mardin, eski şehir · vadi boylarında yöre halkı tarafından dikilmiş kavak, badem, bıttım,...

204 G Ü N E Y D O ⁄ U A N A D O L U R E H B E R ‹

Mardin, Eski şehir

MARDIN 11/15/07 8:42 PM Page 204

205M A R D ‹ N

Mardin

MARDIN 11/15/07 8:42 PM 05

Mardin, Güneydoğu Anadolu Bölgesi’nin Dicle ve Fırat havzalarında yer alır. YukarıMezopotamya’nın en eski şehirlerinden biridir. Denizden 1083 metre yükseklikteki bir tepeninüzerine kartal yuvası benzeri kurulmuş bir şehirdir. Kentin adı pek çok kaynakta kaleleranlamına gelen “Merdin” olarak geçer. Şehrin bu isimle anılması, çevresinde birçok kaleninoluşundan ötürüdür. Mardin Mezopotamya’nın kuzey sınırını oluşturan dağlık bölgeninyamacındadır. Dağların aşınarak platoya dönüşmüş olan bölgeleri lavlarla kaplıdır. Ovalarınyaygın olduğu yörenin toprak yapısı killi ve kalkerlidir. Geçmişi Subariler’e kadar uzananMardin M.Ö. 335 yılında Büyük İskender’in egemenliği altına girdi. Daha sonra pek çok işgalgören kent 1517 yılında Osmanlı İmparatorluğu topraklarına katıldı. 1923 yılında TürkiyeCumhuriyeti’nin sınır kentlerinden birisi oldu. Mardin büyük çoğunluğu 12.-15. yüzyıllardaarasında inşa edilmiş eski eserleri ve dantel gibi işlenmiş taş evleriyle etkileyici bir açıkhavamüzesi niteliği taşır.


Bir bak›flta Mardin

‹klim ve bitkiörtüsüMardin’in Akdeniz ikliminebenzeyen bir iklimi vardır. İlinkuzey kesiminde zaman zamankara iklimi hakimdir; yazlarserin, kışlar da rüzgarlı veyağışlı olur. Ova kesiminde iseyazlar çok sıcak, kışlar ılıman veyağmurlu geçer. Mardin veçevresinin bitki örtüsü genelolarak bozkır özelliği gösterir.Dağlar çoğunlukla çıplaktır,yüksek kesimlerinde meşe ağaçtoplulukları bulunur. Vadiboylarında yöre halkı tarafındandikilmiş kavak, badem, bıttım,ceviz ve sumak ağaçları vardır.

Mardin Ovas›�Eski Mardin şehrinin yer aldığıtepeden bakıldığında güneydeufuk çizgisine kadar uzayıpgiden Mardin Ovası görülür.Uçsuz bucaksız görünümüyledenizi andıran ova, ufukçizgisinden sonra Suriye’ye aittopraklarda devam eder. İlinorta kısmında, doğu-batıdoğrultusunda Mardin Eşiği adı

verilen bir dağ kabartısı yer alır.Mardin Eşiği, DiyarbakırHavzası’nı Mezopotamya’yabağlayan bir geçittir. Mazı Dağı,kentin kuzeybatısında bulunur.Alem Dağı, Dibek Dağı,Gümüşsuyu Tepe, Pirinç Tepe,Ziyaret Tepe ve Karınca Tepeyöredeki diğer yükseltilerdir.Mardin ilinde ayrıca Nusaybin,Cizre, Kızıltepe ve Silopi ovalarıda yer alır.

Akarsular›Mardin’in Batman’lasınırını da oluşturanDicle, kentin en önemliakarsuyudur. Savur Suyu,Çağçağ Suyu, BuğurSuyu ve Habur Suyu ileZeni, Hınıs ve Zekandereleri bölgenin diğerakarsularıdır. BuğurSuyu üzerinde tarımsalsulama amacıylakurulmuş bir barajvardır.

MARDIN 11/27/07 3:32 PM Page 206

H›ristiyanl›k ve Süryaniler�Mardin Süryaniliğin önemli birmerkezidir. Süryaniler, dünyanınen eski Hıristiyantopluluklarından biridir. Süryanitabirinin bölgeyi ele geçirenKilikos’un kardeşi Suros’tangeldiği söylenir. Süryanilerİsa’dan sonra ilk yüzyıllardaDoğu Hıristiyanlığınınönderliğini ellerindebulundurdular. Bugün Mardin’inkiliselerinde Hz. İsa’nınkonuştuğu Arami dilinde ibadetyapılmaktadır.

207B ‹ R B A K I fi T A M A R D ‹ N

‹l nüfusu: 2000 y›l›nda yap›lan say›ma göre 705.098 kifli

fiehir merkezi nüfusu: 65.072Deniz seviyesinden yüksekli¤i: 1.083 metre

Yüzölçümü: 8806 kilometrekare‹lçe ve köy say›s›: 9 ilçe, 567 köy

Komflu iller:Bat›da fianl›urfa, kuzeyde Diyarbak›r ve

Batman, Kuzeydo¤uda Siirt, do¤uda fi›rnak,güneyde Suriye

K‹ML‹K KARTI

Halk›n geçim kayna¤›Yöre halkının geçim kaynağıdaha çok tarım ve hayvancılığadayanır. Yaygın olarak yapılannakliyatçılık da önemli bir gelirkaynağıdır. Hızla gelişenturizmin yanı sıra, tarım veinşaat malzemesi sanayii Mardinve çevresinin geçim kaynaklarınıoluşturmaktadır.

Sosyal yap›Mardin’in çeşitli dönemlere aitsosyal ve kültürel birikimigünümüze kadar gelebilmiştir.Bu özelliği Mardin’e önemli birzenginlik katmaktadır. Yöredeyaygın olarak Türkçe, Kürtçe veArapça konuşulur. AyrıcaSüryanice ve Ermenice konuşanbelirli bir kesim de vardır. Yöre,yerleşik halk inançları açısındanda çeşitlilik gösterir.Hıristiyanlık (Ermeniler veSüryaniler), Yahudilik, Yezidilikve Müslümanlık kentin inançdokusunu yansıtır.Evleri ve

sokaklar› Mardin evleri, arazi eğimigöz önüne alınarakyapılmıştır. Bir konutun damı,üsttekinin avlusudur. Evlertaş işçiliğiyle biblo gibisüslenmiştir. Mardinsokakları birbirine yer yerbinaların altından da geçen“abbara” adlı geçitlerlebağlıdır. Abbaralar şehirhalkını yaz mevsimindegüneşten, kış mevsiminde deyağmurdan korumakamacıyla tasarlanmışunsurlardır.

Tafl ‹flçili¤iTaş işçiliği Mardin’eArtuklular’dan miras kalmış birsanattır. Mardin’deki yapılarınbüyük bir çoğunluğunda busanatın inceliklerini görmekmümkündür.

Deyr-ül Zafaran Manastırı

MARDIN 11/15/07 8:43 PM Page 207


Mor Mihael Manastırı

MARDIN 11/15/07 8:43 PM Page 208


MARDIN 11/15/07 8:43 PM Page 209


Mardin evleriMardin’in merkezi, topoğrafya nedeniyle doğu-batıdoğrultusunda gelişmiştir; şehrin kurulduğu tepenin kuzeyi ilegüneyi arasındaki kot farkı 50-150 metredir. Sanki tasarlanmışbüyük bir merdiven gibi algılanan bu dokuda, evler birbirinincephesini kapatmayacak biçimde yapılmıştır. Genellikle iki, üçkat, bazen dört katı olan bu yapılar araziyle kucaklaşan birgörünüm yaratırlar. Geleneksel Mardin evlerinin cephelerisadece güneye, Mardin Ovası’na bakar. Bu nedenle,manzaraya hakim olan güney cephelerinin dışındaki doğu, batıve kuzey cephelerinin dikkate değer özellikleri yoktur. Evlerdeyazlık ya da kışlık diye adlandırılan bölümler mevcut değildir.Ancak evlerin güneye doğru uzanan kollarında yer alan“manzara” adlı yaşam alanlarının yaz mevsimlerinde, arkadakalan korunaklı kısımların da kış mevsimlerinde kullanılmışolduğu düşünülür. Ayrıca yaz aylarında terasta “taht” adlıkaryolalar kurulur; bunlar kışın sökülürler.

Evlerin kotlar›Evin avlulu giriş katı, parselingüneyinde alt kot düzleminde,son katı ise parselin kuzeyindeüst kot düzlemindedir. Bu iki katarasına kaç adet kat sığabileceğitamamen arazi eğimine bağlıdır.Her kattan sokakla doğrudanilişki kurmak mümkündür.

Ara katlarEvlerle normal katların yanı sıra,gereksinim duyulduğunda arakatlar da yapılmıştır. Ara katlar,bazen kiler şeklinde, bazen deambarlarda bir asma kat olarakinşa edilmişlerdir.

Eyvan, revak Eyvan, yarı açık bir mekândır.Üç tarafı ve üstü kapalı, önü açıkolan eyvanlar yazları yaşamıngeçtiği bölümdür. Varlıklıailelerin konaklarında bulunanyüksek kemerli eyvanlar,çeşmeden sürekli akan su ileönündeki havuzun meydanagetirdiği hava akımı sayesinde enbunaltıcı sıcakta bileçevresindekilere serinlikverebilen mekânlardır.Revak da, yarı açık mekândır.Mardin evlerinde, üç tarafı veüstü kapalı, önü bir veya birdenfazla sütun ile iki veya dahafazla açıklığa bölünmüşrevaklara oldukça sık rastlanır.

NifllerMardin evlerinin yaşambölümlerindeki duvarlarda çeşitlikullanımlar için nişler yapılmıştır.

MARDIN 11/15/07 8:43 PM Page 210


TaflGeleneksel Mardin evinin asıl yapı malzemesi taştır. Taş, yapılarda 4biçimde kullanılmıştır. Bezeme malzemesi ise sarı kalker taşıdır.Bezemenin daha çok yer aldığı dış cepheler bu malzeme ilebiçimlenmiştir.

Teras (havfl) Üst katlarda avlunun yerini alır.Teras ve en üst katın damı(istoh), mevsimlik yiyeceklerinhazırlandığı ve yaz geceleriyatmak için kullanılan alanlardır.

AbbaralarEski şehrin dik eğimli, daracıksokaklarındaki tek vasıta katır veeşeklerdir. Yük taşımadahamallar da çalışırlar. İkiyanında bitişik düzende dizilmişevlerin sıralandığı labirentbenzeri sokaklar birbirlerineabbaralarla bağlanır. Kelimeanlamı Arapçada kapalı yer yada kasvet olan abbaralar evlerinarasından ve kimi zamanaltından geçen üstü kapalıgeçitlerdir. Abbaraların Mardinmimarisinde önemli bir yerivardır.

‹ç mekânlarAsıl oturma bölümüne geçmedenönce, “sekialtı” denilen önbölümde odaya giriş hazırlığıyapılır, pabuçlar çıkarılır. Dahasonraysa, bir basamakla terasaya da manzaraya bakanpencereleri olan “sekiüstü” adlıasıl oturma ve yaşam bölümünegeçilir. Her iki bölümün tavanıtonoz çeşitleri ile örtülüdür.

Avlu Hemen hemen her evin girişkatında, üzerinde bulunduğuparsele göre farklı boyutlardayer alır.

MARDIN 11/15/07 8:44 PM Page 211


MARDIN 11/15/07 8:44 PM Page 212


Abbaralar

MARDIN 11/15/07 8:44 PM Page 213


Tafl ‹flçili¤iMardin’de taş işçiliği Artuklu devrinden kalan tarihi birmirastır. Yörede Midyat İşi denilen taş işçiliği son derecegelişmiştir.

� Kullan›ld›¤›yerlerKapı ve pencere çevreleri,sütunlar, kemerler, saçak altlarıve kat silmeleri taş işçiliği ilebezenmiştir. Taş süslemelerdegenellikle öne çıkan motiflergeometrik şekiller ve bitkidesenleridir. Burma, lale, üzümsalkımları ve karanfilsüslemelerde tercih edilen bitkidesenleridir.

KalkerMardin-Kızıltepe-Ömerli-Midyat bölgesindençıkarılan kalkerler (kireçtaşı) taş işçiliğinin hammaddesini oluşturur.Taşlar ocakta belirliölçülerde kesilerek işlemehazırlanır. Bol gözeneklive kirli beyaz renklitaşlar kaba işçilik isteyenişlerde kullanılır. Mezartaşları ve balkonkorkulukları genellikle butaşlardan yapılır. Dahayumuşak ve beyaz renkliolanları ise ince işçilikgerektiren işlerdekullanılır. Bu taşlar öncegölgede işlenir, dahasonra ışığa ve kullanımalanına çıkarılır.

MARDIN 11/15/07 8:44 PM Page 214


Mardin evleri ve tafl iflçili¤iGeleneksel Mardin evinin asıl yapımalzemesi taştır. Taş, yapılarda 4 biçimdekullanılmıştır. Bunlardan biri taşın, kesmetaş olarak örgüye girmesidir. Avluyave terasa bakan bütün cepheler,tonoz başlangıç seviyesinekadar iç mekân duvarlarıkesme taş görünümündedir.Bir diğer taş çeşidi, kabacayontularak örgüye sokulantaştır. Taş bu biçimiyle zeminkat avlu duvarı ve Mardin Ovası’nabakmayan cephelerde kullanılmıştır. Birdiğer taş çeşidi olan moloz taş, çok önemli

olmayan duvar yapımlarında, sandık duvaryapımında, iç örgüde ve tonoz ya da kubbeörgüsünde tercih edilen bir taş türüdür.

Taşın dördüncü biçimi de bezemeamacı ile iç ve dış mekânlarda

kullanılan sarı kalker taşıdır.Bezemenin daha çok yeraldığı dış cepheler bumalzeme ile biçimlenmiştir.

Dış mekâna yansıyan bütünyapı elemanlarında ve iç

mekânda son dönemlerde pencere,kapı ve nişlerinde ortaya çıkan bezememotifleri de aynı malzemedendir.

Firdevs Köflkü Meydanbafl›’ndan Nusaybin’e do¤ru gidenyolun güneyinde, Vali Kona¤›’n›n yan›ndaBir Artuklu sarayınıngünümüze kalmış tekparçasıdır. Günümüzdeyerinde olmayan bir yazıtagöre, Artuklular’dan MelikSalih Şemseddin Mahmud’aaittir. Düzgün kesme taşlarlayapılmıştır. Batıya açılaneyvanları, arada iki katlımekânları ve üst katta terasile bahçe içinde, özellikli biryapıdır. Selsebilli büyükeyvanının önünde geniş birhavuz vardır.

Hac› FarisÇelebi EviMardin MerkezÜzerindeki yazıta göre, ilkkatı en az 200 yıllıktır veailenin genişlemesiyle 1897yılında üçüncü kateklenmiştir. Yapıda üç farklıtaş kullanılarak, avluda veodalarda geometrik renklibezemeli tabanlar yapılmıştır.Girişteki eyvandan odalarageçilir. Odalarda bulunannişlere ve pencerearalarındaki boşluklara,kenarları farklı motiflerlebezeli taş oyma çerçevelidolaplar yapılmıştır.

Hac› KermoAilesi EviSavurkap› MahallesiEvin zemin katının 17. yüzyılortalarında yapılmış olduğudüşünülür. Yapı zemin kat ilebirlikte üç katlıdır. Çeşitlinoktalardan ulaşılan ara katlarvardır. Selamlık, hizmetmekânları, yaşama birimleri,teras ve misafirhane gibibölümleri vardır. Zemin vebirinci katta yalın biçimlenmeyesahip pencere ve kapılar, revakya da eyvan kemerleri son ikikatta çeşitli motiflerlebezenmiştir.

Eski VergiDairesiMardin MerkezSultan II. Abdülhamitzamanında süvari kışlası olarakinşa edilmiştir. Daha sonrauzun süre askerlik şubesi vevergi dairesi olarak hizmet

görmüştür. Günümüzde restoreedilerek müze ve sanatgalerisine dönüştürülmesiplanlanmaktadır.

PTT Binas› �fiehidiye Camii’nin karfl›s›nda1890 yılınatarihlendirilmektedir. Ermenicemaatinden Karsaslar’ınevidir. Zengin ve görkemli taşişçiliği ile dikkati çeker.Günümüzde PTT binası olarakkullanılmaktadır.

MARDIN 11/15/07 8:45 PM Page 215


MARDIN 11/15/07 8:45 PM Page 216


Mardin Ovası ve ufukçizgisinde Suriye toprakları

MARDIN 11/15/07 8:45 PM Page 217


Mor GabrielManastırı’nın taşişlemelerindenbir ayrıntı

MARDIN 11/15/07 8:45 PM Page 218

219M A R D ‹ N ’ ‹ N T A R ‹ H ‹

Mardin’in tarihöncesi dönemleriyleilgili bilgilerin büyük bölümüGirnavaz ve Girharrin höyüklerindengelir. Girnavaz Höyüğü’ndegünümüzden yaklaşık 6000yıl önceye tarihlenenbuluntular ele geçmiştir.Girharrin’de ise TunçÇağı’na, yani yaklaşık5000 yıl önceye gidençanak çömlek parçalarıbulunmuştur. Mardinçevresinin ilk siyasi hakimiSubariler olmuştur. Daha sonrabölge M.Ö. 3000 yıllarında kurulanHurriler’in eline geçti ve ardındanuzun yıllar boyunca Akad-Sümerdevleti tarafından yönetildi. M.Ö. 2230yılında Elam Devleti’nin hakimiyetialtına giren Mardin bölgesinde süreçBabilliler, Hititler, Asurlular, Urartular,Medler, Persler, Selevkoslar,Romalılar, Emeviler, Abbasiler,

Hamdaniler, Mervaniler veSelçuklularla devam etti. Şehir birkaçkez Selçuklu kumandanları arasında eldeğiştirdikten sonra 1106’da Artuk

Bey’in oğullarından Necmettintarafından yönetilmeye

başlandı. Mardin veçevresi Artukoğullarıhakimiyetinde imaredilmiş, kent çok sayıdasosyal yapıya

kavuşmuştur.Artukoğulları’na başkent

yaptıkları kent daha sonraMoğollar, Karakoyunlular ve

Akkoyunlular arasında el değiştirdi.1508’de Mardin ve yakın çevresiSafaviler’in hakimiyeti altına girdi.Kent 1517’de Osmanlı yönetiminegeçti ve bir sancak haline getirilerekDiyarbakır Beylerbeyliği’ne bağlandı.Mardin Türkiye Cumhuriyeti’ninkurulmasıyla birlikte bir sınır ilikimliği kazanmıştır.

Mardin’in Tarihi

MARDIN 11/15/07 8:45 PM Page 219


Mardin Müzesi’nde k›sa tarih turuMardin, tarihi M.Ö. 4. bine uzananuygarlıkların eserlerini barındıran bir müzeşehirdir. Aşağıda Mardin ve çevresinde

Asurlular’dan Osmanlılar’a kadar iz bırakmışuygarlıkların eserlerinden örnekler yeralmaktadır.

AsurDönemiMardin ve çevresiM.Ö. 8. yüzyıldanitibaren KuzeyMezopotamyamerkezli AsurDevleti’ninhakimiyetinegirmiştir. Budöneme aitkalıntılarGirnavazHöyüğü’ndenbilinmektedir.

Hellenistik DönemMardin ve çevresinde Büyükİskender’in Doğu Seferleri ileM.Ö. 300’lerin ikinci yarısındabaşlayan bu dönem, tüm bölgedeyaklaşık M.Ö. 1. yüzyılortalarına kadar devam etmiştir.Hellenistik Krallıklar’danSuriye-Mezopotamya veAnadolu’nun güney kesiminielinde tutan Selevkos Krallığıbölgenin bu dönemdeki sonhakimi olmuş ve sık sıkRomalılar’la mücadele etmiştir.Hellenistik dönem kalıntılarıbüyük ölçüde yok olmuştur.

Roma DönemiRomalılar, M.Ö. 133 yılındanitibaren Anadolu’yu elegeçirmeye başlamış veHellenistik kültür üzerindeyaşayan Doğu Akdeniz ülkelerinitopraklarına dahil etmiştir. Budönemde Fırat Nehri Roma’nındoğu sınırı olmuş ve Mardinçevresi 5. ve 6. yüzyıllardaSasaniler’le yapılan savaşlardaönem kazanmıştır. Bu dönemdebaskınlara karşı savunmaamacıyla Rahabdium-Hafemtayve Savur kaleleri yapılmıştır.

M.Ö. 7. yüzyılda YeniAsur Dönemi’ne ait

kaideli bir kap. Kabınkaidesi, uzun etekli

üstü çıplak bir kadınolarak tasvir

edilmiştir. Her ikieliyle göğüslerini

tutan figürünbaşlığının üzerine

kabın üst kısmıyerleştirilmiştir.

M.Ö. 7. yüzyılda, Geç AsurDönemi’ne ait, Nabula (Nusaybin)şehrindeki bir bahçenin satışsenedi.

Sikkenin ön yüzünde Büyükİskender’in resmi vardır.

Sikkenin arka yüzünde Athenasol eliyle kalkana dayanmış,oturur vaziyettedir. Elinde deNike tutmaktadır.

RomaDönemi’neait mermerheykelde Panayakta flütçalarkentasviredilmiştir.

MARDIN 11/15/07 8:45 PM Page 220

221M A R D ‹ N ’ ‹ N T A R ‹ H ‹

Bizans DönemiRoma İmparatorluğu’nunbölünmesinin ardından DoğuRoma İmparatorluğu bölgedekihakimiyetini bir süre dahakorumuştur. Bu dönemdeDermetinan Kalesi ve Deyr-ulUmur (Mor Gabriel) Manastırıyapılmış, Dara kentikurulmuştur.

Bizans Dönemi’ne ait sikkeninön yüzünde imparatorun resmiyer alır.

Sikkenin arka yüzünde Bizansimparatoru karısı ile birlikteayakta gösterilmiştir.

SelçukluDönemiMervaniler’den sonra Mardinçevresi Selçuklular tarafındanyönetilmiştir.Mardin Müzesi’nde SelçukluDönemi’ne ait tabletler, silindirve damga mühürler, kült kapları,figürinler, metalden bızlar,takılar, keramikler, altın, gümüşve bakır sikkeler ile kandillersergilenmektedir.

Yavuz Sultan Selim’in DoğuSeferi ile Osmanlı hakimiyetinegiren Mardin ve çevresi budönemde ticari anlamda daönem kazanmıştır.Mardin Müzesi’nde Osmanlıdevri yayları, okları, çakmaklıtabancalar, tüfekler, kılıç veyatağanlar, çini porselenler,Kütahya porselenleri, Türk yazısanatının örneklerinin yer aldığılevhalar, tasavvuf ve tarikateşyaları bulunmaktadır.

SelçukDönemi’nin

ender bulunanörneklerindenolan bu sırsız

kap 13.yüzyılda

üretilmiştir.

Mardin Müzesi1. Cadde, Cumhuriyet Alan›1947 yılında hizmet vermeye başladığı Zinciriye Medresesi’nin yetersizkalması üzerine 1995 yılında Süryani Katolik Vakfı’na ait olan binasınataşınmıştır. 2000 yılında ziyarete açılan müze binası 1895 yılında Patrik

İgnatios Behnam tarafındanyaptırılmıştır. Üç katlı olanmüzede, tarihöncesi dönemlerdenOsmanlı’ya kadar Mardin veçevresinde yaşamış kültürlere aitbuluntular sergilenmektedir.Müzenin bir de etnografya salonuvardır.

Osmanl› Dönemi

MARDIN 11/15/07 8:51 PM Page 221


Selçuklu emiri Artuk Bey’in oğullarıtarafından kurulan Artukoğulları Beyliği,Hısn-ı Keyfa, Mardin ve Harput olmak üzereüç kola ayrılır. İlgaziler olarak da bilinenMardin Artukoğulları, İlgazi tarafından1108 yılında kuruldu. Haçlılar’akarşı başarılı savaşlar yaptılar.Zamanla güçten düşen MardinArtukoğulları sırasıylaEyyubiler’in, AnadoluSelçukluları’nın ve İlhanlılar’ın buyruğualtına girdi. Akkoyunlular, Karakoyunlular ve

Timur’un saldırılarıyla bir süre daha uğraştılar.Artukoğulları Beyliği’nin en uzun ömürlüsüolan bu kol, 1408 yılında Karakoyunlular’ın

Mardin’i almasıyla son buldu. Başkentleriolan Mardin ve çevresinde

Artukoğulları döneminden kalmaçok sayıda mimari eser vardır. Buyapıların ortak yanı, Türkler’indaha önceden geliştirdiği teknik ve

özelliklerin Anadolu’ya aktarılmasıve bölgenin iklim şartlarına uygun yeni

üsluplar geliştirilmesidir.

Mardin Artuko¤ullar›

Ulu CamiUlu Cami Mahallesi’nde, anacaddenin güneyindeki çarfl›lar›niçindeYapı bezemeleri ve planıaçısından önemlidir. UluCami’deki şema mihrapduvarına paralel 3 neften ikisininmihrap önünde bir kubbe ilekesilmesiyle elde edilmiştir.Mardin Ulu Camii, bu tipin enolgun örneği olaraknitelendirilen Kızıltepe UluCamii’nden bir süre önceyapılmıştır. 12. yüzyıl Artuklumimarisinin temel özellikleriniyansıtır. Minaresi 1176 yılındaArtuklu hükümdarı Kudbettinİlgazi zamanında inşa edilmiştir.Kayıtlara göre iki minareliyapıldığı anlaşılan caminin ikinciminaresi bugün yerinde yoktur.19. yüzyılda cami büyük hasargörmüş ve sonradan yapılanrestorasyonlarla özgünkarakterini bir ölçüde yitirmiştir.Yine de Mardin’deki İslammimarisinin karakteristiği halinegelen bazı unsurların ilkörneklerini bu camide görmekmümkündür. Mihrabın üzerindealtı payenin taşıdığı yivli kubbebu unsurlardan biridir.

Ulu Cami’nin tipik dilimlikubbesi (üstte); arka plandaMardin Ovası görülüyor.

MARDIN 11/15/07 8:51 PM Page 222

223M A R D ‹ N ’ ‹ N T A R ‹ H ‹

Zinciriye(Sultan ‹sa)Medresesi Medrese Mahallesi’nin kuzeyindeKitabelerine göre yapım tarihi1385 yıllarına rastlamaktadır.Melik Necmeddin İsa Bin MuzafferDavud Bin El Melik Salihtarafından yaptırılmıştır.Dikdörtgen ve geniş bir alanıkaplayan yapı, iki kat üzerindeavlu, cami, türbe ve çeşitli ekmekanlardan meydana gelmiştir.Doğu ve batı uçlarındaki dilimlikubbelerle ve doğu tarafınarastlayan, yüksek taçkapısı iledikkati çeker. Medresede Sultanİsa Türbesi ve çok sayıda eskikitabe mevcuttur. Medreserasathane olarak dakullanılabilmesi için yüksektekurulmuştur. Mihrabın üzerine ışıkvurunca taşta bir renk cümbüşümeydana geldiği gözlemlenir. Buyapı içindeki Kur’an okulu birsüre müze olarak kullanılmıştır.

El Cezeri1153 y›l›nda Cizre'de do¤an El Cezeri, 12.yüzy›l›n ikinci yar›s› ile 13. yüzy›l›n ilkyar›s›nda Artuklu hükümdarlar›n›n hizmetindeDiyarbak›r'da yaflad›. Artuklu saray›n›n baflmühendisi olarak çal›flt›. Tarihte otomatikmakinelerle u¤raflan ilk mekanikçi olarakbilinen El Cezeri'nin eserleri, günümüzmekanik ve sibernetik bilimlerinin temeltafllar›n› oluflturur. Tasarlad›¤› ve yapt›¤›mekanik araçlar›n hemen hepsi su gücü veçeflitli malzemelerden elde edilen bas›nçlaçal›flmaktayd›. 1233 y›l›nda vefat eden ElCezeri'nin mezar› Cizre'deki Nuh PeygamberCamii avlusundad›r.

Medrese, Artuklu meliğiNecmettin İsa tarafından

yaptırıldığı için Sultan İsaMedresesi olarak da anılır. Timur

ile mücadele eden Sultan İsayenilince kendi yaptırdığı bu

medresede bir sürehapsedilmiştir.

El Cezeri’nin otomatik çeşmesi

MARDIN 11/15/07 8:52 PM Page 223


H›ristiyanl›¤›n bölgedeki geliflimiHıristiyanlık milattan sonra Anadolutopraklarında yayılmaya başlamıştır.İlk Hıristiyan topluluğu olarak kabuledilen Süryaniler de GüneydoğuAnadolu coğrafyasındaHıristiyanlığın hızla yayılmasınaöncülük etmişlerdir. HıristiyanlıkAntakya, Malatya, Adıyaman, Diyarbakır,Urfa ve Mardin merkezli olarak gelişmiştir.

Yeni din, havarilerin yaptığı gezilerle tümAnadolu’da yayılmaya başlamıştır. 4.

yüzyılda Roma İmparatorluğu’nunresmi dini olmuştur. Roma ve dahasonra Bizans İmparatorluğu’nun

kayda değer bir sınır kenti olan Mardinde Hıristiyanlığın önemli bir merkezi

haline gelmiştir. İslam ve Türk akınlarınınardından Osmanlı hakimiyetine girdiğidönemde de bu önemini korumuştur.

Mardin’in 5 km do¤usu, EskiKale Köyü

Yukarı Mezopotamya’nın entanınmış tarihi eserlerinden veSüryani Kadim Cemaati’nin enönemli merkezlerinden biridir.1932’ye kadar 640 yıl boyuncaSüryani Ortodoks patriklerininikametgah yeri olmuştur.Manastırın bulunduğu alandaM.Ö. 4. yüzyılda Şemsiler’e aitGüneş Tapınağı yapılmış, dahasonra Romalılarca kale olarakkullanılmıştır. Romalılarbölgeden çekilince Aziz Şleymunbazı azizlerin kemiklerini burayagetirterek kaleyi manastıraçevirmiştir. 12.000 azizinkemiklerinin içinde bulunduğunainanıldığından “Onikibin Aziz”manastırı olarak da bilinir. Uzuntarihi boyunca SüryaniKilisesi’nin dini eğitimmerkezlerinden biri olmuştur.Günümüzde Süryani Kilisesi’ninönemli dini merkezlerinden biri,Mardin Metropoliti’ninikametgahıdır. Manastır içindefarklı dönemlere ait yapılarvardır.

SüryanilerKökeni, eski Mezopotamya halklarına dayananSüryaniler hakkındaki ilk bilgilere Hitittabletlerinde rastlanır. Urfa dolaylarındaHıristiyanlığı kabul edenler tarafından 1. yüzyıldaAntakya’da yayılmaya başlamıştır. Kilisenin vemensuplarının kullandığı dil Hz. İsa’nın dakonuştuğu Arami dilidir. Süryani kilisesi, çeşitlidönemlerde bölünmeler yaşamış ve patriklikmerkezini birçok kez değiştirmek zorundakalmıştır. Yüzyılın başında Mardin’de olanPatriklik Merkezi, 1959 yılından beri Şam'dadır veadı Antakya Süryani Ortodoks Patrikliği’dir.Günümüzde dünyada 20 milyonu aşkın Süryanikökenli insan bulunmaktadır. Bunlar SüryaniOrtodokslar, Süryani Katolikler, Maruniler,Melkitler, Melkit Katolikler, Syro-Malabarlar,Nasturiler, Keldaniler ve Protestanlar’dır.

Deyr-ül Zafaran Manast›r›

Manastırdafarklızamandainşaedilmişyapılar yeralır.

MARDIN 11/15/07 8:52 PM Page 224

225M A R D ‹ N ’ ‹ N T A R ‹ H ‹

fiemsi Tap›na¤›Mor Hananyo Kilisesi’nin doğu köşesinde iki kısımdan oluşmaktadır.Giriş kısmı beşik tonozlu olup yüzeyi 25 metrekaredir. İkinci kısım ise51.5 metrekaredir ve dikkat çekici bir tavan yapısına sahiptir. Tavanıoluşturan düz ve iri taşlar geometrik yapıdadır; aralarında harç, kumveya kireç kullanılmadan birbirlerine kenetlenmiş olarakyerleştirilmiştir.

AzizlerMezarl›¤› Aziz Hananyo Kilisesi’nin(Kubbeli Kilise) güneydoğucephesinde kalan kubbeli binadır.Binanın tarihi 5. yüzyıla kadaruzanır. Dış kısımlar Patrik 4.Petrus tarafından 1884 yılındayeniden onarılmıştır. Bazı azizlerinkemikleri ile birlikte manastırdagörev yapan bazı patrik ve

metropolitler de buradagömülüdür. Burada bulunan birvazo ve üzüm salkımlarınınfigürleri dikkat çekicidir. Yapınınbatı duvarındaki yarım daireşeklindeki nişlerin içine ise denizkabukları figürleri işlenmiştir.Yapının giriş kapısının lentosununüzerinde yunuslarla çevrelenmişbir haç işareti bulunmaktadır.Yapının bir zamanlar tıp veya ilaçilmi ile ilgili bir konudakullanılmış olduğu rivayet edilir.

Mor HananyoKilisesi Bizans İmparatoru Anastasiusdöneminde,Süryani mimarkardeşler,Şufnay’ınoğullarıTheodosius ileTheodoretarafından 493-518 yıllarıarasında inşaedilmiştir.Kilisenin iç duvarları İncil’dekihikayeleri tasvir eden fresklerlesüslüydü. Günümüze kalan tekfresk 793 yılında manastırdabüyük bir restorasyon yaptıranAziz Hananyo’yu tasvir eder.Sütunlar üzerindeki Süryaniceyazılardan apsisin 793 yılındaMardin Metropoliti AzizHananyo tarafından yaptırıldığıanlaşılır. Ayin eşyalarınındurduğu alan 1942 yılındaMardin ve Midyatlı Süryani taşustaları tarafından sarı ve kesmetaşlardan yapılmıştır.

Meryem AnaKilisesi Ana avlunun kuzeydoğusundadır.Manastırın ilk kilisesi olarakkabul edilir. Patrik 2. Cercisdöneminde (1686-1708) bir kısmıonarımdan geçmiştir. 153metrekarelik bir alana sahiptir.Apsis kısmında Bizans dönemineait mozaikler vardır, Bizanstarzında pişmiş tuğladanyapılmıştır.Kiliseniniçinde 1699yılında elişçiliğiyleyapılmış 3ahşap kapıvardır.

Mardin’in 3 km doğusundaki Deyr-ül Zafaran Manastırı’nın dışarıdangörünümü.

MARDIN 11/15/07 8:53 PM 5


MARDIN 11/15/07 8:53 PM Page 226

227M A R D ‹ N ’ ‹ N G Ö R Ü L E C E K Y E R L E R ‹

CamilerBab’es-Sur / Bab’üs-Sor(Melik Mahmut Camii)Latifiye (Abdüllatif )CamiiReyhaniye Camiifieyh Çabuk CamiiHamidiye (fieyh Zebuni)CamiiZeynel Abidin CamiiK›z›ltepe Ulu(Dunays›r) Camii

Türbeler ve ZaviyelerHamza-i Kebir ZaviyesiCihangir Bey ZaviyesiSultan fieyhmus Türbesi

MedreselerS›tt› Radviyye(Hatuniye) Medresesifiehidiye Medrese veCamiiKas›miye (Sultan Kas›m)Medresesi

Kilise ve Manast›rlarMeryemana Kilisesi vePatrikhane Mor Behnam K›rklar(K›rk fiehit) KilisesiMor Behirmiz KilisesiSurp Kevork (K›z›lKilise) Meryem Ana Kilisesi(Hah- An›tl›)Mor Yakup Manast›r›Mor Evgin Manast›r›Mor Mihael Kilisesi

KalelerMardin KalesiK›z Kalesi (Kal’at ülMara)Rabbat KalesiMadis-Marin KalesiRahabdium-HafemteyKalesiAznavur KalesiDemetinan Kalesi

Çarfl›larKayseriye Çarfl›s›(Bedesten)Revakl› Çarfl›(Tellallar Çarfl›s›)

ArkeolojikYerleflmelerGirnavaz Höyü¤üDara Harabeleri veKalesi

MidyatDeyr-ul Umur (MorGabriel) Manast›r›‹zozoel KilisesiMor Stefanos KilisesiHaytam Kalesi(Turabdin-Dimitriyus)

SavurSavur KalesiHac› Abdullah BeyKona¤›

1

2

3

4

5

6

7

8

9

10

11

12

13

14

15

16

17

18

19

20

21

22

23

24

25

26

27

28

29

30

31

32

1

2

4

3

1

2

MARDIN 11/15/07 8:53 PM Page 227


MARDIN 11/15/07 8:54 PM Page 228


MARDIN 11/15/07 8:54 PM Page 229


Bab’es-Sur /Bab’üs-Sor(Melik MahmutCamii)Savurkap› mahallesiMardin Kalesi’nden SavurKapısı’na giden yol üzerindeküçük bir meydandadır.Kitabelerine dayanarak 14.yüzyılın üçüncü çeyreğinetarihlendirilmiştir. Taş işlemeliana girişi meydana bakmaktadır.Caminin ana mekânı, ortadakubbeli, iki yanı beşik tonozlarlaörtülü bölümlerden oluşur.Avluda kare planlı bir türbebulunmaktadır. Melik Mahmud’aait olan türbede gerçekte gömüyapılmadığı, sembolik mezar yada makam olduğu düşünülür.

Latifiye(Abdüllatif)CamiiLatifiye mahallesi, Cumhuriyet

Alan›’n›n güneyiTaçkapı kitabesinde yazanlaragöre, Artuklular Dönemi’nde(1371) Abdüllatif tarafındanyaptırılmıştır. Mekânı eninegelişme gösteren, avlulu büyükcamilerden biridir. Mardinyapıları içinde en iyi korunmuştaçkapı bezemeleriyle dikkatçeker. Hülagü ya da Timursaldırıları sırasında yıkıldığıbelirtilen minarenin yerine, 1845yılında Musul Valisi GürcüMehmet Paşa tarafındanbugünkü minare yaptırılmıştır.

ReyhaniyeCamii Hasan Ammer mahallesi15. yüzyılda inşa edilen cami, 18ve 19. yüzyıllarda esaslıonarımlar görmüştür. Mardincamilerinin en büyüklerinden biriolan yapı iki katlıdır. Dikdörtgenbir ana mekân, yazlık mihrap,selsebilli eyvan, ek bir oda,minare ve çapraz tonozlu girişkısmı ile bunun altındaki beşdükkandan oluşur.

fieyh ÇabukCamiiÇabuk mahallesiYapım tarihi kesin olarakbilinmemektedir. 1170 tarihindeMor Yusuf Kilisesi’nden camiyedönüştürüldüğü rivayet edilir.Bazı araştırmacılar ise 14.yüzyılda yapılmış olabileceğiniöne sürmüştür. Caminin yanındaŞeyh Çabuk’a ait türbebulunmaktadır.

Hamidiye(fieyh Zebuni)CamiiSavurkap›’ya giden yol üzerindeEn erken 15. yüzyılatarihlenebilmiştir. Yapıda zaviyeişlevini karşılayabilecekmekânlar da mevcuttur. 1882/83yıllarında Şeyh Hamit Efenditarafından onarıldığını belirten birkitabesi vardır.

ZeynelAbidin Camii Nusaybin ilçesi, Y›ld›r›mMahallesiYapım tarihi kesin olarakbilinmemektedir. ArtuklularDönemi’nde yapıldığı tahminedilir. Kare planlı tek katlı biryapıdır. Üst örtüsü düz damdır.Düzgün olmayan kesme taştanyapılmıştır. Hz. Muhammed’intorunlarından olan ZeynelAbidin’in adıyla anılan camidekendisinin ve kız kardeşiZeynep’in türbeleri vardır.Nusaybin’in en önemli camisiolarak nitelendirilir.

K›z›ltepe UluCamiiK›z›ltepe ilçesindeArtukoğulları'ndan Yavlak Aslantarafından (1184-1200) yapımınabaşlanmış ve kardeşi ArtukAslan zamanında (1200-1239)tamamlanmıştır. 18. yüzyıl

7

6

5

4

3

2

1

Melik MahmutCamii

Kızıltepe Ulu Camii

MARDIN 11/15/07 8:54 PM Page 230


başında, Artuklu mimarisiningeliştirmiş olduğu ulu camitipinin en önemli örneğidir.Sağlamlığı ile ünlüdür. Bölgedekitaş işçiliği geleneğinin aksineana mekân tonozlarının tuğla ileörtülü olması dikkati çekicidir.Caminin iç kısmı, mihrabı veduvarları zarif oyma işlemeyazılarıyla süslüdür.

Hamza-iKebir Zaviyesi Meydanbafl› yak›nlar›nda, yolunsa¤›ndaAkkoyunlu Kara YülükOsman’ın oğlu Hamza Bey’e(1435-1444) mal edilen yapı,kitabesine göre 1438’deyaptırılmıştır. Günümüzde sadecetürbe kısmı kalmıştır ve mescitolarak kullanılmaktadır. Türbe,dört yana taştan haçvari bir plangösterir. Mardin Valiliği Özelİdaresi’nce restorasyonuyaptırılarak ziyarete açılmıştır.

Cihangir BeyZaviyesi Saraço¤lu mahallesiKasımiye Medresesi’nin güneybatısındadır. Akkoyunlu CihangirBey (1444/1469) tarafındanyaptırılmıştır. İki bölümdenmeydana gelir. Ocaklı girişi,cami mekânlarını sürdüren eninegelişen mekânlı bölümü veburadaki nişleriyle, türbe-zaviyegörünümündedir.

Sultanfieyhmus Türbesi Maz›da¤› ilçesi, Yüceköy KöyüSultan Şeyhmus isimli bir dinbüyüğünün türbesi ve bununetrafında çeşitli hizmetbinalarından oluşan bir külliyedir.Günümüzde Mardin ve çevreillerden gelenler tarafından yoğunolarak ziyaret edilir.

S›tt›Radviyye(Hatuniye)Medresesi Gül mahallesiSitraziye Camii ile aynı tarihte

inşa ettirilmiştir. NecmeddinAlpi’nin karısı, Melik KutbeddinIlgazi’nin annesi Sıttı Radviyyekurdurmuştur. 12. yüzyıl mimarîözelliklerini taşır. İki katlı, ikieyvanlı, revaklı avlulu bir yapıdır.Cami içinde Hz. Muhammed'eait olduğu kabul gören ayak izimevcuttur. Lahitler bu yöredekiArtuklu eserlerinin en önemlileriarasındadır.

fiehidiyeCamii veMedresesifiehidiye mahallesiSultan Melik Nasruddin ArtukAslan tarafından 1214 tarihindeyaptırılmış, kendisi de burayagömülmüştür. Cami vemedresenin aynı tarihte inşaedildiği söylenir. Güney yönündeiki nefli mescidin yer aldığırevaklı, avlulu ve eyvanlımedrese şemasını vermektedir.Yapının minaresi 1916/17

12

11

10

9

8

Kas›miye(SultanKas›m)Medresesi Saraço¤lu mahallesiYapımına ArtukluDönemi’nin sonlarında,Zinciriye Medresesi’ninyapımından hemen sonra,muhtemelen aynı mimartarafından başlandığıdüşünülür. Fakat Timuristilası ve Akkoyunlu baskısıgibi karışık bir durumunMardin siyasetine hakimolmaya başlaması üzerineyarım kalmış, daha sonraAkkoyunlular tarafındantamamlanmış ve bu nedenleSultan Kasım Padişah(1457-1502) adıylaanılmıştır. Mardinyapılarının en büyüklerindenbiridir. Tek bir avluetrafında düzenlenmiş ikikatlı mekânlar ve bağımsızbir mescitten oluşur.Yanında bulunan zaviye-türbe de göz önünealındığında, yapı grubununkülliye biçimine yakınolduğu anlaşılmaktadır.

13

ŞehidiyeCamii veMedresesi

ŞehidiyeCamii

MARDIN 11/15/07 8:55 PM Page 231


yıllarında yaptırılmıştır. Orijinalyapıdan ayrı bir üslup gösterir.Çeşitli yivler, burmalı süssütunları ve çifte şerefe altlıklarıile karmaşık bir görünümesahiptir.

Meryem AnaKilisesi vePatrikhane Cumhuriyet Meydan›’nda1860 yılında Patrik AntuanSemheri tarafından yaptırılmıştır.21 sütun üzerine oturur. Patriğeait bölüm ve vaaz kürsüsü sonderece süslü olarak işlenmiştir.Kilisenin koro balkonu akustikyönünden çok iyi biruygulamadır. Patrikhane bölümü,1895 yılında Antakya Patriğiİgnatios Benham Bannitarafından inşa ettirilmiştir.Günümüzde Mardin Müzesiolarak hizmet vermektedir.

Mor BehnamK›rklar (K›rkfiehit) Kilisesifiar mahallesiKilisenin Şemsilere ait bölümü,yapının 6. yüzyıldan daha önceye

tarihlendiğini gösterir. 569yılında Mardin Kalesi onarılırkenyaptırılan yedi kiliseden biriolduğu düşünülür. Süryaniazizlerden Mor Benham ve kızkardeşi Saro adına yapılmıştır.Doğu-batı yönünde, 12 masifsütun üzerine oturtulmuşkemerlerle taşınan tavan bölümü,düzgün kesme taşlarla örülüdür.Süryani Kadim Ortodokscemaatine aittir. Kırklar Kilisesibugün Mardin MetropolitlikKilisesi olarak da hizmetvermektedir.

Mor BehirmizKilisesifiar mahallesiYapım tarihinin 6. yüzyıla kadargittiği düşünülür. 1552 yılınakadar Nasturi MetropolitlikMerkezi olarak kullanılmıştır. Butarihten itibaren Keldani Katolikcemaatine geçen kilisegünümüzde de bu durumunusürdürür. Kubbesi, dışarıdansekizgen görünümündedir.

Surp Kevork(K›z›l Kilise) Yenikap› mahallesiErmeni Gregoryen Kilisesiolarak kurulmuş bir yapıdır. 1780tarihinde yapılan onarım sırasındaortaya çıkarılan bir taş üzerinde,429 yılında yapıldığı yazılıdır.Halk arasında “Hamra” adıylaanılmaktadır.

Meryem AnaKilisesi Dargeçit ‹lçesi, Hah (An›tl›)KöyüKöydeki Süryanilerin genelinanışına göre, üç mecusînin

gelip Meryem Ana Manastırı’nıkurduğu yerdir. Süryani dilindeYoldath (Aloho) ismini taşır. 6.yüzyıldan kalmadır. Kubbenindıştan üst yapısı ve çan kulesi 20.yüzyıl eklemeleridir. Deyr-ülZafaran'ın büyük kilisesiylebenzerlik gösterir. Başlıkları vezarif süslemeli silmeleriyle,kilise mimarisi açısından Tur-Abdin’in en güzel yapısı olaraknitelendirilir.

Mor YakupManast›r›Nusaybin ilçesi, ÇelikyurtmahallesiYukarı Mezopotamya’daki eneski kiliselerden biridir. MorŞabo ve 11 öğrencisinin şehitolduğu tarihlerde Mecusî (Ateşetapan) tapınağı olarakkullanılmıştır. 328 yılında MorYakup’un ölümünden sonratapınağın kalıntıları üzerine inşaedilmiştir. İçinde türbesi vardır.19. yüzyıla kadar rahiplerinyaşadığı bir yerdi. Bazilikaplanındadır. İçinde mimarîelemanlar üzerinde taş işçiliğininbaşarılı örnekleri görülmektedir.

Mor EvginManast›r›Nusaybin ilçesi, GirmelliBuca¤›’n›n 7 km. kuzeyiYapılış tarihi belli olmayanmanastır halk arasında “Deyr-Marog” adıyla anılır. Çevrenin eneski tapınaklarındadır. Manastıraadını veren Aziz Eugenius’unMısır’ın Kızıldeniz kıyısında incidalgıcı olduğu, 340 yılı civarındaburaya gelip manastırı kurduğurivayet edilir. Nasturi ve dahasonra Keldani cemaatine hizmetetmiştir. Tur-Abdin’inyamacında, ovadan 500 metreyükseklikteki mağara veyapılardan oluşur.

Mor MihailKilisesiMardin Merkez, EmineddinMahallesi’nin güneyinde, surd›fl›nda Süryani Ortodoks cemaatineaittir. Süryani kaynaklarıkilisenin tarihini en erken 5.yüzyılın sonlarına götürmektedir.Çan kulesinin üzerinde

21

20

19

18

17

16

15

14

KırklarKilisesi

Kırklar Kilisesi’nde ayin

MARDIN 11/15/07 8:55 PM Page 232


yükseldiği burç 10. yüzyıla,manastırdaki tonozlu mezarodasındaki mezarlar 2. yüzyılatarihlenmektedir. Bodrumkısmının milattan önce tarihlerdeinşa edilmiş olduğu belirtilenkilisenin 495 yılında yapılmışolduğu düşünülmektedir.

MardinKalesiYapım tarihi ile ilgili çeşitliyorumlar vardır. Bazıaraştırmacılar, 975-976 yıllarındaHamdaniler'den Hamdan Bin Al-Hasan Nasır Al-Debla BinAbdullah bin Hamdan tarafındanyaptırıldığını öne sürer. Bazıkaynaklarda Bizans dönemindeonarım gördüğü, bu nedenle dahaeski bir tarihe ait olmasıgerektiği yazılıdır. Kimilerinde deİslami Dönem’den öncesine aitolamayacağı söylenir. Şehrinkurulu olduğu kayalık tepenin üstkısmında inşa edilmiştir. Sur veburçlarının önemli bir kısmıanakayayı oyarak yapılmıştır. Buhaliyle doğal bir oluşum izlenimiverir. Tarih boyunca elegeçirilemez olarak ün yapmıştır.Eğimin fazla olduğu yerlerde isesurlar eklenmiştir. Günümüzdesadece bazı kesimlerindetemellerine rastlanır. Kalenin

güney kesimindeki bir kulesağlam halde ayakta kalmıştır. İçkesimde önceden mesken olarakkullanılan yapılar ile cami, türbe,konak ve sarnıçlarbulunmaktadır. Askeri bölgeolduğundan ziyarete kapalıdır.

K›z Kalesi(Kal’at ülMara)Mardin’in 5 km. do¤usuYay biçiminde olan kalenin,Mardin’in korunmasında önemlibir rolü olduğu bilinir. Kalede,kral kızına ait olduğu düşünülentaştan yapılmış bir taht, susarnıçları, kuyular, mağaralar vemimari kalıntılar vardır.

RabbatKalesi Derik ilçesinin 15 km.bat›s›nda, Hisaralt› KöyüTarihi çok eskidir. Artukludöneminde onarımdan geçmiş veçeşitli eklemelerlegenişletilmiştir. 15 burcu ve 4gözetleme kulesi vardır.Burçların yüksekliği 15 metredir.Kalenin doğuda ve batıda ikikapısı bulunmaktadır. Yeraltındayapılan barınaklar üzeri toprakyığılıdır ve burada saray kalıntılarıbulunduğu düşünülür.

Merdis-Marin KalesiNusaybin ilçesinin 15 km.kuzeydo¤usuKalenin kimler tarafındanyaptırıldığına ilişkin bir kayıtolmamasına rağmen, yapım

tarzından bir Bizans eseri olduğuve birçok kez onarım geçirdiğianlaşılmaktadır. Yüksek birkayalık üzerine inşa edilenkalenin çevre genişliği 1500metredir. 12 burcu ve gözetlemekulesi vardır. Güneye açılankapısı ikinci bir demir bir kapı ilekorunuyordu. Kalenin doğusundaMerdis Kralı’nın şatosu yer alır.Şatonun altında kayalaraoyulmuş bir mahzen, bununyanında da bir sarnıçbulunmaktadır.

Rahabdium-HafemtayKalesi Nusaybin ilçesinin 20 km.kuzeydo¤usuSuriye sınırına yakın bir tepeüzerinde Romalılar tarafındanyapılmıştır. Tepenin doğusundabulunan vadiden Nusaybin-Midyat kervan yolugeçmekteydi. Suriye’den gelecektehlikelere karşı Romalılar’ınileri karakol görevini üstlenenHafemtay Kalesi, uzun süreAraplarla, Romalılar arasındaçekişme konusu olmuştur.Güneyden kuzeye doğru uzanankalenin 14 burcu ve ikigözetleme kulesi vardır.Uzunluğu 1500 metreyi bulansurların yüksekliği 10 metre,burçlar ve gözetleme kulelerininyüksekliği ise 20 metre kadardır.Giriş güneyde ve tek noktadanyapılır. Kale meydanında susarnıçları, erzak ambarları,mimari kalıntılar ve yeraltımahzenleri görülmektedir.

AznavurKalesiNusaybin ilçesinin 14 km.kuzeydo¤usuGeniş bir vadinin üzerindeki ikitepenin zirvesinde kurulmuştur.970 yılında Hamdan bin a1Hasan, Hasır al-Devle binAbdullah bin Hamdan tarafındanyapılmıştır. Uzunluğu doğudanbatıya 400 metredir, genişliği 30-60 metre arasında değişir. 14burç ve iki gözetleme kulesivardır. Kalenin güney cephesindeolan tek kapısı, kale meydanınaaçılmaktadır. Güneyde SuriyeOvası’na hakim konumdakikulesi hâlâ ayaktadır.

27

26

25

24

23

22

MardinKalesi

MardinKalesi

MARDIN 11/15/07 8:55 PM Page 233


Midyat

Mardin’in doğusunda yeralan Midyat ilçesi Tur-Abdin adıyla da bilinenMardin Eşiği bölgesininmerkezi konumundadır. 11.yüzyılda Artukoğulları’nıngenişlemesiyle birlikteMardin, Hasankeyf veMusul eyaletleri arasındakalan konumu sayesindeirtibat vazifesi gören birbölge olmuş ve en parlakdönemlerinden biriniyaşamıştır. Midyat veçevresinde tarihin çeşitlidönemlerine tanıklık etmişyapılar ve yerleşim yerleribulunmaktadır. MidyatKonuk Evi, Deyr-ul Umur(Mor Gabriel) Manastırı,Estel Halkevi Hanı, Ulu(Cevat Paşa) Cami, Mor

Şmuni Kilisesi, MorBarsovmo Kilisesi, BeyazSu, Mor Aksnoya Kilisesi,Mor Şarbel Kilisesi,Meryem Ana Kilisesi,Protestan Kilisesi, MorAbraham Manastırı ve HahKatedrali bunlardanbazılarıdır.

Deyr-ulUmur (MorGabriel)Manast›r›Midyat’›n 18 kilometredo¤usundaSüryani Kadim Cemaati’ne aitolan manastır, Hıristiyandünyasının günümüzde dekullanılan en eskimanastırlarından biridir.Yüksekçe bir tepe üzerindekimanastır, 397 yılında Bizansİmparatoru Anastasios’ungönderdiği bağışlarla inşaedilmiş ve değişik tarihlerde

1

Deyr-ulUmurManastırı

MARDIN 11/15/07 8:55 PM Page 234


eklentiler yapılmıştır. Anakilisenin apsis bölümünün zeminve tavanındaki mozaikler, doğubölgelerindeki Bizans sanatınıngünümüze ulaşabilen engörkemli örneğidir. TheodoraKubbesi olarak anılan kısım,manastırı ziyaret eden I.Justinianus’un eşi Theodora’nınkatkı ve bağışlarıyla, sekizgenbiçiminde yapılmıştır. 5. yüzyılınilk yarısına tarihlenen kubbeninvaftizhane için yapıldığıdüşünülür. Komplekste anakilisenin yanı sıra KutsalBakire’ye, Kırk Şehitler’e vemanastırın kurucusu MarSimeon’a adanmış üç kilise dahavardır. Mar Simeon kilisesindeMısırlı Keşişlerin Mezarı olarakbilinen sekizgen bir anıt mezarve üç mezar odasıbulunmaktadır. 1997 yılındarestore edilip özgün yapısınakavuşmuştur.

‹zozoelKilisesiAlt›ntafl Köyü’nün kuzeyinde,tepe üstündeKilisenin görkemli konumunuvurgulayan çan kulesiMidyat’taki taş işçiliği veişlemeciliğinin en güzelörneklerinden birisidir. Birrivayete göre, Mor GabrielManastırı’nın mimarı Şufnay’ınoğulları, mimar Theodosius veTheodore tarafından 6. yüzyılbaşlarında inşaa edilmiştir.Bölgenin parlak dönemleriniyaşadığı 8. yüzyılda yapıldığı daileri sürülmektedir.

MorStefanosKilisesiGüngören köyüAna kilisenin güneyinde, doğusumihrap tarafından kapatılan,yazlık kilise niteliğindeki iç avluuzanır. Kuzeyinde, yüksektonozlarla ona bağlanan vevaftizhane olarak kullanılanVaftizci Mor Yuhanon Kilisesivardır. Kilisenin içi klasikanlamda zariftir. Doğu-batıyönünde yerleştirilmiş uzun ortanefiyle bölgesinin en güzel köykiliselerinden biri olaraknitelendirilir.

HaytamKalesi(Turabdin-Dimitriyus)

Günyurdu ve Dibek köyleriaras›nda, Bagok (‹zlo) Da¤›’n›ndo¤usunda351 yılında Roma İmparatoruBüyük Konstantin’in oğluKustus tarafından yaptırılmıştır.Bölgedeki siyasi karışıklıklarsırasında birçok defa eldeğiştirmiştir. Deyr-ul UmurManastırı’na yakın konumdadır.

4

3

2

MorStefanosKilisesi

Midyatlı hanımlarbir sokak sohbetinde

Midyat Konukevi

MARDIN 11/15/07 8:56 PM Page 235


DermetinanKalesiMaz›da¤› ilçesinin 20 km.bat›s›ndaMardin-Diyarbakır arasındakiKaracadağ yolunu kontrol etmekamacıyla yapılmıştır. Yaklaşık150 metre yüksekliğinde birtepenin üzerindedir. Bizansmimarî özellikleri gösterir amayapım tarihi kesin olarakbilinmemektedir. Kalenin tekgiriş kapısı kuzeye açılmaktadır.8 adet burç ve gözetleme kulesivardır. Duvarlarındakikabartmalar dikkati çekicidir.

KayseriyeÇarfl›s› Ulu Cami’nin kuzeyindeÇarşılar içinde bulunan bedesten,15. yüzyıla, AkkoyunluHükümdarı Sultan Kasımdönemine tarihlendirilir. Osmanlıbedestenlerine benzer bir plandüzeni gösterir. Dört tane girişkapısı vardır. Zamanla büyük birbölümü yıkılan yapı restoreedilerek kullanılır halegetirilmiştir.

Revakl›Çarfl›(TellallarÇarfl›s›)Reyhaniye Camii’nin güneybat›s›17. yüzyıl ortalarında inşaedilmiştir. Ortada bir yolun ikikenarında revaklar ve revaklarınarkasında birer sıra derindükkanlardan meydana gelendüzene sahiptir.

GirnavazHöyü¤üNusaybin’in 4 km. kuzeyinde,Ça¤ça¤ Deresi'nin do¤usuYaklaşık 300 metre çapında ve24 metre yüksekliğinde bir

höyüktür. Kazı çalışmalarısonucunda, M.Ö. 4000’den M.Ö.7. yüzyıla kadar sürekli biryerleşim yeri olarak kullanıldığıanlaşılmıştır. Uruk kültürü,Hurri-Mitanni Krallığı ve Asurkültürünün izlerini barındırır.Höyük üzerinde İslamidönemlere ait büyük bir mezarlıkbulunmaktadır.

Dara Kalesive Harabeleri Mardin'in 30 km.güneydo¤usunda, O¤uz Köyüİmparator Anastasios’un girişimiile 506 yılında, askeri amaçlı birgarnizon şehri olarakkurulmuştur. Bizans’ın doğusınırını Sasaniler'e karşı korumakamacıyla, Fırat boylarındakisavunma zincirinin önemli birhalkası olarak yapılmıştır. Şehiraynı Samosata ve Zeugma gibiaskeri amacın yanı sıra sivilyerleşim yeri olarak daplanlanmıştır. Güçlü şehir surları,akarsuyun giriş-çıkışınındüzenlenmesi, köprüler, selbarajı, kilise, vaftizhane, kayamezarları, taş ocakları ve mağaraevleri ile kent yaşantısının temelihtiyaçları karşılanmıştır. ErkenOrtaçağ’dan sonra öneminiyitirdiği anlaşılır.

32

31

30

29

28

Savur Mardin’in ilçelerinden Savur,tipik evleri ve tarihiyapılarıyla bölgenin önemlimerkezlerindendir. AynıMardin gibi bir tepeninüzerine kurulmuş olan Savur,ayrıntılı taş işlemelimimarisiyle dikkat çekicidir.İlçe karşılıklı iki tepeninçevresinde, topoğrafyayagöre şekillenmiştir.

Savur Kalesi(Sauras)SavurKale, Savur ilçesinin sırtınıdayadığı yüksek tepenin üstdüzlüğüne tek beden halindekurulmuştur. Romalılar tarafındaninşa edildiği bilinir. Romalılar veAraplar arasında sürekli eldeğiştirmiş ve uzun zamanmerkezî bir kale olarak kalmıştır.

Hac›Abdullah BeyKona¤›Bölgedeki göçer aşiretleryerleşik düzene geçtiklerinde ilkolarak kalenin hemen altınakonaklar yaptırmışlardı. Zamanlaailelerin gücü ölçüsünde inşaedilen bu ev ve konakların sayısıda artmıştı. Bu yapılardan bugünotele dönüştürülmüş olan HacıAbdullah Bey Konağı, yöreevlerinin iç mekân kullanımıkonusunda bilgi verecek şekildekorunmuştur.

2

1

Revaklı Çarşı

Dara harabelerinde birkemerden ayrıntı (üstte). Taşsüslemenin kenarındaki insankemiği kabartmaları (altta).

MARDIN 11/15/07 8:56 PM Page 236


Savur’ungenelgörünümü(en üstte).HacıAbdullahBeyKonağı’nıniçi.

MARDIN 11/15/07 8:56 PM Page 237


Mardin kültürüMardin, taşıdığı zengin kültürel miras nedeniyle dünyacakorunmaya değer kentlerden biridir. Binlerce yıldır sayısızuygarlığın yaşadığı yörede el sanatları da gelişmiştir.Çömlekçilik, demircilik, bakırcılık, gümüşçülük (telkari),oyacılık, dericilik, kilimcilik, halıcılık, semercilik, taşoymacılığı belli başlı el sanatları ve zanaatlarıdır.

SemercilikMardin’in tarihi sokakları darolduğu için taşımacılıkta katırve eşek kullanılır. Bu yüzdensemercilik ekonomik önemtaşıyan bir el sanatıdır.Semerin dolgu maddesine“çil” adı verilir. Semeryapımında ayrıca keçe ve çulgibi malzemeler de kullanılır.Keçe ve çullar dolgumalzemesi üzerine kat katgeçirilir. Böylece yumuşak birdoku kazanan semer hayvanınsırtını acıtmayacak hale gelir.

Telkâri Telkâri, tel haline getirilmiş olangümüş ve altından yapılan ziyneteşyasına verilen addır. Mardin’inMidyat bölgesinde yaşayanSüryaniler tarafından hayatageçirilip yaşatılmış bir elsanatıdır. Ağırlıklı olarakgümüşün ve altının oya gibiişlenmesiyle elde edilengeleneksel telkâri sanatıyla,kolye, küpe, kemer işlemesi,gerdanlık ve yüzük gibi süs vetakı eşyaları yapılır. Telkârilik1980’li yıllarda ustaların göçetmesi ve yörenin yaşamkoşullarından dolayıgerilemiştir; ancak daha sonraekonomide ve turizmde yaşanangelişmelerle birlikte yenidencanlılık kazanmıştır.

MARDIN 11/15/07 8:57 PM Page 238

239M A R D ‹ N K Ü L T Ü R Ü

MüzikMardin müziği çevresindeki Şanlıurfa, Kerkük,Elazığ ve Diyarbakır kentlerinin müziği ilebenzerlik gösterir. Toplu çalma ve söylemegeleneği, çok yaygın olmamakla birlikteMardin’de de görülür. Kadınlar arasındayapılan müzikli toplantılara “Sabahiye”,erkekler arasında yapılanlara ise “SıraGezmesi” denir. Kullanılan müzik aletleri,keman, kanun, cümbüş, ud, tef ve darbuka gibiklasik sazlardır. Bağlama, rebap, kemanca vekaval yörenin diğer çalgı aletleridir.

Halk oyunlar›Mardin halk oyunlarında geçmiş topluluklarınve uygarlıkların özellikleri kendini gösterir.Oyunlar genelde türküler eşliğinde oynanır.Mardin halk oyunlarına davul-zurna, klarnet,

tulum, tef, tepsi, kaval, dilsiz kaval, erbana,bağlama gibi kimisi yöresel olan çalgılar eşlikeder. Berivan Süt sağmayı anlatır.CiraneKomşu aşkını anlatır, ağır bar havasıdır.KeçikanıBir genç kız oyunudur. Sevgi, dostluk vebirlikteliğe dairdir.MamırSevgiliye yakılan ağıtı anlatır.Bişaro Bağ bozumunu anlatan oyundur. Erkek ve kadınkarışık, bazen de ayrı oynanır.Cenbil Ağa Üzüntüyü ağıt şeklinde sergileyen bir oyundur.BablekanKuyudan su çekmeyi anlatır.

Geleneksel el sanatı bakırişlemeciği Mardin merkezindeki

özel çarşısında yüzyıllardan berivarlığını sürdürmektedir.

MARDIN 11/15/07 8:57 PM Page 239


Mardin Mutfa¤›Mardin yemekleri yörede yetişen bitkilerin, iklim şartlarınınve yaşam koşullarının uyumunu yansıtır. Güney ve DoğuAnadolu'nun bol baharatlı ve yağlı yemek çeşitleri Mardin'dede görülür. Sebzenin beslenmedeki yeri oldukça sınırlıdır. Çiğköfte ve pilav en çok tercih edilen yemek türlerinin başındagelir. Bu durum Mardin mutfağında bulgurun ön planaçıkmasına yol açmıştır. Mardin mutfağında damak zevki kadaryemeklerin görünümüne de önem verilir. Mardin veçevresinde şifalı olduğu bilinen mahlep, ıkşut, yaban salatalık,mazı, meyan kökü, gözdaşı, ıbzor, çemen, oğulotu, ebegümecive gıbzara gibi bitkiler de yetişir. Bu bitkiler yemeklerde vetatlılarda sıklıkla kullanılır.

KöftelerMardin çiğ köftesi, içli köfte,mercimekli köfte, cevizli içliköfte, aya köfte, güneş köftesi

KebaplarSoğan kebabı, patates kebabı

Dolmalar-sarmalarRami dolması, patlıcandolması, biber dolması,işkembe dolması, kaburgadolması, kabak dolması,ebegümeci sarması, asmayaprağı sarması, dut yaprağısarması, lahana sarması

Et yemekleriKibbe, firkiye, güveç, havuçtürlüsü, ekşi erik yahnisi

PilavlarCiğer pilavı, nohutlu bulgurpilavı, şehriyeli bulgur pilavı,mercimekli pilav, çoban pilavı

Yassı biçimliiçli köfteler vebulgur pilavı

Narlı salata (üstte) ve içli pilav

MARDIN 11/15/07 8:57 PM Page 240

241M A R D ‹ N M U T F A ⁄ I

MardinLeblebisi veBadem fiekeriMardin’de leblebiciliğin ayrı birönemi vardır. Tatlı ve tuzsuznohutlar çeşitli baharatlarla datatlandırılıp beş defa kavrularakMardin’e özgü olan leblebihaline getirilir. Kış aylarındahelva ve şeker üretimi yapılır.Şekerler tarçınlı, bademli,cevizli, susamlı olarak üretilir.Mardin’de şekerli leblebi,Mardin badem şekeri veanasonlu şeker üretilir.

ÇorbalarLebeniye, un çorbası, mercimekçorbası, kelle paça, nohut çorbası,dövme çorbası, domates çorbası,kışkek, soğanlı yoğurt çorbası

BaharatlarMardin yemeklerinde lezzeti artırmakiçin tarçın, kişniş, mahlep, zencefil,yenibahar, sumak, pul biber gibibaharatlar da kullanılır.

Tatl›larSütlaç, peynir helvası, havuç tatlısı,tarçınlı tatlı, un helvası, ceviz tatlısı,cevizli helva, mahlep kurabiyesi.

Dolma çeşitleri (en üstte). Mardin’dede yabani olarak yetişen bıttım ağacı

aşılanarak Antep fıstığınadönüştürülmektedir. Kavrularak kahvesi

yapılan bıttım meyvesi (sağda) Kirazınanacı olan mahlep ağacının meyvesiilaç sanayiinde kullanılabildiği gibi

aşılanarak kiraz ağacına dadönüştürülmektedir (en sağda).

MARDIN 11/15/07 8:57 PM Page 241

mardin, eski şehir · vadi boylarında yöre halkı tarafından dikilmiş kavak, badem, bıttım,...

Documents