T ei praclaram
oratio ^ caufa
populares £ effe popuhres
probarent ^, -vj/ proharentur
quis C T quifque H S quifqui*
DeCHSTJ.negotia C T w*gor/7
ut dixi CHST^,^.qui et C H S T <?/ qui -J/ / ?«/
guberr.anda republica C gubernacula
reip.
ipfique vj/ ipfi quoque
cives numerantur T £ nominantur -vj/
rrro muriiantur
gubernatoribus C gubernantibus
id ij/ /r<?
quod £ y«0
omnibus CHST X i/.
optimates C optumates
non C H S 4 d.
otium C H odium 4' ctium al. odium
abhor.eat •*]/ abborreret
aCSrf.
haec C hic
auftoritas % auSoritates
Harum T d.
magni animi % magnanimi
Etenim dignitatis C H S TX ^ d-
aut arduam H S T atque \ atque ar-
dnam
contra C d.
etiam C et
voluerunt T volunt
fi atque CHST^,^.a Varium C H S T 4- d. % a
C. Graccho
nulla invidia C H S T ulla in-
<vidia
florentem— unus noluifTet C H S T
dimoveri -vj/ demcveri
aura C caufa
unquam T nunquam
curfu CHST^ curfu <vita
dimovere T remo<vere
imitamini 4^ imittmini
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 519/627
VARI£ LECTIONES.
42
44
45
1.
9
10
43 28
31
33
34
2
4
5
10
11
12
»4
16
17
18
21
24
27
28
1
2
4
7
»3
23
26
27
28
30
34
46 1
Vi
hasc divina C d.
Eft maxime commovebatur (p,
43. 26; C H S Tx
d.
fidem 4- /Vrfi?»*
confeffu C S 4" confenju
aCSTi.gladiatore T gladiatorie
fceleratifiimo C H SJceleratiJJimo con-
tiones T JceleratiJJimo compericione %Jcehratijftmce contiones •>]/ fceleratijji-
mo conciones
nemo illum poterat C H S T4/ d.
Erant, erant C H S T >]/ mz^ enim
conful x d.
populi Romani \ populus Ro.
omnes conftitit C H S T # d.
meae %Jua?
concioni C H S T ^ 1» concionilus
X contionibus
fic majorem C H S T x d.
quos T quoi quorum
ingrata C T x , \ ingratafjt
Cedo % Credo
ad verum T \ d. (cumjpatio)
modo -vj/ modo non
rempublicam C rejp.
eum C # cum
Leges reperiantur C H S TX> 41 d.
inCHST^^.fe, cum >)/ d.
iniffe 4> f»« 1?/? y«/ «0« proftebatur
civitatis T d.
omnes aetates H d.
aderit C aderis
atque optimo confule x ,4- d.
Eft potuiffet CH Z,| d.
deinde —
4/ </.
Itaque meos fuaviatus C H S
bona C d.
helluabare z belluare i|/ helluah re
gregales £ gregalis
videre % videres
te inimicior nefcio C H T y,4/ d.
atque C at in
Illuc' judicetf>. 47. 4J C H
S T ^, ij/ </.
ifte x d.
animorum T amicorum
P-
47
Anagnoftce C H S Z>
48
49
5°
I.
conjedtus C H S T 4" tdntUhus x itt-
tuitus
7 Comitioium neceffe eft C S
/C> 4" d.
20 Ex — loquar (p. 48. 2$) C H S TH<ec, prater omijja, ponuntur pojl
" qui putentur" ^48. 33^21 ecquis commiferit Xy 4/ ^»
23 ludius C S x ludus
— fpecTator C \ expettator
24 acroama x , -^ acroma
— embolia -vj/ eubolia
25 ccetum # r^/a
26 ullosx, 'H°s
27 vivus C S x, -v|/ #««•»
— Semel mente, veniflet C x,
^ </.
6 fe T </.
7 infando S T 4> nejando
8 voces aedilitatem C #, \ d.
1 3 Nam ipfe attor C #, -^ d.
28 delibem C T debilem %}/ debihtem
29 illi CHSTj;,^ r/&
30 P. Sextii L' H \ populi R. et S x p.
r. et T po. Ro. et
33 eft C H S T %, 4//«//
— populares omnes C %popularis omnis
v]/ populares putemus
— eos T </.
34 Id expreffero C -^ d.
2 fuit H/«7
— recenti
4 et optirnatium C H S T x d.
6 mifto CHSTj; mejlo
— aperte C tf parte (cum ajlerijco) H a
preetore % « /r.
9 etiam C H S T ^, ^ quis
— exprimebat T exprimebant
— Quid ingenio prseditum C H S
19 populi fabula C H S d.
20 O patcr putarat x d.
2 1 ille C S illa
22 fenatu C Jeuatum
23 cum \ d.
— fletu ruinis C d. H S T x Jle/u
\> confliciu
24 patriam T tum patria?
25 cum >— inflammari C H S £, -J/ d.
27 Pro civitatis (p 50. 17J C HS
18 ftabiliverat HS^, -4- Jiabiliveram.
~ Millies C #, 4> «/'/«
maximo C H S T % d.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 520/627
VARIiE LECTIONES;
p-
5°
!.
18
«9
26
28
29
30
33
51 27
28
33
52 1
'4
»5
53 2I
23
24
25
3 1
33
34
54 »
4
55 2 7
28
29
3°
3»
5&
34
7
8
911
revocatum C H S jj, | re-vocatus Trenovatum
Parumne maxime dele&atur
CHS^.confefium CHSTj; confenfum
venit, et C H S T #, -\> egit is
Venit S veni
ad columnam H S 4/ a columna
Meniam C # aneam H S mena %Menia
Ubi — decorari (p.$\. 24J C H S
*/:captivis %{/ captivis pnrere
per labefaclare potuiflet C H S
X» $ d-
idcirco\J/ idcirca
Cujus decernendnm putavit
CHSj;,^.teftimonium -Brundufini ("/.53.
23; C d.
Nam meorum (p. 53. 20^ HST X </.
quemadmodum Brundufini HS T £, -vj/ ^.
nonis\J/
/?0f/j
Sextilibus T Sedilibus 4- Sefiilibus
adventus C H S T ^, I reditus
fuifiet -vj/ tneifuiffent
et Tf/idem C H S T jj, I ?w«w /</«» #filiae C H S T -vj/ meafilia
quam 1 periculoque defenderat
CHST %,^.agere C H S T #, -vj/ agerent
videbantur C H S T %, ij/ </.
multitudine etCHST^,^.iter domum CHST^i)» d.
ejufmodi C % hujufmodi
illud T illum
quod negligatur (p. 55. 26)
C H S ^, ^ i/.
VOS "vj/ */•
adhiberetis T exhiberetis
reipublicae C pcpulo Romano
adhibetur % adhiberetur
medentur-vj/ mederentur
exfecant •vj/ exfecrant
tam C H S T x ^-
fapientibus, et C H S T pj, \ et fa-
pientibus
natura C H S T \ a natura
&CS z d.
regum C H %, -vj/ regiam
proponerent C H S T praponerent
p. 1.
56 »3
»5
18
'9
20
21
22
23
24
26
29
30
31
32
57
58
10
'4
»5
29
3i
33
8
911
12
»9
induftrise ac virtuti C H S T %, \induflria ac virtute
auctoritate uti C p/ <verti aucloritate
H S 4/ aucloritate <veteri
augere C H S ^, ^ augeri
Hacc -vj/ Hoc
virili C <viri
cujufcunque -v]/ cujufque
fint ;£, -^funt
autem STJ.munia C T # munera \ injuria,
ii C H S hi T «///
Huic T </.
hominum C omnium
ut ante dixi CHST^</.multas S multa T »»«/;/
injurias S invidia
experiendos % exprimendos
cum dignitate % dignitUe
ducuntur C H ducantur S T %, >J/<//-
r#«/#r
illecebris 4- illecebrum
ne S T X' 4' ***"
fortes perfrui C H S %, •<]> la-
borum patientesfrui
Sudandum 4/ Suadendum
communibus % omnibus
virorum C H S # </.
cascarunt C certarunt
fortes C Hfortis
leves —— putaverunt T </.
leves C levis
nofcri homines C H S ^, ij/ </.
cives C civis
atque S d.
Ac — tempeftate populari C H S TjC,
-vj/ *7 y? yaoi [ H yazV] fcr#/w a#f
iniqui judicis quadam procella per-
<vertit, aut aliqua repentina <vis ac
tempefias pertulit [H S %, \ percu-
lit\ populares [H S T popularis~\
dependerunt C S ^, -vj/ deprehende-
runt
disjuncTos C dijunilos
feceran t %fecerunt
ejicerenturC ejecerunt
unus C d.
fi iHam defenderunt C H S T*/•
gloria -v]/ gloria videntur
rempublicam CS% rem
oppugnantem H oppetentem
inique H iniquo
cum CHS^ nobfcum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 521/627
VARIiE LECTIONES.p. 1.
58 19 totimperatoribusnoftrisperCHST
X> 4' *"•
— et C H S T d.
— et de gloria % d.
27 etCHS^,^.28 quae C H S x ,
4/ quodT d.
30 magnorumque C S T magnorum
59 2 confecutos T confecuturos
6 afpeftus 1}/ afpeclu
IO veftne T nojira
l6 CuiJ£
f«*H
21 hic luftus CHSjji/ /«#«/
22 quia % £«*'
26 illo die C S # die
27 AtCHS^A29 raptata S T \ rapta
p. 1.
59 29 conjux CT^ conjunx
3 2 Diis i}/ <& £/*
60 ?poflim ^;, ^J/ pojfum
8 necCHST x,^«1 meo
>J/ «Wo12 unquam H nunquam
— eae C H S ha
16 Lentulo confule C H S #, tyLtntu-
lus conjul T Lentulus
17 JudicesCH ST^</.18 judicio omnium $ Judices
19 improborum T improborum menttt
— vos —— rempublicam T d.
20 rempublicam C H reip. potejiis S #»
\> r. p. potejiis
I N
V A T I N I U MO R A T I O XXXIII.
Edit. Olivet. MSS. C H S T x 1 ^
6i
62
1.
1 Vatini, qui T Vatinii
— quidpc
quod
— poftularet H pofiulajfet T pojiulat
5 aut C H S T % d.
7 intemperantior C -\> intemperatior
10 cum Q -\> d.
1 tamen dimittere H d.
13 hunc ij/ /W«;
14 interrogem ^ /* interrogarem
1 me ad id C mea ad id H S T 4* «ftv»
16 impuliflet C T impul/et1 frangerem T confrangertm
19 Sextio C 5r/?/o (Jicjemper) % Sexto
20 in T ^.
21 hefterno T \ externo
2 indicafti Sjudicajii
— qui C H %, 4/ <^.
5 denique conciones # Deindt ratic-
nes
Tom. VI.
p. 1.
62 6 quas — pofiet % d.
7 hujus CHST X(1|/k8 fubornatos %Juborantes
9 implicatam CST implicitam
cum —— dediflex.
d-
domi C domui
prsevaricatorem H S T -\> pravarii
catorem ejfe
ei C H S T 4/ tt
accidat C S 4^ acctdat
cum —I
— diceret % d.nutricula 4^ nutricida (al. ntttricula)
ut vituperari T d. (cum ajie-
rijco) x d.
— ***CHS| nulla lacuna ttota
— meum C S 4- eum H illum
2$ defenfio CHj defendi
—• nunquam C H S 4/ nonnunquam
T tt
10
11
12
«5
16»7
20
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 522/627
VARIjE lectiones.p-
62
63
64
1.
23 C. T G«j//«
24 defenderem H defenderim
— contra
\circa
25 ^Eliam C H Helyam S 4- Heliam
— num Fufiam polluerit T d.
— neglexerit C H illexerit S illegtrit %{/
illeferit
26 num confuli vim # #w confuli mibi
— num attulerit H d.
— templum $- </•
27 religiones ij/ legiones
28 compilarit 4/ compiiavit
28 Tua funt H </.
29 Codicem . paruiffe £ </.
34 os C%J/
^oj H £;7
2 putaris S putares
3 hoc C H S hac
5 fumma # */.
•—• tum ij/ r««j
7 ea H -vj/ </.
•— pudenter -Z/ prudenter
I o et fuit £ </.
— quod 4' ^sf/^
II qui idem # quidem
— lffitiffimus # letijfemum
12 luclum " voluifti # </.
— refpondeo C H S 4> rejpondebo
14 per * </.
— diripere H diriperet
i8aCHST^.19 fervaram Cfervatam
20 me C H S T x <*>
2 1 increpas # increparis
23 luttu —— reipublicae ^ </.
26 arbitretur C S T ^, ^/ arbitrarettr
33 fit faftum mea 4- eftfaclum in ea
2 verae £ </.
4 ad X> 4- *5 omnes hoc cives C omnis hac civis %
hoc cives
7 tu me H d.
8 reipublicae CHS ^ retyublica no~
mine
— fic •- reipublicae T d.
9 diritate C \ duritate
10 civitati CHS^ civitatis
1 1 nomine T Nomen al. nomine
13 ipfeH ST x i/fo
1 4 non eft T d.
— boni T Sed boni
»6 fpeftentur -^fpeclantur
18 civitatis %, 4/ civitatis, quanto
30 ne me cum C \ tecum HST/< c*«*
% me cum
p. 1.
64 21 et*//.
24 viris H et viris
27 haec Hp^
hoc
28 a C tf^x
31 tenebricofiffimum H
-«J/ ttnebrofum jg
tenebrofejjimum
33 habeat y jajej
34 prasmium CHST^ primum— tua T 4, </.
6S 1 Quasfturam cogitare % d.
— Quajfturam - magno clamore Td. (cum afterifco)
2 hic C d.
3 te Hd.
4 P. clamore p/ d.
7 a me confule S ad me cos.
9
In T et in
cum H d.
10 portitorem H S partitorm % apporti-
torem
11 naves % navis
— fcrutarere xfcrutarerit
12 negotia S negotio
— iniquiflimis H neque
— irretires % irrideres
»4 allatas % alligatas
»5 Poft tribunus plebis T %, d.
(cum ajierijco)
»7 illud H S 4/ illuc
18 venerifne - Maftanefofi H d*
21 Maftanefofi C Majianepjofe
2S Quaero —— univerfe % d.
— abs te C H S T 4/ d.
26 univerfe CHST+i.— quod T quid
27 Ac % , 4, At
29 de te ipfo rogabo H </»
— te %ea
30 omniaque C omnia
3* in te 4* me— conjicientur C conicitntur $ commt-
tientur
— per tuum \ partium
32 hxrebunt T % adharebunt
33 Et 1 fervatum (p. 66. \z) T% d*
66 5 manes C H manis
6 omnis H <\t omnibus
7 fenatui H d.
8 ejus C hujus H 4^ tuis
— collegii H collegis \ colltgih
9 futuram C Sfutura
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 523/627
VARI^E LECTIONES.p-
66
I.
10
—12
13
16
»9
21
22
28
3*
6?
342
7
9
10
12
»4
16
»9
20
26
27
28
29
30
3»
32
fervarifne C H Sfervarene
num C H S »a«r
quod eo C qtiid eo H quo
unus C imus
afperfa C S afptra
vera x «w«contentionis C contemptionis
viro H uno
Ex his tres 4^ </•
sedilitiam prsetextam togam C H S
T 4/ tedilicia pratexta in togam
partim T d.
habuerunt ^ habuerant
his C S T te. is
multas -vj/ multa
tu H S T d.
difrumperis C H S T diruperis
novem tui # tuum nomen
rebus C H S T x , 4/ d.
infimus % infimis
num coelo # d.
fcias H ^- fcires
cum convocare ? x ^'
teCHST^^.tribuno H tribunus T tri.
eflet C effes (fup. lin.) T ejfes
republica \ ro. po.
lex 4/ n\*
iElia C Helya
et H</.
poft, fedentibus C H S prafiden-tibus
duobus non C H S T non duobus
ecquando C H S Hec quando
et concilium convocare C H S T d.
ex C H S T ex omnibus
JEWzm. C Helyatn
concilium C H confilium
advocaret H S T %, •$ convocaret
te Cd.
efle H d.
cogitarifne # cogitas te
augur C augere S augurem % auxilia
fieri xferri
in ut
CS pro Metello ? cum ut
H 4< pro <*. Metello. cum x $L Me-
ttllo cum
gemitumque C gemitum
et x ut
ex honore H honore
labefaftam C labefac7ata H S labe-
fatlatam
rempublicam C rep.
P-
68
69
10
1
»3
H
»5
16
21
22
23
25
26
27
28
3*
3 Z
33
36
7
8
910
1
12
»5
16
'7
18
nos C H S T %, 4/ »w effemus
illi # r/fo
fed fore putafti T d. (cum afie-
rifco) %d.putafti H d.
deleri H deleris
inflixifles C infixiffe \ infixiffei
tu C H S ij/ tua
augur C H S 4> auguria
reip. -vj/ ro.po.
teCHS|</.Bibulum C Bubulum x Brutum
bene C d.
ne tuis diflentientem H d.
qui%J/ y»/«/
progredientem C progrediendetn
in republica C S ra^.
vi H x, i af
incitata C incitatu x incitato y '""-
taretur
turpiflimo 4/ pejfimo
et ad necem C necemque
ut £ */
veterum -vj/ veteres
Idemque — non poflet T % d. (cum
afierifco)
nomine C aJ/ nomen
Bibulum C Bubulum
tegeretur H regeretur
Bibulum C Bubulum
confuli C H S confulis
qui x. f«*iEIiam C Helyatn x Heiiam.
Saturnini T Saturnii
etiam CH^iJ/rfarma putaris T d.
qui —— voluifti x &*
confulem C confulis T conf.
objeceris C -vj/ adjeceris
in H S ex
modo HST(/«mendacitate •vj' mendicitate
divitiis C H S T 4/ ex divitiis
nos -vj/ «*
jam H </.
L. Vettium C H S 4"'« Veclium
civi —— concionem T ^.
necem afterre C H S efiferre -vj/ 0/'-
ferre
voluifle C H S 4/ w/»^5/
concionem C S 4> contentionem
in H</.
collocaris C T \ collocans
T tt 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 524/627
VARIiE LECTIONES.p. h
69 20
70
22
24
27
28
29
3»
32
34
2
5
6
8
9
10
»3
16
17— defcendifTetque nominare X d.
»9
20
22
24
25
27
ecquofnam C S £/V quoftiam H y/<c/^
nam
Inculcarifne C H S T 4' incuharifne
etiam % Inculcaris etiam
itemque H ipfum
— repudiatis # d.
4> indicium uni T
Promulgarifne
et talibus H d.
indicium C H S
uni
voluntate \ <voluntates
fregerifne H S T \ fregeris % deinde
fifecueris
7'
producere CHST^ ducere
Vettium C T -veto ut H 4> <vero ut
ut C H S 4 d.
L. \ Lelius
Vettius C H 4- Veaius
a te C H S 4 ante
fe C H S Tfefe
tuHd.cupiebas H <vo!ueras
L. •]/ Lelittm
fpeftaras $ expedaras
C. C H S T 4 d.
perpetuum H d
tuenda \ tuendam
cum filio, principe juventutis C d.
H S Tjuventutis
republica S r. p, T N. p.
conjundiore S T conjundore
etiam H etiam caufa T quiajam
quam C T T cum
prasftringebat C rejlringebat H re-
flinguebat
Vatinii % Valini
in ' timebas % d.
autem CHST^.aliquanto H S T 4 aliquando
Vettii C x Veclii (Jicfemper)
indicio y^judicio (Jicjemper)
Qui - effet % d.
ei C H S 4/ et
ad % quo
interitum 4* mcritum
qui obtinebat % d.
quem civem, quem virum ? C d.
qui 1 exterminarat x d-
exterminarat, C extcrminarat, quem
ei<vem, quem <virum P
ego 4/ erg°
putaris C H S T 4* putas
qui H quis J2lumina % limina
p. 1.
70 28
29
3°
3 2
34
9
10
12
'3
»4
»5
16
18
22
24
25
28
29
31
3 Z
33
34
3
46
8
911
12
»3
illi C H S T d.
indicii C H S T 4 judicii
ejufque \ ejufdem
Et tulifTe x d-
te de C H S T cede
fine \ ficut
dum C S T cum
Cn. Lentulum H S ^. T C. Lentw
lum
fumptis—— noluifTe % d.
commodiorem CST^ commodiore
conditionem C S T 4 contentionem
rejeftionis C H S T 4" releclionis
nihilque H nibil
illis C H S %, 4 illiusfamiliarifjimis
T illisfamiliariffitnis
jam HTd.tuum fcelus CHST X , \fcekseft % cum
quod % d,
AcCSJtAc ' dicis
x,d.
confolatur C H S folatur
collocatas C H S 4 collocatam T col-
locatum
Et C S T 4, d.
pecunias C H S T pecuniam
partes C partbis 4 partim
illo ipfo C H S in illo ipfo T in illo
acerrima CHST^ acerrime
fumus H S ftmus \ fumus ac
cum tu ei C H S T 4, et
efle H d.
dicis CHST^ dices
mei H S noftri
pulla xpuella
quo more H d.
Dices—— accumberent % d.
fuerint C H Sfuerunt
ccenarit C ccenaris H d. S cena<vit
eft4#omitto C S opiteco S apiteco T cpi~
tbeco
diem 4> die
vifendo H Sfecundo
quis C S T qui 4^ yuidunquam T nunquatn
quis C qui
unquam C H S T d.
albatns % allatus
tu in C tuque H cutnqui in
tu intulifti % d*
tuis H 4^ ejus
tum T tamen
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 525/627
VARIiE LECTIONES.p-
72
73
74
1.
1 coquos C coevos H S r^/aj T % d.
18 Fauiti ^fuijli
— Faufti convivium ? % d.
1
expleras
C HS
Texpiares
2 amentia CHT^ injania
— tuCS^ tum T /rftf^*
22 nifi £ »0«
24 parum \patrum
26 Quaero mentio eft. (P. 73. /.
26; </.
— admififti \ amijijli
29 edixeritne \ Et dixeritne
-CCHST^.-exC</.— adefles CHS^ *^/30 fecerifne Wfecijpfne
3 ante C T antea H d.
— nunquam eft T unquamfuerat
1 tamen CT^ tantum
5 putes H d.
•— nullum C nullius
7 loco video efle CHS^ effefervanda
njel
8 num quis C nuvquis
9 appellarit C H S T \ appellaret
11 vi H S T inde
— deturbarit H T turbarit
1 eas S T eafque
— difturbando C H S T deturbando
14 accufatores C H S T 4' accujatortm
15 ereptos ? Judices £ ereclos vides,
— quzeftionum C S^ quaftionem
16 in luce C lucem H S T luce
1 morem C\J/
zwor*
1 8 fcelerum C S T 1]/ rerum H reorum
19 C. Memmii mentio eft C HSTA
28 refpondeas H S exponas
29 fperarafne C H fpeclans ne •% fpec-
tarifne
—• ut C S </.
30 tollerentur # tolleretur
— hoc 4' £*«•
31 quod C H S T #, 4' qua— ex x d.
32 confilium publicum % d.
2 poflet C H S T x poffit
4 fibi qui T d.
5 haec a C H S T x aut
6 gubernatione CHST ^ guberna-
tionem
8 confulto £ confultu
9 poft C H S pofi tt
10 es x e*
P-
74
75
I.
1
12
»3
»4»5
16
»7
18
28
29
30
3»
32
33
3
46
8
911
12
»3
>4
16
18
20
21
22
23
24
*5
28
29
3°
etiam C d.
etiam C et
docere C decere
fine vi tnlerim, falvis aufpiciis tule-
riraCHST/^Elia C x Helya
latae fint paream £ lateftnt parcas
Cum— Sergiam perdidifle CH S TZ d.
AcT^/ac defpicis H d.
tibi H d.
Ut H quod
hominibufque H hominibus
incredibili # credibili
C.CHST X,^.omnia % d.
ecquid C S x et $u'd
ecquifnam CS^f/ quifnam
C. CHST^,^.cum \ tum
eflet \ efe
Alfium C H S Alfium % ^a»praeteritum xPri - torem
ipfum % z»fecifle \ Jeciffet
te C ^.
affines S te affines
tribules T tribuni
execretur C S execret
de H d.
viderunt C H S T %, \ viderint
refpuunt ST^ refpiciunt
tribules execrantur C H S T x> \ d.
ftruir.ae C H S T #, \ J/Roma?
rufticanorum C H S T #, \ d.
in C H T £, ^ d.
gratius C T % gravius
facere xfacere altquid
audiamus S T %, 4' audiam
copiofe T copiofa
rogata C H S\J/
interrogata
meam £ tuam
in C H S T x> 4* m'nu*
pauca C H S Tx->
4* d.
in te C H S \J/ <vita
in hoc judicio CHSTj;,^^.verbis ^, \ d.
ab eadem — ad populum C H S TX d.
et perditorum C H S T x> \ d.
id dixifti C H S T x, \ d.
autem H d.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 526/627
VARIiE LECTIONES.
75
76
I.
32 T. H d.
— nonnullam \ nonnulla
34 veruntamen %, •vj/ verum etiam
z id quaero C H S T ^, ^ </.
7 qui S quomodo
8 Extremum effe grata C H S T
p. 1.
70 14 coarguo C H S arguo
— orationis C H S T % rationis
— quas confuli nolis C H S T
zo a me C H S mea— tributum H diminutum
21 dixerifne debuiffe CHT^rf.
P R O
MARCO CILIOO R A T I O XXXIV.
p-
77
78
Edit. Olivet.
1.
1 quis >]/ quid
— nunc # ^.
z noftrae pg veftra
3 hujufce C £«/«j
7 confceleratifque H S %fce!eratifque
8 magiftratibus # magiftratibufque
9 non ;j» </.
13 ejus % /»1 4 autem H hoe S au/^m /Swr \ hac
— Atratini T Aftrafti in
1 5 muliebrem C mulierem
1 6 nos % vos
1 7 otio % </.
— liceat S % licet
— effe T effe convenit
19 fic xficut
2 accufare C accufari
5 AcHT^,^<8 dignitatis H d.
9 pater %/a'.
— fplendidus —— parumx,
<£
I o tradlatus % tratlus
I I etiam CHT et $, d.
— tacitus T %et tacitus
1 autem % hoc
1 3 aeque HT^i.— hi % £/c
MSS. CHST^ij
p. 1.
78 16 fummam hodieque -^perfummamque
hodie
17 quibus H # y««-— potuerit T potuerat
1 autem C S d.
20 dixiftis x. dixifti
21 Quid C quod
22 audietis p^ audieris
— lacrymae ^ lacrymaque
26 praefenti % </.
— Puteolani C T Pratoriani H;<;pra
\
tori S pratorem \ Pratoria
— majores # d.
27 quam # d'.
— abfenti CHST^,^.— Caelio T Marcello
-etCHSjj^rf.28 in T d.
— ampliflimum 4' amplifjimum hominem
— cooptarunt C captarunt
30 lectiffimos viros % leclifpmo 'viro
— et equites H %, 4' equites
31 ornatiflima H honeftifftma x ordina-
tijfima
32 jeciffe % vidiffe
33 funt Hftnt
— nituntur C 4" nitantur H «r7£*r
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 527/627
VARI^ LECTIONES.
79
80
I. p. I.
1 parenti C parente 81 1
— tali x ^—
3 profluxi zfluxi —4 meus T metus 4— ratio H caufa 9— dimanavit C dominavit T adunavit 11
7 accufatorum C accujator »3
8 feret x fert 16
9 etenim C d. T *»/»* »7
1 3 notet £ »cf<?/ 22
— malediclio C malediclo 23
1 5 jactatur TjaEtantur 24
17 Atratino x Atratitio —— decebat % dicebat 25
23 levius HS jj /?»/«j 26
— quod T </. 3*
24 parentemque H #, -^ parentem 3 2
— beneficium 4> beneficio
25 tamen H #, J/ tantum 82 1
26 te # </. 3
-effeCT^. 5— exiftimes # exifliment—
— ut S «/ <?/ 6
28 tibix,
ubi 8
29 atque etiam dignitati C T d. H S 9
X, •vj'«/f«* rt«OW ifii dignitati 10
30 quam velit Hx-> $ d. 1
— petulanter, etiam T petulantem et—
— tiU x,^d. »4
3 1 non C tamen 16
33 te x « 18
—videbamus
CT^'videamus »9
2 quoad # yao^ —-iftiHST^,^*/. 20
3 etiam H x> b d. 21
5 dicam #, ^ ^.—
— vos H %d. —— exiftimatis HS^,^ exijiitnajlis
—13 fi C d. 22
— unquam C nunquam 25
14 ftuduerunt-fy flatuerunt
—•— tum C H T %, 4' tamen 27
— exiftimetur x exifliment 28
19 tum Hx, tunc —
21 illi # ille
25 verfatus #, 4» vtrfatur 29
26 ergo C *ftf —27 olim
x,d. —
29 tunicati S x tunica 30— uteremur T vertemur 3»
31 qui ^ ?«/•» 32
33 defenderat C T deftnderit HS^oi. 33
fenderet —34 qui T f«/0 34
imperia H £ </. S T -vj> initia
atque inviolata H inviolataquc
pudicitia xprudentia
jam C d.
efle x dvitia xfludia
pugnantibus T ^ repugnantilut
meliorum #, -^ mtlior
in C £ </. T propter
labore # laboris
etCHST x,^</.regere C S */-£«•* H AgrtY
atque T d.
cum remiflis # tt remijfis
audaciter #, 4' audatler
delendi x tenendi
confceleratus C S \fceleratut T con-
fequutus concitatusenim H x et boc
cujufque \ unicuique
eg° z *rg*
oculis x oeculta
Cujus 4 Cujus et
ficuti C S T \ flcut et
reformidet -vj/ reformidetur
conjurationis H x conjurationum
Pofuiftis x Pejuiflis et -vj/ Pojuifli
tamen H x tantum
enim H S x ttenim
atque H T aut in
focius xjbciit,
fuiflet H S extitiffet
accufatione C accufationem
commendare C omnem dare
Quod 4 Qui
et de —— ambitus x d.
et de H idem
iftis C H 4 //?/«/
ac 4 tf#/
ejus C T 4 ;»/»/ S «w'« ejut
altero C alterum
iterum HTJ.crimine T 4- crimen
arcefleret C S arcejjiret H x>^ arcif-
fiffet T accerfiret
tamen x tantum
ejufmodi H ejus modo
cupiditatis C H S T ^, ^J/cupidus
quam 4> y/Wobjedlum ^ objeclus
flagitata: xfla.
JJfare
conficit L H o ^ confecit x cenfeci
nunquam x unquam
habitationis H x habitationibus
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 528/627
V A R I JE LECTIONES.p-
83
34
1. P-
2 habitet H S habitat 84
3 autem H £<«r # <J.
illi j^ illis
4 ei T #«.f ^ et
— accommodaviftis H S aceommodatis
5 femigrarit C femigraiiit % fe mi~
graret
— jam H S %, 4 d.
6 et C H S T x , 4, d.
— reipoblicae T Ro. po.
7 effet T x* \> jam ejjit
— quidem moleftam T % molefia
— tamen % tantum
9 poflet C T pojjit
— modo C d.
10 cumx,
d.
12 magno $/ magnam
14 de % d.
— regis H x d.
15 ne C S 4- d. 85
Pelio-\J//W»
16 contexere # conterere
— carmen % crimen
— hera # eram
17 faucia ^fevitiam
20 five malorum H maCtrum
22 illa H%d.T illar
— exH % d.
— oratione # orationem
24 kH x d.
28 per fe : cur 4" perfeauor
—potius CT</. | /0/?
30 quo ifte C -^ quoto x quo
— fi x </.
— ipfe H % d.
3 1 ut C H S T x , 4 /^
3 3gratia C gloria
34
"
vobis H iw1 tamen H % tantum
2 di&umx.
duclum
— fore Hfere %foro
_ effe H T 4.
4 hoc T £<?/
audebunt C 4 audeant T ardeant
— his nj/ ;V
Sne
H xnec
T «^^6 experiri ^ expediri
8 debebitis CH S^ debetis
11 ut H «//
»3 folent H % d.
»4 tamen H d. % non
judices 4 judicium
— fl £> tyfine
*S vobis quoque vos H S x Vos ouoque
I.
16 effe Hd.I 7 confulendi ^ conjulenti
1 8 varietas C H S T ^, 4 varietatet
20 aliquid H aliquod— arbitrentur C arbitrarentur H x *r'
bitrantur
24 et hujus C T hujus
— et religioni H x religioni
— periculofiffimas x religiofa-t
26 providiffejyprovide fe
— Equidem H S Et quidem
— abducam C obducam 4 adducam
28 collocari ^ nullo modo
— fingi C effingi
30 omni luce clarioribus H x <*•
— caufax. caufam
3 pugnabit x pugnabunt
33 effeCH S x d.
34 deHS^ etde
1 efiet 4/ ejfe
— de Dione T dedicione x Dione
2 is C 4- id
3 Et enim C H S x > + efienim T {/*
autem
—« reus ^ r«— qui H x au°d
— hujus C H aut S T autem x «***
— diftus T deus
— etCd. X efi
4 Afcitius C 4' Afitius x Afciut
— is C T d. H S /«
— Quod H T £«/</5 eftHj^.— hujufmodi CHTj; ejufmodi
7 Afcitio C H •<]/ Jfitio
8 oberit 4 operi
II At^yf—
- praevaricatione C procuratione
— Afcitius H Afitiut
12 mihi C mijeri
— ifta £, y *'//«
1 optimam % opimam
— arbitratur T arbitrabatur % arbitra-
retur
— cujufmodi autem # C»/2/j »Wo enim
1 4effe
CS
x., 4 5/w £^£1 et do&iflimi, rediflimis # et reclif-
fimi
16 Caiufque doluerunt C 4" Caiut
H S T Caiujque x Gaiufque
1 qui cum C qui omm cum H % omni
S T czwtf/ cum
— doftrina? ftudio C H S T # ^/ <fc-
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 529/627
VARIiE LECTIONES.P . i.
85 18 tenebantur T % tenebatur
19 Lucceium C T ij/ Luceium
—ei H enim 4> d.
20 Quid x Qg'
21 ejus x ejufiiem
— de H d.
22 removeantor H x removentur
23 caufa nititur % conitetur
24. enim x d.
25 etfi Hfi27 verebar fy <verebatur
28 ad C T v|/ d.
— veftros fenfim T nojlros fenfum
— leniter CT^ leviter
— accideret C accenderet H S accederet
T aSlendoret\J/
aitenderet
— Dixit T dixi
30 et C H % ,4/ ut
3 1 fuavitate Cfuavitates
— humanitatis, qua % humanitatifque
— homines HS^ omnes
33 patruus £ patrius
34 parens H S fater % patet
— incontinentia % innocentia
86 3 et x d.
4 movebat fuifie meo x movent : in eo
C ventitafie # vetajfe
10 dixit H % «//>«/*
— plane %plana
1 Lupercorum # </.
— quorum % quo12 inftituta H S % conflituta
— fi HyW13 feHd.
16 hjec 4» hoc
17 eaHi/.
21 tametfi % etfi
22 videram £ njiderat
23 refpondebo CHSTj; refpondeo
24 fi licet H T xjaili&t
— nullum H S nonnulium
— convivjum C convitium (Jup. lin.) Tconvicium
27 guftafient H S x gujiarent
—hoc
z hujus28 attigifient
x, attigiJJet
3 1 concefiu x concejfo
34 folent H xfcSeurtt
— videbare ex C 41 videare ex H vide-
ris S videris ex
8y 1 ex^ d.
2 omne C commune
3 quod 4< ^«^
5 pofTunt coner ^ d/»;»i
6 expromere C H S T | exbrimere
Tom. VI.
p. 1.
87 8 res T r* £ «
— tamen ^ «9«
— et copiofe et C H S ^, %J/*/ T d.
— accufari poteft % accufare potes
1 accufator x accufatores
«3 vocatus T invocatus
«4 tuas ut oportet % me ut opinor
»S deprecari vacationem C H S %, 4^
de prevaricatione
— veniamque C H S #, 4* "veniam
16 perfugiis x profugus
17 elt H z d.
21 quin HSj; qui
— quae T qui
— nondum CHSTi.— proprie T prope
— conferuntur H S referuntur
24 fumptum x emptum
26 )urgi'\ZJ"rgia
28 eft enim fundamentum H x enim
29 ab irato accufatore H S x arbitratu
accufatoris
34 Necare C\J/
negare
— eandem H eadem 4" eidem
88 1 voluit C noluit
2 rurfus H S T rurfum
3 eft x d.
6 Domiti cum z Domiiium
7 rem x re
7 quae fi fe C \ quafijfe-
— commodafie CT^ commodajfe fe HX commendajfe
8 fi C T 4/ d.
9 facimus 4" Jacinus
10 remota H d.
1 relinquentur C relinquetur H S rekn-
quantur Z relinquatur
1 2 nos C d.
'3 facerem z facerent
14 vehementius x d.
16 nec HT^17 coget H S cogit
21 tamen z tum
— quaeram z $ue
22 leniter Tleviter
23 Si C H S T x , ^fm— modo C tneo
25 illa C S T 4/ ex illa
26 qui H qua— ne ifta mihi T ut mihi Z ne is tamen
27 Exiftat x eX>fta
29 extiterit C 4" exftitit
3' aut x outem
huic HT z i.
32 commodares z commendaret
V v v
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 530/627
V A R I JE LECTIONES.
88
89
1.
3 2
33
34
10
1
»3
18
*5
16
1
'9
20
21
venenum %<venenum non
non •»]/ «ftw
non patruum CT4» nutn palruumH </.
non C T num
proavum W. y^d.
audieras H -videras
Non C Numclarifllmi x charijjlmi
prope 2 </.
cui C H S x, 4, d.
tam C ^.
quidem 4> quadam
aemulam -4 <e»iulum
admonebat 4" ammonebatur
non C -J/ »«/«
plebis 4^ plebi
et ij/ -Wa nobis cum C H x nobifcum
Ideone -^ Ideo me
turpiflimorum \ fadijjimorum
adduxi 41 deduxi
tu H % d-
ut H S x ut et
ne T ut
fe #, 4^et H «/
videro T \ fideo
ita T </.
ut C T 4/ </.
p. 1.
90 6
—- vel x d
22
23
24
25
28
29
difceptatoribus H difceptationibus
confidam T confundam
vero C T 4/ wo^
loquor\J/
loquar
qua? infimulas C H S T ^, | /arguis C H S T %, 4^ argumenta
cogitas ; rationem x cogita rationes
tantae C $ d.
aclas, S j£, 41 «<#<*
jacTant C jaclas
9 l
idemque x idemque
90 2
iidemque S Tnibil
te x d-
aut 4^ «'aut d-oceas T d. x atit diluas
oportet
et C H S d.
fumam § xfumm(imaliquem H % d.
minimum x nimirum
fratrem Sfratrem tuum
credo, timiditatem C 4" temeritatem
H % timiditatem
10
12
18
19
20
2223
27
29
31
32
34
1
2
3
47
8
1
12
'3
H
»4
16
»9
putato xPuto
adolefcentulum H adolefcentem
perpulerunt HS pepulerunt T pepe-
lerunt
faepius C fape
iifdem x iis
illum T et illum
devincTum x deviclum
patriam feveritatemqae C T patri-
amque feveritatem
fumam %fummamCaecilianumne x Celianumne
aliquem HS^u» aliquem
nunc meum C H 41 nunc enim meum
T d.
cumulatur C tumulatur % emu/atur
quae H S j^, 4^ Egone? qu<e
nequidquam jg nequaquam
velim T d.
talis HS//flj; ifte
Dede T rejponde x Dii Deaque
te C T \ d,
disjice C H S T d. x addifce -\> difce
per me licebit. Si egebis T plicebit
fe egebit
dolebit % dolebunt
fat eft x a '
meae C T $/ me
inducTum x deduclum
decelTifTe H S %, 4/ defciviffe
figni C \ fi igilur T fe qui
maledica C maledicla
miraris 4- d.
iniquorum C inimicorum
eft C S T 4/ eft rejponderet
veftem T <veftemne
refarcietur T Jarcietur
Cselii Cfilia H S T % , \ filH
jam HSj; enim
aliqua H x d.
quae x aui
pervulgaret H S x Pervu^ajSetdecretum HS^ difcretum
vidua H Sjud.
libere x Hbera
adulterum p^, 4> adulterium
hunc T d.
et voluptatibus C atque in vcluptatt
tu H % d.
defenderes C ^ defendes
qui T quis
hac x d-
in animi H x animi
et cum H§ x et konore tt
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 531/627
VARIiE LECTIONES.
9»
92
93
I.
22
23
25
26
27
arbitror # arbitror cum illo
eos H % d.
haec H S ^, -vj/ o\
Chartae ^; certe
obfoleverunt % obfoluerunt ^ abfolve-
runt
feftam \ feptam
vita: re H # w/a
P-
93
1.
»7
18
»9
20
28 homines 4- «/. 21
29 tamen £ /#>« —30 Alia H Aliqua 22
32 omnia x d. —2 iter 4- inter z
5
3 nobis x d. 27
6 prolapfione % pro lafiont 28
7 et H d. 3°
8 jam H % </. 32— caperetur j£ caperet 331 2 plerique xplerunque 34
13 putabunt H putaverunt Sputarunt T 94 1
putabant x putaverim —\6 non p£ 7;««
18 in £ o7
. 3
20 alienam x aliena —^ trucidetur ^; trucidet 7
21 famam xfanum -^ al.fantim 1
23 vi terreat T interreat 12
— careat # caruerit »3
25 inanes T </.
27 qujE £ ?**
— perfpexerat T profpexerat 17
29 Ac multix,
At multa —31 deferviflent CT Z defer<viffent H S »9
deftrbuiffent
— virtutes # 'virtutis21
34 ne minimum x nemini 224 nominarentur T nominantur
23
24quae H S x bac
5 poftea x praterea
— obtefta H S oblecla
— excufatione % virtute2 S
7 in W-— enim jam % d. 268 quoniam CHST^ quondam
— quaedam T d. %, >}/ quadam 279 libere p/ d.
— reperietur C reperitur 30— nulli HS^ nullus
1 1 gutturis CTiJ' gurgitis _— minuit H % imminuit
3'
33
34
1 2 etiam C d.
—• autem ^/ e»//»
I3
quae C quo
1 7 haec C \ boc
loquor -vj/ eloquor
veilra £ waAtque ^ At
in eo H meum
elucere % ducere
alitur £ tf///*r
videbatis C H S -vj/ videbatur
etiam H */
tamen p^ tantum
fed inerat T fer-vierat
forte H # o".
ratio H S ora//?
enim H % d.
nonnunquam x nunquam
non C H S T %, -vj/ quo
ullam H S x d.
Obterendae C S\J/
Qmittenda
deleftationis x dileclionis
eft H S etiam
quae res % quare
homines dicendi HS ^ labor
conficiendi bomines afludio
Me Tfeconfularem -^ confiliarem
ipfo C T ^ ipfe
huc H S p^, •>]/ bujus
ea %d.
integumenta, non quaerat H S x te-
gumenta requirat \ tegumenta qua*
rat
hujusx,
ejUs
feculi H S a<vi % d.
non x &•
quando % q non
definiam x non dijfiniam
relinquam x relinquamus
patefecerit C -vj/ patefaceret
fefe Hfevita % vitia
collocarit C T -vj/ collocaret
inftituerit C T -vj/ inflitueret HSjjdecreverit
faciet H xfaciat
kkCfegeret H S % gerat
folum H S xf°l°
fed etiam procax C H ST^4 pro-
caxque
quis C qui
adulter H \ d.
Clodia C 4/ C/odia T Clodio
abs H a
meos\J/
modes
V v v 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 532/627
V A R l JE LECTIONES.p. l.
95 i x\e x wc
2 accufatores % accufatorh
— ejus mulier fit T d.
3fe
H * a\
4 difilmilis xjimilis
— inftitutoque meretricio C 4 tnerelri-
cirque injiituto
5 habuifTe S habucre % babere
6 perflagitiofum CH S T % flagitio-
Jum
7 objiciant C objiciunt
8 eam %ea—
- eft, cur pg es
9 viam ^ <veniam
II et cateris magnam ad fe defenden-
dumCHSTpc defendendi
I 2 dabit H S dedit
l
3e vadis
CHS^ evadensi 5 enim % */?/;» /><£<•
17 criminantur % criminatur
1 Lucceii C S T Lucei
19 quos H S x q-iod
— Dio H Dion
— Lucceium S T Luceium % Lucium
20 infidiandis S % in^idiantis
21 domi £ domitii
24 ad H S % ob
— fumeret C Jumerat
25 dixit $ dixerit
— devinxit C dejunxit
26 aufa % aufus
28 cum
HSjj/29 legati C S T fcilicet legati \ S. le-
gati
— Lucceii C Luculli T LucuIIum % **•'
L««/ i]/ Lucullii
32 illa T </.
33 hoc T ^r— Balbus x Balba
34 fe TV. ^yW— quserere T qu/erendum
96 5 eft aufus x eft rurfum -\> es aufus
6 Quid crimini T d.
—• huic H S x ifti
9 non H % nunquam
10 remp^
^1 credendam C H S T % credendum
— illa H illam
1 3 Lucceii S T Luceii
—— fuerit %fuerat
1 5 peragi are x peragere
18 reperietur H S reperietis % reperiretur
19 oratoris % orationis
— mihi H % d.
X exircitationetr.
p. 1.
96 20 meum H % d.
— exercitationem Hmeam
21 cum % tum22 proferri ^ proferre
24 Lucceium S Luceium T Lucium
25 in famam\J/ infamiam
27 humanitate C humilitate
29 haec ipfa H ^. ^ ^r30 in alienum h iminem H # a//V»0 ho»
mim S /'// alieno homine
31 cum ^ tf'.
— comperiffet % eonpetiffet
34 leviter H S x &*it&
97 I prsetermitferet C poflimeret (cumaf-
terifco) H S ^, | pofimitteret
3 cur C d.
4teftimonii
C teftimonia Ttejiimonio
Lucei
5 verba cognofcite T */.
— Recita teftimonium Lucceii CT</.— Testimonium Lucceii C H S T
X d-
7 mittere xfummittere
9 ipfo H illo
-etH</.— re C %, 1]/ r«1 2 profertur HSi/.— inimica C T inimici
13 ex libidinofa Q % d.
— autem H d.
15 devir.cTa C dejuncla
21 evolvere C H S T vo!<vere %, >}/ nji-
dere
22 venenum T d.
25 hic H S hac
28 caufam C rem {fed pundis fubnota-
tur)
30 fuifTe x d>
32 quo x d'
— confcio H conflio x </•
— cui falutem T Jalutem
3 3 Servifne % Servujne
34 cui H S cuijam
— tribuitis H S tribuiftis
981 omnes % omnis
4 uti, fed C H S T x ut*ffi* ^ «*
ejfent
5quis hoc CHT^ quis
6 ejufmodi H ejus
7 foras H d.
— fit % non Jit
8 luftra C x Hluftria 4- illuftra
— Iuxuries-4' iuxurie
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 533/627
VARIiE LECTIONES.
P . I. P . i.
y8 8 omnia C S 4 fcmnia 100 2
— inaudita 4 *"» audacia3
10 <Jui S T qua 4— verfentur T verfantur
5— in T d.
l 1 ad quos redundet C d. 6
— aliquantum H S aliquanlulum 7
1 2 luxuria H S £, 4 luxurie 8
1 3 tam C xjam T d. 920 efle 4- ^/ 1
2 1 Pro C T Prcb 1
22 aut connivetis H conniveiis —— praefentis 4 prafentiLus 17
23 pcenas p^, -\> panam 18
24 vel T <W#z 19
25 abftraheretur HS^; extraheretur %\
— gremioque C T #, 4 e gremioque zz34 et H S f/ «y/V/ 23
99 2 rempublicam 4 refp. 24
3 cum C tum 25
— tum C cum 26
5 confularis C H S x> 4 conjulati 29
6 conful HT^,| conjuhm 30
7 dixerit HS^ <//;?//—
9 eliciat C eiciat —10 illam C H S T 4/ aliam
— perhorrefcet T perhorrefctret 32
11 etenim C H S #, 4* Sed enim T Si 101 1
enim —1 2 fletu -^ fclu
16 pudenti
Tprudenti —
17 Xenias C S T -vj/ Scnias Hpc
^«a/ 2
18 iis C £/> HS^ eidem 3
— pyxidem ^/ pyfftdim 4
19 quid ^ quod —— illud ferri Cferri H S x> 4 illudftri 5
T _/5Vr/ 6
20 fervi non H x d. S »«z 7
— venerint C <venerunt H »0» 'venirent x 9
venirent I o
21 manebat H manebant 11
— confuetudo Cselii xfamiiii.ritai —— tantaque H tanta 1 2
23 jam C 4jatnjam 13
25 horum T </. —27 ut C T x ,
4- ^. —28 pollicerentur T ptllicerent 14
— ut H d. —29 maniftfto H S x «/ manifefto 1
5
30 Xenias C H S T y, 4 Senias
31 ut C HST X , 4^. 16
— ;raderet T traderent
100 1 Jatebra H S T % latebra 17
2 poffit H S T x pojfent 4 pojfet 1 8
Nam C Non
intimum C timum
reciperentnr C reciperetur
permutatione C permufiatione T per-
mifticatione
erat T erit
quinam C H 4 quidnam
dicerentur C dicerent
talis C T tali
profilierunt xPerfi uerUnt
Licinius C Licinium
veniflet H S x wtiiret
tum C T 4 d.
Licinium H x Licinium hunc
^tradendum % trahendam
hominum C H S T % omnium
folertiam 4 et fo/ertiamipfo X jPfam
Verum C S T Vtlut H d. % Vt
poetria? C H T 4 poetria
&X d>
enim H S hic T d. % hac
traderet H traheret
quam fi non C quafi HS^ quamfi
retraxiflet H S 4 extraxifjet x tradi-
d>£et
teneretur 4 traderelur
reperio CT| invenio
Fuerant CTfuerunt (et Hfup. lin.)
X, ^fuerunt
hoc S
xenim
fuerant C H S Tfuerunt
manifefto T manifefie
Potueruntne H x Pctuerunt
meliori C T 4 meliori magis
cum CHST^.evafiflent C d.
hominum C H S T x otnnium
reprehenderent H % comprehenderent
id fe H S x, 4 ipfi
fuerant T fuerunt
non j- oftenderunt T d.
oftenderunt C H S 4 ofienderent
expediret traderet T d.
traderet Hx
daret
Mimi H Mimmi T Nummi
jaui C 4 etiam
invenitur C T inveniretur
fcabilla HS X, ^ JcabeUa TJcabella
non
aula:um tollitur H S x ttulaa tol-
luntur
hsefitantem ij/ exitantem
mulieraria H S ^, 4 muliebria
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 534/627
VARI£ LECTIONES.
IOI
102
103
1.
»9
21
25
26
27
3°
341
2
4
5
78
10
1
»3
»4
16
21
22
24
25
26
27
28
29
3°
3»
3
710
11
»4
»5
18
confeflione C H S T x confejfiontm
ne H y d.
tradudta H % deduda
ego teftes 4' eg° vidi tejiis
deleftationis $> deleclionis
inT</.
locatos H S £ collocatos
quam C T 4' quem
aut £ autem
fe H S 3 </.
fori Cforis
triclinii C triclivii
et H y alia
fi me C T 4 me H. % d.
vigeant £ augtant
venuftate H S y vtnujie
deferviant HS^ ftwiant
At funt C Affunt
aliquid invenimus T aliqui in-vtnit-
mus
videatur C dicatur
rem tute C T tu rtm tt 4- tu rtm
quar tu
ad eos non ab aliis HSa^ aliis non
ad tos
aliis x ilks
allatam H illatam
ipfa H ipfo
compertam % comparatam
Nihil res eft T d.
et C S 4 tt pervulgata tt
quid H quod
vel potius, quid nolim T d.
certe T d. y ctrtt quidem
faftum C T 4, d.
non verecundo C y vertcundo
Sin autem eft ficlum H S #, -4 StJ
hocf non eflfadum
non S Jtd
modeftum % moltjium
inficetum C H S infacttum
De capietis (p. 106. 19J C Ta. CfedinT fcribitur C5'cj
enim #, i}' </•
C. Eferni HS^.i}' Ctrfeni
O y OJiultitiam
vetuftate y vttujiattm
perierunt 4- interitrunt
Afrania HS^ Afraria 4 Afraria
refricaretur HSxi^ rtferreiur
p. I.
103 18 Eferni H S #, 4- Ceferni
'9 lege %}/ /?»§•£
22 judicium H S #, 4 /<?f injucticium
28 induftriam # indujiria
32 proconfuli contubernalis H proconjule
contubernah 4 proconjuli contubtr-
nali
33 provincia H S y, 4 <&««
104 2 Difceflit ^ Dijcepfit
4 cives p£ </.
8 abiit H S y, 4- habuit
9 praeclari in rempublicam H S \ pra-
clara iu rep. % praclara ejl in rep.
10 maleficii 4 maleferi
12 valeret H aleret -\> aliene
20 ejiciunt H S # ejiciuntur
24 ut x aut
— propulfet y pertutijfel 4' protuliffet
26 moieretur H morerentur -\> mereretur
27 me K x d.
— mehercule S v. me hercule
33 debent H x debeant
105 3fiquidem 4 d»
4 efFervifle HS^.I efferbuijje
6 ferocitas S x> \> ftrocitatis
— pertinacia H S 4 ^-
8 deferverinr H S x, 4 dtferit
— jam ifta dies H S ^, 41 resjam dies
17 in judicium H S ^, -\> d.
— in republica H in reip.
— civis H curis S civis effe
18 patitur H S #, \ dat
l 9unquam H S x> 4' quidtm
20 vel #, 4/ d.
21 vosy, d.
23 vos H S ^ d.
26 fine fede v d.
29 atque H S aut
— urbis H S x> 4" or^'/
3* muliebri HS^, ^ mulitris
106 1 conftituitote ^ conjiitutote
2 miferi 4 minijiri
3cafum H S p^, 4 caJui
4 vos H nos
8 jam x, 4- ^-
1 3 Jam %» ^ '•
»4 aluifle H S x> 41 a
kJecffi
*5 perculifle \ ptrtuliffe
18 ac H S £, 4 *
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 535/627
D E
PROVINCIIS CONSULARIBUS
O R A T I O XXXV.
Edit. Olivet.
p. I.
»°7 3
S
6
9
»3
'4
'9
21
2 3
108 I
»3
7
J 920
25
27
28
33
109
3
910
12
14
20'
25
26
fint C fiit
dubitabit C dubitavit
me x d>
conveniat fentire % d*
Iaudaretis C laudaretnr
etiam C et
hoc C hec T </.
univerfam rempublicam C univerfa
rep.
ac H S x d-
fua 4^ ne/ua
tradiderunt % tradiderint
explendas 1]/ expiendas
nec H »0«
illos C ijio H S T x> 4, illo
il'um C H S x>•vj' ^*
tamen C taw
mecum jg d.
effe CH«/.duxiftis %, 41 dixifiis
condemnarint # condemnarit
mitto T obmido
tanta Ctantas
venio S veniam
antea C ante
munita x mutata
militaris x militaribus
Threciis CHS ^ Traiciis T 7Vreniiis
argenti H S T x> 4/ argenteam
hoc H %, -vj/ ^rimperatoris S T x> 4 is imperator
expc-titum C H S T x> -^ expetitus
Atque H At
quisx,
d.
ac C a
vobis C T nobis
cohortes % cohortis
hiberna ij/ hibernia
his praepofuit C iis propofuit
odiuni x d-
quod H notam: quod
exhaufti H S x> 4- exhaufiis
bellifque T belkrum
cverm
MSS. C H S T % 1 4,
p. 1.
109 26 impetus p^ impeditus
27 armatum H T </.
28 asgre H S are T 0«
30 fanftiffime C Janclijfma
3 1 Csfonine ^ Cefenine 4 Cafonina
32 beneficiis x beneficii
33 fic Cy&1 10 2 in quo x ut
4 quam C H S T x> 4, cum5 everteras S #, 4, cverteris
'
teres
— tum H S 4 tu
8 aut x d.
9 bonis C H S T x> 4> bonos
10 nunc C H S dico nur.c T x> 4> dico
— in S d.
11 ipfum C H S i|/ ipfum relinquo
— provincia difputo S pro<vinciis difpu-
tabo x, -vj/ provincia difputabo
1 audiftis x audifii
— fi C ,//f
l 3 veftris C nofiris
15contumacia
C H S x> "4 contumelia— Lateant # Latent
20 pofterior C deterior H S pefiilentior
— an infelicior S -vel deterior T an in-
ferior
22 diutius C d.
23 provinciam ^w/»n'/!— Ariobarzanes C Aribarzanes
24 casdem H c^A— Threcem CHSj 7r««« T 7r*i
cem x Thracem
27 Syria H S T x Sjriam
— a&um H S x> 4 ^que aclum T »//;
nequc aclum
— pa&iones C paftione
30 hortaretur C H S T x> 4* hortttur
3 clamaret C H S ^, vj- clamet
34 Syris C 5>>r//V
iii 3 quo £ y«/
9 infcitia C S Tjufiitia
10 Gabinii x d
1 parfimonia C pareimonia
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 536/627
V A R I M LECTIONES.p. 1. p. 1.
lil 19 patiemur H S patiemini 113 27
— An x > $ d. —— qui H quis 3^
21 quem x> 4- d. 3223 diutius H d. —26 nequam C H T x neque 114 1
— fimularit C H SJimulavit S
27 fe z d- 6
28 C. S T ^d.
29 exiftimaretur x extimaretur 10
3 1 deripiendos CHS| diripiendos 1
— duplices C H S T %, •$> publicas —34 revocabatis x rcvocabitis «3
112 1 veftrum H omnium 15
2 eflet C H S T x d. 18
6 Quam pcenam C H S T x> 4> Qua 21
poena —
—tum T tamen 22
7 at X ut 23
8 aliquis C H S x> $ aliquid 27
— at S ac 28
10 rem C H S %{/ remp. 29
— Hoc C Hos
12 flagitiis Sfagititfque 32
14 rem C S 4> remp.
1 7 aut C S ut 33
1 8 exoftra C S ex bojlra H \ exhojiraT iiS
i
exojlhcrcra x exthra 6
19 fiparium %y? parium »4
20 perferuntur ^, ^ proferuntur 16
28 propraetore T #, -\r pratore 18
2
9
ac
%.4> ^- 20
113 2 quoniam Q quod 23
— inufla x injujia 26
— putet £ putetur —3 dummodo % «0« modo —5 hac tamen C hanc tamen hac H &w 27
tamen hac 28
7 Atqui C x> \ At qui H S At 29
— qui CHSi/, —8 ambo C H S T ^, 4« ambos 116 1
— alteram CHS^/ alteram —9 etCHST x </.
1 1 finat C Hfnatur 2
— tum non poteft T d. 3
12 poterit -\* potuit —— Itaque x Ltaque qui 9
14 et x d -—
15 habeant 4' habebant —17 fuccedetur x> ^fucceditur H1 8 referetur x refertur 16
20 interjecTo H interjecla 20
— aerumna H crimina
zd inimiciorem H STif inimicitiorem 21
enim C H S T x> \ d-
cefierim x cejferam
quod dico ^ d.
nonCHST + i.ne x> V mnauxilio x auxilia
plenior C planior (fupra lin.)
inimici ? omnes Metelli. C omnet
inimici Coetelli ?
nondum C nundum (bis)
non ; um C r.undum
afteclum C ejfeaum (fup. lin.)
perfequitur, qui C perfequetur, quce
ego C H S hoc
reprehendat C H reprehtndet
M. Cd.
qui bis >]/ quibus
memorise C S
T x> 4memoria et
eft x non eji
tuus x cujus
nonne C H S x> 4^ non
eum CHST^j cum
reconciliavit H conciliavit
utinam viveret T ut etiam L.
Lentulus vel Lucultus ille dejineret
viveret x> 4 d{fineretet ij/ qu<e et
rediit x redit
rempublicam C S x rtp.
Quod 4, guid
iis x >'/
familiares C familiaritates
Quod C %uid
Num C S Non
eft igitur C S ergo H ejl ergo
dubium C d.
agitque C d.
plus C d.
otio x °tH
profpexerint T pr^fpexerunt
honore x honortm
ut nemini uno T et nomini ullo 4^ ut
omnir.o nemini uno
igitur C ergo
Reduxit S reducit
et H S d.
voluptates x> 4 'voluntatemque
mutaftis -^ mutuajiis
efle C d.
pertinerent C ptrtineret
non erat x d' 4 non
fupplicatio H S T ^, 4^ eji fuppli~
catio
cujus C H S %, 4 et cujut T ex cujus
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 537/627
VARI^: LECTIONES.
110 29 utilitati C utilitate
31 conceffus C conceffa
117 10 At x Ut
1 1 omnes # omnis
I 3 moveat x mo-vtnt
I 5 affedla C x itft&a— reipubline T rtp.
— tradantur CHST| tradat
16 eum C H S T x ,4" enim
19 quid incultius— immanius C H S T
22 miffus S T £, 4- w^«/ 9?26 eum \ tnim
27 honorem H homintm
28 gratiam C gloriam
31 etiam C */
3 3 nos C H vos
3 4 hoc S hoc tempore
118 1 ab omni HTj;,{-/.2 Jamdiu T Nam diu
3 « % d.
9 noftrum C <veflrum
I I quas i|/ quave
1 2 ita fuba&a pacata, ut T ita pa-
cata aut
19 influentes % infiuentis
21 Pontinius S %, fy Pontinus
25 metu C d.
27 populum Romanum H remp.
— duxit x tixi*
28 noftram C vejlram
30 contrivit T anttruit
32 nobis x 'voiis
34 Semitam x , 4/ Semifa
119 1 casterae C cattras
4 qui non C H ^a/a
1 2 nam S x d-
— ille T d.
14 jam C HS^.— confidant C concidant
»5 montium H % munitum
1 6 aeftas ij/ *?/«/
20 accifae C T #, -fy abfcifa S /*/?//£g
21 revirefcent H S^, | rcvhidtfctnt
23 Etenim C H S T x> + ^24 nollet ^ W/f/— patriam £, 4 patria
28 laurea C H S T ^ /*//<*
— geftiret % gejiartt
30 vos H x nos
32 reipublicae H S rtfp.
120 5 quorum S ^«5
7 fcifcere CHST^, ^fcire
10 a -^ ad
Tom. VI.
P-
120
121
122
123
I.
1 1 id fenator C H Sftnattr
I 5 Qui T qu<s
19 effet, provincia decreta. Sortietur Ctt decreta provinciafortittur
21 fis Qftt
— Proficifcetur C H S T %, J, Profi-
cifcitur
— quo ? quo H S T X t 4' qucqut
23 habebit # habtbat
— Martiis 4 Martii
24 Attamen C H S \ Ac tamtn T £*
tamen
25 funt H //«/ f>/. lin.)
— tum CH S T x , ^ d.
z6 multari C H S multlari T militari
— deminutione \ diminutione
27 in T d.
30 prope C d.
— fingulares C H S \ fingutaris
— quod T et
3 1 gratis%, £rat '
-finCHST x,^.34 ea C eam
l effc popularis C compopularis
9 Monemur C Movemur
II invitis C multis
15 a^«16 pertimefcendum ^ ptrtimefccndam 4
Jiudium pertimtfcendum
17 ac C a«/ T aty«<
19 aut H S T X* \ ac
21 eiCT^fit llSxfc22 fufpicandum C H fupplicandum
26 hoc C hac T ego hac
29 exiftimatione x extimatione
34 rempublicam -^ rep.
1 conjuncti C conjuncla
2 maneremus C maneret
7 omnia C jam11 populares x popularis
19 civem H T #, >|/ civittm
22 beneficiis C H S T /« beneficiis
23 hasc CHSx,{k26 quod H ^W £/W ^ punclo fulnota-
t-urj
30 iHa H S ;7/a ///«
34 debuit $/ df^a:
1 fortaffe CHST x i.
5 iidem C H S T /</<f/w
7 inCHSTj;</.1 4 poffem C T poffum H S />«$?«'
16 quod magni C H hoc magis T fihoc
magni
24 nolui % volui
Xxx
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 538/627
Y A R l JE LECTIONES.p. I.
123 2; velint H vo/unt
— mihi CHST^.29 conjuncTionem Cajfaris HSconjura-
tionem Catilinee % ecnjurationem
Cfffari
— defugi C diffugi
32 falvis fed x d.
33 fumma audToritate C H S T d.
124 1 indiftum T interaiclum
— omnino H S x d.
5 de caslo dici C H S T % d.
1 1 confervata %, -^ confervata
— latae \ laudata
14 fervari C H S obfer<vari
15 judicium % d.
16 illud morum C illud merum ST^illum morem
p. I.
124 16 magifterium C H S T magifiratum
19 fuifle H d.
— in ^, 4^ aut in
22 res H S T x d"
23 comprobabant C comprobabantur Hcomprobanlur x comprobant
25 Ego CHST^ cum ego
26 confulere H -v|/ confulerem
27 in aliud x d-
29 fed C H S Tx.
e*
31 C. T d.
— Caefaris C C&fari
— quidam C T quidem
125 4 veftra x mea
P R O
L. CORNELIO BALBO
O R A T I O XXXVI.
Edit. Olivet. MSS. H S T x 1 4
126
1.
4
5
et cum x M ium
conjuncTis x conjunclus
aucToritatis % aucloritates
6 quantam x quantas
7 paris HST^ parens
g orationis 4- rationis
1 1 referenda gratia H x °d ferendam
gratiam T adferendum gratiam
— at praedicanda et habenda H S 4»
ad pradicandam et habendam Tad pr&dieandum et habendam
1opinione x opinhnum
15 veftrorum H nofrcrum
— declarari H declarare
— videbatur H S i>idebantur
1 de exemplis T exemplis
18 illuftriore H S T x de illupiere
— aucToritate % auilere
19 bellH bello
p. 1.
126 19 modeftius -\> moleftius
21 literis S x l'tterati
— docTrinae S doclrinifque
22 eum H S %, 4< ei
23 omnes x omnis
— comprehendiflet x comprehendijfent
127 1 tradTare STj; traclaret
— Craflb x Catulo
3 efle x (JF't
4 potuit x , ^/ d.
7 extremus % exercitatus
— oratiori, quae non x°ration,,>aut nm
10 exj; in
1 7 reo H S T x re'
19 fecifle % defeciffe
24 in H S •>]/ d.
25 non irrepfifle in cenfum x,incenfum
28 in exercitu T exereitu
30 nunquam # unquam
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 539/627
VARIiE LECTIONES.p. l.
ity 30
3»
32128 6
12
*3
«4
*5
16
18
22
2 326
28
29
3°
3«
33
34129 3
46
8
»4
J5
18
«9
20
2122
25
26
27
28
*9
profecTum H pojfejfum S pojfum
illis praeliis p^ &///V
Durienfi HST Z,^ £«>*«/?
tempus x d-
Sic famam, fic H 5/ tamenfan.e fi S
6V tamenfama fi \ Sicfaime
obfiuionis HS^ obfejjionis T obfejjio-
nibus
prslii x periculi
cum ^ tum
ullum T illud
eum x cum
Hujufcemodi T x Hujujce
crimen H S tamen
putanda x -vitanda
fiT/.
ejufmodi ST% tjui
quid dicitur S d.fi xfi id
ego X erg°
nunc H S d.
cun&er x confiet \ coiter
dubitari % debitcri
conftet H x conjlitit T confituit
fateamur xjatemur
enim H S -\ d.
adeffet x abejfet
tribui H S T x. 4' et tribui
bellorum x bellorum antiquorum
quam x qute
cum H S T x iutn
duces 1]/ dicts
fuerint #, -\tfuerunt
homini ST^i/.Des H S T % decet .
noftriE £ veftrtt
exterae HST^ <?//«•<#
Judices HST^Aid H S x d.
ei H S T z id
vero x d'
populo Romano HT reip,
hGv.J£
£<fff
Lucii riiius x L. Fabius
ille, ille H S T itte
qnix q
uld
hoc j^ htec
quin W.T x 7"*
et fe H S T \ fid
dubitaffe HST X,^ dubitajjtt
effet x#judicium T tamen judicium
omnia HST^ quorum
p. !.
129 30
3 1
130 1
3
8
1
12
»3
»4
16
«7
18
19
21
23
24
25
29
30
3
1
32
33
34131 1
2
3
410
1
12
«4
l 5
16
«7
diligentia, perpendemus H S T di-
ligentia ejl pertendemus x diligen-
tia ejl protentemus
quidam x quidam Xenocrattsnoluerint x noluerttnt
videri -^ <videre
conftriftam x conjcriptam
in x ut
dubitabimus IIST^ dubitamus
reges H S T x d.
litoraque H S litora
hujuscum % linia : tum
tum animi H S cttm animi
Hunc ij/ Nunc
audebit >\> videbit
geftu H S gefium
infcientem H S >\> nejcientem x negli-
gentemfeciffe x **
in x d.
verfere % -verjare
gefferat H gejferit
Id H S T x d.
quifquam H quijquam nejcire
ignoraffe H S -\> d.
homines x res hominejque
quod nullo H S x> >\> nullo
nullo x d-
praediti, quod xfraditiqutejus xfuamejus H S vj' d. Tfuamexterarum
Het terrarum
xac terra-
rum
forte H S x> \forte ea
nijque x d>
requiefceret H quiefceret
res H T xt 4 regiones
temporis HST^ temporum
vitio dicam H S T x /•
de hujus x nunc t*1 h°c
inquam H in
hujus H et noflri (in marg.) T hac
quem decoraffet T # </.
fingularibus honoribus HS^ injin*
gularibus q.
vos H S T 4" ttos
is x d.
gloria x gloriam
niterentur H interijfent S ij/ interejfent
dubitationi H S T x> 4 dubitationis
pra:fens x d>
atque perfpecta x /•
Ia;detur H S legetur
igitur x Ctt.
X x x 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 540/627
VARIjE lectiones.p. I.
131 17 reliqua HST^,^ relinquam
18 animis % animus
21 caufam etH S^ caufam
24 ambobus>J/
ab omnibus
28 ad jus x *<?«/
29 deprecandae £ deprecatiene
32 videtur S <videretur
30 debet ^, ^ deberet
132 2 videtur ^ <videret
6 violatura virtutem # p/o/a/ virtutem
•\> violatur a virtute
9 atque de veftra humanitate H T d.
12 puniendam % perimendam
13 videretis 4/ videritis
14 malitis ^ <velitis
17 vijemus H S Tjf, ^ <videamus
— finftum, uti H S T #, \ fancli, ut
18 figillatim H S 4/ d.
20 tabulae # r««/^
21 quemquam £ quantumcunque
— populus xpopu/o
25 fcederibus H S farderis
— omnium # omni
26 expertes xfinis expertes
— fcederatos T defcederatos
29 in ea, x mea
30 juffiffet x vixiffet
— populus Romanus H S T £, \ pra-
tor
33 refediffet x remanfffet
— tum H cum
34 noftro ;£ <&><?/?ro
133 2 uterentur H S T uteremur
3 Tulit civitati anteferret S TX' "^ d.
9 fcederis Hjuris
10 civitati H d.
— haec ^ hujus
\ 4 non j£ ne
15 tum ——- videatur % d.
1 noluerunt % voluerunt
1 populo % populoque
20 propofitis % prapofitis
28 juverit Wjwvaret
29 pugnarit H S pugnaret
30 dimicationi H S dimicationem
32 Etenim H S #, ^ £/? «//s
— populum Romanum H xP'-pu^° Ro-
mano
— ellHSTx-/.
134 3pateant hoftibus ftipendiarios
T d.
— faepe S %, -\ d.
4 cseteris T % ca-terifque
P-
»34
»35
13
1.
5 videmus x <vidimus
5 perfugiffent % profugiffeni
8 jus et S vis et T %jus
— infima -\> infirma
10 videbamus H ij/ <videmus
12 ftatuis xftatls
1 3 armis p^ */.
— ditionem S deditionem
14 permiferit % promiferit
19 auxiliis H S T # auxilis uti
— uti nobis non p^, \|/ ^.
24 externa HST^, ty patcrna
25 Atqui £ ^tyw— intereft T d.
— fcederati H Sfaederatis
— conftituant H S •»}/ confiituerint
28 rata x rara
29 quain xlu°d
31 fmt S T/««;
33 fe*/1 cum T quoniam %, -^ quam
— imperitiffime xapertijfime
— populis H S T x> 11/ P»puli
2 eft. & "^ d-
— populorum H x et populorum
5 omne H S % caufa
— nofter x «'
8 poteft # </.
10 ut—— Romano x d.
1 4 noftro H S ^, -vj/ »o/?<?r
1ciris
x.Cujus
— dicarit 4" dicari
16 Q^ Maximo Tarracone S <£
17 Tarracone H Tarracina % Terracena?
eque 4" Tarracone eque
j 8 Smyrnae S d. (cumfpatio)
19 ante x d.
20 vertiffent x tvtrtijfent
21 fine xfint
25 reveniffet S ij/ revertijfet
29 civi Romano H -\> civem Remanam
30 rejeflione x ratione
34 via H una
> 2 nobifcum maxime #, >J/ </.
4 continere \ contineri
— Atqui H T Atque
— caeterae % certe
— noftros T nofiros omnes
6 nos x nDn
7 cujufvis H x cujus 41
{/'**
1 2 cives x eivii
18 difputationis H difputatienum
21 regione H S regno
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 541/627
VARIiE LECTIONES.p. 1. p. 1.
136 24 ut ne quem H S d. x ntque \ nt 138 25
qUem 26
25 poffia.us H S non pofftmus 3'
— inde •>]/ d. 33
31 retinendi x remittendi 139 1
137 3 et ex ^ex —— Lanuvini x Latini
6 Civitatem x civitatt 3
8 confecuti x "fftcuti 5
9 Infubrium Barbarorum x Heu- —leiicomm 9
1 1 eorum H S d. 10
1 2 a nobis x <A 1
13 ibi H alibi (fup. Un.) T ubi x ubi 12
non —-— ubi non eft exceptum H S T x d.
—15 lex S lige H
— id x w »5— Gellia H S Agellia 16
16 definite H S diffinita x diffinite 17
— poteftatem S eji —19 jura H vita —21 fua H S tua 23
— repulerunt x retulerunt 24
23 Lentulo H M Lentuio 29
— confulibus lata x conflata 3°
— qua T quo 31
— exceptum HS</. 3*
26 et confecratione S d. 140 2
27 caput x capste 3
— facit H ^ffecer t Sfuerit —
28 fcedere ejufmodi ?
H Sfoadere? cu- 4jufmodi ? 5
30 de x '* —32 neque poenam latam Spaenamgratatn —
T poenam gratam vel ratam x *e- 8
que panam ratam effe dico 9
34 illis verbis H S x , 4* tllius verbis 10
138 1 populus R.x.
Populo R. 1
8 noftrae x veftra—
10 fubito in Hifpania Cn. etP. Scipio- 13
nes x i* Hifpaniam cum tt C. Sci- 17
pionis 18
1 2 icifle H Sjecift T xf"'J" 20
— cumx,lam 21
I 3 veftra T % noftra
—— vetuftate x venuftate 31
14 et publici juris periti H d. 3 Z
16 de fceaere x defendere -—
— ellHS etiam 3420 noftram H d. 141 1
21 au&oritate publica % auda —22 abeft x habet 2
24 fe nufquam H Sfenatufqut
plurimis HST^ pluribut
enim HST</.recipi # re.ipere
Quid id H S Quod x Quod id
comiter H S comites T romiter
confervanto H S confervant T tcnfer-
<vavitx, confervetur
hoc H S bujus
Deinde H S Demumjubetur x v'debitur
communiter T d. x comittr
infolitum x infolutum
monftrat S T monftrant
benigne x d*
etHST z</.
communiter T Comi
communiter x comiter
Romanus HS/poteft x P cfftt
caveretur x cavtatur
majeftas x ci<vitas
aHT^.quae x quem
repetentibus x repentibus
habere x haberet
cautumx.tantum
efle x effet
qua; x quod
defendo H S defendendo
acHT^ acftudio Sftudio et
ab H his ab S iis ab
nomenque H mentemque (fup. lin.)
quos T x qui
nobis H S 4" noftris
inferrentur x inferrent
arce T arte x ntarte
fe H Sftc
ut H aut
ipfe T x d.
ac H S vel T et
et H S ut
pecuniaque H S pecunia
fecerant Hftctrunt
fit H S \ ftnt xftve
fit H Sftnt
fit SftntGaditanos x Gaditano
excitabo x, -vj/ excito
quos H x d.
periculi miftos x periculoftfftmos
inaudita H \jam audita x manddta
ut T d.
fenatufconfulta H S T X, $> fenatus
tonvitia
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 542/627
VARIiE LECTIONES.p. ]. p. 1.
«4 1 3populus —— fundus x </. 142 25
— fundus Tfundum —4 fitH// 27
— cum fcita H </. —5 fua # d. —6 jus T ejus 29
7 honore H honorem 30
judicaret Tjudicavit
8 quam cum x qui ium 3 1
IO teftes T tefte 32
i i juris x viri
— quis Tx. 1
ui
12 quin #, 4 ^tfi H3 3
J3
interceptum # interfeclum -^feptum —— perpetuo rl S T ^, { perpetuum 4
'5 fuos H T »»x —16 commendandi ^ commorandi 5
21 permiflu H S x-> 4* pcrmiffa 7
24 et %d. 12
25 confequuntur HS^ confequantur 4 »5
conjequatur »9
— civitatis H T #, 4 adfunt civitates 21
27 ut ex S T 4 «r 22
nobilifiimo civi H T x nobilijjimum
civem
27
28 defenforem T defenforum 28
29 arbitrentur H S arbitrarentur 29
3° eorum H T korum
33 illam x '^a 3°
nobis x d.
et x **
31
142 2 dubitatum T dubitandum —5 J
am X d-
6 praediatono %pr*editarios
7 confultores H S cum confuhorcs 144 1
8 nonnunquam T nunquam3— Furium T Furinum —
1— Cafcellium H S Cafellum T CatuU
lum
— praediatores T -vj/ pradicatores 4
9 nos x ^os5
M. x a M-A-
10 quod x luam 10
12 belli H Sjure belli 12
— juris x.viris »3
16 conftantiorem x et conftantiorem
»7 religione #, 4> religicnis igitur —igitur H d. x a M. A. —
18 fumma %, 4 d. »4
»9 Camertinum H S Camtentinum 16
20 condemnari T coademnari aptt <vel 20
aque x condemnari apte 22
22 Exiftat x Extimetur
23 poteft xtotcr a —
ignarum H S aqui ignarnm
fe T d.
Jegiflet H T ^ <j^/ ^ adffet
quanta T x qnanta bella
et confecit H S confecit T fecit
nullo H S nonnullo 4 nor.ullo
a republica H S republua x c*c rep.
a x ac
quemque 4 qucmquam
lguvinatium ncque Camertium H S
•v^ Ignatium neque Camevtum T Ig-
natrium nec Cameranum
num quis x iniquii
eflet H S eft
eft vocatus x vocaretur
L. Matrinius H S T. Macrinut
donaflet 4" donafet et
Spoletinus H S Spoletinum
negabat x> 4* negabant
per x d-
deleclum x dileftu
C.xd.afpeftus x affeilus
aucloritas immortalis x '"de mi>r-
talis
pater H S 4 magni pater
qui vivit Ravennae H S 4 ?• 'vibium
Ravennatem
Ravennae x Ra<vennate
quid ? cohortes novem Gadi-
tanos T x d.
quid ? Heraclienfium legionem Hquid Heracleftna lex ? at S \ quid
Eraclefna lex. at
quoniam <Je H 4* quod cum
Fabium Saguntinum ? quid HS^Fabius agunt ? nunquid x ^abius
Saguntinus f quid
adeft H x a&eft
Aletrinenfem H S 4 Avtrnienfem TApenienfem x A<venienfem
quod L. x L.
vero x en'mGaditanum H S 4 Gaditanos x Ga-
ditano
Hafdrubalem x Adftruballi
illo HS</.
fabros H xfabtus (fup. lin.J
tum x tunc
enim H S T x> 4* d.
imperatorum H S T ^ imperato-
riam
feriet T feriret xfitrtt
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 543/627
VARI£ LECTIONES.P . i.
»44 2 3
24
25
29
31
32
H5
33
341
2
8
11
12
»3
»4
»5
16
«7
18
«9
23
24
26
27
28
146 4
6
12
»3
»5
17
18
20
21
22
cujatis fiet H S T^,^ civitatis
fi et
cives H S T %, 4> civesfortijfimos
adfciverunt T confci-verunt
judicum %judicium
prae fe H S T %, $ fape
Papia x Papinia
repetentibus x> 4/ repentibus
judicaturi xjudicari
civitatem S T x> 4- civitate
funt liberati H S T #, •+- d.
populus 4- populos
iftum 4^ {^/ r«z«
Coflinius H S ^ Cofminius T Cofmi-
nus x Eos Mimus
TibursH S T x Tiiur
damnato x damnatioT. H S T x d-
civis Maflbne T^.Coponios 4^ Ccponius
damnato H S #, 4^ damnatos
Maflbne H Majfo
fa&usjg, \fadus nofis ?
manu %fne manu
licebit %, 4* hcebat
poterunt H poterant
eis H d.
licebit HT^ Uceat
accufatori x accufatur
in Hx,
d.
Licinia
xlacinia
genus H #, 4^ ** gentts
nifix,
nec
calamitate % calamitates
nimis # minis
judicum xjudiciorum
rata # r#ra
nominata £ nomina
illam H /'//«
tamen % tum
voluerunt %. noluerunt
mente T incute vel mente
precaretur T precarentur
fere xferre
Calliphana S 4> Calliphiana T Ca»
lipphina % Caliphena
fundos faclos y^fundusfaclas
arbitrabimur H S arbitrabamur
multo x multa
non H d.
incenderet x intendet
mcerentium H y,, 4> inharentium
permanarent % permearent
p. 1.
146 23
27
28
3»
32
147 1
148
910
»4
16
18
19
20
21
22
23
26
28
29
3»
32
33
3
4
5
10
11
12
fuae HT^i $fua S fumma
videbatis % videbamus
correpta x< 4^ corrupta
libid nis H libidini
Craflum—— non tenebat H S TX» 4^ </•
faepe ad alienos homines H S TX' "b d.
faepe T fidfiepe
quod H quo
in tribum x v* tribuni
Cruftuminam H Clujiuminam % Clw
Jliminam
Theophanis H Theophani ST^,4Theophanii
vellicant HTj;,^ idcirco veLicant
maledico dente H S^, \j/ maledi-
cente T maxime dente
amicis H S # amici
non potentiffimi T d.
conceflit H S #, 4^ 'C^ac partis % aut patris
ut T ut eciam fe % ut etiam in
illa S d
communium $/ d.
non modo non H S \ non modo
veftris T d. •% noftris
noftrifque H S T 4" 'vejirifaue
Cornelius H S d.
omnes x* 4* omnis
me> s x d'
munus H S minuset K d.
ab hoc x ad hac
et multi H S multi
inimicis % immicus
impari H S T p^, 4 imperito
avocabat x advocabct
nobis S T^, 4 vobis
familiaritatibus xjam>^ari^ttscum x ,um
perdodtum 4^ perduclum
avocarem H avocarent
videtur H S 41 d.
fentias xfenti£S
id H S ^d.unquam T d.
proficit H S profecit
aliquid £ d.
proficit H S projecit
Voluimus H S ^, ^ Vo)umus
Dolorem x d>
alii, nos H S #, -^ in alienoi
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 544/627
VARIiE LECTIONES.p. i<
148 12 luttumx.
luclus
15 novo H T ^, -vj/ novem
23fententiam
H \infententiam
— aliquod H 4/ in aliquod
— curfum HT^^.25 quos H 4' quo
27 afleclatoribufque H #, -y afpeilatori-
bufque
30 fi £ </.
J49 4 fabrum ^ Fabium
5probavit % comprobavit
— eft H 4^ $/'«*
— obfervantiamque H S obfer<vantiam
6 hic 4' ^*'*
7 commodorum % incommodorum
8 obfuerint *|/ </.
P-
149
I.
9 bonum #, 4^ homini
10 in iis ;£ #£ &*1
regione H S T #, \ regiones
— orbem H cr^//
12 definiunt % dijfnivit
1 perferri H S T ^, | ^rr/19 Pompeius H S T #, 4- Pompeius pa-
ter
20 pater HS</.— L. Craffus H S D. Craffus T % M.
Craffus ij/ Drufus Craffus
21 fi populus H S five populus T p. ^22 judicarunt H Sjudicarint
24 errare ^ carere
30 perfaspe 4/ /ff/«
I N
L. CALPURNIUM PISONEM
O R A T I O XXXVII.
Edit. Olivet. MSS. CHST^ip-
lS
l
152
1.
1 vides C H S zfentis
3 nos C S vos % d.
4 putridi H S putidi
6 impulit C impulis
7 fefellit T hos fefellit hic infraudem
— induxit C S indulxit % indulftt
8 lutulenta CST^ luculenta
— noveramus C H S novimus T nora-
mtis
10 periculum CHS^ parvulum
14 gloriab:tur H S T % gioriabatur
\ 7 novo C H S T % d.
-tuHSTwi»18 nunquam
x.nunc
21 te vivum CHS^ trivium T te ui-
num
2 perfpedae C H S T x perfeSa
4 parto S parco
6acCHS^^/— eaCf/?
1 o quin ii C S iit H # hit
P-
152
»53
1.
10 ii —— conful T d,
— te C H Sx,
quin te
15 uterque .C utrifque (cum punclo fub
;J HS^ utrique
21 Rabirio C H S x Rabirii
24 fortes %fratres
27 multa T multaque
3 incendium x incenfum
7 his C hic
— propter % pro
8 republica T populo Ro.1 dicere C S dicerem
13 jurarem H vitarem %juraret
20 mecum H »0« mecum
26 fuit C H S xfi*
27 Metellum CHS X Lufcellum T Lu-
cellum
— Q^ Marcium C H S T % C. Ma-
rium
zq illum C H S Xjillos
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 545/627
VARIiE LECTIONES.p. 1. p. I.
153 32 magiftros CHST^ magnos 156 13
34. Kalendas Januarias C H S Kalendis »4
Januariis 18
154 1 Compitaliorum T Capitoliorum 21
— incidiffet x incidiffent 23
5 Ergo CHSjjfy 24
6 te, a P. Clodio, fatali C H S tribuno
afacili x tr. afacili —
7 iElia et Fufia T Helya tt Suffia 2S— everfa C H S T verja 33
9 funt x d. 157 3
1 2 modeftias x molejlia 9— cenforia C H S x d. 10
— tu C S tum —i 3 confulem CHS^ confule 11
— tum C S T cum H x eum 16
22 judicium CS^ indicium —
— notionemque CHST ^ rationtm- 17
que 18
23 quas T ^»/i/« >9— eft xeffe 25
30 folitus Cfolitis xfolutus
— dele&us C dileclus _32 turpe CHST^ turpe ejfe 27— proditor C perditor —33 conftituebantur x conjlituebalur 3»
155 3 fenatu xfenatus 32
7 primam C S prima 3413 fi tua C H S #>*14 conjunxifies, a C H S T x conjunx- 158 1
erisfed a 2
16 praefidium j^ prafdio 3
1 7 9ui % ?»» —18 nequitiam, % malitiam 6
1 9 agnofcet # cognofcet 921 adCHSj;« 10
22 e ^ *«/» —24 popinam H %pompam 17
— te H x. tu J 9— diceres C S diceret
25 vinolentis C vinulentis x violentis _28 nidore x d. __
— tu C H S x tamen 20
29 eruftando H eruptando
32 fentircs x/e"tires eis 21
— gravis C gravius— Calatinus C x Catilinus S Catalinus —33 Caefoninus T Cafonius x Cenfonius 30
156 4 concione C concionem 3*
5 enim x d. 32
6 et H S etiam 159 1
2— fuerat confulis j animadverfio C S xfuerat. bona confulis animadverjioTfuerat bona confulii animad<ver/b
3
Tom. VI.
Voluit H S W*«iille CHSj; illi
illi # ilie
illi H «Zfc
infita x inferta
geminum C S geminium
confiliis C H S x confilii
meT </.
Pompeium x Pompeio omnium
indicium C H S T xjudicium
ac furori CHST^</.nofter x nojlri
illud H T illum
fenatus x d-
ne x non
rediret C S^ redire
fecit C H S T z facit
afficeret % afficere
relinquis CHST% non relinquis
minando T nominando
populi Romani S p. r. T d.
occafum T occifum
reipublicae C H S x d.
quasrebat x quarebatur
fuo T d.
adftipulatore x adJlipulatortm
putidaj x putrida?
opis T operis
expetebam CHS^ expeSIabam
confulem—— quem x d.
pofflm xPrJfum
etTi.fuo x d-
confulis, et H S confulto % confuh*
hcx.At
cum x tecum cum
buftuario C H S T bujlario
igitur C HS x d.
barbaro H barbato (fup. lin.)
Epicureo C H S Epicuro
laternario C H S T lanternario
quos T quos quidem
neque fupercilium C H S T x fu~percilium
cymbala ac crotala CHS^ crotalia
T crotalici
in H S x d>
ipfa H d.
ex x et
impunitate x ifnportunitate
dierum x dicam
intemperantiflimas C H S T imtem-
peratijfimas
perpotationes T x potationes
Yyy
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 546/627
V A K l M LECTIONES.p. 1.
1 59 5
ii
»4»5
16
18
20
24
25
26
27
28
29
3 2
34160 1
3
7
8
10
16
»9
21
23
24
25
26
28
29
161
3 2
331
2
12
«7
21
25
p. 1.
cantu ^ <««/»/ 161 25
Lapitharum C Lipbitarum 26
Tu^
7«»» —tu C H S %tum 28
li&oribus C litoribus 32
confulatum H S # confulatus 3 3
quae declarari putas C d. 34confulem C confu/ S cos. \6z I
tuendo confulendo C H S T —. X *' 5
illa x Hlam 7templum CHSTj; templa —et H d. 9aditu C S T adito —reliquiis C reliquis 1
atque H utque T d. 12
Romani % d. 14
relegarentur C S religarentur 17
judicarat C S %judicant Hjudicavit 19
certe C H S % certo 20
igitur confules T d. 21
nominabuntur T nominabantur 25
infolentia x infolentiam 26
Seplafia # Selapfia
Jubellio C H S Vibullio T Belio 27
cerufTataeque C H S T pulfataque % 31
pulfatiaque
redundat C H % redundant 163
mei £ z«*0
meminerat x meminerant
donarant T donarunt
fe habere CHS^y? haberem
fortunas C H fortunatos S fortunatus
defenderunt T defenderant
abfentem C T abfente
referente % referentem
revellente H evellente
tu H S T x tum
Ecquod C H S T Et quod 164M%4nmeam C H S T meam domum
ardentes C ardenti
duxit C H S T x dixit
tibi paruit C S difperavit H difpara-
<vit T difparuit % defpera-vit
curiam T curia
At ne tum % Anne tu
Csfonine CHST % Cafo
experrefta C H S T & experta
celeriter C celeri<ate
peftem morari % <vel ordinum pes
populi Romani C H S reip. % r. p.
tamen T tum
iceras C H S T %jeceras
2
6
8
1
1 2
»7
20
21
22
29
4
6
7
91
12
J3
»7
'9
23
noluifti C H S voluiJK
tibi H ejus
fi exercitum#
exercitum
te x d.
non relationem T d.
tum C H S tu x tute
in C T d.
auftoritatem C H S T # aucloritatt
fervarat C Hfer<varet
adluros x aucluros
obftri&ix. aflrifli
lege C leges
Quae tempus (\<]6.2i) T d.
inufta xjuftae C enim
nullo x nulla
putabitis C H S putabatis
vos x nos
putabitis C H S xPutat at's
qui x qtis
inftituta CHS^ infituta tion mores
ominibus x omnibus
profequebantur C H S perfequeban-
tur
fcediflimum H fetidifpmum
admurmuratione x aa> murmuratio*
nem
Qui fi C H S x quafi
Cum CHS^ tum
quod # quos
privatim x pfivatum
optandam # optandum
duco H dico
male precarentur H d.
quaevis C H S x ejus
illud H illum
tranquilliflimo C tranquiltimo
Infuber C H S Infuper
celeberrimae CHS^ civitatis cele-
berrima
conciones H S concionis
principe # d.
putaretur C poneretur
perfcripta x prafcripta
praeterque x praterquam
tribunos H tribunus
plebis C H S x d.
quem x iUee
ullam C ulla
multitudinem C H S x nec mu/titu-
dinem
fplendidiorem H S fplendorem
idx.vel
hara H ara
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 547/627
VARI2E LECTIONES.
164
165
1.
27
28
29
3 1
32
33
1
3
6
8
1
12
*3
»4»7
18
»9
20
21
22
24
26
31
34
166
167
5
10
»3
«7
18
20
21
27
33
348
16
18
2 S
32
34
quos x y;Wquos £ quod
plane liberi # d.
ThefTalia x Theffalta?
addifta CHS^; addita
dederat C dedidcrat
tua C tuo
gefiifti confulari^ d.
non captas # nondum
ut cum ficario C H S cumfcario
fpoliatam £ defpoliatam
conferam H d.
cum H non
barbarorum C bdrbareorum
Macedonicis H S # Macedonibus
gladiorum C H S ^gladiatorum
confulari CHS^ conjularis
rediit C H S x redit
tum CHS^/«Mifi C S x mihi
unquam % inquam
mea C S xJam mea ^ non me*
tu C H S x tua
defpexifies % defperaffes
abdiderint C H S x,abdideruxt
condemnarint H condemnarunt
nullo x UU°
aut x haud
pudentiorem H % prudentiorem
Macedonias C Macedonorum
interitus C in te (cum ajlerifco et
fpatiojabdomini C d. (cumfpatio trium ver-
bortim) % d.
et dignitate % d.
tune C H S tunc
fint C H S xfuntea2 C H hte
foediflimae xfcedijfimas
fuffixos H Sfixos
eft C H S x effe
viri C H S % d.
poflunt C poffent
ne x «t
amiflio C amijfitudo
Minturnenfium C Mintunenjium
naufragum x naufragium
Thyeftea C H S 'Thhjlca
quadam C H S x quardam
inCHS x rf.
duo CHS^ duos
M. H et
geflerint x geffrunt
crederet C credercnt
p. 1.
l68 2 teterrimis H x deterrimis
II non C H S x d.
«5 homines x d.
16 quemque C H S x queque
18 deturbat % perturbat
24 ullo C uno
28 furere C H S xfurere nifi
30 major C micior
Si C H S Quam fi x qu&fi
32 pertineret % pertmet
1 69 3 partim CS^ partem
— prsda; C S x pradam
— libiuines CHSv libidinis
6 extruendum x extrudendum
_ cum jam egeret C H S d.
7 et H x.d-
>3 edoxit x. duxit
»5 Alexandrino C S % Alexandro
24 veteres C vetere
25 Julia x Julia
28 et z a
29 fibi CS^ fibi cum H fbi et (fup.
lin.)
35 Gabinii C S Gabini
praecidit C S ^prafcidit
170 4 colonia C H S celoniee
6 concurfum CHSv occurfum
19 patres confcripti C populus R. S
p. c.
24 li&oribus C littoribus
quis C H qui
— tum C H S x tu
3 1 O CSO<33 braccata; C S brachata
171 1 enim CHS^ enim tum
9 otiofum x occ'fufn
»4 fagula xfmgula
»7 nullius x nullus
— negotiatoris H negotiationis
18 unquamx.nunquam
2C dixiflem introiflet x d>
— fponfione C S refponjione
ni Efquilina C H menia Exquilina S
ni mania exquilina
— introiflet C H S introiffe
21 debuerim x^ebueram
22 quifpiam S quijquam
23 Macedonicis v Macedonibus
24 proconfulibus C S % confulibus
— qui^rf.
29 addicebas C S x abdicabas
31 provinciae x provinctee viderentur
32 vidi, qui et % ^'^e quam
Yyy 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 548/627
VARIiE LECTIONES.p. l. p. I.
171 34 D. Sllanus C Decimut Sillanus HD<». 175 20
ciui Syllanus S Decimus Syllanus 2 1
*7 2 3 praatexat # pratereat
6 jufti HS x i. —8 aucupari C aucupart 23
9 confe&ari C H S ^feSari 24— animi CHS^ animus
1 modo non C x m°d° 2S
18 juventute Cjwventutem 176 3
J 73 1 homullus # bomullus mutare
2 praclara C H S parate x parata $
3 genero fuo H d. 6
4 ifta C </.
7 reflinguas # rejiringas 7
9 eruditus C eruditum —12 deleftent CH^ deleclant 21
13 divinus ^; ^. 23
20 et^</. 2524 corporis C H S % d. 26
25 Flamininus CHS^ F/aminius 27
31 conduxerat % concluferat 29
32 Nummus H */. (cum jpatio) —174 3 retulit £ retulerit 30
6 *i%-m\ CHS</ doilum te tbece —— quin lutum x d. —— jam C H S d. —7 adfcendentem H adolefcentem 31
— fraftum ^faclum 177 3
1 fpiculis C Yifpiculi 5
13 ubi ^;//&' —
— ibi % tibi 6
1 8 qui H S quin 1
20 prudentior CHS^ doftior —— Cotta C S Cotfa 1
23 laureac CHS^ coronar laurea —— cum x cur 17
27 fis £^. 22
— Themifta CHS X Tbemifiea 25
28 verberari CHSj; verberare
— noluifti C 'voluifi —30 non x tu0 2 %
33 gratiam C gramen 31
34 auxilium £ */. 34
175 1 fenatoriam C H S x d- —— ut C S x d. 178 4
4 perditorem CHS^ proditortm 76 et ornatiflimus % d. —7 relegatas C S religatus 1
8 cupit x caput —1 tam C H S ^ </.
—1 2 apparatiffimi C H S % paratifftmi 1
13 fed ne %fene 14
14 ullo x nullo 15
19 audebit CH^ audebis 17
gratia C II S ««/2*
P. Clodio C patribus confcriptis S %/. c.
amoribus CHS^ majoribus
enim CHS jj^/,
abdominis C H S abdomini x 06 dc-
mini
improbus % improbos
fubrancida C fubranda (cum afle-
rifco)
a C et
Bibitur ufque C S # bibiturus qua
H habiturus qua
eo, dum C H S % eodem
miniftretur CHS^ minijirentur
metiri x rnentiri
acriter T autem
expifcatus C % explicatus
omnes % d.
adhinniit CST^ adbibuit
dicerentur T dicetur
ifte C ijia
quomodo C H S % d.
aiunt H att
pilam xpalam
tabulas C H S T % tabcllas
decernere T difcerr.tre
perpolitus # d.
RCfemodo x n°n modo
ut affentatorem % et affentatortm
omnes £ omnis hominis
omnia adulteria # d.
quis C H S T qui
poffit T d.
more x m»ri
qui x d.
intemperantiffimse C S T inttmpera'
tijjima
cum C H S T x *•
ulla T d.
illos x Mo
ut C T x ut non HSs/ nunc
fecerit C H S xfecit
Tuae dicis C Tu dicas T Tu dicis
dixi hanc x dicas
qua CHSj; quam
conceffurum T confenfurum
Quaere T Quaro
familiari x d.
te Q d.
Concedat T Accedat
haererem % haberem
eCHST^,
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 549/627
VARIiE LECTIONES.p. 1. p. 1.
i 78 1 8 indicafti C H S T %judicafii 181 5
19 minime % d. 6
20 intelligi CHST^ intelligis —25 uno CHS^ unum 8
27 perniciemne non C pertiiciem nonne % 10
pemiaem nec —28 amiciflimi CHS^ amicijjzmum 12
31 quid CHSTj; qmdem »5
— tudeCHTA 18
33 confligere S confugere »9
34 quos defpicerem j non attingere C 20
HST^.179 1 iratusT*/. 21
— enim x d.
2 tan en eft omnium x d.
4 amori CHS^; amore 23
— conjun&ione x cognitione 24
8 periculorum % periculo
9 licentia CHS^ luentiam —1 veftras —— effecerunt S d. 26
13 aditu % e^'tu 27
24 Ecquid C Et quid 28
26 furebat Hferebat 3°
28 efle C H x efi 3 1
29 fervare C S %f/vare -—
31 defuturum CST^ non defuturum 3Z
32 inimiciorem H T inimicitiorem 34180 1 eo C eos —
5 cariflimus C carifjimum 182 1
6 neCHST % ^. —11 ei C H S x d.T ego —15 confuli C confulis —1 8 eum x cum 421 Jam inimicum T d.
— fed T fed eciam5
72 modo T d.
23 quod id quod T d. 9— amicus C H S x d. 1
24 amicior H T amicitior —25 etiamfi H etfi
— inter fe C H S z <*• 15
26 cominus x quo minus —— decertarint C T decertant x decer- 16
ta-vit *7
27 Atqui C H S T Atque »9
28 tum C x tu 21
30 pofita % d. 23
34 fefeque tantas res T d. 24— inexpiabilemque C S inexpiabikm 26
*d. 27
181 1 tamen CS^ tantum 29
2 efle C d.
— imperio H imperiutn 32
3 vallum % •valiium
perfecit £ profecit
montes C T mentes
exar.iflent CT^ exbaurijfent
expetat CT^ cxpeclat
fata C Tfucla
tu C H S x cum tu T cum
aT d.
illijc
/7/*
debebat £ debeat
verfatur C H S # iierfctur
non nolint C H ^ /m>h W»V S omnino
nolit
infirmo C H T cpimo, tam infimo S
oppimo, tam infimo x opimo quam
infimo
extitifles % extitijfct
inveftigatas C invefiigatum (fup. lin.)
X invefiigajfeefle H x caufa S d. (cumfpatio)
ingreflus C H S xgreJfus
Notata CHST^ No/anda
cum L" H tum
addixcras x adduxcras
timentem dubitantem •& d.
multumque C H S et multum
quem C que
hofpitis C bofpitiis
quem x d-
eduxeras C H S T x '* eduxeras
hominis T borninum
incideret T oiininis cideret
Tum CHST^CwRabocentum T Rabaccnium
Beflica; C Bijfiae
Couo C Hpolliceretur C polliceret
Cotto C H S Coccbo T Coddo
defecTionex, d>fenfione
Sentium pra?torem C % Sextio pr. HS T Sixtio pratore
noftra x ^-
perturbarunt C perturbafii
abduxerunt C S T % adduxerunt
abripuerunt C S T arripuerunt
Urii CHST X VtlSuri
affligerentur x "fficerentur
necati x negati
laceffiti x laeeJfi*
tuae L H $Ju<e
quse T qua ex
centies T d.
oftogies T odogefies
Apolloniata» C H S x Apollinata TyJpollimates
S Cod./o
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 550/627
VARIiE LECTIONES.p-
182
»83
1.
32
33
1
10
»3
21
*5
26
27
29
dediflent # dedidiffent
Fufidium x Fufidium
praefettoque H prrefeclo
evertifti x emerfifli
extortun H d.
P-
184
185
1.
30
3
4
6
frumenti C d. (cttm fpatio trium aut 7
quatuor verborum) x d. 8
eg° X eri°notum C H S T x notum ejl
91
recordere CST^ recordare H re- 12
cordari »5
armorum C S marmorum
ecquid C S et qiiid
faclam ^failum
Pontum C Pontu x Ponto
l 7
18
abjecTio C H S T objeclio
fed fuccederetur ^ d.
23
25
33
34
184 1
3
4
5
7
9
»3
»4
16
»7
20
22
2325
26
28
29
praepofitus -^propofitus
abs H a
quod H jwVquod T tum
deceflionis C H S decenfionis x diffen-
tionis x defcenfionis
poft C H S % d.
Thafum C H S Tbarfum T z Tar-
fum
Autobulo C H S x Antobulo T An-
tohole
Timocle C S Thimocle x Chymode
quod CHSTj;i.Euchadiae T Euchada
Exegifti x egiftqui cum concurfum T quid cum con-
curfu
Beraeam C H S Beream T Beronam
profugifti HST^ perfugifii
coronarium C H S x coronarum
decerni ac % te
ut in Achaeorum CHa/ in Achorum
S x Utinachorum T Utinavorum
talentis S talenta
tantum x tantum et
mitto C H S x.d-
liceat CHS y.pofjit
disjundla
CHS\
xdisjunSa
efi
O H Set
Arfinoen C H S x Arfinoan T Arfi-
neam
Stratum C H S Thracum T Tbeac-
186
cum
Naupadtum CHS^ Neopaflum
Ambracise CHS^ Amlracbia
primo C pramio
Agrinarum C H S T Aggrinarum
27
28
29
3°
3 2
33
342
5
910
1
12
»3
»4
15
16
17
18
20
22
23
24
32
relinquere ^ derelinqutre
exitum C S x exitium
fptftaret L. H expeclaret
- caque HST^wpraepofterus # pr<epofleris
caefarum x cafaris
funeftaC HS^/indicia C H T xjudicia S ejudicia
quosp£
yaa
juratuspc
*>#/«/
Brundifiumque C H T x Brundu-
fiilmque
arbitrabantur CHST^ arbitran-
tur
metu C x ntotu
in ipfum C H S x ipfum
nonCHST^ non enim
excellunt C H S T x excellent
et turbam C H S e turha
flagitiorum S d.
mihi T nihil
inauditam C inaudita
nihil eft C H S x »'Ml
Admonebit H Admonebat
videtur x d»
Ecquid l S T f/ qw'd
ecquid C S T et quid
fimus C S fimul (Jup. lin-J T fumus
Xfimul
voluerit; nec, quifquis x d.
conjicietur C S T x conjicientur
judicabunt xj^dieabunturnolim CHS^ wlim
videtur % videbitur
quod foti x d.
civi C x cui T civihus
haec civitas C H S T x hic cujus
judicum C H S x indicium
eCHST^maximis x maximus
liberarat C S liberavit
in iis C S % iis H his
permanfit C H S x remanfit
provinciae C li S x d.
ftuprum CHSj; adfiuprum (fed tn
H"id»
s. I.)
adftriclos T afcriptos
expecTem dum x expetlendum
diribeantur CHST diripianiur
aditu CHST^ auditu
Ambracia C H S T x Ambracbia
Parthini C H S x Partbtnum T Par-
tbenii
Bullienfcs T Bulienfes
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 551/627
VARIJE LECTIONES.
p- l
187 8 ex trinis seftivis C % d. (cumfpatio)
13 videriCHS^; vidcris
16 fi C H S Tx
d.
1 commentatum T commendatum
— quis te damnatior C H S x d.
21 eventis x cuentibus
29 cui x cujut
P-
187
188
1.
31 in x d.
1 ego C H S x d.
3 judicii C H S xjudicium
— contemptum x contentum
10 indignitate x dignitate
1 2 viderem. C H S viderem. finis.
P R O
T. ANNIO MILONEO R A T I O XXXVIII.
Edit. Olivet. MSS. CHST^a i,3 j
P . 1. P .
189 2 cum ss cum conful x 3 cum contra 190
3 Milo H a, x, l, 3 '•
4 me C meque
5 hsec C >&0f
6 fori xfori, qui quoque
7 requirunt C minime vident S defiderant
Tx </.
8 confefTus », r confenfus
10 etfiT x3 /— collocata H T *, r, % 1 , 3 collaia
1 oratori % oratori terroris
13 quidem C T », r </.
— poffimus * pojfumus
14 putarem j- putare
— cederem * ^.
16 fapientiflimi C et fapientifftmi
— et * 3 d.
— juftiflimi C H T illuflriffimi x 3 d.
22 nobis C njobis
— praefidium H pr<rjidium effe
I 90 3 intuentes x 1 confiuentes
— ex cernitis C T n, $- d. H S
cernitis x I, 3 </. £/£</ «//'<? zw«««
/»/£r.^
4 pars * /ar/*
— hujus exitum judicii C * hic neque
non videtis r bujus judicii videtit
% I bujut exitumjudkii njidetis 19 1
1.
5 cum C tamen H T x 3 /•#»»
6 fortunis ^ ^fortunis fuis
— putat H putattt
— decertari x 3 certari
9pavit C T
^ 3
paravit
— incitati H conciiati % 3 excitati
10 prseirent H S pradicarent
12 illud * </.
— pro x ! /""^
13 neglexit a neglexerit
16 vobis * nobis
1 deleftis C difertis x 3 diletlis
— eft * d\
—- ubi r «r
1 fzepe *, x 3 ^-
20 VOS ^ I </.
— nos x l d
21 lugeamus » lugemus
22 civibus C iunbui (fup. lin.)
— veftram C H T *,r,x ,lper veftram
23 recreemur r r^crtemus
24 nobis C £ 1 i/o//.f
— duobus -v]/ ducibus
25 lpe rfepe
27 Lquideni C H T pj I £/ ?«/V«8
29 Miiom » </.
«— quod C yttw H S x l 4^ f'M*
1 rebufquc C H S r, % 3 4* »/^w
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 552/627
VARIiE LECTIONES.p. 1.
19! 2
3
4
5
6
710
1
12
»3
14
»7
18
«9
22
23
24
25
26
29
3 2
34192 2
4
5
7
8
910
»3
»4
16
18
omnibus x 1 */.
abutemur C T arbitremur r utemur
nifi r ȣ/'
videritis CTi|/ videretis
deprecaturi ^precaturi
hoc » //.
multa H */.
condonetis » condemnetis
poltulaturi^; 3
pojlulari
ut £ «/ y«/a
populi Rom. ^ m^.
nobis C vobis
ut # 1 d.
ab inimicorum audaciam C^ inimi-
corum audaciam
ut r, x. » ^-
orationem C H T *, ^ 3 rationem
propria C primavidentur ^ 3 <videantur
etCHSTr, Z 3J</.fjepe T //.
fiepe C H x. 3 ^-
concione T concionem
effe x 3 ^-
effe CT*,f,x3 </.
difputant H r objiciunt
effe HT</.eft C//.
acCTr ««/
exiftimatis ^ 3 exijiimetis
C. C C». £ 3 </,
Ahala C Hala
ille CHi.e fictis
x. » ^ <$#**
etiam C H S T *, «-, # 3 </.
prodiderunt C tradiderunt
divina % divina
diurnum C diuturntim
autem \ aut
defenderit C-J/
defenderet H defendat
voluerunt *, % 3 noluertint
aliquando % 3 ahquem
tOo x,\ d.
jure C in Romani
eft C H Tx. 3 <*•
cum C animi
Marii C Marius
ejus £ 3 //.
vir x 3 </.
afferri r, ^i | inferri
nex # 3 /<?#
Judices T # 3 </.
verum C H S *, r, x, »> 3 4" verum
etiam T zw»« ^£
192
l 9l
1.
18
»9
20
21
23
24
27
28
3°
3»
33
342
3
S
6
9
10
11
12
»3
16
»7
18
»9
20
20
24
25
26
27
28
29
30
194 1
haufimus C bauximus % 3 auximus
ad quam <? a qua
fi in vim C d. T fi nutum
fiHrfSTf, x3<*"•
omnis ^1,3 omnibus
ei C *»/OT
luenda # 3 levanda
jufta ^jujie
repetenda C repetendajit
caufa C /mfui defendendi T defendi
maneat%, 3 manet
id memineritis C admemineritis
quod C //.
dicitur C diilum
inCHSTs, x 1.3^«/.etiam * </.
eft C//.
ad H S z » 4" aut ad
hujUS £ 3 boc
fentiret C fentirent
decernere C ne decernere h, r, % 3 »*
decerneie
quam aucloritas r </.
piopter CT« aut propter
magna propter C d.
remp. ^ re. p.
caufis * d.
propter HS^i propter hos
officiofos r ojenfos
nos C res
erant
% 3aut
tantum H^ I tantum dolorem
fenatui mors C mors publica H mors
enim x » f*«
fenatui v, 1 </.
erepta C erecla
effe C </.
unquam r </.
civitate s d.
illa T * 3 d.
optanda T optandam
eft a etiam non
T. Gracchus x » ^ f/^ <*</ oram
fcribitur)
oppreffa funt
HS
Tts,
rtson v
3</.
eT^republica C H S T *,«- republica op-
preffa funt
vulnerarunt % folutrunt
ipfe x d.
nunc C /w
ut *, r ^.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 553/627
VARI^E LECTIONES.p. i.
194 1
3
4
8
9
1
12
»3
«4
*S
16
18
»9
20
23
2426
27
28
29
30
32
33
34
»95 2
3
710
11
To
veteribus C S tutntibus a, r intuen-
tibus
enim C ejfe
omniumx,
1 ctnnia tnt
Sic s-yf
empta C H S T n, % 1» 3 /»*•//« r
adtpta
fuitCHST^ 1, 3 ^/quxreretur r quarerct
eft*//.
pofle H »0« /o^V
cum s *•///» »0«
jufliffet C vixijjet
judicando C vindicando
literam # licentiam
Pompeius -\, Pcmpeium
gravius r gra<vis
vos C »0/
oporteret ^; 1 oporteat
interitus C interius
Jam x,l Nam
illud C idem
putarit *, r,x,
' $ puttt
tempori C /g/? (in marg. " «/. /f«* -
pon""J
M. H ST* 1, 3 </.
tribunus plebis ^ 3 </,
eftC^,
cum # 3 /a/»
illata r, # 3 /*//«/«
tum T /«/»*«
efle % 1 </.
ne C t d.
expeftatam C SJpeclatam T * </. # 3
expetendam
ulla r ///«
necantur » <vttent
Interfit C »? interjit
fummorum HJummorum <virorum
etCHT^i, 3^.
teneatur C tentatur
fl quis C »,«-,£ 3 qui
qnod £ 3quam
flt x 3 </.
perinde H T a, r proinde
Appius ille C ///<? Oppius T a, ^ 3
Appius
Cascus C Sacus
qua » y////?
P. Clodius C H S T «r, r, x 3 ^-
excitat C exifiat
cruentata r> % 1 cruenta
filebatur s- Jolebant
ulurpatur C ujurpatum
M. VI.
p. 1.
»95 !3
»5
18
>9
20
21
23
24
25
26
28
196 4
5
6
10
11
12
«4
*5
16
17
18
20
21
22
23
24
*S26
28
illa H S £ 3 zV/a/w
collocarat «*, x 3 eollocavit
Num quze C Nunquam
num quse C nunquam
eft x 3 </.
Atqui, fi res C ./%«<? /i?r/« « Jtqw.
Jeres
ullum H ^ I illud
erat C *«//» trat
collocatus C collocato
ipfo T * d.
ei 8 et
viro autem H iwo
ha:cx, 3 ^*/*"
occidiflet % I, 3 occidijfent
non fuit % 1 d.
perinde C H T », r proinde
confilia C conjilium
vindicentur ^ 1, ^judicentur
Judices » fudex
Clodii C Clodii cade
defiderant r dejenderant
prof fto v, ?-, % 1, 3 d.
cenferet C conjerret
alta H Sx,
i> 3 «//<*
vidit C &/</?/
etiam C */
timuit ne videretur infirmior « /«/r-
rior
ipfe C ///<?
delegit x, x 3'%"'
vero ^ //.
nonnulli * »«///
legendis # eligendis
id * /// »0»
etiamfi ^ 3^"
continetur C contineretur
confuetudines C conjuetudinis
poflunt C potuit
Sed bonis a d.
nos T d.
bonis CHSTr.xi.3l natlth
legere H % 1 •J/*%«•*
Domiti C S T ZW//7nifi x »//* ut
fidem. Tulit, ut a fidemtuam: ut
<vero
principum C principium
levitati a lenitati
potiflimum C T pottntijfinmm
dederas C dederes
quam C quem (in marg.)
infanias C S a, *-, % 1, 3 infidiat
Judices C d.
Zzz
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 554/627
VARIiE LECTIONES.p. 1.
196 29
3°
3 2
33
»97 1
2
5
7
10
12
»3
»5
»7
18
»9
20
25
28
29
3°
34
198 2
3
10
1 2
»4
17
fi neque C /?«* ^«a
fafti Qfafia
vellemus -^ <velimus
difceptationem x difceptatisnes
judices C punfta habet fub " ices" et
e fuper i
et ifti C T *, « f)K H ^ */?/x
fecerit * <^.
perfpicere * perficere
trafta CHST^i, 3^ traclata
fpettaret C fpeclarimt
et C d. % 1 ut
effugere vellet H effugeret
vellet r, x, 1 , 3 d'. -vj/ <volebat
ad r, ij/ tf^y*"
non H S ^ 1 \ non ut mo<veretur «, r
»0« «r
ai evertendam C advertendam
inancam C macram H r, % I £#/*«
mancam
ejus * </.
ut di&itabat a dtdabat % l-fy
ut dic-
tabat
Collinam C Collwviem H S a, r, ^coloniam
deletfu H S T -4/ </«/*?«» *, r «V-
lellum
confcribebat CHST *, r, % 1 -vj>
fcribebat
in dies ^ fides
Servos T Suos <ve! Ser<vos
agreftes C agreftos
vitam H 4/ <vitam eripi
Favonio a Marco Farcni»
ex eo x 3 d-
qua fpe s quafape
fueret p^ 1 frueretur
(neque enim * neminem
erat s- //.
Miloni efTe x Milonem
prodendum r ,4' prodeundum
Lanuvii C Lanuvi
Roma r, % 3 Rcmam
fubito ;£ I </.
pridie C predie
eft H *rar
quoad C S r quo a
fenatus C \ fenatu
calceos C calceas
eftCHTr, % 1,
cum % 3 ouo
quidem % 3 quid
nullis Gracis H nulliGracis
vulgi s, j-x.
l> 3 4" vulgus
quo ab
3 £«/</
p. 1.
198 18 impedimento C H T # 1, 3 \ et
impedimento
25 recurrere -i/ recurrerunt
—~ 3. r d.
27 ejus x 1 »'
— ex quibus—— in dominum % 3 d.
28 dominum H S T *, r, jj 1 ^ domi-
num erant
— pnefenti CHSTx,r, x i,3| fra-
fentes
29 etCHT x i,3^,30 Milonemque C H S r, % 1, 3 $ Mi-
lonem
— etiam CHST x i,3^«32 derivandi r deviandi % 1 declinandi
— fadlum x diclum
— imperante % 3 impetrante
33 neque fciente C T » d. 4- nefciente
199 4 natus C /o/7«j
5potuerit
j^ 3 poterit
— rcmpublicam C rep.
6 fervare # ^fervarit
9 a vita C H T <v, r, ty de 'vita
IO facinus afatlum
1 2 veftris £ 3 nofiris
1 Quod T ^W14 neque tum * »« tamen
15 a C </.
— vobis r nobis
16 ita * </.
18 in k, r,^ i, 3 i|« antea in
19 id eft » /</«»
— faftum H S \fatlum effe % 3 d.
21 quaereretur «£ 1 quaratur
2; tum C /««/««
— folvamur -\/ fa!<vamur
26 quidem C equidem
27 docere H to (fupra lin.J
—— magnam ei caufam » </.
— ei C enim
28 propofitam * propofitas
30 perfonis a pars
33 etiam a </.
— ut H \ d.
34 at conniventibus C aut concurrenti-
bus T d.
200 1 rempublicam C H T x, r, % 1 4' </•
— eludere C cludere
3 fi poflent, reprimere cuperent C HS T a, ~,
x, 3 4" ficupermt repri-
mere poffent
4 vellent C <vellet
-— vix 8 flff»
5 jam r, % 1 d.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 555/627
VARIiE LECTIONES.p. 1.
200 10 et C H T *, r, x 3 4" d.
1 1 nobis omnibus, atque inufturus C d.
12 librarium C liberaiium x libellarium
r liberalium
1 eripuifle x 1 d.
— eCA14 inde H vide/icet « idem
15 tribunatus x 1 d.
17 omnia C HS Tj; 1, 3 *, f, ^ J,
18 movet f, x 3 OT0#^— quippe
j£ 3quidem
19 inimiciftimum ^; inimicijjimus
20 punitus es H puniffes
— erat C non erat
21 meae H tua
22 domo H ij/ * aWo— tu » /«w
— jecifti C S T r, x ii 3 ^ £/>«/?' Htxtulifii
23 lignis *, r, # 3 //«£«7/
— femiuftulatum r,/* mufculatum
24 canibus » cajibus
— Quam iem C T ^«« r*
25 etfi C /— neceffario x 3 necejfarie
— fecifti C effectfti
26 exprompfifti ^ 3 exprejjifii
— certe r ^.
28 metu H S T ts, r, % 1, 3 4' m°t*
29 et folutam fore S folitam ejjfe x, r, x.
T » 3 \filitamfore
30 auderet r> 4" <*«*&»•*
— conftringere * contingere
— efte *, x. 1 </.
31 fuffragio fuo Qfuffragiofo
32 liberare * gubernare
— AtH % 1 4n (fup. lin.)
— nunc CHSTr.^ijw»3 3 remoto C H S T s, r,
;>(; 3 4* d>
— eft C efe
34 tueatur x 1 tueretur
201 1 glona r cloda
—- frangendis furoribus r, x 3 frange-
baturfrangendis tsfungebaturfran-
gentibus
2 adepti C adempti
3 metueretis C x 3 metueritis
7 Milonijc
1 </.
9 haec C s hoc
•— hascx.
d.
10 in r d.
— nulla x ' **«//*
12 ac materiam H 0/5-«* materiam
14 deinde 4/ deindefui
15 fuum r </.
p. I.
201 18 et, in C in T *r
— homine % 1 nomine
— etiam r etiam fuum
— juftum Sx. I \jufiumfuijfe
19 illum » */.
2 1 ergo r <£0
22 judiciumne timui C T r, % 3 d. H4- intenta<vit S »»7<3 altulit intent'
tavit
— non S num
23 non arma, non S num arma num
24 ei C H ST *, r, % 1, 3 4 </.
26 mihi, Judices T /« ;W«
— in C x 3 etiam
— nec T aut
27 etiam C H S x *» 3 4* ''
— etCr</.
29 pro me H d.
— nolui -\ volui
30 hunc ipfu n % 1 d.
31 interfici -\> interfeci
32 Vibienus C Bibienus a Rubienus r
Vibienfis x 3jubrenis \ "Jubienus
33 cum hoc -\/ cum ad boc
— mulcatus C S r, 4- muldatus H % l 4*
<vulneratus
34 quando ^ 3 rfa^fc;
— illa C //.
202 I huic C T a huic ergo
-— huic ego x l d.
2 Pompeio eft x * d.
3 Appiam S Appiam viam
— nece ts nec
4 haec, haec C H S T x, r> AS 3 4«
bac
5 fcin'
s % 3 >'"6 Milonis r M//<?«/
9 occafiones * aH.ones
1 1 cive CHST^3 civi
— et viro fortiflimo C T d. r fortiffimo
P. Fefio
1 2 Sextio C Rofcio
— Q.CHSTjj Ul^d.I 3
crudeliflima H S crudeliffima vi
1 cjede C H S T ts, r> x 3 ^*
— Potuitnc domo CH/,15cum H quo cum
1 6 lata;£ 3 data
— totius ^ 1 totus
— eam x 3 eandem
1 8 vindicaret H T j/ 3 vendicaret
19 Atqui C ^/y«? T ^<r y«/
— id temporis C H S T r, 1]/ tempus
Z z z 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 556/627
V ARl M LECTIONES.
202
33
34
20^ I
4
7
8
910
1.
19 id*2
d -
2 1 veftra; » nofira
23 auclor C aclor
24 mei C ««/?>-/
— fententiam <r fcientia
25 fecutus x 3 conjecutus
— qui s, % 3 ?«/*/
26 populum Romanum C populus R.
— cohortatus fcft >]/ cohortabatur
-eftCK.r^.27 fecit HS z i /><:#'
— cunctae Italiae x 3 atateytalia
28 concurrerent % 3 concurrent
30 qui tum Cy? H ^ 1 fyJi tum n,r qttem
cum
— de C d.
ad vim C d.
cum H et
Cn. Pompeium $- Cn. Pcmpeio
eft * </. x 1 ^partim fortiflime % $ d.
fuit ? r /»//,
ille x, -^ d.
tenebras », r, 5; 3 ^ tenebris
Miloni % I Milonis
comitiis T comitii
cum ille * f#/« ille intentavijfet gla-
dios
vi in fepta irrui/Tet Cr,% 3 ^ «//<*
ruijfet H ^ 1 /« yi//a irrupijjet Taccepta ruijfet
vi <",% 1,3^-deftringendos C H # 1 4- diftringen-
dos
vultu^; 3 £'«//«/
et ^ 1 d.
vota » </.
faceretis, ut C Jeceretis, uti x \ Jece-
ritis
hunc voluit a, 4/ uti noluit
impune alieno Chonoris C hominis
timida -\> timenda
levem \ d.
tenerum -\> tenax
aut f, x 3 d -
in C T v, r, x 3 J-
campi 5- </.
fperatum CJeperatum x ijeparatum 4/
expeclatnm
illa C alia
augufti r, x ' 4' angujla
centuriarum C centoriarum
in hoc T k, % 3 </,
11
12
'3
»4
16
18
»9
23
24
2 5
27
28
3°
/« alieno
3«
p. 1.
203 32 quin T x 37*''
ille C H S T * 1 4, </.
33 quid x 3 </.
— audaciae »
34 illecebram C illecebrem
— utro 4/ utroque
204 1 haec r, % 3 Acc
— nunc C «0«
2 certe r </•
4 leges x l Deos
5Petilli C Petuli H 4/ A>////
6 Cato C Catko
7 quos % 3yao
8 Favonio r Fannio
10 aperire, quid cogitaret C T apparare
H d. 4/ apperere
— cogitaret *, r, £ 3 \ faceret
1 vos fecerit C T quid faceret S
X I d-
12 fefellit CTj; l fefellit videtis
13 Lanuvini C 4^ Lanuvii
— ftata Qjirata Sfatuta
»4 necefle 4^ necejfarie
15 antevertit x ' ante venit
16 dixi % 1 4> dixifuit infanijfima
— ipfius x 3 ipfi
17 eft H ts, f, x 1 , 3 ^-
— ille # 3 </. 4^ ///0
18 approperaret ^ 3 apparet
20 manendi H T r, ^ 3 ^.
— caufa 4> ^«««
22 ut * 3 d.
— via C % 3 w'«a
23 ne X 3 ^.
24 idem ^ 3quidem
— Clodio £ 1 Clodium
25 neminem r minime
26 Patinam x 3 Pantinam
27 Lanuvii C Lanuvi x * Lanwvium
effe y ^f/
28 permulti # 1 multi
29 omnes C d.
Lanuvini. Milo de C Lanuvi <vivi
nullo x 3 lanuvii
30 Quasfierit » quarite
—largiar u largiatur
31 ut C T x, r, 4- atque
— corruperit C corrumperit s coxruperim
•\r corrupit
3 2Caflinius C Auximus H S x 3 Cauji-
nius T CaufmUs
— cognomento C H S T *, r, # 1 4>
cognomine
— Schola C H S T *; 3^yWa
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 557/627
VARIJE LECTIONES.p. i.
204 32
33
34
205 1
2
8
9
10
1
12
»3
«4
16
*7
18
'9
20
21
23
24
2 5
26
27
28
Interamnis H S ^ 3 /r«« Arrius $
Steramnis -\> item Annius
familiariflimus CHST^I familia*
ris meus
idem x inde
P. CHT^i,Interamnae C Interannia H Interamni
T Interamnax, I 4* /»/Vr «r/»<J r
S/£ra/»;/a
illo ^ 1 />/«
Cyrum C Arium
conftituifle C confiitiffe % 3 confiituit
f>
comes r </•
item * </.
fint CHS T *,<->«/
liberatur r liberatus
efleC H r, aj 1, 3 4#/qui C H K,rx 3 ^/
*'//?
obvius H # 1 obvius in via
cur £ 1 4/ r«r /w eum
quoque H S T $-, ^ 3 </.
Judicci <s d.
Milonis % 1 Miloni
videlicet%J/
»/
me C in
homines C S T hominis
defcribebant C defcribant
teftibus C tejiimoniis
Cyro audiflet CHTr^ Cjro au.
ditum S Ciro auditum
fuifle i}/ d.
videar r verear
perfequar x 3 fequar
quoniampg 1 y«/«
exiturus C extiturus
Cyri C C/ra
non id nuntiaflc C H s, r, £ I,3
^ </.
fed Milonem appropinquare C S TX * *>
Cyro C CVrro
Roma 4" Romom
aucem # 3 *«/
eum % 1 f»w»
decima C quarta
denicjue C H S T *, r> j; 1 >]/</.
faftum -vf/ faftum ejl
in C » //.
noftem r «o^conjiceret 1}/ convinceret
caufa CHSTr, x i,j^.Quod 4 £?«i
cur % 1 cum
p. J.
205 28
29
3°
31
33
34
206 1
2
4
5
6
7
8
91
l5
18
»9
20
21
22
23
24
2 5
30
properato 4 profecio
opus eflet C T ^ 3 «/«./ trat
erat C ^.
amitteret C r, -vj/ amittere
illi a ///*
fi C//.
noclu H T r, x 3 { »»/?*
fubfidendum », r, £ 3 4 fubftjlendum
Noftu occidiflet C S T *, r,
X. »> 3 </•
Noclu invidiofo H Mtf/v occidij/it
infdiofo
ei *, r, # 1, 3 <?»/«
efle Q a d.
etiam confitentem C confitentes (con-
fitenter fup. lin )
fuftinuiflet ^ 3 >\> fufiinuijfi
hoc ^ 3 </.
receptator H T *, *-, ^ 1 receptor
dum C H T k, 4 denique
multa % 1 invita
ab illo 4/ </•
bcCHT^i^kcerte a, % 1 d.
devertit C T 4' divertil H divortit
eum C % 1, 3 cum
deverfurum C H *, % 3 4" diverfw
rum
ille C H T », aj 3 >J/ </.
refideret ; nec ^ 3 defideret. Nec
-Mrkmii: odium fuifle S % 3 M/7<7-
»/'j fuiffe : odhtm-
denuntiatam %1 denunciatam xsdenun^
tiatum 4/ renuntiatam
pradictam C H T *, # J pradica-
tant
auditum C uditum
notum C noftum
reditum C T s, # 3 raV/«/
huic C /?/'w
iter » //<?«
feilloCHST^ 1 il/ox,r,x3 <*•
Romax. 3 Rotnam
hunc CTsjjjj^,illum k, i|/ /7//
finxifle C H *, r /*# £//</ /* Hfinxiffe fup. lin.J
noctem S -vj/ nofte
expeftandan. C fpeftandam HS x i
expeftandum
timeret C timeat
acceflum C d.
Clodii : * Clodii res ajia efi, quo
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 558/627
V A R I /E LECTIONES.P . i.
zo6 30 fubftruttiones C T inftrucliones s- ob-
Jirucliones
31 mille C H T a, 4 milia
— verfabatur CT» verfabantur H$-,
X,I verfarentur
•— Edito adverfarii C S T adverfari Hadverfarii
32 Atque CT« Atqui S At qui
33 rem H caufam
— elegerat H T x, r, % 3 4^ d. S deli-
gebat
34 eft k, r, x l <*'
— expedlatus C expetendum x,r,x 1, 3
4^ expeclanduni
— ipfius £ 3 :7/«m
207 3pi&a C pi?iila
4 cum £ 3 rar
7 promptum H S 4 idoneum r aclius
— rheda impeditus C d.
8 videte r vide
9 cur ? vefperi T x Z quid vefperi 4fur 'vefperi ?
10 tarde C tandem (tardem fup. lin )— qui C quos
— Devertit H » Divertit % I de-venit
11 Alfienfi C Alcienfi a Aliefi x 3 «//>-
nam
12 effe. Villam CH# o//7/«
— perfpiceret » profpiicret
— millies x, % 3 4- /»*'.«
— fuerat C Juerit
13 mo--ae C H S T more
— tergiverfationis T per diverfationes %3 tergiverfatoris
14 ncluit H x I W«V15 Age H -vj/ ./^§7/*
— iter % item
16 tum pg I tunc
1 non X 3 <*•
1 8 ibat # 1 /7«»/
— cum xi d.
— properabat » probabat
19 tum %]/ r#;w
21 lupas £ 3 pompas
— ducebat T », 5-, 4^ duceret
24 etiam C */ # 3 */.
— paratus in T 4^ d.
25 imparatos C imparatum
— in viros C </.
27 ut non ——— femper ille a d.
29 auderet r audiret
<— nunquam 4- u;qu/im
30 addi&am j/ 1 abditam
P-
207
208
209
31 projiciebat C H S T prowhebant v,
r, x. * > 3prcvehebat
32 Maru-mque r Martemque effe
3 1 abjecto £ 3 objeclo—— poti r /10//' ohfccenus
2 domini ^ 3 J/n»
3 fervi X 3</.
4 eos 4 */. 4/ 7^'"c'^
5 fcilicet x 3 ^-
— indicarent C T judicaretur HS # I 4indicaretur r vindicarent x ZJudl
"
carentur
— perferre C proferre
7 quid quaeris —— tortorem ss d.
8 quxris C quteritis
— occideritne ? r occiderit- % I occidentne
9 quceftio C </.
10 Quod igitur 4 S>uid igitur
— hic : quod C Hcc quid H S T », r,
X 1 , 3 4 ^f ^ao</
11 vis 4./**
— Manu * Manu an miferit
12 fi C>/— cur C 4^ cum
— amplis C amplius
13 hic Cfcis hoc
14 turbulenta % 3 turbulenti
1 5 tamen H 4 tttm
17 magnum H 4 dignum
19 quos » "jivos
— propter L per
21 nifi a d.
22 dedendi k tradendi
— fuiffent CHST», r, %i»3 ^fue-TUttt
24 ipfi x l <?•
— accidat a accidit
26 nunc x 1 </•
28 produxit H x l eos prcduxit
30 in dominos *, r, % 1, 3 4* ,w domi~
num
— de inceftu C », r, ^ 3 4 ^ inttritu
H incejii
31 propius C H T 4 qtiod p. opius % l
quid propius ss quid priufquam r, "4
quidpvius quantum— cum C quafium
32 violaris C <vio/a-us
33 quaeritur. * quaritis
1 videbatur C videbantur
— indignum C H S «, r, # 1, 3 >J//»-
dignum efje
k- dominis C dominum H S T r» ^ i>
3 4 domini
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 559/627
VARI^ LECTIONES.P . j.
209 2
7
10
1
16
»7
18
'9
21
22
26
28
3°
31
32
33
34
2103
4
5
6
8
10
fervis CHTr, %/ervo % 1 ^quaeritur ^ 3
quarebatur
Heus mentiare
C H T x 34^
Heus ubi refponfio ? ubi caufa (fed
H in marg. ab ead. m. babet "Heus
tu rufio verba caufa ca-vejis mentia-
re" et in T x efl'« Heus tu'
')
verbi ts, 9 ubi
cavefis mentiare S », r, % 3 d.
fperata x nullas fperatas
abrepti s, $-, -\> arrepti x 3 ««///
feparantur \ fperantur
conjiciuntur C ccniciur.tur
poteft x l ^ pDffet
tam H et tam x 3 totam
fuerit r, % 3 -^fuit x l fuerat
forum k foro
vultus-fy
vulnus
oratio x 3 racio
fe H % 1 ^.
etiam x 3 «7^*«
commifit C H S T », r, ^ 1 /.
neque fenatui T d.
etiam T et
verum C armis animttm
ejus C x, x 3 ei H p^ I o/w;?/
cui fenatus # 3 cuife, cuifenatus
arma * d.
cui *, r, il/ cu* nunquam X 3 d.
audienti H audenti
putent Hputent hi
x* pMent : ii qui
peccarint T x, x l peccarunt
probata x prolata
e&. % 1 d.
fafti C perfecli
illox. ' 7^'
necis \ cadis
Clodianae C quotidiarne
Milonis imperitorum T d.
opiniones x 3 opinione
etiam C H S u, y^ 1 , 3 \ d.
imperitorum r perditorum
Negabant S qui negabant
percito C «, r , £, \ perdito § x3parato
trucidaret 4> trucidaretur
eum # </.
quin -.]/ ya/
reipublicae C x 3 ^*- /<?/«//
attulhTet x 3 obtulijfet
auferret C antcferret
etiam # 3 *»//»
bellum r </.
fufpicantur x fufpicarentur
P-
210
21
1.
1 1 vere » wraI 3 quemvis HSTs quamvis
14confcientia
%1,
34- ccnjcientiam
— perculiflent C x, ? pertuhfjet
15 utjc
1 »0«
16 animo « </.
— nocens C nofccns
17 innocens C ignofcens
1 8 gladioram 4^ gladiorum his panorum
— frenorum x 3 framearum
— fparorum C H T ts, r, x l d.
— etiam C et
— multitudo H multitudine (fup. lin.)
19 indicabatur rjudicabatur% 1 arbitra-
baniur
21 Ocriculanam C Orticulanam H S 4'
Otriculauam
— devecla », 4" dejecla
22 clivo C <//z'oj^ 3 c/iveo
—— omnia C ornnium
— malleolorum CH8Ts,r,i|/ mal-
leortim x 3 maleorum
26 dicam C T x, r, x l dico
28 Quin x Qui
— fit blfuerit
— Licinius C Litiniits s Lucinius
— quis C H *, r, # I 4- ^«/</
29 circo Cfcirdo x Sireo r, x l Scyno x^firco
30 Cn. C H T x 3 </.
32 hortos
x3 or//
'
J
— Arcefibr 4/ -dcceffor
3 3 defert » r*/fr/
1 popae H /<?/£« Licinio 4/ Potnpeio
— ebrioforum x, r, % 1, 3 4' ^-
3probari C H S T *, r, x l
> 3 ^I//**
tari
— Verum C H S T *, r, * 1, 3 -1/ ?<r-
/•#772 etiam
5 omnino omnia C H T x, \ omnia
S r> X l > 3 omnino
7 Nemo fenferat T d.
8 tamen audiebatur x 3 d.
— poteram x l poterat
— Pompeium 4^ Pompeii
9 civem C H T x, r, x 3 4^ "virum
— diligentiam C diligentia
10 fufcepta, nimiam >s,r, x x 4^ fufpecla
' nimia
— putabam # 3 reputabam
13 templo Cfenatu (vel templo Jup. lin.)
— civis et C cujus
— faciebat, niii, xfaciebat etiam eo
1 5 comperta 4^ comparata
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 560/627
V A R I JE LECTIONES.
211 I
16
17
18
20
22
25
26
27
3°
3 1
32
33
34
212 1
2
3
4
5
8
9
11
12
»4
16
»7
»7
Quod fi tamen C H », 4- C#r //*«/<?«
y? S T C«/« tamen, fi
metuitur r metiun/ur
etiam C et
non hoc jam Clodianum CT d. % 1
•vj' nonjam Clodianum
timemus C timeamus 4» timuit
eaC </.
tuas, tuas CHST *, r, % 1,3
molitum * militum
aliquid C d.
Capitolinas H 4' ^a Capitolinee % I
btec Capitoltna
cuftodit C cuftodiunt S tuetur
certe C ^r/«
indicantur H # I judicantur
pracftantiflimus C T prafantijjimum
dux C </.
his C £/'r % 1 7.
efle C etiam ejfie a, r, % 1 ejjet
Quod C Qui
probaftet C r,% 1 et probatus probajfet
unquam ^ nunquam
tua C/ua
ipfa C fiape H /7/a T x, r, % 1 , 3
^ //.
pefte H S r, j; • { parte et pejie
contendifle C T contendijfet
ad falutem ^ pro falute mea
fe x fed
adjutum in C ad vitium. In
fperafle ; te # 1 jeparnjfe te
inhaefiflet S T *, r, % 3 ^ itfedijjet
X l infdijfet^
fufpicio x Jufpiciatio
urbs C urbis
Milonis C Milont
nunqu2m % 1 unquam
haud C autem % 3 «»/
anteftaretur H T ttjiaret s cbttfia-
retur r attejiaretur % 3 4> attejla-
retur
commutabilifque T commutabilis
volubilifquep^
3 involubilijque
infidelitates % 1 tnfidelitatis
timiditates x tumiditates
Erit, erit C ^ 3 2?«7
illud £ 1 ///*
fed C/communium temporum xomniumtem-
porum
immutatis x, r, x 3 d.
quam 4^ quanquam
p. I.
Zl 2 I 3
23
24-
2 5
26
27
28
29
3»
33
213 1
2
iz
'3
>4
•5
16
17
*9
21
23
24
26
27
28
29
30
graviflimi C amicitiam gravijjimi \
e
grarijjimi
videret C videtur
quid C y///j
fatis Cficitis
exercitu *, r exercitum
duto ^ 1 datum
expettaturum C fipettaturum
vindicandis CT^i -^judicandis
tolleret ? r tollcretur
fatis S ^ 1 </.
legem C /o«g*
eg° * 3 *a vobis C H S T », r, x i)
3 { ^-
liceret r litera
vero in iilo % 3 «//7«* /« illis
loco *, r,
£3 </.
illo C H S /« /7/o
cogere H S % 1 agere
vos eum T ////.«/
effe C d.
hefternam S T % 1 , 3 externam
illam * /7Z«
atque expers u d.
jamjg 3 d.
clamare » «///r*
liceret T liberet
Maelium C Mellium ^ I Mevium
jacturifque Cjacluris
familiaris £ 3jamiliarijque nimis
interfeclores % 1 interjtclorum res
noniinis fui r nominisfingularia
nefandum % I nefarium
fa diflimis \ Jantltfijime
comprehenderunt C comprehenderetur
rengiones % 1 ngatknes
eum x d.
dixit r dixijfet
qui 4^ J7«r///
regna 4* repugna
plurimis C H T s, r, % I, 3 //«/7-
/w
et C d.
compulit T expulit
unquam % 3 nunquam
recenfionij C retempfonis
cui C cum S r, x l 4> «"" //«W*
nulla # 3 «//«
pofleflionum 4^ profejftonum
calumnia r culumnium
injuftis vindiciis r, ^ i»ujiis vindifiis
X l judiciis
inferendis rferendis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 561/627
VARIiE LECTIONES.p. i.
213 32 Q^ Varium C S T ^i{ Cn. Pom-
peium H * C. P. % 3 Cn. Pcm.
34 decempedis C deccmpedium
— villas % 1 </.
214 1 qui C ^uod—- fpem n fpes
2 fplendidiffimo C fplendido
3 forti -^fortijpmo
— viro s, z 1, 3 </.
— Pacavio CHSTf Pacanio ^ Pa-
/tff/o
4 Prelio C H S *, r, % 1, 3 4 /V*//a
T Precio
— lintribus in eam ^ 3 lintrinibu' tneam
— materiam C materiem
5 arenam 4/ ar/ssa
— dominoque C H x, r % 1» 3 4' <&-
01/00
6 infpeclante a, % 3 -^fpeclante
7 qui C Ca/.?
— Furfanio ^ 1 Furfo.no 4" Farfanio
8 egoCHSTs, r, % 1,3^— Scantia C S Sancia H Santia x,r,% I
4 Sanflia
— Aponio C r Apono H Aparh T ^-/fl«o » Cypcno % 3 Aperono % I 0/>-
9 dicam H S T x, r, % 1, 3 dico
— utrique a uterque
—— mortem r morte % 3 </.
— minitatus C H 4' minatus % 3 »/«/-
10 poffeffione ceffifTet C r pofjejjiones cef-
Jifjen' 4 poffejjionum
— aufus eft H T # 3 £«/«;» ef/e % \ au-
fum efl
1 popofcerat C popofcerit % 3 pojjiderat
non
—- mortuum fe s, r, % 3 morluum ejje
12 ejuspj 1 Juam
— illaturum C illatum % 1 allaturum
— efiet r eiiam
14 fidiffima S # 1 fidelijfima
— dejecit ^ 3 ahjecit
15 ducere r </wr«
1 fed % 3 yr^/ «/««17 limine C £ 3 4 lumine
18 quidem ^ ^fiquidem
19 iequabiliter C H S T », r, # 3 4aqualiter % 1 aqualr.e
— in rempublicam % 3 /« republica
21 jam C /» a
— percalluerat r calluerat
— incredibilis r d,
Tom. VI.
P . 1.
214 22
23
24
2;
26
27
29
3°
32
33
341215
4
5
6
8
9
10
1
12
'3
»4
16
20
21
22
24
2S
impendebant r impediebant
ea C «
id *>*">% 3 4 </•
tetrarchas C tethrarcat
feceratis T % ^faceretis
Pecunias C H S T d. n, r, %» 1 3 4i>ejlras pecunias dico
a liberis C H S T r, y, 1 , 3 d,
hsc C H S T «, r, x 1, 3 ^.
funt C HS T r , % 1, 3 </.
tenentur? % 3 tenent
illum 4 </.
cruentum # 1 cluentnm
interfeci C -^ interfci
furores % 1 favores
ferro \ freno
veflris CHSTr, x i,3^.unum S », 4 «»«« ejfeflum efl
asquitas C aquttes
manerent H^i maneret
effet H S T £»//» % 1 ^ Etenim
vero
ferret 4" perferret
qui non laudet 1]/ </.
populum Romanum C pepuli R,
illa r ?//« w«judicare r> # 1 4" indicare
jam *, # 1 </.
clariffimas viclorias « vicloriaf cla-
riffhna
c.uarum % 1 quorum
Istitiam 4 d.
attulit -v]/ attulit nec tantam
tantam, » tantam mandare hoc
hoc # 1 hte
veftros, % 3 "jefiros ut
republica S rem publica
fingulis # ^fnguli
exiftimabitis C T r exiftimabatis
vivo C uno
nihil — Clodio vivo x, r, x l> 3 ^»
C »«/» S »0« T unde
eorum H horum x, r, y, I, 3 </.
ipfo H </.
contingere potuiffe x, r, x l> 3 wa/*
contingere poffe -^ nunquam contin-
gere poffe
arbitretur C % 3 arbiirahamini H «r-
bitraretur S •»}/ arbitrarcmini T *
arbitiemini r, % I arbitramini
homine, a homine, homine
potuiffent « potuijfetis % 1 4 potui/fet
haec % 1 £or
debebat C % 3 debeat
A a a a
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 562/627
V A R l JE LECTIONES.P . i.
215 27
28
2930
3«
52
33216 1
10
11
»3
14.
16
»7
18»9
20
21
22
23
24
26
ne % 3 ««
illo 4" ifio
eft
r</.
Fingite -^ figite
noftra? $-, x ' 'veftr*
cogitatione x ccnditionis
imaginem # 1 imagine
conditionis%J/
cogitationis
poflim x poffiet
afficeret C T effecerat H x, x *, 3 4
affecerat
fortuna S fapientia
quaj £ I y«*MB
nemo ^ 1 nemo pote/i
inquam C T uuquam
aut H aut ut S x 3 «/
aut Syfr
ferre a d-ferre
excitare C T d. S evocare \ advo-
care
utrum ab inferis C S T a, r,
X 1 » 3 d.
evocare C»,r,;t; 1 avocare T re-vocare
non feciflet ^ 3 numfuiffet
nolitis T d.
lata C y«<^ /«/a
quffiftio r quarfiione, quifi
ergo T /£7/ar
interfeftor 5- interfcftio
qui C T », r, v 3 4 non HS^l/eflet
H eftin H <//«« in
iifne C ^/j impetratm ne % 1 ^>/j .
aliis in urbibus C a/tis n.uribus
divinas\J/
divitias
inftitutas x 1-fy infiituas
immortalitatis C S T *, r, x »>
immortalita:em
ZX.Q XI ad
et C S x, x 3 et ad
confecrantur C corfeclantur
tanti C //?/»*«
populi 4 populi Romani
nullis x nulli
etiam C H T *, r, x 1, 3 </.
libente H S C *, x 1, 3 libenter
omnium T d.
fuiffet &, r, # 1 </,
nifl x ! ^-
ignofcatur r cognofcatur
etiam C </.
petenda C fatenda
vero £ 3 d.
grati C £r<j/rf
velletis * •vellemus
ne
3 4
P- I.
216 27
31
3 2
33
34
217 2
12
»3
H»5
16
17
18
»9
20
21
22
23
24
25
2627
28
29
29
32
34218 1
poterat x 3 Potefi
quam C d.
laetarentur ? # 1 latenturhoc 8 hoc hoc
omnes C d.
quoniam C qitem
ipfl T d.
tribuenda C H S T », X 1' i ^ cot!~
tribuenda
eflet C H T efijet ipfi
confulatu meo x 3 confulatum modo
arbitrarer % 3 arbitraretur
auderet # 3 audiret
timeret » auderet
vir C d.
Populi C Proprie
cives
xl
d'ne # 3 «ff
Opimius i]/ Opinius
tamen CHT»,f,^l^ tunv
in gravi % 3 ingra/e
fua niteretur C mitteretur ts uteretur
fortuna a d.
Nec C AWqui T d.
nullam », % 3 nullam Majefiatem
vim efle Qfortunam effe HS| ?7*>i
cerleftem T tnajeftatem effe
ducit C T putant H exifiimant S 4"
exiftimat
numenveC
minimeve
Tnumen ne
veftri » «oy?r/
fignorumque C T necfgnorum H */
fiinorum
viciffitudines ij/ necejfiiudines
noflrorum C S T k, r, £ 3 </•
et C a/
nobib C <vobis
prodiderunt % 3 tradiderunt
Eir, eft C H S T s, f, x 1, 3 4 £/
qu ddam C quidam x 3quidem
et £ 1 f«W
ineft C » tft
effeCHTr,%i,
3</.
noftram ^ 1 •vefiram
videre C #/ <videre
aut ubi # 1 aut Jane
poffimus x x p rff»mus
ea eft C eft
irritare r <veritate
Non 4' Non enini
ne % 1 , 3««•
imniortaliura— mehercule T </.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 563/627
V A R I JE LECTIONES.P . I.
282 2
1
*3
«4
•5
16
17
18
l 9
21
22
24
24.
25
26
28
29
3'
3 2
33
34
219 1
cura, 4- curas res
ipfa:, quae C H S r ipfa cum qu<v Tipfaque a qme tum illam 4 cum ijiam
videntur x 3 <videntur. Eciam
retinuifTe C retinuijfet
enim jam C H S enim T autem «, r,
XI , 3 -J/ </.
luci C H T r, % 1 4 A«teftor CHTj.r,^! obtejior
obrutaj x d.
quas x d.
lucis C wctf
veftrx religiones C <vejir<e tum reli-
giones T nojira religicnes x, x I
<vejira lamen
edito « *<//V7o
Latiaris CHST»,ral'l' Latia-
lis x 3 laciahs
ille ^ //?*
lacus T locus •$> latus
aperuiftis CHSTs.r^J^ ape-
ruijii
veftro C i>/7 * d.
dicemus S d.cimus
eft r etiam
Sextii C H S T 3 SVx//
ornati x 1 adornati -\ honcrati
illud * */.
acceperit C % 3 acciperet x I accepit
teterrimam r deterrimam
poenam a </.
non C d.
ira x 1 ^-
fine r Ji
exequiis x l objequis
oblitus C oblutus
fupremi -^Jummi
quam H % 1 4'' cui
concedere x 1 cadere n, r, x 3 «</w*
ambureretur x 1 -\>combrueretur e:iam
abjeclus C H S T », r etiam abjec-
tus
teterrimo H x 1 deterrimo
parricidae C patricida
decoris C H S T k, $-, % I, 3 4 </.
vita », x. 3 t"'/* ^/a*
infultare x,x 3 mjultare pateretur
videret, et C d.
pecunia T pecuniam
kCd.palam H d.
aCHTr, % 1, 3 d.
vexarat C * <vexerat
refciderat CS^i refcinderat
219
220
1.
3 conjugem C conjugcmqut
4 magiftratiium x 3 magifratuum or-
d num
5 vaftarat C <vafia<vit
— Etruriam x 1 etruriam itl multis adi-
bus
8 addicerent r, x 3 adicerent
9 cujufquam £ 1 cuiquam
— ille *, # 3 </.
10 putaret C T x putabat % 3putarat
— ejus £ 1 Juis
1 praeter x 1 prater illum Milonem ipjum
qui z 3
— illumx, 1 </•
— novo H S 4/ C«. Pompeii r Cn. reditu
X 1 C». Pcmpeium reditu
12 quafi « d.
— devinclum r, x 3 de<viclum
1 fuam H T «, r, x 1 y«a/w potentiam
— animos ts amicos % 3 mors
— etiam H S Tr, ^j 1, 3 ^i/..
1 5 Hic H //«/<
17 potuit £ 3poterat
19 id C ^.
— hoc x 1 </•
— aliquid profecerat T aliud perfece-
rat
20 coercendo x ' coharendo
22 effet # 1 fuijjet
— virum C <virtutem r, 4 'virtute
23 vexatum CHST », r, x *» 3 4*
necatum
— Opprefliffet CHST «,f)X i, 3
4" </.
25 noftros x 3 vejiros
27 efFoeminatus » effranatus
29 An C T *, r, x l 4* ^— ille 4/ //?*
— conful C H T », r confularis
30 et C </.
— ejus x 3 C/a* ^OT
— expeftare 4 Jpeftare voluijfent
32 potuiffent C potuijfe
32 mortuus x 1 tnortuo
— uno C «««.;
— incenderit C incenderet x l incendit
1 urbis x 4" 3 orbis
2 ab Ci/.
— Romano C H T ts, r, x ' » 3 </•
3 exfcindi », r excudi
4 effet » </.
5 cum T </.
— fit ultor Q. fit multorum (cum fpatit)
ryXlfa "?tro
A a a a 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 564/627
VARI£ LECTIONES.p-
220
221
I.
6 fitjc-
I tfl
— curiam C 8, # 3 <r«r«i
8 via » </.
9 qui C quin H S T *, ^, I 4» quando— putent potuiffe C H S T 8, r,# 1,3
potuijjet
10 reftiterit C refiituerit % 3 rejlfteret
•— eum C H S T 8, r, £ 1, 3 4 /#/»**
— ab inferis CST », r, % 1,34' « »w-tuis
— Frangetis \ frangentes
1 1 furtinetis -^JeJlinetis
— infepulti # 3 Jepulti
12 facibus C Jalcibus
— curiam # 1 iwm— cucurrerunt % 3 concurrerttnt
1 facibus C H S », r, % • fahilus
— ad Caftoris CHSTs,f, x i, 3^«r rajiris (Jtd H rs marg. habetl(ac ad Caftcris")
15 audiretur r audtret
— Cselius » Cici/ius x 3 Cedlius
16 et in republica C H S T ^.— republica 8, r,£ 1 republica 'virfor-
tijjimus
— et in fufcepta caufa firmiffimus T d.
17 bonorum % 1 bonorum utilitatiJenatus
18 fingulari a Jinguli
19 fide a <A
20 etiam », ^; 3 ^.
22 eam C H T 8, r» £ '» 3 4^ etiam
23 repugnante s- repugnare
24 noftro H r, % 1 »<?/#/«
27 atque CHTi.— adjuvandus % 1 admirandus
28 et in C 4^ ^- H r, Ai •> 3 f/
— hominumconditione 8,r, # 1 omnium
condit % 3 omnium concione
29 fupplices C Jimplices
31 ipfosCH ST x i,3 +#— fervare C fer<vari
32 noftrmn mifericordiam % 3 <vejlram
mijeriam
33 hoc 8 /><*r
2 interfum S adfum % 1 rf^/w
3 valeant T ^ 3 d4 mihique 8 nihilque
~— cariflima •>}/ clarijjima
5 tranquillap^ 3 tranquilla
f.r.
6 mei 8 </.
7 me r./£
— perfruantur ts, r, % 3perfruuntur
1 fallaces ! ^ 3 fallaces cogitatisnes
12 tribunus C tribmum
p. 1.
221 I5 abjecerant H af-jecerat
— unquam r,% 1 4- nunquam
l6 putarem ? 8 pugnarem
18 eft * 3 </.
19 illi, illi s-, x 3 *®
22 nihil C mihi
24 hsec C r, % 1 hoc
— hoc 8 /&<«•
26 fecit C T r, x ifecifjet H *, •,},/*-
<#28 veftris r noflris
— eam C cauffa H */z
29 quo # 3 ?«^
— vita noitra C H S 8, r, % 1, 3 W/tf/vJ
i///<7 T 'vejlra vita
— fuam C H S T 8, r, ^ 3 4^ ^-
3 1 ne C d. r wf
placarit 4" plaearet
32 conciliarit C T ccnfliarit H % l re-
conciiiarit
33 ftepe C d.
34 occurfationes C H concurjationes
222 1 quemcunque ^ quantumcunque
2 dicit % 3 <//#/'/
3prasconis ^ praconiis
— modo C ncn
4 defiderarit C H T », s-, # i, 3 deji-
derat 4^ defdtrarat
— unum C T 8 r lumen
5 arma H T 8, % *> 3 ^ 4^ d.
6 fi nt Cfunt
7 praeconis ^ praccniis
9 fe 4, /W10 periculis C pericuh
12 qui j/ 1 y^W— beneficio -4 beneficiis
— vicerint C \ victrit
»3 tamen t me
16 mortui C et mortui
17 viderentur 8, r, x *> 3 4" videantur
'9 unquam ^ 3 </.
obmutefcet ^ 3 obmutefcit
20 meis C H T 8, «-, £ 1 4^7«^
21 meae H </.
— fubjiciantur S T Jubiciantur
23 celebramur r celebremur % 1 ctlebrentur
24 opinor £ I opinio
2 5ultra quam C ^zW *i//*ra : qua S T
8, r altera : y«#
— funt, ea C H T r, %, 4- /unt s »»
AJ 3 '•
28 et jam n, r, # 1, 3 «mm»
3° Hsec C Hoc x 3 -M^
abfentibus ; ^ 3 abfentilm dixifli
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 565/627
VARIjE LECTIONES,p. I.
222 30
3»
32
223 I
10
13
»5
16
»7
18
*9
20
21
22
23
25
26
27
2829
3»
3*
inecum H •vj/ mecum milo
haec C £flr
Te quidem C 7Vy/« S T Te
quod C % 3 <"«^ H T r, p£ 1 4^ ?'^cum
e* C et v d.
ifta C H T x 1, 3 4,///*
faltem C </. S T /«/»<« w ^3 tav.en
illa t, % l 4" tamen ad
confolandum 4^ confulandum
his jg 1 ^
poffim ^ 3 poffum
accepero £ 3 accepto
fed % 3 y£</ ahquando
femper *, r, % 1 , 3 1]/ </.
inuretis r injicietis
etfi x l /ne % 3 ^ "^ w<fC
cepit H S r, # 1 , 3 ^ «/«vV
in C H *, % 1 , 3 4> ^.
potius », r, x 3 d%
h.
oc % 3^-
videro H r, % l video
T. C HST r, x l > 3 Of.sO^a/'«/^
ego ^w/abjeci C ^W/communionem H contionem % 1, 3
communicne
qua *, r, # 1, 3 ?*<*
diminutio C H S T «, f, j; 1, 3 jdimicatio
capitis futura C S T d.
jam x 1 d.
quod dicam C S T y«/'</ dicam H4^ ^.
quod CHSTf,j;l,3 j quid
quscunque r ?«<* cum
abnuo C ahicio
ejufdem C ejus
videatis C H S T r, % 3 -^jubeatis
an;rm S animi feptus
fincm C fratrem
Sit CHTk.cj;!, i\Seaqua natus CHT^ crnatus
Milonis r M;lonis ipfi injicietis
in terris ^ i'»/w
viri n «wz
appello C a publico (vel a populofuf,
Jin.J
p. 1.
223 3Z
33
214 I
3
225
10
12
13
»4
16
18
22
2 3
24
26
28
30
3»
32
33
2
6
periculo % % d.
infpeftantibus % 3 fpeclantibui
exterminabitur r </.
O rr.e T ts O me mein r in primam
te r d.
tibi, Q_% 3 tf«
abes C habes
Milonis T^3 Miloni
in qua x iniqua
gentibus ab iis T gentibus non
his
A quibus C H s, r, % 3 d.
ab C * d. H a quibus non potutffe ?
ab
ego H T a, s- x 1, 3 </.
quod £ 1 </.
tantum » ^.
jndicia C T a, r, % ^judicia
extinxi T extroxi
ut, infpeclante C ts, % 1 4^ nut fpec-
tante
expellerentur C HTr,i|/ expelleren-
• /«r £/' ^ 1 expellerentur ii
ipfe ^ 1 d.
per » ^///' ^rPatria C prima
utinam T % 3 ut
prastor. conful C proconful HT»,f,X. 3 4" / ro confule
fpedtaculum H % 1 tantum fpeclaculum
fortern C O fortemvirum r, % 3 </.
Minime, minime T £ 3 4^ Minime
Hiccine T Hic
Hujus vos animi a Hujufmodi vog.
cum
in H r, x l 4* *'/£ /'//
nullum C », r, £ l, 3 ////«7W
expulfum * expuljum civem
vobis 5- /z^;V
vocabunt % advocabunt
amiierit \ admiferit
fidem tt d.
in C d.
et fortiffimum C S T x, r, % 3 </.
legit H x i| aW?£/7 (et jte S >/.T //'»J legit. Et fic eji finis ifiiu)
Miloniance divince Orationis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 566/627
P R O
C. RABIRIO POSTUMO
O R A T I O XXXIX.
Edit. Oiivet.
p. 1.
226 1
8
910
*3
«4
16
18
20
21
22
227 1
2
3
4
5
6
7
10
1
»3
17
20
2+
26
27
quis t|/ y«z'a
fuas fortunae, # tuas fortunas
optime C optume
ipfi C i£/i?
- hoc H d.
facimus C S T %/««'«»/
even tis % «<#//>
providifle H pravidiffe
fenfifle T </.
quia\J/ jwa
nihil ij/ nihil hoc amentius dicltur
graviflimo C H S T %, ij/ «' gravif-
fimo
repugno :^J/
repugnabo
hujus H S f/'«/
eas C £/'«/
jacentes, aut praccipitantes C H S
jacentis aut pracipitantis
generi vj/ genere et
floruerit Qfiaverit
funt C H T ^fint S X _/SW/
fermone \fermo
virtus%J/
<virtute
Paulum T Paulu'um
filius C H S Tx,, 4 fiUum
devotione % devotionem
parva C % par<vam
Fuit C S T Sufficit
cujus C riv/i
homines C S ^ /« w H vj/ in homines
eos
fuiflet x d-
viderat H <viderit
et natura C H S T ^ «' natura
fimilitudinem %fimilitudinepublicorum S T publicanorum
reCHST^,^.dixit Sibylla \ dia Sybulla
fenfit T pofquam Jenfit
Poftumus 4/ Pcfiumius
autem % aut
non C H S T <%, -^ d.
admonet H amodo id S T %> -\> amo-
<vet
MSS. C H S T x 1 ^
P . 1.
227 27 quod C H T quo
— putares C T putaret
28 fpe magna C H S T %, vj/ fpem mag-
nam
29 exequi C affequi
— rogabat C H S %, 4' rogarat
30 pollicebatur C po/Iicebantur
31 conftituiflet CHSvj defiituijfet
32 illo vj/ i/? i//o
3 3 ccepifle vj/ ccep-ffet
228 1 dicunt T <&£*«/
— exoptata T opta-a
z caufam-fy cavfa
3 ergo C S z ego
4 Omni C anni
— equidem % quidem
5 hoc £ omni
7 comitatumque % comitdluque
9 quo C H S T cum
•—• Roma % Romam
10 quo £, 4' ^»«1 ei C £/'«/
1 confuli C ««/«/ /»« H confulto S £,^confultum T efifolutum
— a fenatu C S T fenatum H %fenatus
1 feriri C jftri H S ^, j />rir« T/tr;v
16 creditor C H S creditoris T cretoris
— fit C H S T x , vj/ «<?«//
— non qui eft C H S T # </«i
21 egoC H S T x d.
— non T d.
26 damnata; % condemnata
— lites H leges
27 praedes x. pedes— ejus recipi C H S T #, •>]/ <$<;•
»if populisfer<vari
29 ad quos ea C ^«cj <?</<•«
31 feverius C H S \ ferius xfervis
32 judicata C H S T judicatur .% judi-
catus •»}/ indufta
— confuetudo C H S ij/ cum conjuetudo
3 j nova H T no<vafit S ^, -J/ novafint
* Sin C &«/ H S T d.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 567/627
VARIiE LECTIONES.p. l.
229 1
2
4
5
7
8
1 1
12
>3
20
23
2+
26
30
33
230 4
8
910
»4
16
17
24
25
26
27
29
33
231 4
5
6
1
14
hunc CHS % halent (jed in H /w»o
lisfulnotatur)
rempublicam C T •vj/ rep. S r. p.
notiilima C S T x, -\> notijfmut
defendi H defendique
non C H S T ^, 4- d.
qui in C H S T quis x quitt
htib. s C H S T x limitibus
in H S T. %d.litibus T limitibus
verebantur T ferebantur
folebant -^foUbat
judicio C H S T injudicio x> -^ illo
judicio
A. Gabinii CHST^tf Gabinio $Gabinio
Quo tefte C H S %, ^ quod ifle Tquid ifle
Qua apoellatione CHSTj; quamafpellationem
veftras fapientias x veflri fapientis
confcientiam x> •&/ conjcientia
quilquam %, •*]/ quicquam
ponderet ^penderet
capite Q S x capiti
in Poftumum C impofmm ij/ Poflu-
mium
datum C H S %, -J/ dato
seftimarentur C T aflimarent H S
exlimaret x exifivtaret 41 aflima~
ret
qua non x 1ua d. 4^ quam non
implorabo x impiebo
jus x vi*
ordinum x> 4' ordinem
cum S tum
cenferent C S x> 4" 3U' cenferent
vos S d.
innocentium % innocentium
fciret C H S %, \ fcire
autem CHST^ effet
nova T nova lege
e x enim
loquor x toqua*
poifu x pojjit Jemper hoc
volebant C H S % volebatis
arbitrabantur C H S x ark'trabantur
ejfe
nelarium -vj/ nefarium effe
Attamen CHS« tamen
ita T ifla
major C H S T # majorum
nunquam x unquam
Tam H Euciem tamen S x Tamen
p. I.
231 14
16
»7
22
27
27
29
3°
3«
32
33
34
232 1
4
910
1
12
»4
»5
J 7
18
»9
20
21
22
quam C H S qua x quia
timere x tinere hos equites
Hoc H Hcs
ferretur C T referetur H S x> \ re-
ferretur
convolaietis C convoleretis -\> convo-.
laretur
hac x ac
defendent H x defenderit S defende-
rmt
fuerint HST^, -^fuerunt
inquit C inquis
me jam C H S x> 4> etiam
ex tantis H S exttrritis
defenderim C defeci. De te in (cum
aferijcofupra De) H T -vj/ defende-
rem S x defeci. Defem.
ftante fi me C H S -vj/ meflantem Tfantem
nunc C H S T x J'unc
reduceret profeclum x d-
impulfu 4^ impulfi
Archelai C H S x> 4> marchilei T marchilei
refertum C refercum
eft Cd.
vo.iferabare C non ferebare x voci-
ferabere
talentum C H S T\J/
talenta
videlicet x 'gitur
exoraret x txorajfet
feftertium C Jeftertia H 55 T 4, d.
et C H S Tjed
neCHST^.illud x d.
fecit certe H T certe
quajfivit fibi. Num Gabinii C S 4'
Jibi non Gabini H x J'k' non Ga-
brnii qurefiv t \ d.
feclatos xfe^atos negat Gabinii
Non enim ad C H S T d.
Romam x> 4^ Rcma
contenderat H S T contenderet
dicecetes C H S T x> 4- Diogenet
in H d.
etiam T d.
obiata C S allata H x> 4^ a^a ' a
coegit C coegis
ferre CHT| perferre % prrjerre
Quarum C H S qu& 4^ quare
poteftati x poteflati regi
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 568/627
VARI£ LECTIONES.pr i."
232 23
24
25
29
3
32
34
233 1
2
5
6
12
>5
16
18
»9
22
23
28
34
234 »
3
4
5
7
10
11
»3
fe C H S T 4> «*.
Quid C H S y«/
equitem Romanum C equitate R. H
equitatem Romanum S equitatem R.inquam % in qua
maxime H maximi
videam H viderim
iniquitate T iniquilatem
tyranni C H T x et tyrannide
in maximis accepimus C S
X d-
infidiifque 4/ infdiis tnediifque
et ex republica T /•** r*/«. </£ d.
gefTerat #, ^ digejjerat
ifto ^Egypti C H S x hco JEgyptio
T //?a Pbalerio
venire x </.
libertatem x parendumhujus T d.
ftultitiam major jam fuperior T d.
major jam C H S %-, -fymali jam :
jam
ut C H S an % in
fe C H S T x, 4> d.
nonx,
d.
tam T jam
aequi -vj/ «ry«/
lperaffe y^Jeperafe
fufcepto atque contracto CHST^JuJ eptum a' que contraclum
il!a C H S T %, + </.
voles -vj/ i'o/i?/
aliqua x ahqua non
toties CST^ /c//«.p
ei £, ^ et
abjiciendae y olji:ienda
cum mitdla C H S ^, ^ meci appella.
T V.
videmus. Chlamydatum C H S w-*/«•/. Cblamydutum T -videri clami-
datum
folum cum C fo/ufum x.Jolum tum
Mytilenis p/ Mitilenus
crudelitatem vitavit ^; </.
fuccosx. Jocios
homini tum C H S % domini T \homini
afferet-fy afferret
ad Auletem, Judices, CHST^,^audies
dicecetes 4' diceetes
a rege C 4. retit H aritie T ^/Y//V #retia
res C H ,/,
p. 1.
234 '3
»4
'5
»7
18
20
23
25
26
27
28
29
30
3«
3 2
34
235 1
3
4
7
910
'3
M»7
20
21
26
27
habebat £ habeai
hicCHST x boc
veflitum C vejlimentum
illum C illudvis xjus
Feciffet % Fecijfe
impeditis CHST^,^ impudentu
putare C H S T #, \ punire
quam libere C H S x> ^ libgre Tliberos
Animadverte T Animadverte te
et dido C H S \ additlo T ac dttlo
X Addito
Prjeter T prator
ft querare C Hji pia S xfipit T 4>
illss minae C H /7/^ in me S ///<? /»
mefecundo lumine \ Jecundo
hic C S T x , 4> £*non C S ^ »«#*
folum C H S \ fedum
et effugere C S T 3 4/ «#«£»# Ht?/ Jugere
difcamus C H S pj, \ dicamur T </««
crimen C d.
dumCHSTj;,^.exCHST^.decumis x Decumus
hoc C d.
centefima C H S T x> $ centimatalentum decem millia % d.
seftimata x exijtimata
acs-effioiiem T decejfionem
aut deceffionem effe T d. x a*
tantum ^, 4' de Juo
foletne isCHST^, \ Joletis
dicere T d.
pecuniam C H %, 4" pecunia
redegit H x d.
qui in C H S 4^ </«/«
produdlis %produilus
defeni % conferri
fuerit C H S y,\ Juerat T fuerat
caujane 4» »*f
defendiffe T dejendiffem
caufam C caufa
me % </.
aucloritati x> 4> atieloritaie
fimulavi C H S T #, 4' fimulatt
ne C H S T 4, ntt
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 569/627
VARI;£ LECTIONES.p- I. p.
2'3S 27 perfidia C H pr<tfidia 237— facerem C -^facere
29 redudtus C reduclum
30 quoque C H S T % quem33 infpeSantibus \ fpeclantibus
34. Gabinii x Gabini
236 3 tum C H S x CUm
4 credetur? Credetur. C creditum?
non. H S T %, 4 creditur ? non.
5 tunc CHSj; tum
6 Quid H Qua
7 At, fi 4 Adhuc
8 tum cum T tui
9 vultis ? T multi
1 illincx,Hlum
1 1 illincx. iUi n«
12 mimorum C S T minorum H majo-
rum (fed <voce de/eta, ab eadem ma-
nu in marg. fcribitur " numorum :
rumorum: malorum^)— nata C ^ nota
16 infulfitatem C infultantem %infulfi-
tates
17 caufa C H ST ^ caufa
18 quis C H T quifi H quifi
— pejeraverit, ei C H S %> 4 dejerave-
rit et T erraverit et
22 poflit T pofjint
23 Lites C H S T z , 4 </.
24 fed C H S T d.
—- reum CHS^ rem
—faftis C H S T *, ^JaBi
28 quam ceperit is C H S T x> 4 qua
ad quem eorum
29 perveniffe C H S T 4" pervenij/e ad
aliquem
— planum % plane
30 folere CHST \ Johret
3 tam infolens C H S T x> 4 d.
— praspofterumve H S T ^, ^ prapof-
terum
32 Accufatur 4 Accufator
34 Ergo —— reddidit % d.
537 l cedo C H T accedo S ^, 4 accredo
2 illi C H ^, 4 ///« £0* S ///« T ///*
qua
3 eam pecuniam CHTw pecunia
— reddidit C H T fit
*»— an etiam nunc debet C at nunc de ea
H at an nunc de ea T an nunc de
ea
6 is C H S x fi— habere C H S # </.
Tom. VI.
238
239
I.
9 exiftimari % extimari
1 3 inquit C d.
«4. fuit H^/fcv
17 aliunde C H S T %, 4 aliquando— dufts C H S T % diB*
20 refertas %, 4 ^— patuit parva CHST^ fotuerit par-
va artata
— Cataplus C H S 4 plus T influt
23 nefcio ^ nefcia
— unam H T ^;, 4* una
26 omnes C H S T % omnibus
— incredibilis C H S ^ credibilis
— in hunc % «c« hunc 4 in humo
27 nos C H S »5«
29 neceflarii C %, 4 necejfariis
30 affli&is £ affliilus
— umbramfuftinet
#</.
1 vero C d.
3 et C d.
4 occupatione #, 4 oppugnatione
5 ut vel C ut H S T <vei % d.
6 efle C f/! H S %, <]/ «/**«
7 Multas C Afa//a
8 casterse % certe
9 et 4 et quafi pene popularis
1 urbis x °rbis
1 excipere : % excerpere
1 3cum H d.
1 5 excitata % ex tanta
17 concupiverit HST x> 4" eoncupi-
verat
19 annalium p^ annualium
23 fivit C S T finit xfi"*1
24 pendentem ^, 4 prudentem
30 tanta fortuna 4 '«»'« cpportuna lile-
ralitate
31 omnibus bonitatem # </.
33 non afpernari C H S T x> 4 etfper-
nari
1 labefadlandum T labefaclandam
4 feret Cferret
5 fperet C H S T %, 4 »«*
9 fatis fiat xfatisfaciat
10 Ecquis C H S T x £' £»/*
1 1 addici
£adduci
1 2 ha:c C H S % £er
— hem 4 en
— Curii C H S T z > 4 Curti
13 natura fororis filius C S d.
14 tune CHSj; cum 4 tum
15 ullam in libidinem x u^a 'n lihUinc
16 Poftume H d. x> 4 Pofiumi
18 ut 4 ut fervi <vel
Bbbb
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 570/627
VARI£ LECTIONES.p. 1.
239 22 eo 4, ego
24 debeat $ debet
25 ut C H S T x, 4/ </.
— potui, tibi CH ST^(/. \ prajliti
27 vidi C Hpc _/«</. (V. *. judices) T
><#•
28 nox C H ««r C rc*
P . 1.
239 32 redudlos •\> reduftus
33 qui adjumento C S %, 4* <tti id
magno adjumento fecij/et
34 fuiffe C S T/uiJfet
240 6 fibi ^yf
7 in C S1 4^ tit in
8 fortuna -^/oriuna
P R O
M. MARCELLOO R A T I O XL.
Edit. Olivet. MSS. C H S T «, <?, x 1 ^
p. 1. p. 1.
241 46
7
meo C /» meo 241 23
tam denique C tandemque (/ed /upra•
lin. a manu rec^ " tum deniqueu) 242 3
9 reique publicae a, 4- d. —folum illius C illum /olum 4
10 et vobis C H T vobis —1 confervatam ac reftitutam C re/au- 5
ratam 6
13 cum viderem C 11 d. —virum » d. 7
— qui C H qui cum T cum 8
— caufa C H T cau/a /ui/fet. S cau/a 9
ejfet—
»4 fuiffet CHT d.Sv,r, ^ /ui/fem 10
effe C/w/fe T /uijfet
15 fas a/atis 11
ducebam C T dicelam 12
— noftro C H S T k, r, 4/ vejiro »3
»7 quafi S et quafe *5
a me S d. »7
18 C. CTG. 20
_ interclufam a, r inclu/am 23
'9 omni C H k, 4- ^. 24
21 quidem » y«o<2 28
1 fcd CHSrf 30
p— ante CHT j /»»/* /» S pojl 32
22 oninibus x d. 33
, populoque Romano C H S T v, r,—
4/ r«'fue /. 34
commemoratis S r commemoratis e-_
tiam
audtoritatem x, 4- autlorem
hodierno x, 4> *"* /£ bodierno
cum C T /«;»
prsterea CHTi.tuo x meo
quanta x quanta eji
vero H S 4> vere T enim r ideo
ille C </. T »ventura * <ventum
ei C</.
contigit CHy, I contingit
eft », r, 4" ^-
aut innocentia C H S T atque inno*
centia
genere C H T in genere
nulla C H S nulli
tanta CHST tantaque
res tuas geftas r in gtflis rebus tuis
idque y , 4^ id quod
contentionum x contenlione
potuifle x d.
luftratae x, r, 4^ Hhtjirata
alia x, 4^ bis
ne r »«
(.ommeatus \s comitatus
fibi C </.
vindicat CHST*,f vendicat
ducit r dieit
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 571/627
VARIiE LECTIONES.p. 1. p. 1«
243 2 hoc C#? 244 10
3nihil n, i|/ nihil enim eji
6 focietatem a, ^focietate 11
—ofFert 4" /J^r/ —
7 cedit 8, r, ^7 concedit 12
1 omni 4/ omnium —12 ea C </. »3
'3 habebant r babeant
enim C </. 15— tanta H /aw magna a, r, 4" //2«ta
copia —»4 ac viribus » </. 16
frangique Cfrangique tanta copia T —autfrangi tanta copia —
*"" Animum S <verum animum a, -^ Sed
animum
17
— iracundiam C <viam (fed fup. lin. a —manu rec. " <vel iracundiain") 18
»7 faciat H r, -fyfacit »9
18 eum * d. —20 celebrabuntur i|/ celebrantur 20
21 non », 5-,^J/w —
23 ejufmodi pg hujufmodi 21
— cum S ^aw —24 obftrepi clamore C objirepit clamor %
—obfirepere —
— videntur C d. 22
— fono C foni —26 praefertim H d. 23— efl * d. 24
27 natura -\> d. —
— infolens HTrt infolens 2 S
— aut C H % <*• 28
28 audimus a audivimus 30— aut H v, -vj/ */
29 geflis H T certh *, 4* veris 3»
— nunquam 4/ nufquam32
30 diligamus H %, ij/ quodammodo dili' 33gamus —
31 quidquid
pjy«o«' 245 1
3 2quibus C qui •
33 profequemur C perfequemur H d. —34- C. Ca?far CHTs.r.x^/, 2
244 1 quod T d. —4 Equidem a Etenim
3
C.
CHT*,r%, +M.
5pietate H d. S pietate ac <virtute —viderem 4' modo <videretn —
6 efFodit C H T *, r, %, 4/ effudit S
obfudit
4
— Quibus -vj/ Quibus eiiam 6
7fuam « ^.
8 jam # «"._ 7
9 vindicafli *, r vendicajii —
antepones C H ^ anteponis i{/ rt*/v-
ponas
propria C proprie
C. CTG.S^.magnoque C H T maximoque
comitatu x conatu
es et dux C H T 1]/ </«* «•
ut C H S T *, r, #, 4" »' »«//«
enim S autem a d.
aut CHTK.r.^jrfaliquando T «*.
confumat C confumet T «0« confumat
vero T # </.
animi C T d.
florefcet H-fy fiorefcit
utCHT/operibus S opibus
afFerat C affert T «^Jwomnes a d.
ante C H n antea
vero % ^. ij/ autem
utCHST»<quod C «/ y«o</
dicam a dico
non », r, ^J/</.
non perinde S pg«//'/#•
ego HS 2 (/.
viciffe » </.
ipfa CHT»,f^</.jure%«\
vicli » </.
es x d.enim H
\J/£*/>» /'///'
a C T ab ^ d.
fcelere r felere liberati
vobis jg nobis
mihi CH^rf «/£/'
reliquos C H T >}/ ^/ reliquos
fibi ipfis C H _/££/' /£/0; # </.
ipfo x, %, -vj/ confenfu
videtis 4> videretis
curiam %curia
ignoratione CTif ignoran/ia?
et C T d.
aut C </.
cupiditate 4/ crudeiitate
aut crudelitate 4'«'f«<?
cupiditate
civile CH T », r, 4/ «\
audiendum Hpc,
4' ^. S r audien-
dumque effe a, 4^ agendum effe
efflagitantium C H T r> x, 4" flagi-
tantium
illa r &«•
nec ulla H d.
Bbbb 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 572/627
VARI/E LECTIONES.p. I. p. 1.
HS 7 fura C </. 246 16
8 pacis C 4< pacisfunt 17
I 2 et C etiam —»4 et T</. '9
— re 4* repubVica 20
j6 erit T ^rtf/ 22
-— injuftus 5- /a/W —— ^ftimator C H extimatar S T «,ifi^ 23
exiftimaior 2 4-
— Csfaris C Cafari —18 fuerit r fuit 25— mirum C S «, -^ mirum videretur H
r mirum videtur T videtur
20 viftor H </. 26
m— auftores C amatores 28
23
ut H </. 29
24 Quoties
^Quatiens 31
— eum r enim 33— cum C /hot
25 certorum C H S T ceterorum % ctete- 34
rorum —— ferocitatem rferocitate 247 1
26 extimefcentem H pertimefcentem
pra lin.J % pertimefcere
(/«•MMH
KP- liberalitas % libertas 3— C. Caefar r, % d. 4
27 jam H T *, %, $ d. 5
29 tuam x, y enim 6
3» perculit », r pertulit —34 dicam CT*,f,^| ^/Ve 9
246 1 nimis » minis —— fuiffe C H S T x, r, 4 tjji 10
2 armatis r artnati
— Otiofis r otioji x occifis—
3quid CH^. 1
4 mihi n d. 12
6 excitaverunt C T incitaverunt —7 J
am *» z d-—
— etiam CHTs,^^. »3
— omnem C omnes 14
9 gaude -vj/ grande '5
— ifto H T d. x UIo 16
— tam C Hjam *7
10 tum », r, 4" f***
— quo C qua 18
11 eft C % d. —12 perfaepe ^ fpe —»3 congratulabere C H S T *,
gratulabere
z> 4* 19
— tecum x, i]/ d.
M fimul C H x, r d. 20
falvos # //. 21
— quoties x quotiens —— toties £ *e/;V/«
tua C H x d.
audebo H % audeo
eft x, f «/.
commodata x, r> 4 accommodata
defatigaii a, -fyfa/igari
improba H 4 itnprobata
et fpecie C H facie x d.
ulla x d.
laus S k tibi Jaus efl
plerique CHTr,^.fuitfe x tjf*
fenferunt C H T Jenjerint x, \ cen-
Juerunt
vero CHST 2l ^.tum £ cum
tamen x *n
nimis C H x, f, 4" magis
tametfi C temet fi S x, -t/Jed f et ta-
tnen Ji
eo C H eone
fuernnt C H Tfuerint
ullo a ///0
fumma CHT d. r mifericordiam
fummamQui C $uis Tr,^.vitam 4/ </.
retinuerunt f tenuerunt
fuperfuerunt C H 4 fuerunt
fint rfunt
et C H S T *, r, *, 4 </.
ellT</.
republica f rempublicam
nihil C </.
nec ^ ^.
falute ^ utilitate
etCHd.tua vita S /*/' -vita njiiam
omnium H omnia
de te C H S d.
valetudinis 4 vahtudifies
dcleoque 4^ doleo quod
mortalis C H d. \ mortali
eventus C H T motum r, %, $ mo-
tus
accedat CH^ accedit T attendat
quern T que
Si S x, r, x> 4" ttiam fi x d.
reipublicse f rempublicam
credamus C H T credimus r cotue-
damus
qui -4/ qua
quod C H T quo
necefle 4 necejfaris
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 573/627
V AKl JE LECTIONES.p- K p. 1.
247 2 1 perculfa l percujfa % belli' perculfa 249 1
22 proftrata h,\J/
prtjirata aique plura —njidere 2
—conftituenda
C HS
T» plura i>i-
3dere cotifituenda
s— comprixnends a, 4 reprimenda
23 omnia S omniaque —— qua: C H quaque T qucque —— fluxerunt n, r, 4 dejiuxerunt % dif- 6
fuxerunt 7
24 feveris legibus ^ d.
25 tantoque CHT^ tanto 8
— armorum -^ amorum 926 quaffata r conquajfata 10
27 et ornamenta C H T omamenta 1
28 uterque C H ut —29 omnia n d. 12
—curanda C
HS T xfananda
»432 te x d. 16
— naturs C natura 17
— vixiffe x v*x* 18
3 3 addo C H T addatn 19
— at r 9 >V «•'?;« 20
248 1 contemnenda -vj/ contendenda 21
3 te idem C H S rf /« /</««
— dicere r dixifje —4 tum C *, >]/ tamen 22
— tibi C H tihi etiam
5 etiam T d. —— falutem Cja/ute 24
6 fint zfunt 2S
7 tantum >1/ tamen 27
— perfedione C proficTione 28
9 falute g fiJutarem 29
1 ! iis 4.A 3i
12 relinquemus ? -i, rcli-:quimus ?
1 4 certe CH^T-^. —— eft tum, cum C H tamen tutn —ig eft C H T *, z d- 33— multorum et C T d. —20 fuos H S T %y«w ow 34
23 eft C H d. 250 1
- tu C H S T te r (/. —24 cnm £ d.
25 folveris -vj/ exfolveris 2
26 Quid eft C H T Nec S %/</ —27 omnino C H eji oratio T ejl omnino
3
29 fit C H S T d.
— ifte CHT</. 6
31 femperque C H S T femper —32 ducenda C H S T u-, r, #, -4/ <#- 8
<"tW<i 10
33 Caefar *, r, ^, 4 <**• —249 1 tuebitur C H S T in/uebitur —
tuCH/«te C H T tete
pridem C pridie
laudet
C Hlaudem
incredibiles viclorias C H T incre-
dibilem vicloriam
monumenta C monimenta
munera H numertim T innumera
Sed C H Si
erit rfuerit
nomen tuum H tuum non
quidem %, i|/ d.
etiam a d.
alii C H aliis
efferrent r offcrrent
idque n, 4/ id quod
reilinxcris r, 4" reftrinxeris
etiam C
HS T </.
et rurfus C H rurfus
etiam fi tunc C H xfi tum
te x, r, 4 d.
unquam C H \ nunquam
diftia&sque T diftracla qnoque
et ftudiis C fed Jiudiis H d. T fed et
fudiis
fed C d.
diflidebamus H dijidebamus S dijjide~
bamur
autem •% enim
fibi x, \fapequid liceret T d.
ncc qui C H S T r, 4 «ff»*
etiam a d.
erep^a H recetta
ut etiam ille CT*,{ utjam ille Hillejam ut
cecidit C H occidit
qui C H T », r, 4 quam qui
Sed S Sed quia
fra&a Tfac/a
et C H », ^, 4 ^-
modo C H S T r d.
folum fapient.ac C H T fapientia
modo
te s </.
cum C H tum \ d.
vel C H S T 4 d.
es r ejl \ d.
pro CH | prout
me ipfe C »?<?/ ipjo H »«/7»
oppofitus C H oppojitiones
unde C H T % ut unde
orfa C H orta
in eodem terminetur T crtttur
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 574/627
VARIiE LECTIONES.p-
250
I.
1 o oratio *, r, 4' oratio mea
I 2 fentiunt C af/entiunt
1 3 Scd, quia Cts,
r, 4" Et quontam H TEt quia
— ftantibus C H T ajlantibus
— necefle 4> necejfarie
1 5et quod C T yfffla' S et quid
— volunt, et quod C H p^, \ volunt, et
quod fieri decet S » volunt ccrte et
quicquid fieri decet, et qnod T vo-
lunt, et quodfieri decet, quod
16 praecipue debere C H T %, >J/
feri id S fieri illud
18 folum », r, 4/ </.
p. 1.
250 18 omnium 5- d.
20 C. C H S », x M.
21praeter
cum C H pretea— cederem -\> crederem
23 dubitatum -^ aubitandum
25 fic tibi CHi.T tibi
— a te % ante
— confervato T fervato
26 tamen C tum
— innumerabilia C commemorabilia
27 unum C H d.
— non ij/ «o« «Wo— maximus CHTs magnus
p r o
Q^ L I G A R I O
P-
251
AD C. C^SAREM
O R A T I O XLI.
Edit. Olivet.
1.
3 praeftanti C T prafiantijfimo
4 at r et
•— quae C qua
— ei r d.
6 tu H x,d>
—• fcires r, ^ fcire
8 quod T quid r id quod
10 C. H d.
12 non C T nonplum
— liberationem r libcratione
14 eft r d.
15 ita C H S T %, ^ hoc ita r hac ita
1 6 Tubero C tu Tubero H S ^ d.
— qua C qua etiam
— dignum ^, i|/ dignijfimum
19 igitur H % *«/«
— adhuc % d.
MSS. C H S T <r, % 1 \|/
p. 1.
251 20 C. S confule T confule G.
Confidio
r confule
252 I Confidius r Confidius
2 poffet H xpotuifijet
«— quemquam T quem
3praefeciflet C prafuiffet
Itaque profeciflet r d.
— Q^ C tum ^Hd.
— cum C d.
5praefuit r prafecit
7 audito C adito
8 caeco r aquo
— primo C H patrio primum Tf,+primum
9 falutis S rfalutis catifia
poft etiam C T pofiea
— Qudii (ui T fiudii e fiui
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 575/627
VARIjE LECTION E*S.
p. 1.
252 10
1
»3
H
18
»9
20
25
26
27
29
3°
32
33
34
253 »
2
cum C T Tum
et H rt'.
implicari H S x implicare
Intcrim ij/ Iterum
Attius C x dtlicus
qui \j/ qui tum
non mediocri cupiditate C T cupi-
ditate non mediocriter
arripuit T manjus (fup. lin. a manu
rec.J
fi C Sed tamen r et fi
ad privatum H S x a privato
clamore CT| clamorem
vacat C T 4/ caret
nullum C S ij/ ullum
profectus H -\> profeclus efi
cum C d.
cum T d.
efflagitatus H et flagitatus
quo HTj; fUod
Africa x Africam
illincx, hinc
potius x d.
defiderii ac follicitudinis C defideriis
ac follicitudinibus
fratrum C fratris r d
difcidio C diffidio r dijfidio
fignum r, ij/ crimen
alienae T alienata
animadverte x animad<vertere
qua T quam
fide T fde (fedfup. lin. " ter" fcri-
bitur ab alia manu, ac ft "fde/iter"le^i vellet)
defendam S defenfam
cum C eam H S r d. % quum
omni laude C omnium laudum H xcmmum laude
literis H d.
M. Cicero H S x> -vj/ Cum M. Cicero
r M. Cato
nec x ne
quid C d.
Vide C Videren*
quam S quam tum r quam rem
reformidem CSTr, \formidem
vide oboriatur S d.
dicenti oboriatur C dicendi aboria-
tur
— Quantum S Si
1 1 hoc populus C populus hac
13 coadtus C coartante
«— jjdicio H S \juucio meo
14 te H te fumpta
14 igitur hoc C hac
5
7
9
10
p. 1.
253 15 hoc C hac
17 qui, cum H qui me, cum
— imperio populi Romani C Populo R.
r toto orbe
1 efle meHefeT me19 nuntium perferente C r, -\> hunc nun-
tium profrente
20 fafces C fafce: laureatus H S T r» JC
vj/fafces laureatos
21 dare H S r, x> 4" r(ddere
23 Tubero C r, 4' me Tubero
24 Ligarii H J_'gario
— non S x d-
27 quod C quod ego
30 putet C H T xputat— fuifle H d.
— Ligarium H d.
31 nempe CT</ nempe
—et ipfe C d.
32 Ligario 4> ipfo Ligario
33 congreflus C egreffus
— deftriaus C H dijiridus
254 I qui C 4 quis
-— armorum r animirum
3 videtur r d.
4 revertar 4/ rvertar qui iifdem
5 autem -vj/ *»/;»
7 laus eft C efi et laudis
— ipforum CTW.— acuet H S T 4 acuit
9 defidero C dejiderio
10 cum C £ /wot
—doft.ina
C Tdoclrinis
— hoc H % d.
1 viderit r -videret
— quovis C non eji (Jed in marg. " al%
quo<vis")
1 2 quam C qui
14 aut r aut cui<vis pqrem
15 funt H x d>
— prodigii S prodigiis
— fimile eft quod C S T r, x> ^fMiHaqua
1 7 necetur r nocetur
— egit C arguit x txigit
18 funt HSf^,/.
—incitari -\> inatare
1 9 folet C H S r, x> -\> Jolent
— odium C edVo
20 agis ? C tff/f ^«fl« a/ occidatur ? T«£/'/ »//? iv/ occidatur,
\J/ "£'/ f«*J«a
«/ necetur
— Ut H S r </.
— Romse ne iit C /7^/?//
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 576/627
V A R I JE LECTIONES.p. !.
254 21
22
23
24
25
26
27
28
29
3°
3 1
3 2
33
255 1
2
3
4
5
6
8
9
10
11
12
13
T. Brocclio C Titubrato § 4, T.
Brocho
avunculo f avuttcu/o. Ne
fuo C d.
Num eft ? num T 4" Num ita eji.
unde (cumonfup.um)
num r, % non
quam % quam qtii
vis C d.
iftud Hpc
/7#
neT(/.
eum r </•
quidem d/c~tatorem H qui diclator
erat
jubebat C S <videbat
tamen r tantum % tanta
hoc r £<?<* etiam
crudelem C S crudelis
vindicata C <vindicanda S % retenta
vindicata r •vindicla
exiftimo C extimo
domum C deinde
denique H^i.ac H x d.
omnia C S T r d.
certo C H T certe
fpedtat C mortem expeclant r mortem
fpedat
Q. C d.
fit, non Q fit nunc % d.
contenti C attenti
eft %d.
ignoicatur C H T r, ^, ^ ignofcat
multoque eft durius. Quod C multo-
que eji durius multoque gra<vius quam
T mtiL eji dunus multo eji gra<vius
quod r tnulto aurius. Si quid nos
ttlAd.
proftrati IT %j}r.->.ti
hum.^nitati L H r, 4^ humanitatis
pugnabi-. H S ^, 4" cppugnabis
irrumpes C irrutnpens ty erumpes?
fupplicnm C Jupphcium ^> fupplki-
ter
prohibebis T prohibebitis
Si r. >]/ Sed
et feciri?us % iffecimus
derepente C H S T #, \ repente
irrupilTes #, 4 irrui/fes
clamore r, % clamore
cave igr.ofcas C 4" ca<ve ne credas cave
ne ignofcas H S r ca<ve credas cave
ignofcas
fratrum C Sfratrem
P-
255
1.
'4
16
»7
18
'9
21
22
23
24
25
27
28
2 9
3°
3 2
33
34
256 1
91
12
13
*5
16
»7
18
mifereatur C S % mifereat H «//*-
perfugium C r prrfugium
mifericordia; C mfericordes
C. H</.
lenitas r levitas
quantam C H r, #, 4- farf**
ifta C /'« //?«
Quam nmlti enim C quod multi S
7*?'« T x iuia multi r fuanti ej-
fent
cum— ignofci vellent T d.
qui C /g7/«r
etiam ii C x e* hi
ipfe C T d.
nolint r, ^;, \ nolunt
fi C 7^etfi
faluti H </.
civi calamitofo T civis calamitofi
eiTe H adeffe
coarguere %, 4" redarguere
noftrum mendacium T d.
ejusx.
d.
eadem C d.
aliud nolle C et aliud non S j- aliui
non %, 1]/ aliud ejt
Tu C r, 4* Tunc S Cutn % tunc
Ligarius x d.
Hascne H hac non S T r, 4" ^utetur r, 4/ »/*/w
abjiciet C abiciat
Ac C ^ £ftc (7^ /'« «/#/£. «/. Aar^
T yfr
primus T %}/ primum
quiiquam r quicqwxm
facinoris H T r, ^ fceleris
iliud vocas C id vocafi
appellant C T appeilabant
quipg
^#/'</
pertinac ;am C T et pertinaciafft
quaeratur C r quaritur
incidilTe C madiffe
mentes C merces
eiTe S </.
fuperata C al.frmata (in marg.J
Liceat ^/ L,icea/ ergo
quan 'iiam r nunquam
hoc vidore C ^c <vicloria r, # wf-
/tfr^j
occiderunt C occiderint % ceciderunt
Fuerint S r, tyfuerunt (terj
vero crimine r criminis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 577/627
VARIiE LECTIONES.
2c6
!.
18 furoris H d.
parricidii CT parricidii immunesfint
257
ab al. m. libe.in T fup. lin.
ri")
Hd.
19 Quando r Quanquam quando
20 Caefar x i-
— nifi H quam
21 propulfare r propulfari
2 2 tUf(/.
23 pacem C -^ pace
24. cum C d.
25 Caefar HTr</.— tanta C tanta effe
26 a te ^ </.
27 efles C w29 initio C T in initio
— non hoftile H S r nec boftile % neque
hoftile
30 diflidium \ difcidium
3 falvam C H T rfaham effe
— a C aut
32 Principnm r Principium
33 tum dubia, quo C tawr quidem dubia
X tamen dubia
34 poflet C pofpt
1 certe ea x i-
— judicanda H d.
— etiam T d.
— adjuverunt C adjuverant r audie-
runt
2 probet r d.
3 occiderit r occiderat
5 utrum i}/ verum
— exiftimas C exiftimas tu
— Ligario C H S T r, x> ^ Liga-
rium
6 exire C non venire r wnire
— an vobis C 4' quam te H x an ws S
^^a/w njos r d.
— in Africam non venire C ire S d.
7 cenfuiflet ^ cenfuerit
~- Si me confulis C d.
8 tamen C^.H^ tamen £K
— iden legaverat C delegaiiit r legavit
— ille r d. -\> illo
9 cum cum paruit T d.
— tum S ^ tunc r tamen 4> autem
1 1 veftro r noftro
14 Tuberonis x ^uberoni
15 feCHTr>x,^._16 omnes Hr,^ hominis (cm?ies fup,
lin.)
— neceflitudines C T neeeffttates
17 L. r^Tom. VI.
p. 1.
257 17 militiae C T militiaqut
19 vinculum \ effe njinculum
— femper H r d.
-— Scio igitur
H4' His rebusfci»
20 manere r remanere
— quidam -0/ qui,— agebant T aiebat r aiebant
21 opponebant C habebant S opponebatur
T opponebat r praponebant
22 verborum -J/ virorum
— pondus Hpondera
24 iis 3 foi
26 eft ullum C 4* eft illui S r,x efi
"'
lum T illud
— voluiffe T x noluiffe
27 non minus C 4' '« «0* minus Ttamen nimis
— omnium C aratione omnium
28 arcem C S</.
— natam C notam
29 quam aliquem fe maluifle CTr iH yatfA» aliquem fe imperatprem efft
•voluiffe
— maluifle S noluiffe
— is H d. 4- £*v
30 aliquis QT -\> d.
3 habebat HSTr »0» habebat % illui
habebat
— fefeC H ST/<— habet 4* habeat
32 provinciam r provincia
33
Quid C T 4W3 4 Caafarem S % eum
— retenturi 41 tentaturi. (in marg. " re-
cepluri")
258 1 nobis tua C no<va tua nobis
2 Si C T Sedft
— refponderit r refpondit
3 miferat r miferit
— patrem fuum r d.
4 dubitabo HTr.^ <to&7»
— te S d.
—— id # idem
— eum C T ipfum
c ea C H heec
6 jam C T 4 tamen r tantumjam
7 tam C T tamen
— ut C H T d. S £, 4^ propter
10 erat H a'.
— inimicus # </.
12 quanquam, quid fadluri fueritis C d.
Xfu'ft"13 dubitem T dubito
C c c c
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 578/627
VARIjE LECTIONES.p- I. P-
258 14 provincia veftra C T provinciam
vefiram
— et prohibiti HSr^. T etiam pro-
biti
259
— ut perhibetis C T %, tj/ d.
16 Quomodo —— injuriae r rf."
— acceptae injuria? C H T accepta in~
juria
17 audloritatem % autloritati
1 8 provinciam % provincia
20 eftCHTr,^/ ^r21 eum r */.
22
23
24.
25
27
28
30
3 1
32
33
34
259 i
3
4
10
11
12
accufatis C H S T r, £, 4" accu-
fetis
queramini C querimitii T d. %, ij/
queramini efle
contra Casfarem 4' <""w Cafare
vel cum C «w?/ /« S cumvultis C H T r ttis S #, 4' velitis
Varo C Farrone
efletis r fuiffetis
autem H S r> %, 4^ tamen
confitebor C S T #, ^ confteor
culpam r d.
C. CHSTiprobarem ^, •vj' probarim
unquam C d.
conftantiam % conflantia dico
Quotus S%J/
quotiens
enim iftud C illud
partibus CHi.diflenfione r difcefjione
crudelitate C credulitate
rejeftus r> ^ ejeilus
eas ipfas % f«j //_/oi r ipfas partes
cujufdam animi C % cujufque r cujuf-
quam
poflet C x, -vj/ /0$?/
cjetera T 4' cunfta (fed fup. lin.
" catera" ab al. mantt)
honos C T honor H */.
ingenium ;quae nequaquam CT^
imperium ingeniumque nunquam
prohibitus T prohibetur
iratus C iratum
aliquam C T aliquamve ij/ ad ali-
quam regionem
eflet, videretur C efi, videatur 4>
erat
in Cn. T Cn. x , 4> ad Cn.
eam ipfam C T d.
rejeftus C S T % ejeclus
Quid %}/ £>uod
cum x,iUm
260
1.
12 nihil C nifi
16 omnes jj, 4> cmnes enim
— tenebamur CTr tenebantur
1 7 audlor % aclor
— tum CT^,i|/ tamen
18 videres, pacem 4^ viderem de pace
1 venifles S #, 4« veneras
— ubi C T «/
20 Quanquam —— quaero, utrum C^uanquam utrum T quanquam ut
nunc res fefe habet (fup. lin. ab al.
manu)
— fe Cfeje
— habet 4> habeat
21 quin C quin etiam
— illi r, x *ftiui
— ego y frg-o
22 Tubero CT d.
23 quaero r ^.
24. veftras C nofiras
— perfequamini r projequamini
27 Caefar CHST^,^.30 tuae S d.
3 2 honorum £ bonorum
33 Ignofcite > Ad parentem H d.
— erravit T d.
te 4^ te oro
Ligarii 4- Ligarii te
haec C 4- hoc
Legatus $/ Legarius
oppreflus T preffus \ oppreffo
— eo S %, 4" ^o ;'^/o
— acerbus C H T r, %, 4^ acerbus fuit
— tum etiam C H S T r, ^, i(/ tametfi
6 tuus C //«rtf.r T <jVV#j
— Ad x ^P"d— agi lolet H r d,
— ego C T d.
— loquor r loquar
7 Erravi CHTr,x,4 Erravit
— feci C r, %, 4'/'"'
8 delifti r ^//^— ignofcas % ignofcatur
— Si r Sed
9 plurimi r plurimifuppliciter
1 2 pofita C propofeta -fy pofita huic
1gratiofiores C gloriofeores <vel gratio-
feores H S T gratiores
16 vultus S xpreces
— fpedlare CSTj; tefpeclare
17 te C d.
— quam T quantum
— illius C H S T r, 4/ illius caufa
— laboraret % elaborarei
1
2
3
4
5
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 579/627
VARIjE lectiones.p. 1. p. 1.
260 18 Itaque C d. T dtbtret (in marg. ab 261 17
al. m.) 18
— tribuis tu quidem C T r, z, 4^ tri- —buijii
—— beatiores T deteriores '9
1 9 efle r d. 21
20 illis C T ipjts 23— concedis C credas r, %, 4" concedas
— tamen r /*##* 2421 ab iifque r <j/5 f» % ab his tc 4 ab
his qui 25
23 petendo C petendo mihi
24 tu quidem C T r d.
25 tuis r </. 27— poflum -vj/ pojfum tibi 2926 fortiffimos C T tibifrtijjimos
— Sabinos ij/ Fabios
27 acCHTr,^. —— proponere r ponere 3028 optime T </. # optimos
— mceftitiam C <7. # modejiiam3 1
29 Hujus T. C *; hujus T. H T %'w32 Ligarii C */.
—33 tres H S r, £ </. —— Quodvis C quid <vis ? S jVtf>» quidvis 33
r quovis x Nam quodvis 4" Namjus —34 Dii H d. 34— illo H d. 262 1
261 1 exulante # exultante —2 te r d. 2
— germanitas 4> grwvitas 3
6 omnem ^ omnium —— Brocchorum C Brocorum S Brochorum 5
4/ Bochorum
— hunc £ </. 6
— Marcium C T Varum H S r Marcum —X Macrum 8
7 Caefetium C Caforium H Cafenium
S Cejenum T Cefarium x Ceftum 1
— Corfidium C Coniftium H S T r, 4 12
Cornifcium »4
— hofce ^ Aoj a/ —— Romanos r Romani —9 qui C H T «- </. «5
— fuerunt C H T r/«^5 —— maxime C T $-, x d' »7
10 his T x <*• 18
— minabantur H %, 4/ minabamur «9
1 1 ca?tera C cunela
12 fic H/f «/tf/H r a te fc 20
1 3perfpicere 4/ profpicert ~-
\i> fuerit x» \fuijfet
prope xPrcPn'aaequalitate H aquabilitate
qui x ?«//
fentiatrfentit
fuiffe % <^E
abreptus C 4" arreptus
difceflerit C S T z , ^ difjenferit Hdijjiderit
negotiis intereflem C necejjariis. Ac
ht€C
intereflem r, % tnterejjent
tum T. C /m» H <•«/» T. Sf. T/«/» ^. ^ a. 4' tumfuerit
me s- </.
aliquid T «//W
illo quaeftoris C T quaftionis H 4»
qu&Jloris S # zV/a quajiorio
cogitantem ^ </.
quibufdam quaeftoribus C quaftioni*
bus
T. C tt %.
tum r </•
egit z legit
hsc C H T 4/ £0;
petit C tibi petit
Quam C quanquam
cum C tum
fibi C ft
his C £/<• r /g/fo
fuis CHT f) ^.condonaveris x condonabis
et clariflimo p^ d.
Marcello C H T r, 4/ Marcello re-
Jiituto
omni H d.
probatiflimis 4/ probatijjimo
populo Romano CHprf populo Re-
mano T $/ et rei p.
nulla 4" nullis
gratior r graticfior
dando s- danda
N'hil C •>]/ nihil enim
tua C </.
tua C 4^ d.
confervare H xfertvarearbitrer C S # arbitror
jam r </.
admonebo C 4- admonen
abfenti r habtnti
omnibus r </.
te %</.
C c c c
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 580/627
P R O
REGE DEJOTAROAD C. C^SAREM
O R A T I O XLII.
Edit. Olivet. MSS. CHST^^i,3^
263
264
1.
1
2
3
4
5
6
initio C in initio
videtur CHx,^ videatur
tum C S x, r, 4' tamenmihi x 3 d.
tantum C T n, r, -v}/ tantum mihi
dico H d.
— regis C S n, y, 4> r^g/j Dejotari
— ipfum H d.
7 etfi C H S T *, ^fi9 eum C a, 4- quia
— antea % $ d.
10 folebam C T x, r, % 3 folebainus— Perpetuis ^ 3 Propertius
1 nunc S »«»r autem
I 2 Accedit C *, 4/ Et accedit
13 conturber C H T r, ^ perttirler
— Crudelis Caftor », r Crudeiem Cafio-rem
1 difcrimen r difcrimine
15 eiC^,/.1 tegere C s r^r*— debebat r debeat
—- ineuntis astatis C ineunti atati
17 etCHTff^Sf/^— duxerit C dixerit
*— avi S ac avi r ac in
18 et H d.
19 abduxerit C abduxit
— Fugitivi a. r Fugitivos
— accufantis a, r, •$> accufantes
1 os
% 3 4, bos— cum verba audiebam % 3 </.
— cum verba non tam ^ 3^— affliftam C d.
3 more n d.
4 ne C H S x, 4/ tiee
— quari C querere % 3 ^#*r/
5 dolor C ne dolor
— poffit CH^ pojjet
— exortus C H % 3 4/ f#«•/#/
p. 1
264 6 qui C », 4^ *'
— folutus C volutus
8 etiam xZ d— tamen % 3 tantum
1 arguare C 4/ argueris
12 fiHSf r#«
— confideres ^ 3 confidere
14 de te caeteros Q *, $ de ceteris
16 etiam « d.
18 nulla », 4^ tilla
— unquam C d. 4- nunquam
19 domefticos H */.
— extra C s, r, 4- /#^**
21 mea C T s, r </•
— fpeflat % 3 confpeclat.
22 graviffima C gravia fatis \ gratif-
fima26 diiceptante # ^fpeclante
— populi Romani concurfus C popultts
Romanus concuffus x,\ p. Rom.
hujus
27 enim C d.
— regi r re»
28 in populi r /» reipublica
30 teftarer C T contefiarer
— Sicx,
l F*t
— etCHTr^/.
3 regem Dejotarum CHTr rege De-
jotaro
. modo x d.
265 1 Quid 4- Qlfidico C T », £ 3 4> «#<'«'«»
neque », $-, 4> «^* exercitatione
rerum x 3 rerum aliquid
valere C valuere
fuiffe * </.
J- affeftum C v, # 1, 3 4< affliclum
9 meminerant C » /#w
— cum C T tum
10 amicum C H T *, r, 4* amicum
efife
32
1
3
5
7
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 581/627
V A K I JE LECTIONES.p. 1. p. 1.
265 10 cumque C H r quodque 266 14— apud ipfum te (J aperte ipfum —1 animo 8, 4 animo tuo
12 infideret H <r conjideret 4" injiderent 16
C. C H S T </.—
— Caefar 4 */.
13 et conftantiam 8, # 3 4 /w conjlan- 18
tiam —»4 Per C»£/ /fr J 9
16 et C r, \)/ neque n nec 20
»7 firmiorem 8, 4 firmior eji 21
20 viderunt % 1, 3 <viderant 22
21 Cum C T r« 23— exorari C T % 1, 3 4^ orari 24— tum C /« —— foles $- Joleas 26
22 refedifle C refidijfe
2 3 cui C /«;>
25amicum S <7ne>V/ 27
Cn. C H T s- d.
26 in 8 </. —— tamen ^1,3 tantum 28
27 tum 8, 4 i»/w
2S fi S </. 30— tamen C H r d. a, -^ modo
— aetatis T d. 3»
29 Itaque H <? Ita
30 amicitiae C H r, X, 3 inimicitia 33
3 1 animadvertifti # 3 admertijli —32 agnovifti £ 3 cogno<vijii 34— regem C 4 regem ejfe 267 1
33 progreffus C H S T a, <r,-]/ progrejfus
—efi 2
— communi £ 3 omnium 3
266 1 quique 8, % 1, 3 4 quique cum 4
2 duxiflet x •> ^judicajftt 5
3homo longinquus C longinquujque 8
5Cum C 8, 4 C»/« *»;'/« 9confentientis C */.
—— fumpta C H S T ts, <-, 4 fumpta —
ejfe—
6 confulibus, praetoribus C n et cum 10
conjulibus populi R. T r conjulibus 11
po. Ro. 12
— tribunis T tribunus % 1, 3 commu- 13
nis '48 populi Romani y reipublic<e 17
9 qua £ 1, 3 y«*;# *•/ —— videbat S ;/. 18
10 fibi efle C 8, r, 4> «//£/ ejfet S ejfe >9
12 nuntiabatur C H k «' nuntiabatur S 21
£/V nuntiabatur (Jorjan pro " £«;'c" —et " enim" Jup. Un. ab al. m.) 4 22
hic nuntiabatur 23
»3 effeCHT d.
nec ulli C ^Jed nulli H T nulli
vcri C H Sjj;
1 4/ veri nuntii T <vero
nuniii tsjed nulli r nulli veri
audiebat % 1, 3 audebat
certorum hominum C 8, r, -\> cetero-
rttm omnium H ceterorum hominum
quoad C S % 1 ^«0
ad eum C d.
aucloritati % 3 autloritate
inH % 1, 3 ad (Jup. lin.)
tum «, r tamen
enim aji<ve
attulerunt 8, 4 attulerint
nomen ejus C H T nunc illius
fuerit Cfuerint
Tanta S *, # 1, 3 4 Quanto (et Jic
Jup. lin.)
Tanto praeftitifti T d.
quanto S % 1, 3 /azz/o ftf/c H y«/,lin.)
omnibus C 8, <r in omnibus
admirantes numerabamus 4 adnumt-
rantes mirabamur
rex C d.
hoc C «, 4 zw hoc
adjuverat 8 adjunxerat
quocum % 3 1U0 tum
vel rogatus, ut C «/ <vel rogatus
arceflitus 8,.# I, 3 accerjitus
evocatus k, # 1, 3 4" 'vocatus
non ut ad H » «c» «/ <r et ut ad
periculi C periculum
Pharfalico C Farjulico
perfequi rjequi
errori % 1 errore
duxitj£ 3 ;//#;'/
tuis C H », 4* civibus
et probatiflimum C H T r </.
omnibus 8,4 ^-
delegifti C dehgajii
pecuniam mifit C 8 d.
auclionibus 8 auftcribus x ' auclionis
utereris C H 8, r, 4 uteremini
efle £ 1 , 3 «</>
C Cffifar C H S Ca/ar T C.
ampliflimo fed etiam C d.
judicas -^judices
profeclo H d.
fuerit H ^fuit
penatium -\> petatum
extinguere H d.
tantaeC T 8, r, % 1, 3 </.
non ^ 3 </.
animi x 1 , 3 «/.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 582/627
VARIiE LECTIONES.p. 1." p. 1.
267 23 tyrannum C S T tyrannus 268 21
— inveniri *, 4> invehi —24 haec * /w —— fuit H d. 22
26 provincias i)/ Uberos populos
— omnium C ts, r d. —27 fe ^ 3 </. 23
— cum domo CTf/, —28 cariffimo C H S T v, r, x '» 3 * 24
clarifiimo
30 haec C » £or T </. —
.
31 Quis Q a,\ 2>uis e?iim —— te&ior C S *, $-, # 1 > 3 4" reclior
r«* zs
fic Hfup. lin.)
33 vit3e % 3 M 26
— puto C T putem —34
hominisr
</•
—268 1 modo », "4/ ^- —2 gravitas, virtus, fides T d. 28
— eft % 1, 3 yfr —3 nec C »« etiam 29
— cadere poffet C *, 41 eaderet
6 confingitis r confingetis ^ —7 At quam C 4^ ^ty»* * <?/ 3°— ne » »^c 3*
— fufpiciofe % 1 3 fufpicione
8 Luceium xLucerinum 4> Lucerium32
— domum C ad domum 33
9 quidam C quidem 269 1
10 ea T //. », 4/ ontnia 2
—munerare
Smunerari r,
% 34^ »*«**-
3r#r* 4
1 1 ducere a redueere 7— volebat H njolebant
— ibi C r </. —— enim % 1, 3 d. 8
12 qui CTr«/ —1 3 en caufa a in caufam 4^ f* ftf»/« 9
1 4 C. CHST^. 10
15 Phidippum S T *, 4> Pkilippum —\6 ifto C d. S s, x >> 3 4^ */^ 1
— efle C r extimwvi tffe S T * **•/,«- —Wiaf? tf^ 12
17 percuflus H S s, r> ^ perculfus »3
—indicem
C-^judicem r indigentem
—— fubornabit, finget C H s, r, % 3 * 16
fubornavit : fingit —18 videlicet C */ja^ % 3 </. >7
19 res r r^e 18
— abhorrebat 4^ aberrabat
20 ait H r «£*< '9
— At id *, ^ 1, 3 d. —— primo H T primum
21 occultiusjc 3 occuhis 20
veJ
». X 3 4> '•
deinde etiam T *f
impunius 4^ impunitiseft faftum Crrt fatlum efi, faclum
T (^?/ faclum, faclum
Si S iW/ *, 4^ Namfein * 3 i-
odia # 3 oculos
arma C T periculum vel arma
fi », 4/ ./W
veneno a, 4> venenum
hofpitalis x, 4> hojpitalijjimun
homines S homines vero
celaviflet 4> celavij ent
Quod C H T 4/ j£*«/
occuhius # 3 occultus
efficere a,r, 4^
*$«'
potuit C x, r poiuiffet
de armis a, ^ /*</ </f armis
noluit C voluit
feftive C », rfefiine
contexitur 4^ ccntexit
femper C x, r, -^ fape
tum te », 4> te eum
re C H S «, 5-, 4" ff-*
perfe&a C H S s, r, ^ perfecla rt
dimifu x, J/ «0« dimifit
reditururn C rediturus
convivio £ 3 continuo
tum il!uc £ 1, 3 tunc illic
Attalus 4^ Attalis
cui 4> ?«*'
et animo C H T animo
tu £ 1 , 3 tunc
difcefiifti r diffedifii
Obfecro C H Objecro te T d.
repete % 1 repente
intuentium * intuentem
qua; *, 4^ y«'V
qui x, 4^ ^k/V
tumultus C p«//«t
moderate ^1,3 modefie
difciplina ? », ^ dijciplina aderat
lautum », s", 4/ lotum
noluerit C noluit
Luceium x Lucerinum 4^ Lucceium
cogitata », 4/ excogitata
Cum a 5/f cum
vomere C S T movere x, r> 4* mt> '
<veri
At T », 4^ dttm (tum fup. lin.J
tua C x r> 4^ rf /aa H j; 3 i. Tt&
cubiculum C ts, r, 4^ cubiculo
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 583/627
VARI^ LECTIONES.p» l.
269 zo malle dixifti 8, r, 4' maledixijli
— perdant % 1 perdunt
21 nequam et x '» 3 ^.
— fed C H S T x 3 /W //.*»«
22 in 8 </.
23 transferri C S T a, $-, 4" tranfire
— poffent #1,3 poffunt
25 tum » /a
26 confcium C x l confcius
— habebat CHSTs.r, haberet
29 indicare T judicare s,r,^ l ^ t/in»
dicare % 3 <vendicare
30 quod r ya/
— conjecit % 3 d>/V«7
3 i vinciret % 1, 3 vinceret
— habebat r baberet
— folutum C x. % 1, 3 -fyfolum
33 una -vj/ aȣw
34effet « «0«
^V/— alieno r alienus
— altera 8 alterum
270 1 eum n d.
3 inferre 8 inferret
— poffet 8, 4" potuijfet
4 hoftium ^ 1, 3 d.
5 Atque x 3 ^tyirf
7 AtC^f— Cselium x J » 3 Cacilium
— quod 8, -vj/ y»/'
8 noluerunt 8, 4* voluerunt
9 fit C H S T »««//
— mitteret H mijijfet (fup. lin.)
— quos mififfet
CHST8, r, 4' ?«*
«?/$? ^«/10 qui ditto C quod diila x l
> 3 1U0 *>
\ aut diila
— audientes £ 1, 3 obedientes r obaudien*
tes 8, -\t obfequentes
— tanta re H tantam rem
1 1 fuiffe C H T 8, r d.
1 2 Caelium ^ 1, 3 Cecilium
— vidlam -\> incer/am
— nefciebat » nefcibat
13 C<elium # 1, 3 Cecilium
14. is C T 8 /V r** ij/ his
— quia S S/ >s qui r d.
•— noffet C nofcet r d.
1 5 noffet C nofcet
— contemneret % I» 3 contenderet
— Addidit H *, ^ 1, 3 + ^aV//
1 6 optimos £ 1 optime ^ optimum
— nihil >s nihil opinium
17 AitC x 1, 3 ^/
18 ex Cd.—- fervum ^ 1, 3 </.
P-
270
1.
271
20 arbitrare 4^ arbitrer
21 Alieno r Ahenus
*• a. te x d.
— fuit # 1 , 3 </.
— Speravit 8, 4" '•
22 regionis C T », 4* regionum H r/g/'e-
/««/
24 ei x 1 , 3 ^-
— quem^ 1, 3 ?»-*
— praefeceras 4^ praferas
25 hofpitium 8 hoflium i|/ hofpitem
26 ad aciem C T audaciam r, x l » 3
aciem
27 fparfijc 1, iJparfit
— etiani H */
— Caelium C # 1, 3 Cecilium
28 tum r tamen
29 fefeque H /<j/£ quidem
exfpoliare
CH8, r,
% 1, 3 4^ /p°-liare
— maluerit x *> 3 "voluerit
3° eo C T >s, r d.
Niceam C Nipheam 8, 4- Nicena % I,
3 Neceam r i» cena
3 1 rumores H /«c/aj 8 </. ^ 3 »r«
33 te H S £//a*« /*
circumfideri C fuperfederi H T r/r-
cumfederi
34 qua etiam C 4* quam et H ts qua %1, 3 ^a#>«
— Latinum C^; i, 3 | Latinam
1 Pereant H # 1, 3 Intereant (fed in
marg. " intercidant")
— intercidant H S intereant
— fi H etiatnfi
2 tibi S/&— tamen ^ 1 , 3 //'^/
3 Qui C », 4^ Qui*
4 effet « d.
5 vel C r, 4" <£
lege », 4/>^6 conftitutos T conflitutum
7 Quid T ^/
deinde % 3 4^ denique
— Dejotarum C Dejotarus
8 faltaviffe x 3 falutavijft
10 aut r haud
11 funt H etiam
regiae C ra 1 + rege
12 frugalitas x 1 fragi/itas
»3 verbo fcio % 1, 3 uno focio
Frugi r/ra/
H. habet % 1 habent
15 magnanimum # 1 magni animi
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 584/627
V AR I JE LECTIONES.p. l.'
271 16
17
18
20
23
volet r ev?/**
et C H d.
effe CH</.
tum a cun&a Afia T d.
perfpefta C r conjpeila a profpeila
ad hoc vacabat T d.
P . L
272 12
•3
»4
— tamen C r «///7« —24 a beJlis j/ 1, 3 */. *S— hominibus CTr omnibus 16
25 rationefque r , -vj/ nathnefque » notio-
nefque x l > 3 ™ti°nes • rejque '7
26 tetrarchax. 3 tetrarches
— paterfamilias C T agricola r </. 4" —pater 18
— etH r(/.—
— diligentiffimus r d. —27 agricola C T paterfamihas —— pecuarius C peculiaris T pecttlarum
X ' » 3 peculiarius 4/ pecuniarius *9— Qui T b j£»/</ ^/ ^zW 21
28 nondum C T «0» r «0« /«>» «, \ non —tanta 22
29 et graviffime C et gra<vifjime et verif-
fime T d. MM
— ^zld. 23— exiftimatione T exercitatione
— eaque 4/ atque
3° faltavit 4' qua contra te falvabitur —3
1 Imitari potius C T Imitare
— avi C potius avi 24— tui S % 1 , 3 d. 2 S— difciplinamque % I, 3 difciplinaf-
—que 27— debebas C T r d. —
32 fugitivi rfugitivos —33 fi -^Ji wa/zr —
— habuiffes Cfcivi/Jes T fnxifjes rfu-
ifs X »> 3 + habuiffet 28
— eum C </.—
34 unde •»]/ #«/7« 29— tamen #1,3 tanlum 3°
272 1 minime #1,3 nomine 1
2 ineunte j£ 1 abeunte 31
— ut armis H armisfuis
3 ut S */ 32
cundta C <//## /a 33
5 haerere i|/ babere 34fenex 4/./^' —
— poffet 4- pcffent 273 1
6 Cilicia C a Sici/ia%J/ Cicilia 2
9 concurfhs C T r curfus 410 feCHTf*/.12 fui *, j- </. 5
poft Pharfalicum autem praellum Cr Pharjaluo autem pratio (et J;c Hin marg )
fuiffem C d. a fuiffe
deponendorum H ponendorum
adducere S revocare
etCT^.ipfius H*,r ,j/, -vj/ illius
domus CHST», r, x. I \ domus
Cajloris
etiam accufandi S 4/ habeat accufandi
etiam
calamitofus #1,3 calamitofus etiam
et ab eo C r, -vj/ «^ eodem
iifdem C r d.
non H a, ij/ et non
apud te C S *, r, -vj/ « peregrinis H<7 peregrinis apud te
accufetur C T accufatur
debebant ts, r, -^ debeant
enim a d.
abjeflam C T r dejeclam x 3 objec-
tam
evocavit H % 1, 3 vocavit ts, ij/ r*-
vocavit
ante S T % 3 4' «»/*«
qui C H T x. 3 4- °uis
quam *, r d.
gener # 1 |««« % 3 generis
repudiaritis HS^ 1,3 repudiaretis
more j/ 3 morem 4> more gretits
arceffere x, 1 , 3 accerfere
Eftos ^g-o
concedatur C concedantur n concedo
acerbitatis C T s, r, ^ actrbitas Hquanquam acerbitas
Adeone C fldfco
etiam C H S T », r, % * > 3 4* '•
violentur T violetis
fpe *, $/ fepe
adducere C H », r, ^ abducere
dominum r> 4> dcmum
uni C a«o r d.
indicere *, r, % 3 4^ inducere
fi z ifed
noftram j/ 3 nullam r 'veframfalutem # 1 familiam
id C *•//«</
contraque r fc«/ra y«c*/
Cn. r d. x • , 3 Cumnos pueri * </.
tribunus C £ 1 tribunum
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 585/627
VARIiE LECTIONES.p-
273
1. P . 1.
6 M. rj/ N. 273- 26
7 vocaflet 4 CJocaffet —
— Scaurique veniflet x 3 */• 27
— Scaurique fervus *, r» \Jervum Scau- -—ri, qui —
— ad eum C ejus 28
— domum a, %}/ domi
8 prehendi C H T «, r x 'i 3 ^ ap- 29prehendi S compreh-ndi
9 deduci C # 1 , 3 </«ri 31
10 coroparo % I, 3 comparem 4' compa- —rares —
— etfi C aryf 341 ille % 1 , 3 /k /7/o —'
— abduxifti # 3 adduxijli •—
12 adjutorem p/ 1, adjutore —14 ifte Cilie 274 1
— Nonne ——— venit % 1 </.
— produftus C H T perduclus 2
15 cum C T d. —— fuiftet S ejfet 3— refugit ad legatos C T r, % l fy re-
gis ad lcgatos (et in C fup. lin, a —man, rec. additur " refugit" 5— nonne etiam S non —
16 ad x. 3 ^/ ^
— venit % 3 <vetuit
— Serv. Sulpicio C Sergio profulpitio 7
H S T Ser. Sulpicto r pro fup- —plicio 8
17 clariffimo viro C T *, r d. —
— tum C H tunc
—19 impulfum », -^ depulfum 9— efle rfe ejfe 10
20 impudens C T *, r, 4 potens H /'»- —potens 1 2
— immoderata £ 1, 3 immemorata —21 Idcirco H », >]/ idcircone 13
— hujus CTri/. 14
22 immanitate C S r, # 1 4 inhuma-
nitate noftra ci<vitatis humanitatem 16
H T immanitate nojira cizitatis 1
humanitatem % 3 /» humawtate noj- 1
/r^ ci<vitatis —23 At quam C ^/ya^ S at quot
— Blefamius C Belfamis•]>
Blefannus—
24 nomine a nomen 19
— optimi hominis C H T x, r» 4' viri —eptimi 20
25 regem C H S T *, r, x 1, 3 4> «-
£#« inquit 21
•— te ij/ te Jiudiofe 22
— in invidia efle C H T *, r ir.vidia —S^ 1, 3 in<vidioft —
Tom. VI.
exiftimari C extimari
ftatua « Jiatuta
vehementer # 3 vehementes
non folere ? </.
Nonne —— colle&a r d.
fermunculis C Jer-viunculis H S fer-
<vunculis % 3 femunculis
Blefamius C Belfamis T x ' W«-/»«/ •v}/ Blefannus
multas HTfi/.affli&as * d.
domos C T </«»«/
inquam % 1, 3 inquies-fy
inqutt
es C d. x es Gnei
in 4- d.
ceciderit C r ceciderat
populi Romani C pcpuli H reip. S
% t» 3 ^modo HJolum
etiam C T r ^.
ducimus S <videmus ducem p/ I, 3 w-dimus ducem
Blefamio C Belfamio T Blefamo
tam H s </.
videat ^ 3 <viderat
invidimns C H S *, r in<videmus Tin<vidcremus 4 iwvidcrimus
afFert C affcret non
Iocus C H T *, r, ^ </.
clarior C clamor
autem #1,3 *?«//»
nec H d.
hominibus *, r omnibus
eft C « </.
fortafle # I, ^forte
ad r </.
extremam ^ 3 exirema
refervatum -^fervatum
Dejotaro H *, 4 Dejotaro regi r Z?*-
jotari regis % l, 3 Dejotare
fufpicere C H T «, r fufpicerit
amiferit 4 admiferit
multatum r mulctandum
arbitratur C ts, <r ejfe arbitratur Tarbitralatur
exiftimaret
%1, 3
exijlimares
m u 1 ta H pofiea
a fe, qui C S k , r, % 1 , 3 4" offequi
fumeres C Tfumere S % 1, ^fumeres
ab illo
cum C «, 4 °ui
Scipione C H T r, ij/ £. Scipiont
Tauro tenus r uretonus
eflet CT»,f,{5?D d dd
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 586/627
VARIiE LECTIONES.p. I. p. 1.
274 23 quae eft CT»,| quam 275 28
— noftra provincia C nofl^am prvvin* 29
ciamfecerunt T
»noflram
pro<vin~
3°ciam -\> e nojiri pro<vinciam 32
25 modicis r modtci —27 multam a malclaturam 33— fuftinuerat C H rjuhierat », •vj/ fub-
jeceral —28 regium £ 1, 3 Hg»/ 34
29 Hoc % , 1, 3 O 276 1
— confervato C T refervat H fervato 2
30 fe fenatus r fenatu —3 1 erecto ^ 1 , 3 4- »"•?<*?<'
— fuccumbet 4- fuccumberet 3
32 ne C H k, f, 1]/ »(?r—
33 et peperiiTe T peperife % 1, $ repe-
riffe
4— ante C H T antta
275 l quae C ettam —— poffit C T *, r, 4, d. 5
2 de C H T d.
•— decreta H decora T », r, 4" poterunt —decreta
—— delere 5^ 1 delere % 3 habere —— enim C Hi]/ «*/«r <6/j T w f «?«/»* ;7j
3 poftquam C H T pofeaqttam 6
4 Cappadocia C T Capadocia 7
5 vero H */. 8
8 quid de magnitudine C H T de 9magnitudine 10
10 quidam etiam C H T quadam et x —quidam -vj/ quidem 1
1 1 etiamx. 3 d. —
1 2 tibi non H r </. T »0» —14 verum 4" "verumtamen -—
— omnem C S etiam 12
1 5 refert -rfuerat —16 animo 4" animo tuo —— fuit C T \fuerit »3
17 quarum r, 4- quarum ex parte —— Tarracone C Tarcone
>J/traftione —
1 8 Blefamio T Blefamo _— feCHT fl/^3/^ »4— erexerit a traxerit 1]/ erexit 15
19 follicitudine Cfolici/udine
20 memini £» % 3 4> meminfi
23 refpublica H /0/»// 22. 16
— conciliavit », •*}/ reconciliavit
24 utriufque r utrifque -—
25 neceffitudinem », -fyfollicitudinem l 7— ejus officia C H T », r, -vj/ e^Vw ff
26 effecerunt » feceruni""
27 multis H </.18
— femcl ^ ftmul_
vocari 4/ revocari
haerere 4 habere
accidere
^ 3accedere
tentare » <?.
dicendo H d. % 1 , 3 dicendi
commovere H convenire
poffim ij/ nonpofjim
nihil C »//? HTf nihil etiim
oratione % l rationt
contemplare s, \ compleclere
profeclo *, 4- prcfeclo id
negavifti C H T a,x. 3 4* denegafli
r denegavijii
Multa dedifti T r </.
clementiae monumenta C monimenta
clementia
incolumitates a,
%\,3 incolumita-
tis
quae T quod
gloriofa funt T gloriojum eji % 1, 3
gloriofa facit
commemorabuntur T commemorabi-
tur
Semper C H T », r, -vj/ Semper enim
X 1 , 3 Semper regtim
fnit r </.
regum C </. 4* regium
hi r <W
vero s, -ij/ <J.
tradituros * traditum 4- traditurum
vcro
x1, 3 ^
regii C H», 4- r<?^/j T r»?^«
Hieras C Jeras
Blefamius T Blefamus
Antigonus C Aitigenus
nobifque C nobifcum
diu C d.
noti \ non
Dorylaus C \ Dorilaus T Dolirius
cumx. 3 d'
Hiera C Iera
eft *, -vj/ </.
ad X » » 3 a
Exquire fufcipit T d.
Exquire C Eaque re H Enquare r ea
qu<e re
tuam C memoriam fuam H et miferi-
cordiam tuam
fcripferit r, 4^ firipfit
illis * illtus
—- memoriam C al. nuam (fup. lin.J
negat unquam % l, 3 negatum
fcCd.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 587/627
VARIiE LECTIONES.p. i.
276 18 a te x 1. 3 </.
1 pedem 4' pede
20 e H a
21 feC H r ^.
—fuifle rfinjjit
22 eandemqne afliduitatem *, ^ tadem-
que ajjiauitate
— tibi CHTr^.
p. I.
276 24 cogitatum —— id tt i.
— fuum *</.
25 exiftimes C extimes
— hodierno T # 1 hodierna
27 efle » </.
28 optare illorum « d. ^ 1,
ij/ optare
3 illarum
I N
M.
ANTONIUMPHILIPPICA I.
Edit. Olivet. MSS. O <p, ^
p- 1.P-
I.
277 4 fperarem <p comperiem 278 28
10 renovavi <p revocavi 3311 quo
<pquod 279 2
— ufa p ^. 8
»3 cenfui O Jiatui 25
»4 Prseclara Antonii d. 26
— etiam O enim 28
16 principiis <p principes 30
20 11ih.il Caefaris O nibil tatnen in 33
G. Cajaris 280 2
22 reftituti <p reftituifti 5
23 Aflentiri <p AJfentiet 7
278 3 prasclara <p clarajunt 10
5 ne <p nos H10 oblata <p oborta J
5
16 uncus unicus tpjunclus
— impaclus <p in paueis «7
—in C Marii O M. C. Marii 18
18 quae O quod 22
! 9 urbe <p urbem —20 manaret O maneret 34
24 in <p d. 281 2
25 nefarios O nefarios cer<vos
3
illius <p d. 8
28 Kalendis Juniis O Kahndis Junii
edixerat O <p edixerant
in <p d.
incitabantur O concitabantur
iterque p uterque
plus <p d.
Addebant 4- Addebat
affingant p, i|/ affigant
Galliis <p Gallicis
quo O yafld'
ipfi Brutus O d.
efle <p d.
noftro <p vejiro
adjutus <p aditus
proficerem <p perfciem
fperabam id, neque praeftare O fpe-
rafvi, neque Jperare <p Juperabam
fatum <pfatlum
relinquerem <p relinquere
officio <p ejiicio
me O d.
de <p, -v}/ e
ei diceret <p, 4' edicert
iracunde <p iracundia
Qui O <pquod
Ddd d 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 588/627
VARIiE LECTIONES.p. 1.
P- l.
2Sl 12 religiones <p regionet 284 27
*3 mortuo O <p, 4- mortuorum 29
H cui <p cujus -vj/ ^«// 3 2
»7 cum p 4" cum Deorttm 3319 ubi O cui 285 2
20 populum <p d. 3
21 fi qui -\> Ji quis 4
24 id <p </. 6
25
qui p ^««</ 8
28 fit <p d. 10
33 ampliffimis 4> amplijjimos
282 2 ampliffimoque <p, 4" ^- »4
3 confularis <p, \ cenfulari —4 Qusnam 4 Quodnam 16
6 fententiam O fententias 18
7 eft <p d. 20— quorum eorum <p d. 22
9populi
Romani ^> populo R. 23— modo <p, 1]/ d. —— metus <p, -4 metu —
12 efficere <p d.
16 quo O quo modo
18 arbitror <p arbitrio 2421 Csefaris 4 Ctffar 2 5
23 prolatis O latis <p, $ Qrolatis 27
26 fic O <p, 4 d. 1
— nihil O non hoc 28
27 An <p Ac 286 2
29 multo 4 d. 4
3 2 Opis <p-opus 5
183 1 togatus <p rogatus 6
2 fit cpejr
3 Quaere 4- Qua 7
4 conftitit O <p conjiflit 8
10 legibus O in legibus <p idem legibut 911 republica 4" reipub. 12
*5 tertia <p d. 15
18 iniquum <p inimicum 20
22 Pompeia <p Pompeiana 22
24 equiti # */. 21
32 index <p, -fyjudex 29
33 index O judex 3°
£84 1 eft <p d. 287 2
2 libentiffime \ liberalijfme 4— feveritate O Jecuritate —9
manere <p,-fy
venire5
10 At <p, 4- ad 6
11 vellet is <p, 4- velletis 8
*3 ejus <p d. 10
16 vim <p, 4- d. 12
18 vero <p <vero propter 16
J 9 id fertur \ infertur 17
21 reperietur \ reperitur —
25 igitur O d. 18
poterit ^ pottterit
quae jubent, ei O quojubente hii
refcinduntur <p refcinguntur
confervanda <p feruandavidetis <p videmus
reducli <p reduclis
a mortuo <p, i|/ d.
verum <p, 4> viro
contineri <p continere
evertendas putamus <p, 4* <vertendas
putabimus
Quatrunt O Qu<zro autem
aut ego O ego
qui <p quam
quas religiones <p d.
ducimus <p docemus
ita geftum <p egeflum
videbitis
Ojubetitis
<p, 4jubetis
Cedo O 4 credo
Confules populum jure rogaverunt
O Conful et po. r. jure negave-
runt
populufque OPcpuIuS quod
fcivit ]/ fciunt
hasc 4' IJDC
augurum <p amicorum
pofTunt <p, 4 poffint
efie <p, 4 d.
proponam \ ponam
jus <p d.
contumeliofe <p cum contumelia \ con-
tumelia
inimiciffimus 4> immitijfimus
Sin <p Si
eft <p d.
ipfis vifa 4^ ipfa ipfi
fi <p ftt
quiddam 4^ quidam
Dolabella <p Deobella
concupifte <p cepiffe
rempublicam -4 repub.
cum 4^ tutn
urbe —— liberau <p, -i/ d.
obtulerunt <p optarent -^ aptarunt
Quin <p cum
arbitrabantur 4" arbitrantur
gratulabantur <p gloriabantur
tibi O d.
tu <p d.
enim <p d.
veterani <p cetera
Tuum 4* Cum tuum
aufpiciorum O <p aufpicia
primum <p, 4 pfimo
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 589/627
VARI^E LECTIONES.p. 1.
287 19 tuus parvulas filius in Capitolium
O <p, 4> karifjimus tuusflius par-vus
in Capitolio
23 fequebatur <p,-\/ confequebatur
2C maximum autem O maxime
26 a te, inquam O <p inquam
27 Cazfari 4" Cafare
28 decreto\J/
de c&tero
29 M. Manlium O Mallium <p, ^ Man-
lium
31 te, cum <p harc tecum
32 tuas <p d. \ te
34 quod cuique O qucdcumque
288 1 in te Quanquam O <p d.
9 in <p d.
1 Oderint O Oderunt
1 putafne voluiffe <p d.
14 habendorum 4> metuendorum
16 libertate <p libertatem
— dignitate <p Jignitatem
18 malim ij/ tnallem
20 oratione te fleclam <p oratio reflec-
tam
21 cujufquam <p cujufdatn
23 miferrimi <p mijeri
26 refpice 4> reflce
p. 1.
288 27 quifquam efle omnino O qufquis
effe <p quifquam effe
29 Et O d.
30 non O <p d.
— Quid O Quibus
— gladiatoribus O gladiatoris <p, -fygla-
diatorii
32 iis tribunis <p, >]/ hi tribuni
289 2 parum magna <p, -\> parva
5 Accio tum plaudi O Aclii complacidi
\> Aclio
— fexagefimo O fexentefjimo <vel fexa-
gefmo
6 putabatis, non O <p mn putabitis
7 populus Romanus <p Populi R.
10 is fum <p, 4' ijium
1 contempferim <p contempferit
13 fit <p Jit
— populi O popularem
1 4 Sin <p Si en:m
18 eft <p, 4- ^fr
20 meminimus <p me minimo
22 veftra •>]/ »o/?r«
23 fperant 1]/ parant
24 quoniam ea <p y«/ »0« «^25 conftantiaj <p, 4^ conjcientia
I N
M. ANTONIUMP H I L I P P I C A II.
Edit. Olivet. MSS. O <p,\J/
p-
290
l.
3
4
5
7
vero <penim
recordamini 4^ recordtmini
optarem \ optarent
minus 4" d.
16 de me <p, \ d.
290 21 fui <p, -fyfuis
— probari <p probart
291 1 .go <p , 4/ </.
2 dicam 4^ dicamus
3 rem 9 rempub.
5 *Pe \fpe<i*
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 590/627
VARIiE LECTIONES.p-
291
292
293
29+
1.
8 fed fuifle <p d.
9 te \ d.
— libertini 4' /ibertinum
10 Fadii -vj/ Fadi
15 O incredibilem audaciam <p d.
19 folvendo eras (p folum deeras
22 es <p ejjit
26 commemcras <p commemorat
30 in jufliflet <p d.
3 Quod O quid
2 autem O £or
3 nefario tp, 4/ « nefario
9 Nam <p, 4/ -^
1 Quod <p jE"/
16 CO! fiterere <p coufiterer
19 pudica <p impudica
— vino luftrifque <p humo lucifque
24 tum acceperit <p,\ accepit
30 quam O <p d.
31 joca 4> /cca
34 vi ete 4* videto
I Mufteilas O t}/ Muftela <p Mufiula
2 Tamifio tp tamenfcio
— Numifio <p numific
— hoc ipfo tempore O \ ifio tempori <p
ifio tempore
4 fis ^j?
5 opponas <p, •<]/ oppones
8 librarii O //^<rra
1 nego cp d.
1 3 non humanitatis <p d.
25 Caefaris -^ Cafarem
27 lata <p dWa
30 ut me <p, 4> «/
32 omni <p d.
3 3 cognoftis <p, -\> cognofcitis
4 profiteretur <p, 4- profiteiur
6 fuit <p fint
7quid O ego quid
— nifi O 4/ quid egi nifi
— fententia 4* d.
1 tibi O 4/ te
12 Curioni O <p, $> Curiontm
— id 4* uxor
15 primu:ri ^ primo
16 Lutatio O Z,»«c tp,^' •£•
17 vivet tp v/f/f
19 Glabrioni <p Glabioni \ Labrioni
21 cum <p tum
— vita 4^ d.
22 tum • vidit <p </.
27 mihi <p d.
28 fortunas Ofortunam
— rempublicam <p reipub.
p. 1.
1 94 30 orbata <p oborta
—* vivos (p, \ eos
-eO</.
2951 meOi/.
— nemini <p memini
7 ecquid 4^ q«id
li Putate tum Phormioni <p Putabo tt
eumformioni -\> Putatote eum
1 5 referas O <p refers
— referas O refers \ referes
22 Capitolinum <p Capitoii
24 fierent 4" cumfierent -\> tumfierent
32 confciorum indiciis <p confodorum ju~
diciis
Italiam <p ut aliam
296 3 fi qui \ fiqmdem
jam O d.
verebare <p reare
tota in oratione tua <p tantum ratio
ut contraria <p d.
meum eft O in eum
totum 4^ totius
fenatus eft, Qfenatum
laudari <p laudare
vincit 4/ vicit
O Dii O dii
tantam -^ tanfarum
enim <p d.
reipublicie O qui R. P.-fy
rempubli-
cam
objicere O abjicere
quo.dam <p quidam
nonnulla <p, 4/ nulla
falis <pfalus
mima <p anima
At <p atqui 4^ An
fubfecivis <p fubfequi <vis
in ep, 4/fub
librariae <p d.
hifque quidem <p d.
oppilatis O opitulatis \ compilatus
favifle O -\>favi
fufpicaretur <p fufpicetur
vero <p non
Caefaris <p Cafare
Pompeium <p Pempeius
fuaferim -^fuafori
ne quinquennii <p nequicquatri-fy
quiv*.
quennium
prorogaretur O <p, •fyprorogartt
ferri <p, \fieri
ratio 4" oratio
incidiflemus O <p incidijetn
idem 4> idtm tgo
34
3
6
8
1
12
16
•9
21
23
3°
3i
32
34
297 i
2
3
916
»7
18
20
29
1
2
6
7
8
910
298
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 591/627
VARIiE LECTIONES.
P . i.
298 1 1 eadem O ea
12 praevideram <p provideram
14 non <p, 4/ d.
— vox <p nox
I 5 aut \ haud
1 haec Pompeio 4- d.
18 valuiffent <p njoluifftnt
24 confcientia ^ focittate
26 occultatum <p d.
27 ea O ifia
28 qui focii O\J/
focii cumfocii
29 Quam <p i£tf/W yarf/w
34 Hi igitur, his O <p, 4/ His igitur
299 1 domo -vj/ //0«/
2 C.tpd.
5 Cilicia p 5/V///'tf 4> Ciliciam
6 conftituerat $ conflittrat
8 recuperandam 4^ recipiendam
9 ego <p, -4/ </.
13 me O in omnibus me
1 duos tp WJ— Cafcas <p, \ Cafcam
I 8 cenfes ^ cenfetis
19 casteros <p centos
— reipublicae praeclarum O rem pra-
claram
20 multos O <p, 4' »/»//«
— gloriofum O <p. $> gloriojius
24 gratulatus <p gloriatus
25 Quod <p, -vj/ y«/
26 me O ad me
— iis <p d.
27 me <p, 4/ d.
30 enim 9 </.
33 et iis O h <p, 4* d.
— gaudebant <p gaudtbas
34 ergo <p, 41 enim
300 6 tenens p ctrntns
7 confcium O /'» ccnjilio
9 vc\ <p d.
I I Cn. 9 M.
16 homicidae O homicidane \ homicidia
rei -vj/ homicidii rei
18 punttum tppunHo \ ad pur.clum
— Etenim O <p d.
19 ut a te O aut ut a te
21 fiquidem -vj/ fiquid
30 audlus <p, •v|/ addiclus
301 2 digniflimos judicatos O 4' dignifjimi
judicati funt <p dignijjimi judicandi
funt
10 focietatem <p Jocietate
l 1 includis\J/
includi
1 2 quoquo <p y«o
p. 1.
301 12 facis<pfacias
15 qui p ya/'/
1 9 tam ingratae (p tamen grata
24 ftylus \filius
25 confeciffem <p confecifji
26 fi <p d.
27 cum <p Cn.
28 Trebonio p tribuno
29 Trebonio vidimus 9 tribuno videmus
30 vide 9 <z//Vf9
302 1 fervire <p, 4/ infervire
7 immunitatum <p, 4- immunitatis
10 efTe <p, -vj/ mihi ejjt
1 Libero 4/ liberabo
13 illius pulcherrimi facli <p ijiudpul-
cherrimum fatlum
21 Dolebam, dolebam Q <p dolebam
24 Neque vero <p Nec nm
26 moleftiis <p molejlis
27 ego <p d.
— volebam <p Jolebam
32 fententia <pfententia mea
33 mihi 4/ </.
34 certe <p, 4/ d.
303 5 de fumma <p </.
6 diffentientes tp diffidentes
7 et <p d.
8 et ^, 1]/ */ /©/?*«
-— fpeftarem O putarem
— \iX O et
9 pofTemus O <p d.
— dignitati <p d.
12 detp d.
13 profecuti <p perjecuti
14 vidiffe <p vidijjet
22 idem jocum <p eundem locum
24 Hereditates O <p, \ Hereditatem
25 ducenties -4- ducentis
26 amplius <p </.
29 animi p d.
30 tu <p d.
— Caflinas <p CaJJina
31 amarit is <p amaritis
32 Fufii O 4" Furii (p Futii
34 te O <p, 4- </.
304 1 nunquam O d. <p, 4/ unquam
2 Turlelius Turjeatiw\J/
Tur<e/ius
10 amentiffime 4/ umantijfme
12 diftitant <p<i-.clant
1 declamas O <p, 4* declamitat
— jcx'' y /0«
15 ^allum c£ Falfum
16 eft O tf
— tUv.'S 4 /»0
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 592/627
VARIiE LECTIONES.p. 1. p. 1.
304 16 dicere dicerem 3°7 iS
— Vide autem O tp d.
17 interfit <p intereji 25
20 jugerum <p, ^jugera 26
23 ex O d.
24 de Leontino <p deonitno 27
27 corredtore -\> correptore
30 Vifne <p vis 28
33 defenfio <p defendo —305 I decoctoribus <p de conforibut 29
2 quis%J/
qui 32
3 muliebrem togam O <p, 4 muliebrem3 +
Jlolom 308 4
5 fed (pjic 712 demitterere O demijijii te \ dimit-
tere 8
— quse flagitia <p quoflagitia 9
14 illud # d.
16 commendabat $ commendat 12
17 defenderem p defenderet 15
— interceflifle O <p, 4* intercejjijfe dice- »9
bat 20
19 difcidii \^ dijjidii 21
21 vel OyW 23
— Patri O patrique 25
23 tua <p,-\> a tua 28
30 admififti <p amifijli —— verecundo <p verecundante 3°
3 1 vitai <p, •>]/ d. 3'
33 feftinat <p </.
306 2 non cognitio <p incognitis3 2
8 itum O-vj/ iter 33
9 religionem <£, \J/religiones —
— Gabinium \j/ Gabinum 309 2
13 tua cpfua 5
14 Mifenum <p miferum 6
16 e Gallia (p in Galliam 7
1 7 tuam <p tuum —1 8 enim <p d. 8
19 cuftoditus O cultus 922 tua <p tuam H26 idem 4 /'</ 15
27 fim-fy fum 18
29 gratiam O gloriam 20
32 egeftatis <p egefati —33 ducebas O dicebas 21— illius <p ipfis 22
307 1 advolafti O 1]/ advolas <p an volas 23
3 Accipite <p Accipe 24
8 labentem O labantem —
10 emancipatum <p mancipatum 4 marci- 30
patum 310 1
13 autem O */. 8
14 luiminibus <p, -vj/ luminaribus —
decerni eft folitum <p decernerem fo •
litus
ne <p m>.
delere et evertere rempublicam Odeleri et everti P. R.
frequens <p r. equites, aut 4- r. eques,
aut
agendo O arcendo
addicla O edicla <p addita
rebu: <p, 4 d.
efFugifles 4 effugies
princeps <p principts
a fenatu tp, 4 d.
de Casfare : tibi certe O tibi Cafare
cobereret <p, 4 C. tibi certe
eft, caufam Ofcaufamiferiorem fi non intelligis <p d, i
t>
mijerum fi hac intelligis
excuflbs <p, 4 expulfos
praetorios <p prateritos
femen <p d.
interfeftos <p d.
Auctoritas Antonius <p, 4 d.
quid vidimus 4 d.
huic 4 d.
in <p et
cognofcite <p cognofcere
feverus <p verus
Licinium Denticulam <p, 4 Licunum
Lenticulam
ludere O laudem
non <p d.
ille 4 d.
judicatam <p judieata
republica 4 reipublica
ego O <p et ego
vis <p ejl
eflet, ignofcerem <p ejp ccgnofcere
non <p d.
in <p d.
celebratiflimis <p fceleratifjmis
in <p d.
unquam 4 inquam
efledo O effeda 4 exbcdo
laureati <p laurenti
aperta <p peratlaneceflario <p neceffariam
mimico <p, 4 inimico
confulatabant 4 falutabant
rheda O leda <p redam
lubrica <$, 4 lubrice
e <p, 4 d.
atetp ait
licuitne O <p, 4 lieeatne
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 593/627
VARIiE LECTIONES.
310
3 !I
I.
9
12
>3
16
»7
23
24
28
29
3»
3+
4
5
6
312
11
»3
»4
'7
18
22
24
*s*7
29
33
342
8
911
»3
H»5
»7
•9
20
24
27
28
29
To
p I.
fic tueri O fit veri 312 30
tuae <p d. 32
mimulse O munoite
Si <p Sic
33qui «p d. 3>3 4indoluerit <p indolerit
5
quam nequam O <p, -vj/ y/^w 6
Hippia <p proprio 7
Tum legerat O <p, -\> d. 8
quo fe verteret 4^ quos everteret 10
Turfelio 4" Tur/etio »3
erat p ^r/V »5
nequiflimo 9, 4- iniquijjsmo
in ipfis tuis immanibus p /*/?/?/77 in —manibus 4> /« /«/7 immanibus 16
quis<p ya/ 20
duceret ^ /#<w<?f
Romani 9, 4/ d. 22
gerens 4> rfg*»/ 24ruclare 4- ruptare —vomens 4" vomet 32
Alexandria O <p, -fyAlexandriam 33
ut infelix <p d. 34non <p netno 3»4 2
Cn. Pompeii O ^ d. 3
fervientibufque O fervientibus 7
cum omnia metu tenerentur O (p,—
4/ y. 8
tum 4^ tamen 10
circum q>, 4/ circa —fugiflet O refugijfet
reformidalTet 4/formidajfet 13
vei 0>/ »4populo Romano 4^ populum Roma- —
num »5
futuros <p duros »7
mimo p, 4^ minimo
parta <p parata «9
illa <p d. 20
unum <p, 4^ vivum 21
videtur <p videt . 22
abforbere <p abforberi 23
Apothecae totae <p Apotbetica nota 34potabatur <p potabat 315 3
ipfe \ ijle
Conchyliatis 4" conciliatis 4Cn.
<pd.
celeriter 4" celeranter 6
celeriter 4> d. 7
At O Adde 8
deverfari <p verfare 4" diverfari 9in veftibulo O <p, 4/ vefiibula
—putas <p putabas 10
et <p d. —M. VI.
tuos O nos Q) d.
violentus <p vinolentus
tibi <p ibi
te <p, 4- d.
externis \ exteris
cubiculis O cubili
nolite O d. <p indite
mimam O <p, 4/ d.
claves ademit 4> caufam addidit
divortium <p adiutorium
aliud 4" alius
et conful, et Antonius O $, \ fe
confulem, et Antonium
dixit <p d.
tu <p, \fiCui bello cum O p, 4* Cur ei bello
tum
antefignanus 4^ antejignarius
prseterea <p, -^ d.
nonnullos <p nullos
dicebas <p, 4/ dicebat
debebas 4- debeas
videar 4" videat
mep d.
at <p, 4/ an
tuli 4- d.
efl. <pd.
fit <pft
excuflis 4^ exclufis
predes tuos milites O <p, \ tues
pedes
Mifeni, nihil <p miferum mibi
qui O d.
poflet O pojfetqtie
multa <p multajie
doleremus qnidquam f dokrem.Quic»
quam
tamen O d.
quo fe verteret <p quos everteret
Quin O tp, 4" quippe itt
quo 4" jua
in O d.
in O d.
repetebant <p repetebat
haec <p »e»
patrios O 4^ penates patrios <p penatas,
patrias
repeterent <p, \ peterent
aequi <p aquum
fedtorem O Jeclatorem
tu <p ut
convomere, <p 4> cum vomeres
Narbone <p, -fyNarbona
et tamen O ejusjam
E e e e
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 594/627
V A K l JE LECTIONES.p. i.
315 16
»7
2 3
21
22
23
2 S
27
28
30
52
3i65
6
7
12
»3
»7
*9
20
21
22
28
3°
3»
23*7
318
7
8
10
1
14
16
24
25
2 7
3 2
331
6
Gallicis O <p, 4" Caligis
Na? <p Nec
Qui <p, 4 ^uam qui
viderere <p, 4^ videre
rogares <p rogares, is qui
nos tum <p, $/ d.
Gallicis O <p, 4 Caligis
hominis O <p d.
diei %}/ die
vefperam -vj/ 'vefperum
cifio O s'. 4^ ^"«A^
advedlus O educlus
deducitur <£ adducitur
tradit O <p tradidit
poft hac<p ^o/? £<3#.r
Et O 5/ dicerem et
habuit <p babuit turpem
prasdes <p pedesautem <p d.
concionem i^ concione
redifti O <p, 4 et redijli
fi <p Jed
es ei <p efi rei
es (p, -^ efi
elufus <p elifus
uterque <p, 41 utriufque
Dolabellam $ Dolabelles
ad feque <p atque
Kalendae Januariae 4 Kalendis Janu-
ariis
diceret (p adiceret
vel impedire <p d.
vitiare O mitiare
fe <p d.
fpedlionem <p, -\r infpeclionem
nifi <p ne
quis fervavit <p qui fer<vant
infcitia impudentia <p infcientia im-
prtidentiee
fi nec <p fines 4- nec
fcit <p cum
pudentem<p prudentem
inferens 4- inferens
Dolabellae <p Dolobella
fufFragatum O <p, 4 fuffragia, tum
vocatur
O<b d.
provideras O 4- pravideras
magna <p magno
obnuntiavifti O <p ?iuntiafti
falvis <p aliis
fi <pfd
tu 6 <p, 4^ d.
augur <p auguris
Minutia 4- rnimida
p. 1.
318 7 tantae 4 tanta
8 ubi 4" id eft, ttbi
9 collega <p d.
10 adfcendis <p afcendis
— accedis 4* accendis
14 rejiciebat -\> recipiebat
•5 efles 4" inventus effes
16 regni O d.
1 9 peteres <p petens
21 praeclaram <p propter claram
23 quid fcedius <p d.
27 Quid indignius, quam vivere eum ONonne indignus tu auris tum <p Nonne
indignius iu tueri eum qui impa-
fueris
30 juffit tpjujji
C O d.
3» populi O populi Rcmani
32 noluilTe O <voluiffe
— minime 4 mime
— otium <p toium
34 perditiffimis <p perditijfimus
319 2 judiciis O <p injudiciis
13
Tarquinius <p, 4 Tarquinius regno
pulfus
11 Num 4 tum
12 incidi in id sp incidit
13 praevertendum eft O tp, 4 pratereun-
dum non fit
H formido O tuaformido
22 caeteri <p cateris
2 3 fententia 4 Jententiam32 M. <p d.
33 diuturnus 4 diutumi
320 3 Ci illud funus fuit, fceleratiffime O<p, 4 illius fceleratijfmi
4 tua cohcrtatio <p cohortacio
5tu, inquam O $ d.
femuftulatus 4 femiufium latus
6 Bellieni 4 Belini
1 poft 4^ prius
»3 vero O <vere
»5 ut <p, 4 ut regni
1 6 diftatorem 4- diclatoris
22 jam <p d. 4* tum
26 deminutum -\> diminutum
27 feftertium O d.
28 ad 4 ad rfdem
— funeftas (pfunefia
— pecuniae (p pecunia
29 quae nos <p d.
redderentur <p, 4 redderetur
32 Sunt a&a defendimus O <p d,
321 5 Igitur 4 I* igitur
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 595/627
VARIiE LECTIONES.p. 1. p. I.
321 5 rex Dejotarus -vj/ d. 323 29 adfcribi OJcribt' <p refcribi
7 gratiofus -^ grattm 32 tolleres, et aratrum circumducercs
8 imperarat \ impetrarat O <p, \ videres
— unum 4^ d. 324 2 Caffinatem 4^ Cajfmatam
14 H S ij/ fextertii 4 Turfelii O Turfelli 4, Turjetii
15 noftra \> Jua 5 valeat hafta O <p,\ d.
20 recuperavit 4/ recipera<vit 7 liberavifti <p delibera-vifti
22 recuperarent \ reciperarent — Caffinatem <p CaJJinatam
27 odimus >}/ edimus 13 redderes O redderet
28 ego i]/ ^ 18 eft perbacchatus<p perluccatus 4* es
32 At quam <p Jtque perbaccatus
33 locupletiffima; <p locupletijjime 20 ipfa <p illa
34 ftatuiturque compos <p d. 23 qua; cogitabantur O <p d.
2,12 1 Creta ^/ creata 27 natabant <p notabant
2 an <p, 4^ in 29 Caflino <p CaJJilinum 4- CaJJilino
9 diflimilem O fimilem 30 obfolefiebant O <p, 4/ objolehant
12 fint O <p, \ fuerint 32 ad 0</.
— non <p d. 34 ifte <p ifta
1 3 patrui 4^ parui 325 1 Stulte O Stulti
— noluifti <p <voluifti 2 devii ^», -J/ ^itfV ob<viam
17 Cum O <p, 4> d. — defcenderant 0^,4^ dejcenderunt
18 cum tuorum, tum fis O tuos cum Jis 3 tamen O et Jimul <p /imul -\> tum
<p, 4^ funt tuorum cumfis 6 gladiorum <p, -\> gladiatorum
19 feptemviratu 4> VI <viratu — ego \> ergo
— Quid <p quem 8 Sidicinos O Fidicinos
20 falvo 4- Jalvos 9 quod Brutos O quid <vel Brutos <vel
— pofles O potes 10 ut Bafilum O 4" et Bafillum
22 tuam <p d. 1 3 abes <p habes
26 fedente <p fedante — fuit O <p, 4/ d.
27 es p d. 15 fuerunt<pfuerint
28 poteft <p potes 16 evenerit <p <venerit
29 in <p a'. 17 effeciliique <p et fecifti
30 patruo <p,-\>
patre 19 Qui 4- 2>uid32 ad Chirographa <p a cirographo 4/ <"£/- 20 urbis O cr^/j
rographas 2 modo 4^ ^.
323 2 probantur 41 approbantur 22 fed <p, \> Jed tamen
3 Juniis <p y^». '— abfconditi O ii abjconditi
8 coloniam <p, $> d. 23 fequuntur <p fecantur
9 illinc abieris <p, \ iliam adieris 24 milites O d.
— non abieris <p, \ adieris — fcutorum <p, \> Jcutati
12 nobilitata eft <p nobilitatem fuit -\> no- — portari <p porta^e
bilis eft 25 qnidem<p quibufdam
14 detrimenta <p dementia 26 Juniis O Junii
16 putabamus <p putamus 29 ftatimque Oftatim
18 patres confcripti <p d. 326 l publicis <p, 4> publicis aclis
20 Campana et Leontina O <p, \> Cam- 3 pjomulgavit <p promulgatas promttl'
pani et Leontini ga<vit
21 fcenore et frucluofae O facerent et 6 viilam <p <villa-fy
villas
frucluofi <pfacere et fru£luoJ<e 7 mcmoria O memoriam
— tria millia O / 1 1 inaugurare <p inauguret
22 fanaffet O <p, \ Janumfecijfet 13 es <p rft
24 deduxerat O duxerat 15 quartum O quintum
28 effet <p eft 17 prastextati \ prateftati
— effet <p eft1 8 Casfari 4> Cafaris
E e e e 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 596/627
VARI^E LECTIONES.p. I.
P-326 ig ea <p, $, d. 328
25 enim <p, 4- d.
— tuam <p d.
29 mea 4> d.30 pofle 4, d.
3 2 hoc •vj/ *<•
327 1 Ityreos O Tirios
II nimium <p minimum
15 ulta <p vicla
— certe <p d.
1 6 defenfores. Quam volent <p defen/w
ros. 2>ua 'volant
18 res <p >v#a<$.
21 fed morte etiam O Ji etiam morte
23 at <p ad
2 ; tum O •vj/ /a/w»
— liceret O licebat
—Sp. Caflius
<p/*/P. C«^f«/
— Sp. tp F. P.
29 prasclarum <p elarum
30 praefertim <p fic prafertim 329
32 mortali cp d.
34. igitur <p d.
— Antoni <p Antonii
328 2 nundinatione O nucratione <p munera-
tione 4/ nummulatione
4 quidam <p quodam
6 guftatum O <p, 1}/ gufium
1.
y ne <p nec
8 avocare O revocare
1 Quae 0, \J/^«/V
—eft O d.
— vita 0, 4- multas
— timere <p. »]/ rimeri
14 vero aut majoribus <p d.
— quam tanquam
1 aut%J/
haud
16 eoc^ /'//0
1 litterae, curae 9 litterata i|/ littera'
tura
18 multos ^, 4/ «c« «7#//w
19 meditatus O <p ef meditatus
— multis <p magnis
z"j inufta <p injufa
29 Hasc <p Hesc igitur
—quibus -if/ qui
31 re O <p, 4> </.
32 An <p Et
1 M. Antoni Defendi rempubli-
. cam O d.
5pertimefcam <p timefcam
7 ut O At -\f Utinam
8 parturic <p parturii
10 nunc <p non
12 iis 4" fjttt
I N
M. ANTONIUMP H I L I P P I C A III.
Edit. Olivet. mss. o (p, 4
p-
330
I,
2 poftulabat <p, 4> pofiulavit
8 inftruftum 4> ext/uclum
10 minimi 0, 4> minima
11 tamen Januarii </.
12 imparatis 4* in paratis
16 aut <p ut
331 1 non quamprimum 4* nunquatn prU
mum
3 C. <p d.
6 ne O a(t
p. 1.
331 6 optantibus 9, 4^ opinantilus
8 ex 4/ d.
9 fum ufus ^fumus ufi
10 debui <^, 4> decuit
1 2 tanta ^ d.
16 putabat ^, -\> putaverat
19 juflerit O <p jujfit
22 noftrum O <p vefirum
27 perfpicio 9 projpicio
30 ut 4>, 41 »; *k
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 597/627
V AR l JE LECTIONES.p. J. p. 1.
331 31 poftemas O pojfimus 335 24
332 I unus <p, 4 unquam 25
2 legio <p lege 27
9 fortiorum ipfortiorem 4fortium 29
— amiciorom <p, 4 amicorum —12 Egnatuleio O Egnatio\ Egnatuko
— Q. O d. 30
13 perfecutaty profecuta —
— Facicndum O Faciundus 336 2
16 veteranorumquefortiflimorum O ve~ 5
teranorumfortifjimorumqut 7
18 laude O <p, 4 laudetur 8
28 D. <p /°.9
— quod 4 ^«0 14
30 poteftate <p, -\> poteflatem 17
31 memorem <p memoris
333 1 af ^//. 19
2 Atque O -^/
3 non impius <p, -^ impius 20
5 ne p «c« 21
6 Decimus O Decimus Brutus 2 3
7 tale <p </.
9 tamen <p tum 24
10 armati <p armato 2 S
1 quaj <p qui—
1 ferente, eo <p, ^ referente"™
1 rex p </.—
16 quam 4 y«^« £« 3°
19 quafilla pendebatur <p, 4 cives iUius 32
appendebaiur 337 3
21 populi Roinani 4 reipub. 4
23 quos civefque O d. 5
27 adducebat 4 educebat
30 in 4 w 13
3 Decimo O d.
32 acceperunt -vl/ acceperint 14
3privaco 4 private
17 et O <p </.
334
335
24 ut <p in 18
28 tum O <p, •>!/ d. !9
1 meruerunt 4 meruere 22
3 comparaverunt O para<verunt 24
7 judicantur tpjudicentur 2 5
9 Bt 4 ^- —13 maledico <p malediilo 28
14 natura O <p, 4" naturalis 29
1 5 fiphefiam p, 4 Ephefinam 3'
17 Quotos -vj/ JViw«/ 3 2
18 contemnit is <p contemnis 33
19 vetuftate p i*/i« 338 4
20 municipum <p municipium 5
23 et plurimi <p, 4 plurimi honeflif
fimi 8
— CUf O flW »4
probas 4 </•
Attius 4^ ^««/Bambalio 4 Bambilio
traxeiit O traxit
At avus <p avus hujus 4 ARavus hu-
.Jus
ille, ille <p, 4- ille
COturnis <p cortinis
amentia <p amentie 4 amentia
certe O certo
Q. <pd.
commendationem <p communem
accidere <p, 4 accedere
hzc 4" hoc
me iiidem ediclis O meis de mei diclis
<Pin iifdem diflis
fceleratiflimis et peflimis O crudelif
f.mis <p, 4 fceleratiffimis
pulcherrimi <p,4 pulcherrimam
fui <p, 4 fuis
propofuiflet, edixit <p, %J/Pofuijet tt
dixit
a. d. O4 ad
eo <p d.
aftuit Ofuit
edixit <p dixit
opinor 4 ut opinor
Cafari -4 cJfnris
incitavi <p incitavit
eft : fi O <p, 4 Meaiti <p , -4 et
quod in templum O d.<p quo in tem-
pore
de eo O -^ feipfum hofemjudicare, nifi
de eo
nifi feipfum hoftem judicare O d, Qnififeipfum hofem indicare
alterutrum O <p, 4 alterum
quin, cum de <p qui cumfit <p d.
mandavi <p mandavit
Nulla <p, 4 An ulla
Primum dignus 4 d.
eftO d.
timor <p minor
Quid 4 £>uid efi
oratore 4 aratore
fa&us Ofadus <p, -^fadusftduo millia 4* duorum
Carfulenum 4^ Carfulenum
Tib. Canutiura O Tivorinum Camu*tiurn
fenatus-confulto ^ftnatui confullo
et fugere O <p, 4 tffugtrt
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 598/627
VARIiE LECTIONES.p. 1.
P- I.
338 14 S. C. d. 34° 33— difceflionem \ dijfentionem 341 2
16 iter <p inter 5
I 8 illo ,<p, -^ in illo 6
21 de tp d. 34» 9
24 poflumus 9, tJ/ pnjfemus —30 eadem O iwr eadem 1 2
3 1 M.' Turranius O ip M. Anturanus $ 1-,
M. Anturavius 16
32 Sp. O 4/ P. <p Popilus 17
339 2 M. Vehilius O <p d. 18
—- obtemperaturos i|/ obtemperatos •9
4 loquar <p loquor 20
5 fecit tyfacit —7 quam tp y«m— Ceftius O Cefentius 4/ Cejfedius 21
8 deleclet O deleclat 22
— L. Antonius, et O ^ f. Antcnius —10 maluerunt <p metuerunt .25
11 Calvifius Eulufius 32
14 M. Iccius Siciliam, Q^Cafiius Hif- 342 2
paniam O <p Micus nifi illam qua 3
cafu Hijpania efl
17 O C. Csefar O Cefarem 5
20 fore O <p, -v]/ futurum 9
23 quidem 4^ y«o^ 12
24 illud (p, 4- ///»<i «3
25 dixit <p </.—
29 quoad 4* quod «4
— confervator O Jervalor »7
30 quievi 9, 4^ qtiifui 18
32 teterrimam O deterrimam 27
340 i audaciam O avaritiam 29
— totus vj/ /0/ 3°
2 ingenuum <p ingenitum 3l
6 ut <p, >J/^. 32
— et O <p d. 343 4
9 perpefli fumus <p perpejfimus 6
1 1 qua2 vis \ 'vifque 8
14 faciet -^faciat 10
— iratus <p d. 1 1
1 7 exhauferit 4^ exauxerit H18 tranftulerit <p tranfulerat
20 bene et republica fa&is <p, ij/ e re- 18
publica benefaclis »9
21 immunitates <p, \ immunitate —22 liberaverit <p liberavit
— imperii <p imperio 21
25 figenda epfugienda
27 populum 4' populum Romanum 22
28 armatis O <ar7/W 4> «rw« 23
29 cucurrerit conduxerit
31 fitp/^ 3 1
32 Atque is <p At qualis
ne <p, 4' nec
mutilatum fy multilatum
ex 4/ <?/
reliquique <p reliqui
matres-familias O matresfamilia
abripiuntur 4^ arripiuntur
teterrimis O detemmis
oblato <p aklato
hoc amiflb <p d.
tenebitur O <p, •$/ tenetur
Nec O <p, 4/ non
nomen O <p, -^ numen
Videtis <p, 4/ Videtifne
populumque Romanum -^ populique
Romani
ere&um<p pacis ereclum
videt 4/ videres
etiam <p d.
me <p d.
id <p idem
malimus <p maluimus $/ malumus
decernere O contenaere vel decer-
nere
tenere <p, 4/ teneret
vos <p nos
vos O <p, -\> d,
indormierimus 4^ dormierimus
huic tempori <p hoc tempore
et <p d.
ea eft <p eafunt
dedecore <p decore
pro 4> Jed pro
reipublica: ^ populi Remani
Ad 4/ ^accedunt 4/ accendunt
populi Romani O reip.
ut 9 ?«
republica O 4- reip.
D. <p d.
fenatum 4" tumJenatum
mereri O promereri -\/ promerenti
amiciflimorum O <p amiajfimorum-
que
rempublicam 4^ reipublica
ab O d.
imperatoribus, confulibus defignatis,
itemque O atque
Julia, quoad O Tillia quod <p TulJia,
quoad
ex <p effe
exercitufque O <p, \ Gallitfque exer-
citus
ufa Ofecit ufa
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 599/627
VARIiE LECTIONES.
343 31 Egnatuleio —— fenatui O Egna-
tio leclo ci-vi et egregio.
344 I ut <p, 4- et ut
—in rempublicam <p d.
2 honores <p honore
3 cum magiitratum inifTent O magij-
tratus
p. 1.
344 4 iniflent <p, -^ inierint
— videretur O -videtur <p <videbitur
5 referrent <p, ^ referant
—e -\ de
6 videretur O <videretur coufulerent <p
cenfuerint
I N
M.
ANTONIUMAD Q^UIRITES
P H I L I P P I C A IV.
Edit. Olivet,
p- 1, P- 1.
3451 veftrum
p<vejlra
346 '7— Quirites O <p d. 37
2 meminiffe <p me <vicijfe 28
3 defendenda; <p deferenda 3°
4 recuperandas O <p, -\> recuperanda li-
bertatis 3 1
6 princeps <p principes 3 2
8 Quirites <p quanquam 347 4— ne O ne adhuc <p adhuc 4
14 Quirites O <p, 4> d. 6
»5 comparaverunt <p comproba<verunt 10
»7 nulla <p in illa M20 maximis -i/ maximus '5
346 3nomen -vj/ non 18
4
ex omnium feculorum <p exterium Jin-
guiorum
"" ™
5dies fy diem 20
9 paternis O <p, -vj/ Hifpanis —1 1 reipubhcas y rempublicam 22
14 recipiebat-fy recipiat —
»5 Romanorum O <p d. 23
»7 Csfaris -^ Cafar 24
MSS. O <p,%J>
fortifTimorum
Ofortiffimorumqueaccepimus O accipimus
Non <p, >]/ Nonne
Prseclara et luculenta O Praclare tt
jocoje
comprobaftis <p comprobatis
fe <p d
L. <p d.
Egnatuleio O Egnatio
perfecuta \ profecuta
arceflita;-fy
accerfita
arbitrabar <p arbitror
oftenditis judicare <p d.
capienda -^ rapienda
Quirites O d.
quod <p d.
negatis 4" negafis
Quirites O d.
reipublicae Romani O ad remp,
reipublicae nomen <p d,
D. >]/ di<vus
exclufit O excludit
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 600/627
V AR I JE LECTIONES.
348
1. P-1.
28 horum 4- d. 348 3»
29 vos ^/ d.32
30 Brutum optime \ Bruti bene 349 4
33 Deinceps O Dein 6
34 ornatur <p ordinatur
2 fe adftringeret 4- affrigent '3
3 in confulis p confules -^ fub eon- »4
fulis 16
5 negat fenatus <p negatis fenatus —6 illum <p d. '9
9 ficut funt <p </. 21
lo obcaecat tp, 4* *•<*<«* 2 S— donatio <p dampnacio \J/ damnatio 26
1 1 hafta 0, \}/ Pompeii hafla 27
16 Quirites O </. 33— eveniat p, >J/veniat —
— hujufque O f«o^ £«/«; f, 4> fa* 34
hujus 35° 1
20 Sive 9, 4' 5/ 2
21 praedicunt O pradicant 4
24 poflimus O poffumus
29 cohortabor 4> adbortabor 6
— non eft vobis p <f. 4" nin ***** w- 9
bis 12
jaro <p *///j7«
concupifcit p concupivit
quas p, 4^ quas jam
vefter confenfus 4^ interfenatum et <vos
confenfus
qcam <p p. r. quam
incerta -fyfalfa, incerta
demoveri <p dimorum 4> dimo<veri
Hac <p Hac <virtute
ditionem <p dedicionem \ deditionem
rempublicam 4- reipublica
ipfe <p ipfum
fuum <p nullum
cum 4> qui
eft, illi 4/ efi : belli
habuiflet <p baberet
eum 4^ eum ipfum
Amifit. O Hic definit Codexfictpf
exercituum ducunique veftrorum 4^
exercitum durumque nojlrerum
cura tp cum
die <p d.
principe <p principis
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 601/627
I N
M.
ANTONIUMPHILIPPICA V.
Edit. Olivet. MSS. v, ^
p-
3S 1
35 2
353
1.
i
2
4
5
68
1
J 920
23
4
5
6
7
ii
*3
»4
»9
22
26
28
32
I
2
3
4
5
7
8
10
12
»5
16
hlS v, rj/ </.
idem t; </.
expe&abant : nos v, 4/ expettant: non
noftro v <veJiro
non vocabamur v, $> convocabamur
exoptatas v exoptent
Januariae 4/ 'Januarii
primus v primum
quantam gratiam v gratiam ty d.
jam 4" tam
cui v quanquam
et feveriflimum v, -\> d.
decimus v d.
feceritis \ fecifis
Primum 4* Primum eni?n
bellum -v|/ d.
fi laudantur 4/ d.
cum v d.
tempore v, 4/ die
decernit -\> decre<vit
Cotylam tum v Cotylamiam 4- Coty/am
videretur v <v:detur
eft aliud, omnia -vj/ hoc aliud' eji',quam
hofti v bojiilia
eft v d.
prius v primus
propior i|/ prior
qui id v qui 41 quid
audeat v audiet
aperuero -\> a puero
aut 4' d.
diripiendae v, ]> eripiendorum
populum Romanum v reip.
At v, -\> An
ne Cotyla v nec catulo
cujus \ cum Cafaris
eas v d. 4/ ejus
Quid v £>ui
ferre vferri
collegiis v colle
p. 1.
353 »7
18
20
21
22
23
24
25
27
28
29
30
3
1
2
3
46
7
io
12
»4
'5
18
19
21
354
Tom. VI.
26
27
28
33
Quanquam 4" »0* interpretatur quatf
quam
populo 4 populo Romano
biennium, ifte fexcennium v •$> bien-
niiifte
fexcennii
quid ? nonne v non
fcripta vfcripta eji
faclum vidimus -\>faclam videmus
futurum \futuramtrinundinum v, •§> trium nundinum
pcenae \ pcena
Junia v <vinia
infinuandi v, 4 introeundi
ut v, -vj/ aut
tamen v, 4/ d.
eum ac ferre potuifle v me non afferre
poffe -\> eum autferre non pojfe
igitur 4 d.
modo v d.
ergo v d.
funt v d.
introiri 4 d.
urbe v, 4 d.
operibus 4" aggeribus
tribunofque 4* tribunumque
iifque v, -\> fuifque
agros 4 agrum
tulifle v lucidijjime 4 lucidijjitne tulijje
ferri v, \ fetre
enim v ergo
non v d.
fepties 4 Jpeties
perfciiptionibus v profcriptionibus
avertit v, -\> tertit
M.vd.auiftor v auclo
Calebant v Callebant 4/ d.
viris v, 4 vir
fine lege v d.
refcinduntur 4/ refcindantur
a&is Cadaris agere v Cefare
Ffff
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 602/627
VARI/E LECTIONES.
355
1.
i
2
4
8
10
*3
»4
20
22
23
25
30
32
33
356 1
4
56
7
8
10
16
17
19
20
22
263»
3 2
33
3
7
8
12
14
18
19
357
2426
29
30
32
33
34
35 3 1
4
fyngraphae v Jin cirographa Jic
nunquam facla y, 4- d.
liberatae v, 4- libertate
populo Romano v, 4> Reipublica
Antefignanos 4> Antefignariot
confeflum v fenfum \ conjenjum
avet v ,->J/
pavet
illud v illos
Gortynium \ Cortinium
nobilis v notabilis
homo v quo nemo
Quaero $> ^uxre
confeflus v confenfus
ifque nequiffimus v bifque niquijftmis
eft v d.
ne Curium v nec curia
faciat v, \facit
exilii v ex illa
fpeciem vfpem
ego v eo
nolui $> nolui, nolui
comiflationis \ commeffationis
judicum vjudicium
conjectum v colleflum
fulmina v minatia
cceni fecifle v ceni fugiffent -fyfeciffent
imprimeretur v, »)/ imprimeret
cognitumque v d.
quam i]/ quod
ejufmodi v, 4> hujufmodi
cur v, -vj/ d.
poft conditam urbem v d.
nullis v ullis
hoc 4^ h&c
At v d.
Claffitius 4- Caffms
ille v illa
de v, $ e
opertis v apertis
confcriptos nj/ confcripti
referebat v, -v}/ referebatur
periculi v, -\> pericula
a. d. 4> ad
dies de v, 4" dies. Ut digeflio potiut
quam declamatio "videretur. De
die v d.
a me v d.
Mylafis 4" Miliajls
in v d.
aviditate\J/
aiiiditati
imminebat v imminat
aequitatis -\> aquitas
quantum reliquerat v quijque erat
feptemviros 4 vi virot
p. I.
358 5efle v tffe quod elegiffent aut ij/ tfft
qued egifet aut
10 faclurum vfuturum
1 magiftratu v magijlratus
12 futurum v, \ venturum
«4 iter inter
»5 vel in urbem v,\J/
d.
21 fuifle 4- d.
23 et concupiflet v d.
28 C. V,>J/
d.
29 quanquam v quam -\> cum
3 1 adnt «w/>
359 4 non -4/ </.
fed^/^
6 ne t/y*
»3 reipublicss v p. r.
16 aut faciat, moliatur v faciui *•"«.
/;a/«r -vj/ a«/ nonfaciat amliatur
»7 habuit v babuerit
18 caedes 4/ d.
r 9 At t/, \p <i.
qui 4/ &— viverent 4" cvitvunt
20 de y */.
24 decernis v, -^ decernitis
— depreceris v deprecetur 4" depreeentuf
25
imperes v temperetis -\> imperitis
— audiet v audit
27 videmus v, $> vidimus
— populi Romani 4- d.
29 certe -\> d.
— afferet v affert
3° quod 4^ et
— audio ij/ audiam
3 2 celeritatem v Jceleritaiem
360 3 quibufcum mandatis v quibus cem-
mendatis
s a v d.
definat v dejina
10 jubebimus -\> videbimus
1 Ad mittimus v d.
12 ne coloniam v coloniamque
»3 eft v d.
18 Annibale v Hannibale
21 ne oppugnet v neque pugnet
361
22
24
29
3»
33
3
7
xo
aut v ut
XIII V XIIII
avertit v, 4" 'vertit
et v d.
D v d.
ut v, 4^ «/ ***
ipflus v, 4^ *//«tf
quas *, 4^ ob qua
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 603/627
VARIiE LECTIONES.pv
I.P- 1.
361 10 timeam et cogitem v, 4/ d.
14 depugnarit i|/ depugnavit
15 11 1 V, \ fi
1
6 Teretur v Feretur2 1 adeflent v ejfent
3 64 12
«9
23
283 1
23 potui; fed v potuijfem 3 6 5 9
30 afferet v affert \ afferret 366 2
31 Quamobrem v d. u/que ad p. 376. 4l. 9. Jed ne tninima ejl in MS. /*• »3
cuna »7
33 gerendam -^ gerendam cenfeo
34 edici d/ indici 22
362 1 vacationibus 4' vocationibus
2 tota 4/ /0/«;»
4 republica^' Rcmano populo
1 1 notatas 4> »«/a
15 Hem >}/ £»
367 3
24
27
28
17 deftinavit ij/ deftinuit 368 2
20 bello, bello 4' bello 10
23 commendandam -vj/ committendam lS
30 quod ^/ yaoai 22
363 7 atque in memoria ^ quanquam in 3 69 2
memoriam 3
8 laetetur ^ latentur 8
— Laus 4^ /<0f«.f 10
10 fenatus-confultum \ fenatus confulto »7
12 cumque 4^ quamque —25 coloniis 4/ colonis 22
27 in 4^ ^- Z S
3 3 Gallia 4/ Galliam 26
34 tanti 4^ /<2»/0
364 2 Galliaque-fy
Galliamque 28
quam 4> d.
ejus 4^ etjam
debuit 4^ debtt
imperii 4^ imperioexpiata \ tt pietate
pontifice maximo 4/ pontifeX maximut
enim 4/ etiam
declarat 4> dederat
libertati 4/ libertatis
fit 4> et
prsetore<l/ populo Romano
ornandi 4> bortandi
magiftratum 4> d.
petet d/ appetet
verendnm -^ <uereundum
equitibus 4> equitibus Romanit
carum 4> clarum
longe fane 4> longiffime
At 4^ An
republica 4^ reipublica carius
reique publica; 4> d'
magiftratus 4^ magna
quantus 4^ quantum
vacationem 4^ vocationent
his coloniis 4^ colonus
iis 4^ is
auctoritas 4^ d.
propraetor 4- propratore
ifque 4^ Hfque
daretur, aflignaretur 4> darent : af-
fignarent
fi erunt 4- d.
F tt t z
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 604/627
I N
M. ANTONIUMA D Q^U I R I T E S
P H I L I P P I C A VI.
Edit. Qlivet. MSS. u, ^
371
372
1.
6
910
12
»9
20
27
342
712
20
24
32
3
5
8
16
18
20
24
3+
374 2
3
373
decerni 4/ decrevi
Quirites 4 qu<&
ut i|/ ^-
nefcio qua eis •^ penefcio quam ea
populo Romano 4 reip.
arcefferit •4' accerfierit
Mittuntur 4 ^.
diflimilia -v}/ diffimillima
parricidiis 4 parricidis
deleclus 4 dilefla
propius -\> plus
fumma \ fua
violentiam 4" vinolentiam
eximere 4" exbibere
fententiam dicere 4 d.
non otio fuo 4* d.
legati 4 d.
malct 4 ««//rf
dicitur 4 dicatur
mirmillone 4 mirmillione
Plancus 4 Plancius
Plancum 4 */.
hoc 4 £/»r
ire 4' 'uenire
Ubi 4 ^-
ludis 4 ladi
P-
374
375
376
I.
5 fcelere -\> fcelus ejl
7 quifpiam 4 quifnam
17 patronum 4 tutorem
18 Tremuli 4^ Trebellii
19 Caftoris 4 Cajlros
20 quia Mylafis mirmillo 4 quiamilajjsi
mirmillionem
23 ab 4/ ^.
26 iis 4 **
28 exercitibus -4 exercitu
2 difcedent 4 defcendent
5 Jani Medii 4 Jano Medio
6 Itane 4^ Ita in eam
18 Nunc 4 1
-/Va»»
19 republica 4 refpublica
5 civis 4 <"#/'»*
7 dignitatis 4 dignitati
9 quanta 4 quantam
I o veftra 4 vejlrum
I I conatum 4* eonatus
15 Quirites v d.
— populo Romano fuit v re. p-fuijfei
1 7 hora v horam
1 quoquo modo v quomodo
20 gentibus v d.
24 populi Romani v.res
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 605/627
I N
M.
ANTONIUMP H I L I P P I C A VII.
p-
377
379
I.
2
3
»4
17
iS
378
23
z
3
4
5
7
910
11
12
13
20
22
23
24
a6
28
30
32
33
34
1
4
91 2
»3
»5
20
Edit. Olivet.
Appia v propria
tribunus 4 tribuni
refert 4' referunt
Antonii legatos v d.
leges imponeret v d.
referare v, 4 refervare
juberet -vj/ jubere
eum 4 tum
modefte 4 modejii
poflit 4 pojjet
iidem quafi providi cives, et v idem
quafi provenditus ejjet hi
pacis v partis
Nonne v 2>ui
hasc 4 boc
cum poflis v non pavefcendis <$t a\
cautio v, 4* caufa
levitatem 4 lenitatem
populares optimo v d.
civJtatis v populatatis
fe v, 4 idem
hofti ? ille literas ad te v hofiliter.
Fac tibi
rerum 4/ rerum fuarum
eorum v, -^forum
in v d.
mihi v d,
in v d.
falute v falutem
devinxit v conjunxit 4/ conjungat
cura incredibiiis v, 4 curam incredibi-
lem
perfpecta v, 4 perfpexi
docuit v d.
fuifle fautorern v, 4 d,
quin v, 4 qnia
at v ac
tamen v, 4 mihi tamen
noflrae v nojiro
hinc v d.
veftras t> nojlra
MSS. v, 4.
380
p. 1.
379 22
2428
I
2
3
5
6
10
12
»7
'9
20
22
2427
29
33
1
2
4
6
9
10
11
'3
'5
16
18
24
26
381
etfi v, \fiquam v d.
fum praetervectus vfim prateriturus
hoftem v ad hojlem
judicaveritis v, \ judicavifiis
pace v pacem
Nifi v, 4» ^a-{/?
comparaviflet t> paravijjet
judicaviftis 4 judicaveritis
vacationes v vocationes
omine quodam v hominem quendam
4 hominem quondam
confules 4 tonful
ambove v ambo
Quid 4' Q«o
A v d.
conful 4 d,
macie v acie
populi Romani 4 populus Romanus
cum v cum in
con fulem 4 tonfules
nomina dant v nominandi
populo Romano $ populum Romanumvos v d.
cui v, 4 qui
legiones ad v d.
illa 4 d.
non eft v d.
veftri v vejira
eft v d.
feveritas 4 d.
laudem v d.
rebus v, 4 d.
Libertati v Libertate
multo urgebamur v, 4 di.
fed v vix 4 vi
et v d.
enim 4 t/.
aut obfedit t>, 4 obfedit
Mutinam v munuam
firmiflimam--—— Romani v d.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 606/627
VARI^E LECTIONES.p- I.
381 29
382
3°3»
32
1
4
5
6
9io
»3
15
18
»9
21
22
28
31
3 2
33
34
3*3 1
»3
16
»7
recipi 4- recepi
juuicatus vjudicandus
fit v,-fy fit
vidctis
ut 4' quod
etfi t>, -^yf
videbitis v, -\> videatis
C.vd.
partitus v patruus
equitum Romanorum v d. -\> equitum
item ^/ idem
eorum, qui vfori, cui \ fori, qui
Jani vjam
O Dii v, ^ d.
deduxerit v deduxcrat
Gracchorum v Grecgrum
appellari folet v d.
ut -\> d.
Threcidicis v Crecidith 4> Tbraeciditis
jugularit v }•$/ jugularat
fecerit caufa v d.
urbe v, •$> d.
fiat v fit
fint ij/ funt
ego v d.
veftri confilii v veteris confilii 4" wf-
tris confiliis
et v, 4> d.
omni v, -\> d.
profpicientia v, -\> providentin
re 4/ fes
perfpicua 4> perfpicsas
inteliigi v, 4' intelligendi
prasdicam v, 4> pradicabo
quod-J/
^azV
videatur t/, 4/ videtur
illum 4- ///<?
noftras v vejlras
nobis v ce^/i
nos v ves
illis ^ iili
p. 1.
383 18 ampleftetur 4/ ampleSientur
20 VOS l/ zw— excitaverunt
4/ incitaverunt
21 bellum v d.
24 bis f His
2Sconcionem -\> roncione
26 Ita t/ , -vj/ Itaque
27 populum Romanum -\> populi Romani
— comitem habemus -vj/ ^.
3° oppugnant, iis t/,-<J/
cfpugnantes
— efle y_/<? babere 4/ babere
33 in t/ </.
— defideretis t/ defderet
3H 3cenfuerunt 4/ cenfuerant
{1 v, -\> d.
4 fiunt f y«/r
5
cum his t/ £-««? bifdem
\cum eifdem
i item t/, -^ d.
6 nullo 4/ *//<?
7 Vifidio 4/ Infdio
1 fuis v <^.
1 2 fenatus-confulto 4/ fenatus confulem
— collaudare debemus v, -\> collauda*.
remus
14 D. 4/ ^'£'0
21 Quorfum t/ ^uorum— fpeclat v expeclabat
22 excitati v, 4/ citati
23 tamen v, -\sjam
2; aliquid v, 4/ aliud
28 nec v ne
29 et t/ d.
34 fortunae v, \fortuna
3^5 3 habebitis v, 4/ babetis
— tenueritis v, 4/ retinueritis
4 Panfa » pa/am
6 etiam 4/ ^/
7a veftoribus 4/ autlorikus
tantum t/ tamen
12 Quibus adfentior », 4> ^*
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 607/627
I N
M. ANTONIUMP H I L I P P I C A VIII.
Edit. Olivet. MSS. y, ^
p- 1. P- 1.
386 3 es v d. 388 16
4 et v ut 20
6 lenitatem v levitatem 22
7 verbi v, 4' d.
338 atrocitate v aucloritate —1 2 fecit fororis v ne in nepotem —16 fuiffe v d. 389 1
17 num ij/ zww 5
23 aliud i|/ ^.
387 2 domefticus -vj/ domejlicum 16
4 nullum t>,%J/
nullum iumultum 18
5 hinc v £;V 25
— bello t/, \ bello Gallico 28
— vacationes v vocationes
8 medium 4' d. 3i
1 1 quam quidem v quanquam 34
15 fiant vftnt 390 1
-— mulcla v, 4/ tumultu 3
16 rempublicam polliceantur-ty
repub. 5
polliceatur —17 tolletur v, -\> tollitur —— tollentur v, 4- tolluntur 6
19 Sed v Si 7— D. v, ij/ dum —20 ne f, 4/ nec 8
22 efle « »<?# ejfe 12
— Confulem v, 4" Quo —25 reipublicae 4^ rempublicam >3
— Q.^et H26 illud v, 4^ iUius 17
28 erat v venerat 4- noverat 18
34 eft y </. —388 3 cras fumentur y craffafumuntur 20— conful -\> confules 24
4 efie t/ </. 3«
5 Etiam v, 4- An etiam 347 faciebat
-fyfaciebant
10 et ut v ut \ et —1 1 puniretur necem v puniret pccnam 4*
ulcifceretur necem 39* 9
non in t», 4^ in
nos 4> ^»
penates v d.
illi t*y«/7/ illi
ac non t/, 4" d.
potius v, 4> /«//«/ quam
Dii v <fc/
Viderunt——mendicis v Sui enim ex
tne didicerunt
Q^Fufius 4- qua fufius
id a:que v, 4/ idem
at v d.
alia? caufa; juftaj ; baec t/, 4> alia cau-
fa jujla ac
laberis v, -^faUeris
memini v, 4/ d.
ais eum te effe v, \ es
oratio v, 4> ratio
interfit v, \ interefl
Pater v £>uia pater
quidem v dein
fene -\ fene auilore
Naficas v Nafca
dare v dicere
enim v, ij/ d.
Quod v £>uid
de v fenatus de
Opimius v Optimus
Opimius v Optimus
fenatus v, 4>fenatorem
Opimio v Op'imo
armati \ armari
coniularis 4- confulares
L. Saturninus v A L. Saturnio
civem%J/
d.
patimur v re noceat patimur-fy
quod
noceat patimnr
membrum aliquod v membrorum ali»
quid ]> membrorum aliquod
In hoc v d%
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 608/627
VARIjE LECTIONES.p. 1.
391 10
12
»5
l6
«7
«9
20
z5
27
28
29
3°
33
392 2
13
»7
20
21
22
24
25
28
29
3 2
393
331
3
7
8
10
12
»3
*5
21
22
23
24
28
3'
32
me t/ d.
quod t>, -vj/ */.
Omnino v ego omnino
aut v haud
huic 4^ buic <vel illi
confervari v, 4/ confervare
expugnari v, 4/ expugnare
Brutus v d.
dices v, 4/ dicis
vineae -^ linea?
eum v, 4^ reum
Ego -vj/ Ergo
Q^v d.
oppugnabis 4" expugnabis
facit -fyfecit
lata t/, \ fublata
enim u, vj/ */.
gravitatem—— civitas v d,
ad v nunc adquin v qui nunc 4/ y«; non
fi v, ij/ ^.
confulis 4/ confules
Ad hunc 4/ «d^af
eorum « meorum
decerni v decernilis
rejedli v, 4/ relicli
dixiflentque ^ dixiffemque
uti t- »/
viris v, ij/ viribus
fafti t> ^.
poftquam v pofiea quam
haec caufa ageretur 4" £<« f*«f <*£«-
retitur
agitur ab uno 4/ agantur ab omnibus
deferti inquam v d. -\< inquam
ut v etiam
nullum v, 4/ nullum unquam
Popillius ^/ Pompilius
ad w d.
denuntiaffet v, 4/ nuntiaffet
virgula ftantem v, \ <virgulas tandem
fe v, \ fe non ante
excederet v excefjtffet
populi Romani 4/ reip.
cui v ci<vis
totus 4/ potius
arcem 4^ artem
vero 4/ w*fervi publici loris vfervitores
ferrei v, -^fcrret? Hi
fex v d. \ et
equitibus v, -^ equitiius meis
ut v, \ d.
fint ^funt
p. |.
393 3 2
34
394 5
6
7
9
1
»7
18
20
21
22
2 3
395
242 5
27
30
3»
33
341
6
7
10
12
»4
»5
16
18
19
20
21
24
25
29
Leontinus v Leontinus ager
mimis 4/ minus
quod 4/ quid
tangantur 4> tangatur
ne v, 4/ »<? fefiercium
Nucula hoc t/ «»«r *'//« 4/ Nucula
leges commiferint 4> &£«w commifc-
runt
fecum v d.
togatam v totam 4/ d.
mavult v, 4/ malo
inquit v d.
M. v D.
prove confulibus 4/ prcut confules
ejus 4/ </•
ut u y»/a 4^ d.
Ipfe autem ut v aut
obtineam v obtineant
vetat v, 4/ /«# */
et Caefaris v d.
defendis v defendit
principes 4/ princeps
nec confulares v d.
poflem 4/ poffum
nimis irati revertiftis v miferati re-
•verfz efiis
quid 4/ $w
M. v d.
erat t>/»?7
lenatum 4/fenatu
cocicillos t/ codicello
fummis v fummus
ufi t> d. \ hi
animis v armis 4/ animus
etiam 4/ d.
Domum v Domo
etiam feducere v etiam reducere 4" et
reducere
parata v, 4/ parta
propofita v, 4/ expofita
eft v d.
labori v, •$/ labcribus
ejus v, 4/ qui ejus
adjuvanda v adjwvandum
mclefte v modefie
quidem v qui
debebamus v debeamus
vigilare v, 4/ <vigilare cogitare
aut cogitare v, 4/ d.
Patres confcripti 4/ d.
perdita v percita
et v d.
quidem -\> equidem
poft v, 4/ d.
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 609/627
VARI^S LECTIONES.p. I.
396 1 reipublicae 4 pop. Romani
— veftitu v <vejlitum
3 e v d.
4 timidi fint ut omnem v timidis in tu-
to eji ne bi
— beneficiorum v benefcio
5 averfi, ut v averfi ut hinc i|/ adverji
ut huic
7 Antonii v Antonium
8 Hunc 4 Huic
— reditu 4 reditum
p. 1.
396 8 prohiberi v prehihere
12 cum republica in v, 4 in reip.
14 cum funt v Cumanis
15 ad v ad C.
1 8 primas 4* d.
20 quod dignum v, 4/ quo binort
pramio ne quis dignus
21 videbitur v, 4 <videatur
23 fenatus-confultum v d.
24 eflet v, \fuerit
— exiftimaturum v exifimaturus
I N
M. ANTONIUMP H I L I P P I C A IX.
Edit. Olivet. MSS. v, ^
p- l. P- 1.
397 4 nobis v vobis 398 32
5 quo \^ quod 348 e caufa -^ </• 399 1
12 legatione v legione —16 via: «, -fy
d. 6
— ipfe v, 4 ipjt —»7 vel 4" w/ /« 7
39 8 1 C. v d. —2 omandum v honorandum 8
5 ei v, -vj/ </. 9
9 morti 4" mortis cauja 10
12 3. v d. I !
»3 Lar Tolumnius 4 Zara Tolomeus »3
»4 meam v, 4 nojlram »9
17 Cn. t/, 4 C. «*//» 20
20 tum 4 is//a 2424 ejus 4/ ^. 28
25 Laodicea? v Leodicia 4 Laodicite
26 & v d. 29
29 Atqui a, 4 ^/y«f 3»
— Cluvio 4- Clinio 400 ?
3° Veientium 4 Veintum 6
3» fed vje 7
Tom. VI.
obita v,\J/
halita
dolerem quidem 4 dolorem equidem
non v in
fed y, 4^ et
fui «/, ^ Juis
fin paruiffet f </.
munus fibi illud v minus Jihi illos
fore v, 4/ allaturum
reipublicae -\> populi Romani
illi 4/ ///*
qua v dum
hofpitum 4 hojpilium
noftra v vejira
Leptines v Leptinenjes
Veientium 4/ Veientum
enim v d.
honore mortui, quamy honore mortuo,
quam 4/ honorem mortuo, cui
farciamus vJanciamus 4* faciamus
re magis morbum v, \Je magis morho
vero denique A/ d.
meque v equitem
fua: v, 4/ d.
G ggg
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 610/627
VARI£ LECTIONES.
400
401
1. P- 1.
8 voluntati v, 4 ejus voluntati 401 24
I 2 veftrum v noftrum 2 5
20 decreto v d. —21 legationem pofteritatis 4* legationis
3°pofteritatem 33
— obfcurabit v, 4" inobfcurabit 402 9
24 pra^ftantera v, 4 praftantiam »3
25 tuenda v tuendam »7
28 explicanda 4 explicandi —29 juris v d. 22
30 fint \ funt 23
3 1 ita ea v, 4 itaqut 2 5
32 facilitatem ^facultatem •—
33 inftituere t>, 4' conftttuere
4 grati t», \ gratia 26
7 autem 4 enim 27
8 mortem v /«ortt 28
10 pertinere v, 4 attinere 29
II nullum monumentum clarius t> nullo 32
monumento 403 2
1 2 relinquere v lenire magis 3
— effigiem morum v ejfigie majorum * 4
effigiem majorum5
1 4 veftro y noftro-
17 et ea », 4 are 6
— quam v, $> magis quam 7
18 Mirifice v, 4 Magnifice
p. »</.
fententia v fententiam
comprobari v, 4 prcbari
illi «; £»K
vi u </
F. Lemonia v Flemonia
in 4 ad
ufui u «/»
Serv. rempublicam v d.
quoquo 4> quaque
is 4^ hic
videatur 4 'videbitur
quffiftoribus urbanis v urbi 4 qiusfto*
ribus urbis
Ut v d.
Roftris v hortis 4" ortis
redemptori v redemptores\
fuam v, -4 d.
F. Lemonia v Flemonia
F. Lemonia Flemonie 4 /"*• Lemonies-
remittere 1/, 4 mittere
videbitur t>, 4 'videtur
quoquo 4 quaque
adfignet v, 4 defignet
efiet f ^f/ -4/;/
eflet v, fy ejl
I N
M. ANTONIUMPHILIPPICA X.
Edit. Olivet. MSS. u, -^
404
l.
3praeftantiflimi eivis t> cujus
6 tuum 1/, iV d.
8 femper i> </.•
1 1 multa 4 «««//0
— enim v, 4* enim fententias
1 2 prsecepit v, 4 pracccupavit
1 ratio y, -4 era//o
1 idem v id
p. 1.
40418
primum-\> prius
19 fuit vfuerit
— ut v cum ne -4 quod
21 ad 4^ d.
405 1 mihi maximam admirationem v m»
maxima admiratione
2 eft 4 enim
4 circumfederi non molefte v circrtmft-
derint modefie
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 611/627
VAR1.E LECTIONES.p. 1.
P- 1.
405 5fuo t/ <£ 407 33
6 reiDublicas v, 4 remp. 408 3
8 Antonios probes «/ d. 4
9 caeteri v, 4 omnes
tu 4/ </. —12 cum v, $/ quanquam 5— tum v tu 7
»4 Dii meliora t/, 4 D. Brutus melior eji 9
*5 eis t/, -^ £/'/ »3— quos t/, ij/ £0/ «4
16 confules et propones illi 4 confulis et «5
proponis illis 17
iS Cupio v, $/ copio/tus —1 9 queri t/ quaro 4 yawo »9
22 Quid 4» ^ao^ ^«zV 23— aliud -vj/ aliud quam 25— non Brutum t/ 5ra?» 27
24 quo t/ quid ]/ quod 30
27 fortuito \fortuitu —28 bonis v, 4 bonos 3«
29 quid t/ qui ty quod
— quod fibi quifque v d. \ quifque
— velit t/, v]/ *;<?//'/ obtredare 32
3° relinquetur u relinquitur 33— collige\J/
corrige 34
3* iflum f, 4 */. 469 1
3 Z multis 1», 4 multum 4
33 quam ipfe t/ ipfe 4 quam tu ipfe 5
406 1 tuam vicem 4 tuajure 6
4 a C. t/, -v}/ «£ 8
9 unquam ornabitis -vj/ habebitis quem 9
orneiis »3
10 impofuerint 4- pofuerunt11 regni t», 4 r«g/'/ 16
— fuftulerint fyfufultrunt 17
12 M. t/, -4 d. 19
»5 injuria v jure 25
16 praetor v populo Romane 26
»7 dixit t/ </«*/'/ 27
21 non v,\J/ «^ —
2 S quam-fy qua 28
27 qua 4 quam 29
3» Velice 4 <venire —407 12 copiis 4 et copiis 30
»4 et refpeftum 4 d. —»7 circumfedet 4 circumfedeat 3»
— feipfum 4 feipfam22 C. f </. 32
23 vitiis cum utroque v d. 34
24 qui t> //.—
25 proficifci 4/ profcifcitur 410 1
— ita cucurrit 4 d.
28 ac 4 w'j «f 2
30 Etfi ne C. v Et ftnt illa -\> Etfi ne illa 4
cum cupimus, vix 4" coneupimut vi
certus, fi t/, 4 certifjimo
erat ullus t/ erat etiam illius 4 erat iU
lius
vero t/ «/.
Bruto v cum Bruti
Neque t/, 4* Nequc enim
Omne v Omnes <]/ Omnis
ejus ftatueretur "^ fuis Jiatueret
advolarat 4* advolaret
quacunque ^/ quocunque
eam 4 vero eam
ftatueiat v, \ Jiatueret
alter t» d.
efte v,ty ijfe
fenatus-confultum v fe \ Jenatum
Q. ^ d.
fe ty d.
ducebatur 4" ducebaniur
bipertito v, 4" bipartito
alter eum qusftorem t/ alterum 4* «/-
/^r *#/w
Macedonia 4 Macedoniam
gravitate t/, 41 ^-
qui et t/ ya/ ?/?
antea 4* decimo anno
tuetur v tenet
nofter 4> nojiri
nofter v d.
viro v, 4^ d.
fufcepimus \ Jujcipimus
cum v d.
Italia v Ji Italia
iidem 4 ejujdem
mirantur 4 mirentur
veterani v <ve/eranorum
ponatur 4 reponatur
Magis ne v, 4/ magis
Decimi v, $> D.
enim Brutorum t> arbitror
aequa 4 ^quius
iratiores ii 4 irati omnes
dolebant 4 doleam
dicebant v dicebat
agunt v agant
D.vd.
qui v quidC. 4 d.
Cajfar, acrius, credo v Ces
fua v d. 4Jua nt>n
quam v qui
amicior v amicius
quifquam v quicquam 4 «'•
defendcndam v, 4- d.
G g g g 2
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 612/627
V ARl JE LECTIONES.
410
4 11
1.
?
11
»4
»5
16
20
21
2S
26
27
28
293i
33
341
2
6
711
»5
»9
26
2728
29
3 1
32
34
p. I.
virtutis\J/
'uirtute 412 5
D.vd. 7opibus confervatum v copiis confer» 8
vandum 9laboraret v liberaret 1
aut 4* autem —ad conjecluram v de conjeclura '5
depulfandum v , -vj/ propulfandum *7
Atqui v Atque —firmiflimum \forliffimum 20
graviflimum v gratijftmum 24hoc -v]/ htec 26
Definant v Defgnant 29ii v d. 33et v_/£ 4"./^ 34obfit v, \ fit 413 1
Quae v Sluid -i/ Quod•
virtutem -v]/ virtutes 5An y, -4/ ^/
eft vd.7
vir u */. 8
itare v d.
vos 4 d.9
gubernantur v gubernahuntur 10
referuntur v reftrantur 1
illum ij/ //>_/«*« 12
Magna v Magnam —fpe vfpem 14
explorata v exploratam —Omnes v, 4 Qmnes enim
praefentis v penam 16
quo v quod 18non reddere v d. ^9
viri, minimeque 4 <z.'*/?rz nominifqut 20
Concurritur u Concurretur 4 Concur- 22
runt —reftinguendum 1]/ extinguendum 26
veteranique -v]/ veterani qui 29auftoritatem v auclori
fecuti—— quarta v d. 3°
afflixit v adfluxerunt
populo Romano -^ populi Romani
qui v qui /i
M.^d.casteri 4 cohereri
Saxae v, 4 Saxas
et Caphones v captant
demiror v, 4/ miror
cur 4" quid ejl cur •
feramus v feras
nihil -vj/ d.
vi y, 4> d.
idem v|/ «V«w
in v d.
adjutorem 4 auftorem
de M. v D.
Apuleio 1]/ Apulegio,
cenfeo t», 4 cenjebo
Bruto u Brutum %J/ i?r«//
in hoc ordine t», 4 ^*/f ordtni
et t; </.
provincia Macedonia 4> prouinciam
Macedoniam
cuncla Grscia ij/ cunclam Graciam
id Q^tf, 4' «fy»*
Brutum v, 4 2?r»//
pro v d.
majorumque v majoremque
Q^v d.
Brutus proconful v, 4* Bruti procon*
fulis
confervet -^fervet
pecuniaque v, •$/ pecuniamqueexigat v d.
videatur v <videtur
Italiam v in Italiam
ex v d.
fuifle v d.
quasftoribus, prove quseftoribus us $£>. Ceepione
ei v eis 4 ^£
fit v ft
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 613/627
I N
M.
ANTONIUMP H I L I P P I C A XI.
Edit. Olivet. MSS. y, \fU
p. 1. p. I.
414 1 dolore ^ dolorefum 416 13
4 Perfpeximus \ Profpeximus H9 in 4/ et —14 qucddam ij/ quondam >S
1 8 efTet v, -^ abejfet 18
23 Omnes u «/.
—415 1 populum Romanum liberum v remp. *9
liberam 20
2 voluimus v, 41 volumus 21
3 tamen v, -\> d. 24
4 tormenta ^ tormentum 2 5
6 parte -vj/ partem 26
10 animo ftudioque ^ fiudio 3»
1 2 Afiam u -(^/fa —
•
13 inu</. 34
15 arcuit y arguit 4*7 2
17 curfim, cui v eurfum ut 4^ curfm ut 7
18 pramifTo u pramifja
— Marfo nefcio quo v Marioque —20 urbes •vj/ urbem 1221 eum ij/ **"« «3
23 Confecutus v Cum fecutus 14— nulla -vj/ /# »«//« »5
25 indices v judices 16
26 dexterae y dextra ptrfidiafunt 18
29 fi ut v, ij/ yfra/ —30 fi ut V ficut »9
31 mifer */. 21
3 2 victis « /^r wV« 23
34 Samiario 4- Samario
416 1 noluit ij/ <&•«/»// 24
— Cum 4/ C«;« /» 27
4 Poft v Pofi a -vj/ Pofl autem 30
—fradlie v,
4-d.
31
5 adfixum v, 4/fixum
6 laniatum %]/ laceratum 33— hoc </. 418. 1
7 a 4' ^- —— eft « d. 3
1 1 diftineri t/, 4^ detineri S
12 impiorum « impium 7
M. v^.
effi&a 1/ confiila 4/ (^tf*
hoc v, 4^ boc illa
Num leniorem 4> Nunc leviorem
ullius y /* ullius
adhibendi, fi v adbihenda
efie 4^ efi
et d.
veftros v nofiros
quam \ quam quarens
verbera v verba
Samiarium v, 4- Samarium
evenerit v venerit
Ac 4/ At
Atque v, <]/ Al
paverit v, vj' pavit
annorum v honor-.bus annorum $ ho*
jninibus annorum
vero 4^ vere
quEi/ qua in
a v efi a
Qua v In qua
Pceni v p. c,
judicandus 4-judicandum
ulcifci cupit v, 4/ ulcifcitur
cunttis v, 4^ cuncli
fententiis v, -\ fcmentia
Dolabellae v, -vj/ Dolabella
Alteri a puero pro deliciis v «Iterius
pro dehclis
ea v d.
nic us v, 4/ meus amicus
noftrurn \ nofirorum
A quov d.
diligentius v diligentis
ac v at
L. Fratrem v Fratrem -<\> d»
facem v facere
cognat:one v cngitationem
fortunas vfortums
Beitiam 4/ Befiia
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 614/627
V ARI JE LECTIONES.p. i.
418 10
11
12
13
»9
26
27
3°
31
34'419 5
6
8
9
10
12
13
14
15
19
21
23
24
29
3°
420
3«
1
3
5
91
»3
16
18
19
21
22
27
30
32
34
421 10
11
»3
damnarionem pro prsetura v damna-
tus a <vobis p. gr.
Alter ille v d.
Solvatur A/ Ser<vatur
propter eximiam v, \j/ d.
illos v, 4 ilios judices
ut fperat, urbis v ut (<vi)fperat urbem
fit alienus v fit ahenijjimus
ominetur 4' dominetur
reliquorum 4" aliquoruin
efl" nt ! ferremus v ejfe pojfent. Ferrem
M.vd.vidi v, 4 <vidimus
ei\v d.
Vidi v, 4 Videte
majorum v, 4 majorum Juorum
perfequens 4 projequens
Emptor—— Hominem v emptori e
hominem
vendat 4 <venderet
ultae v, 4 multrt
vindicem 4 <vindices
T. v, -4 d
quem prasftantiflimus civis, Aquila,
Pollentia v, $/ qui prafiantijf.mos
ci-ves aquila potentia
quoniam 4" qui
hujus v ejus
pari v parati
Fufio u d.
ejus v d.
addi v d.
poffet 4 potuijfet
enim 4- et
dixit v dicit
quiefcit v , 4 qtiiejcet
mortis v morti
imperator eft v imperator
eft v d.
filio vjratri
deferret v dejert
fe ei v ejfe in
Scipionis 41 Scipioni
ad id 4" idem
confetta v , •$/ conjummata
quam Punico tertio v d.
Licinio v Scipione
populus -^ populus Romanus
ante duas v d.
tamen 4 tantum
folas v, 4 d»
Ita -4 Itaque
Aflenfus ero v, 4 djfenjero
videbor \ d.
denegavifie \ denegavero
p- !.
421 '4 tabella modo 4 tabula tnodo nova— data v datum
15 committis v, 4 ccmitus
16 afTenfum v, 4> ajfenfus
— aut 4 an
19 C. Cajfari adolefcentulo v Ces. adole-
Jcenti
27 eft datum v 4 ejfe datum
28 Patres confcripti 4 d.
31 legio Martia v d.
legio 4 tt
— contulerat 4 centulerant
32 ut 4 ut eum
34 belli v, 4 bellum
422 4 Etfi j/y?
9 confulibus t> */.
16 Afia: et Syrias v ajye et ajyrie
>7 fiet vfit
20 Ut M </.
28 ifioc v ifio
29 te v d.
"
33 inflammare v fiammare
34 debemus 4 debeamus
4 23
10 cadere v d.
*4 datum ->]/ di£ium
»7 quidquam aliud v quicquam a
20 funt v d.
21 de v, 4^ d.
23 Tunc t< Hanc 4 Hunc> vos v, 4^ ^-
24 vobis 4 nobis
25
Agitur v Agatur
27 ifta 4 Hla
28 veniet v <venit
29 quo ne v quo 4 »* ?««</
3i imperium 4 w*a imperium
424 5 aut v, 4^ ^-
— aut u nomen exercitut
7 ni 4 **
Grscia 4" Graciam
9 refpedlum 4 auxilium
12 opinor cohortes v d.
— Byllidem 4 Helidem
13 Illyricum 4 Oricum
21 neque 4 »<* qu°d
— quibus 4 d.
24 eft v d.
converfione et perturbatione omni
um v, 4* concurjatione perturba
tionum
30 fummi 4Jumm/g
notus nobis eft v nobis toius ejfet
3 2 Non v Num
33 profe&us v provtclus
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 615/627
V A R 1 M LECTIONES.p. I.
'425 1
3
13
»4
16
»9
20
22
23
24
28
33
34
4
9
10
1
»4
»5
426
16
18
22
23
24.
25
3°
efle velletis v efjent. Velitis
abduxit 4" adduxit
tanto v, 4' d.
fua fententia vJuam Jcnteniiam
fuam y, -4y»^
ea u </. 4' £*
fuerunt v fuerint
fcelere polluerit -\r genere polluerat
parricidio obftrinxerit \ patricictio
obftrinxerat
uti 4- utiqtte
Q^v d.
Statio Murco 4 Scauro
ei v ejus
omnia 4" d.
tum "4 d.
regem et v d.
fa&uros vfuturum
referant v, -^fcrant
obtineantur v quo obtineantur
quoad v ad
is eft y, 4" ipfe
audiftis v, 4" videtis
fortis et conftantis v fortes ct ccn~
Jlantes
in Syriam 4 d.
fiviflet v pajjifuiffent
Eft Q_ 4/ Eftque
inftruclus 4^ injiitutus
benevolentta v bentvolentiam
in populum Romanum y, -fypop. Rom.
eft v ejl expertus
verum -i/ fedorbe v d.
p. 1.
426 31 populo Romano \ pofuh' Romani
— ego v patres confcripti ego
427 4 fin v fi-\> In
— ne v, 4^ nec
8 Phcenice 4 Phcenicia
1 2 Pacori -4 Parthorum
— maximafque v maximas -^ magnas
17 dici quibufdam v, 4- d.
18 nimium v nimirum
— nimium v d.
23 fed Romani vfedpopu/o Romano
4^ Jed populi Rom.
24 Cenforinum 4 Cenoforium
26 iftos otii v ifta focii
30 vero v, 4> autem
3 eft v non ejl
— Eos v, 4 Eos vero
33 hodieque v ocii qui
428 1 fexta et o&ava v vn ut xvuii 4>
feptima et otlava
2 magna gloria et laudey magnam gfo'
riam et laudes
4 obfident 4* objederunt
— ferro ignique v Jerrum ignemque
7 impii -\ irnpii quoque
10 D . v d.
1 imperatores 4 itnperatorem
19 ego autem v d.
20 tam v, -4 jam
— intuendos 4 metuendot
27 comprobatur v, \ probatur
29 his illi %]/ illis
— Deos v eos Deos
I N
M. A N T N I U M
P HI
L I P PI
C A XII.
Edit. Olivet. MSS. vt ^
p-
429
1.
5
6
7
nobis v d.
aliquod 4^ aliquos
videbantur 4* videbatttr
11 qui 4 QUis
p-
429
1.
13 Antonio v d.
— ccdeni.et> cedente hofle
1 5 tam -i/jam
16 quarn, lpe allata 4 (umfpes allata ejl
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 616/627
VARIjE lectiones.p. I.
429 17
20
21
22
1
6
8
91 1
12
430
'43»
appellarent 1/ appellare -\ appellarem
Hic t/, ij/ Hinc
quorum v d.'
Zvd.audifle v, 4> audire
Decepti, decepti v Decepti
pnuftrinxerat 4- perjirinxerat
D. v d.
Ne fi v Nift
audiamus v, -^ audiemus
ne fi y, 4- /?//?
poteftatem 4 potcflaie
videbatur t/ videbitur
hercule 4' hercules
vobifcum aliquid i|/ id nobifcum
At & ^#/
fpe pacis v Jepe paucis
P. Servili v Servilii
Obfutura v d.
jam obfuit v -\> etiam nocuit
imminutam 4 immutatam
debilitatam v delibatam
pceniteat profeflbs v penitebat pro-
fetlas
veftrum 4> nojirum
Iili, illi v Illi
probans-fy
probatis
ut -\/ d..
non v d.
infiftet v etfifet
hoc v d.
Csefarem \J/ Cafaris
Quid%J/
^ui
omnes 4 omnis
injarias v, 4 injuriam
maxime deerat -^ maximutn eji
his republica vpublica \ bis reipublica*
efle v d.
omnibus v hominibus
ne ij/ non
a Mutina difcederet v d.
coram v eum
civitatibus 4 civilates
venierunt v venerunt
obruere v, 4 obruere volumus
enim -^ ejus
elui ip ejus
poteft 4- poterit
aliud v, 4» ^Z/W ^ft^»
prorogare v propagare
pofuerint 4" depofuerint
nos noftris 4- vos vejiris
434 2 Lucium 4 l"
4 Nutuifios -4 w» Mujios
13
16
J9
23
3»
3212
»7
20
22
32
432 2
5
8
12
»7
18
25
27
28
332
13
«4
16
»720
433
25
26
33
p. I.
434 4 Saxafve v Secofve 4 Sciofve
6 vox a teu zw <?/?/£
9 averterint u avertant 4> avcrteren:
1 a te t/ rf77/<?
16 perfequamur -^ profequamur
17 eft v </.
21 Idircone t/ Idcirco nec
22 excufllmus v, ^ exxivimtis
23 Si y, 4^ ^.
24. rogamur 4- rogamus
25 ego t/ ^0— fim v fimus
— admifcear v admifcearis
27 ut v aut
28 femper v d.
34 femper v, \ d.
435 'repudiandam \ rempuh. repudiandatx
8 fic querebantnr v d.
— ejurabant y ejerabant
'4 a te v, 4- einte
18 ii t/ </.
21 aliquam ij/ aliquando
23 fed t/, 4 ^-
25 Adeone me 4> ddeo menc
27 qui ei w d.
28 mea bona t/, 4" de weis bonis
29 Petiflio Urbinati v prafdio minati
43 6 'aureos t/, \ d.
2 ne -4 nec
3 Saxam vfaxum
4 duo v, 4 <&w
— tribunum 4 tribunos
— duo t/, 4^ <^W*
5poflum 4 pJfe™
9 R v, -\> d.
— potero J/ potuero .
'3 Romano 4- d.
»4 fum v eji
»5 etiam t> *//<?/# perfecit
adii t/ ^.
16, peifecerim v pertulerim
21 me t/, 4^ d.
27 horum menfium vhonorum
28 eum v, -\i eum exitum
29 exitum v exitus
34 Nobifcum v Vobifcum
437 5eft 4/ d.
6 tenere v d.
8 habebo 4^ habeo
11 ego me 4 egomet
— nuper 4 ir.fuper
»3 amicorum v amico
»4 maneo 4 d.
Si v, 4 Sijte
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 617/627
V ARI JE LECTIONES.
437
438
I.
16 ut v d.
19 video 4/ hoc <video
mm me V, 4^ d.
21 ipfi >]/ nie ipfum
22 reipublicse——adhuc v, 4> </.
— refpublica -vj/ ?"«»/.
23 Timide 4' Tum de
26 exurgere \ furgere
3 talis v d.
32 At fuut 4^ Affunt
4 luci v/a^
9 urbe v »r£m— circumfpettus v circum afpeclus
16 Si 4> Et/i
24 in ejus exercitu v d.
25 Vettio 4/ ^ftf/o
26 Quo 4^ ^«c^27 ipfum Roma 4* Romam
p. 1.
438 33 Cales 4^ Calas
439 1 leges v, 4, /c£«
4 Poflumufne 4^ Poffumus— tuli v, 4^ d.
5 non «yf/ »0» 4^ utjihic non
8 ut et 4^ «'
1 1 confecero 4- confero
12 poflulabit-fy
puflulavit
15 avj.
16 Quas cum 4* ^uacunque
21 comprobaturas 4> probaturat
— Quid y ^o^24 improbi detulerunt v improvide tule^
runt
29 falute 4> dignitate
440 1 oderunt 4- oderint
3 reipublicce 4^ refpublica4 fati- gloria v d.
I N
M. A N T O N I U M
P H I L I P P I C A XIII.
Edit. Olivet.
p. l.
441 1 A v, -^d.
4 etiam v, -^ d.
— res v re
7 civium v d.
1 civem v d.
13 cum v, 4/ f»« auclorem
1 8 inexpiabile v expiabile
20 five faciebat, five fimulabat v fi fa-ciebat -iffaciebat
442 3 remififiet v, -^ demifffet
5quid eft v quia 4- quod efi
— Antoniis v Antonio
6 Munatio v Minatio 4- Numano
8 reliquorum v helli. Qucrum numtro
12 Petiflium-fy
Petufum
— relinquo, duces nomino v reli^uoi
omitto dmes
Tom. VI.
MSS. v, ^p. 1.
442 17 cum Antoniis fecerimus v confecimusi
4/ f#«* Antonio fecerimus
1 8 Marcus v M. Antonius 4> Antonius
— Lucii v JV<?/z 4* Non L.
20 Ora vobis eorum v, -\> Horo <vobis
— ponite v ponite, patres confcripti
2z tegentes alios 4- tegentes
— fequentes alios v d.
25 cum 4^ d,
29 delectus v, 4> deleclum
30 focium v d.
32 talibus factis v Jiabilibus paclis
3 3Maria v, 4* Sedji maria
443 3Eft v, 4- </.
4 vos 4* nos
— virtutem v, 4> 'virtute
7 vix 4> nen
Hhhh
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 618/627
VARIjE lectiones.p. 1.
443 »5
»9
22
23
25
28
29
33
444 «
3
4
9
10
11
^3
18
19
20
24
27
29
3 1
34
445 3
6
7
10
«3
»5
23
25
26
27
33
446 2
4
6
7
14
20
21
«2
fi */, \|/ </.
itaque v, -vj/ tf/^#*
libera republica 4/ Uberate reipub.
Itaque v Ita
pacemque patiamur \ paceque pona*
mur
vi&is his v , 1]/ illis interfetlis
nos v <vos
M. Lepidus v, 4/ d.
civili nj/ ci<vi
mea v, 4/ «r mea
rempublicam -tyrep.
pacem v urbem
maximo v maxime
illigatum tenet v obligatumtenety ob-
ligatum tenet
hominis, fummi honores v,-v|/
omnishonor
fratris v d.
civis v ci<vilis
Talis civis v <viri qui ex
Cn. -\> cum Cn.
adfpiciet \ afpicere
fuoque vfuofque
putabit v, 4> putavit
JEmillo v Melio
licuit ^ ut Hcuit
in republica v, \ d.
animo 4> illius
vidit -v]/ 'videt
redimet, inquam v inquamin 1]/ <vi
diflipatione inimicus 4> dijjipationem
inimicitiis
redigiflet v redediffet
difpenfationem 4/ difjipationem
vinum \ uni<verfam
helluo 4- helluo illa bellua
depellentur -vj/ depellantur
hoftium v in ojiium
defcribite v dejcribentur
perfequetur 4* projequetur
quem \ quo
cooptabo -\> coaptabo
praetereundum -\> pratermittendum
rempublicam 4> repub.
ni veretur v <vi<veretur moffendere v ojfenderet
filius v d.
ei v eis
etiamne 4* etiam
conceditur v concedatur
id v d.
perniittitar v permtitatur
p. 1.
446 25 parebis v parebit
— traduxerit v traduxeris
26 cogitas, es v,
$ cogitajfts
27 Sin v £>ui
30 Quod 4/ ^ui
447 2 de f , 4^ d.
4 vel i/ «z/*//*
6 Planci 4/ Plancii
7defunt : de v definunt in
9 contra v et
12 ne ab hoc v ne -\> ut
»3 bonis v, 4/ »0^J7eodem v eorum
J9 vidit t/ i>/</z
20 imponens 4/ imponeret
22 fe w, 4* ^.
„ 2 9 ln t>, 4/ d.
448 9 tum 4> tamen
10 is «>, 4/ </•
11 recidere v recideret 4/ reciderent
lS
Rediit t>, 4/ Redit
16 fenatus vjenatui
17 confularis v conjulari
21 eoque die v eoque 4/ eodemque dit
22 delata v deleta 4/ lecla
24 fuga vfugam
28 regredi 4/ egredi
29 exultanti 4/ exulanti
449 4 parricida t> </. 4/ patricidia
5 circumfedit v circumdedit
1 quin nulla 4^ quin ulla
17 fe v d.
18 propraetore -\> pop. Rom.pratorent
— fcite vforte
21 quid 4/ quidfe
26 nefaria v, 4/ nefanda
27 es v ef
30 hoftem v, 4/ </•
3i Dolabellam v Dolabella
32 populo Romano v Romani equitis
34 judicatum v d.
450 1 Caefare 4-" Cafari
2 eft v d.
8 eques Romanus^/ quir.
9 Fadia v, 4/ eadem
H oinatum v natum
»5 ecquo 4/ et quo
16 ecquo 4> rt quo
— in luftris 4/ illuftris
18 mimarum mentum v minaretur mtn
tem
20 fenfit ^ fintit
21 puero v, 4/ d.
23 debes 4> <&^'
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 619/627
V A R I JE LECTIONES.p^ 1.
450 23 folvitque-tyfolvi
24 parens efl v parens 4- pater eft
27 agere v augere
28 ampliflimi -\> ampliffima
29 venefica hxc v -veneficus hac ^ njene-
fica hac
— veneficam v <veneficum
32 fuit \fuerit
— te -\> d.
34 veneficam v <veneficum
35 potentiflimus v potijfimus
45 X 2 nolint 4> nolim
3 optimos 4> d.
4 reipublicaj -v}/ rep>
8 eft y </.
9 revulfus v <vultus
12 Coricus 4" Coriciis
I 3 diruptus t/ dirutus
16 fervis v, -\>fuis
I 8 Tullus f, 4- Tullius
20 poflet v, \ potuiffet
— Vifeius\J/
ni fejus
22 Pifauri 4- £/f a#r/
"• T . v d. fy C.
24 rediit v redit
25 plurimis v pluribus
28 fertur vferunt
30 ab t/ </.
— Muribus 4/ majoribus
452 1 Saferna v Safarena 4/ Socerenas
8 Sex. Albedium t> exalbe dium
9 maledicum 4> maleficum
iy nobis s/ <vobis
18 ante -v}/^.
22 Bibulum a Ebulum
— rempublicam -vj/ r*/.
3~l clariflimos ij/ praclarijfimos
34 Quid multa ? talis t/ qui multi tales
'453 2 Eo 4- ^.
6 Varo 4^ iV«ro
7 huic caufse t> /» hac caufa
8 parere v d.
9 Cafcam v d.
1 1 eum y ra/w
15 nudus v </.
17 duclas -4/ deduRas
1 8 lege i/, ij' /*§«»
20 deduxeris v perduxeris
21 jure t/, -^jura
23 animadvertite 4> ad<uertite
28 qusefo 1/, 1}/ ^»^/?
29 non minus u nominis
—1 eos
%J/w«
34 enim v d.
Tom. VI.
P-
454
1.
1 Pcetum\J/
Petrum
2 ne v nec
16 ignorabant v, -vj/ nefciebant
— Non -vj/ Arw/w
1 non ij/ <z«
— fequebantur ^> fequantur
19 falvum v folitum
22 quid -v^ y#o</
23 quis t/, -vj/ quid
24 Cn. quidem \ d.
26 efle 1/ d,
27 domum -vj/ </<w»cr
28 emifero -\> remifero
29 ifta ij/ //«
35 eft, facdiflimum v fu fdijfimum tyfit
ftedijfimum
455 2 quo jubetis v quolibet \ quo lubet
3 liberalitate v libertate
4 reliquerunt v reliquerint
5 contulerunt v conlulerint
9 eos v d.
13 eofdem poffe v d.
15 initam v natam
17 judicaverint -\>judicaverunt
28 eflet -vj/ effent
3 1 decempedator 1/ dicem pedatorum
34 nos t; <vos
35 ne v d. ij/ »e«
456 2 Atqui -vj/ ///y«<?
6 pro prsetore 4> prator
8 a populo Romano defe&ionem \ po~
puli Romani defenfoncm
9 perfequamur $ perfequimur
1 3 qui v, -vj/ _/£ ya/
17 Cicerone ij/ C/Vot
19 e\-\> ea
21 et quidem non 1/ tf/a»i
22 jugulari t/, -\>jugulare
23 O v d.
24 quo t/, 4/ y«o /#<T0
28 qucefo v d.
29 plura t/, 4^ plurima
31 flaminium -vj/ fiaminia
34 ir.eam t», -vj/ meam quidem
457 I pati -vj/ patiar
3 an 1/ anmn4 caedis -vj/ r^</<?/
— partitionis -vj/ partitienes
— fuis 4' fententias
8 Nec 4/ ito
— violare 4" <violarem
9 ullo t/ ?7/o
12 altero 4" aliquo
1 3 furore vfures
Hhhh a
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 620/627
VARI^ LECTIONES."p. !.
457 14 ctementiae v dementia tua
21 magno equitatu v maximo peditatu-fy
magno peditatu, equitatu
24 funt -\>Jint
29 Namque fi 4* Natn
30 funt •vj' d.
458 4 poflim ^pojfutn
— aut t/ autem
— velint y w/z«— fint -\rfunt
8 cupiant ij/ d.
1 primum 4* d-
25 Bene——credo « </.
P-
458
459
1.
25 quo veniat \ quod <veniant
26 Sanftiore vj' Saniliores
27 quos arma fert v armafert
I reliquum t/, 4 reliclum
— ne v d.
3 confcripti 4 ccnfiridli
7 haec 4 £0«:
— vellet, aut fieri v nollet fieri. Aut non
8 undis flamma v, 4 undasjlammam
1 fuis v, 4 d.
1 2 in alias t/ ^.
1 9 viri clariflimi fy £>. C.
28 perfcribi 4 per fe libi
I N
M. ANTONIUMP H I L I P P I C A XIV.
Edit. Olivst. MSS. v, -vf/
p.
460
l.
I Si, ut v Sicut
3 et ex v d.
5 efle v effefi
g ufus v, 4' rifus
10 refervate v rejervare
1 3 mutetur 4- mittetur
1 7 eorura 4 eorundem
20 videant t/ 'videatur
22 ad veftitum t/ </.
— hunc 4 ^«»<" tantum
23ne w */.
461 2 ejufdem \ ejus
9 ejufdem t; d.
— conful fortitu 4 confulis fortiti
1 1 per fe v, 4 </.
1 2 a v r«>»
16 gi-aviflimis v gravijfimus
17 populo Romano-J/
populum Romanum
18 Brutus liberaretur 4* Brutum liberaret
£ 2 depopofcit 4 depofcit
p. 1.
461 22 fed v, 4* 1'
27 confulibus \ confule
— propraetore 4 pratore
29 gladii t/ </.
30 madefa&i 4 malefacli
— duobus v, 4 duorum
34 et dubitare * dubitatis
462 I decernitis 4^ decrevifiis
2 vero noftre t/ <vefira -4 nofira
6 inuftae —-— notae t/ iniufia e<velli in-
ter nec uno te "4 injufia evelluntur
nec uno
7 aut ejiciunt v ut ejiciant
IO confulibus 4 conjulum
1 3 cruciatum 4 cruciatum etiam
14 barbaria 4 barbaries
— agnofcere 4 ignojcere
16 atque t/ d, fy atque his
1 8 maxime 4 tnaxima
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 621/627
VARI^E LECTIONES.p. i.
462 20
22
23
25
29
32
463 1
2
4
6
7
11
12
»3*5
16
18
20
22
23
26
27
29
303*
32
464 1
3
5
78
9
10
12
13
»4
»5
16
18
21
22
To
interemit propudium v interemit pro-
ludium 4" interfecit. Praludium
fi vjic
oderint v oderunt
omnium Deorum v d.
reformidat \form\dat
fubierunt v, 4 cum dedecore fubierunt
fateatur •>{/ confat
Antonius v, 4 d.
explendas \ expiandas
fua \ fi njis
rumoribus v, 4 id eji qui inter mania
hoflesjunt, rumoribus
Aut v Ea ut 4 Jam aut
aut v at
cum v d.
debeamus v debemus
non communiter v d. 4 unaimperatores v d.
felicitate $ feliciter
non v d.
dixit 4" dijjit
At v An
non eum v illum
nolint 4 nolunt
fupplicationum honorem v fupplica-
tionem onorum 4 fupplicationis ho-
norum
imperatorum v imperatorium
templum v, 4* templo
ipfi hujus v ipfius
hefterno 4 externo
populus Romanus •vj/ pop, Romanum
domum inde reduxerit 4 d»
enim 4 d-
uni gratulabantur v gratulabatur
excogitari v cogitari
dolor facit v dolore ait 4 dolore ago
referri v referre
crimen quseretur v, 4 d-
fermonem Vinalia v Ne pofi Idus
quintiles 4 me per Idus Quintites
In aliquem v, 4 Aliquemne in pejus
crimen invidia quareretur
confictum v, 4 confultum
poflit 4 t°Jfet
exifterem v, 4 extiterim
Catilina v Catalinam
quemquamne v quanquam nec 4 quan-
quam ut opinor nec
unde v, 4 d.
fuis v, "4 viribus fuis
confilium 4 conflia
M. VI.
46;
p. 1.
464 24
25
27
28
3°
32
332
10
11
•3
23
24
27
3°
3»
32
33
2
3
4
6
8
10
1
'5
»7
18
24
3°
31
34
4
91
»3
466
467
H'5
16
18
»9
Noftra v, 4 hojlia.
cum 4 d.
fafces vfaces
in me 4 ^.
patefcit v, 4" patefecit
P. t/, 4 ^*
jam inde v tam idem tytam inde quam
noftra v,-\> d.
tam v d.
dicerem v, 4 dixerim
ageretur 4 agetur
quod 4 quod ego
femper utilitate 4 propter utilitatem
cum fpe, tum v cumjpeclo 4 conjpecl*
laborat 4 laboraret
fentiam v Jententiam
tuas 4 tua fieri
quid 4 qti
optatius 4 optabilis
malis——bonis v malim
poflum v , 4 pojjim
de quoque v quo ujque ty quoque
fenatu 4 Jenatu dtcam :
atque fortiorem v d. 4 autfortiorem
quid quifque v quid quis 4 au°d
quifque
XIII v XIIII
invigilafle 4 'vigilajfe
omnium 4 omnibus
patuifle 4 paruijfe
hoc v d.
alii tribunum v aliis tribunum 4 aliis
tribunis
voluiflent 4 "voluijfe
notari v non notari-fy notati
hoftes 4 hoflem
imprudens v imprudentes
Decretam v, 4 Decreta
fupplicationis v de Jupplicationibus
Servili 4 Servilii
num v, 4 d.
efle v d.
confervationem v fervationem
eft v d.
ob rempublicam 4 »b confervationen
reip.
geftam v aflam 4 d.
deneganda v p. c. deneganda 4 publict
deneganda
decernenda 4 decreta
eos hoftes v d.
Quod etiam $> $>uo enim
non.ine 4 non et
Uhhh 3
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 622/627
VARIJE LECTIONES*p. l.
467 21
22
29
34
911
»3
*5
16
26
27
468
469
470
28
3»
34
1
2
910
'3
22
28
33
341
2
3
8
911
12
»4
16
2 3
potius t> */.
eft 4 (/? f»/«
et « etiam
periculofis t/ perkulis
illo t/, •vj' ^w
His 4- /« his
qua J' ?««*
Maximo 4" Magno
populi Romani -vj/ p°p> Romano
imperium 0, 4" imperium dabamus
nominis v nomini
fecutus v, -v}/ confecutus
noftri v vefiri
virtute v, 1}/ /. c. njirtute
quas « caufas
confequi -vj/ ipfe confequi
potero v potuero
iimus v fnmus
cumulata<——quidem v d.
quam quidem cum v quanquam id 4quanquam cum
videmur v, 4- njidebimur
grata eorum v, -^ graiiarum
occiderunt v occiderint
conciderunt v ceciderunt
pignerari v pignerart
cecidiftis u cccidifiis
in -vj/ d.
piorum v cum piorum
a natura -vj/ autem
etiam v et \ d.veftra v nofira
nunc 4" d.
extruxerit v extruxit
Italicis bellis v bellis 4 halicis bellicis
maxima v maximam
Erit v Efi
quibus tj/ qui
470
471
472
I.
23 quidem v d.
26 quam v quos
28 omnibus v verbis
32 eflet 4 efi
1 fepultura 4/ fepultura
3 seternitatis v aternitas
4 erit v efi
5 virtutem v virtute
9 promifimus-fy profimus
1 eadeni 4" d.
14 ut 4/ ftft&m »/
— fententia vfententiam
21 et cognito 1/ >v cognita
26 feliciter vfelicia
27 profligarit y profiigari
30 animi, felicitate o infelicitate
34fortiter, feliciterque
vfortiterque1 confules 4" ««/*/
— fi » </.
2 uvbanus v d.
6 perfoluturum t», 4 refolutwum
8 ut v, 4 cum
9 caperent nonnullos v caderent. Non-
ulli
-— retraclatione 4 neceffitate
1 3 confules -4 conful
— fi his vfuis
1 5pro v d.
16 faciendum——-urbis v, 4 faciendum*
que urbem
17 attribuere 4 contribuere1 extet 4^ «tf«rf
— pofteritatis 4 d.
21 ea folvantur v etfolvatur
22 fratribus : eaque fratribus «, Jyfra-
tribufque
24 vixifient 4 vicijent
CORRIGENDA.314 8 communis 410 16 propulfandum 410 33 communi
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 623/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 624/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 625/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 626/627
7/30/2019 Marci Tullii Ciceronis Opera omnia 6
http://slidepdf.com/reader/full/marci-tullii-ciceronis-opera-omnia-6 627/627