ROMAN U XVI I V IJEKU . . . . . . . 121HRONOLOGIJA . . . .129I . ATLANTIDA ROMANA. . . . . . . . . I35

l . Spanska moda ' 1392 . Recepcua . . . . . . . . 142

II . ROMAN U DOBA BAROKA I PRECIOZNOSTI. . . . . I451. Barok .145

a) Pastoralni roman.. . . . . . .148b) Hero jsk i roman. . . . . . . ' . ' 153

2. Prec ioznost . . . . . .155a) Epski, istori jski i l i pseudoistori jski roman? ........156b) Francuska Sapfo . . . . . . . 159

3. Komicni romani - antiromani .... 1 6 Ia) Sarl Sorel, zaboravljeni genije romana .)64b) Pol Skaron (Paul Scarron, 1610-1660) .177c) S i rano de BerZerak (1619-1655) . . . .184d) Antoan Firder (Antoine Furet idre 1619-1688) . . .186

II I . ROMAN U DOBA KLASICTZMA. . . . . . . .1931. Epistolarni roman ...1962. Memoarski roman ...2013. Gospoda de Lafajet .......203

IV. NAPADI I ODBRANE .,.,,.2131 . Teorrj ski tekstovi o romanu ........2132. Traktat o poriieklu romana ...225

EPILOG . . . . . . .231

BIBLIOGRAFIJA. . . . . . , . , . , .233RECENZIJA RUKOPISA MARJANE DUKICLI POTRAZI ZA ROMAI{OM ... ......241INDEKS IME.NA , , . . . .251Remerciements . " '261

Citaoc'tt

U neka davna,, davna vremena nastao je negdje prvi ro-rnan. Nikada neiemo saznatr ni kada ni gdje, mada su mnogeteorije poku5avale da nas umire tako Sto su porijeklo romanavezivale zanajstarije civrlizacije. Moglo se kroz istoriju dutizamnoga djela da su prvi romani,, prvi rnoderni romani,, prvi praviromani, prvi evropski rornani, pa Danijel-Anri PaL.o, profesorkomparativne knjiZevnosti, koristi termin u pluralu - radanja ro-mana i pravi istoriju sukcesivnih nastanaka romaneskne vrste.Cesto je Rableov roman uziman kao prvi moderni, ili je to DonKihot; u XVII vijeku su tvrdili da s Astrejom podinje moderniroman, a krajern istog vijeka da je to ipak Princeza de Klev.Danainja percepcij a Lanra prilidno je ogranidena na XIX i XXvijek, teorije knjiZevnosti i studije o romanu vrlo restriktivno iprilidno povrino opisuju roman ranijih epoha, a (,italaitvo i samipisci pred invazijom svjeZih, Sareno ukoridenih i medijski pre-porudenih knjiga (a danas kad kaZerno knjiga mislimo roman)sve manje vide rijetka izdanja starih romana.

U XVII vijeku ,,stari romani" bio je nepohvalan naziv zasrednjovjekovnu narativnu fikciju kojorn je vladalo dudesno.Danas taj epitet moZemo dati dugoj tradicrli od Sest vjekova (odXII do XVIil vijeka), gdje bi ,,stari",bez ikakvog negativnog iprezirnog kvalifikovanja, zna(,ro zaboravljeni, rzbrisani, nepo-znati roman. Naslovi jesu bliski, pomenemo ih, autori su namuglavnompoznati, ali ostaju samo savrSen korpus za studije tipaKako da govorimo o knjigama koje nijesmo proiitali.

\ { a r j a n a l ) u k i c

Ko l i ko god kod nas . a rn i s l im na d i tav nekadaSn j i j ugos lo -v'e'nski prostor. ncrna mnogo prcvedenih starih ronlana, jo5 ma-njc ut lchc i rna s tcor i jsk im promiSl . jan jcm, va l . jda zato Sto nema

Marjana Dukicreji i Kaliroji,ll v. n. e., O Leukipi i Klito.fontu Ahileja Tatija,III v. n. e., Ksenofontove E/bike priie o Anteji i Habrokomi,II v. n. e., Lukijan iz Samostate i njegove Istinite pripoviiesti.II v. n. e., Longov Da/nid i Hloja, Il v. n. e., Filostrat Atinja-nin i filozofski roman Zivot Apoloniia iz Tijctne., zatim Historiaaugusta (biografije rimskih imperatora) r Roman o AleksandntPseudo-Kalistena.

Ljubavni zapleti i razne pustolovine koji postoje u pojedi-nim antidkim tekstovima dine tematsku srodnost s evropskim ro-manom, pa su iz tog razloga pripisanr Lanru, mada najpoznatijimedu njima, Roman o Aleksandrr.t, nije ljubavni. Po koncepctjiljubavi - neoplatonistidkoj,,po obrascu gradnje pride koju bi Gi-stav Koen sveo na shemu ,,podinje dobro, krece lo5e,, i zavrlavadobro",, s olujama, otmicama, piratima, i naravno sreinim zavFSetkom, grdki rolnan predstavlja uzor romanopiscima kasnijihepoha, koji imaju vec dugu romansku tradiciju Lanra. Interes zahelenske romane podinje s humanizmom pa ce tek roman na-stao u XVI i XVII vijeku uzimati Heliodora, Longa, Haritonakao obrasce za podralavanje. Ljubavno-pustolovna tematika,elementi fantastike, erotika, etidke norrne, Livott zna(,ajnth ljudihelenskog romana odlidno su odgovarah vec formiranom Lanrutako da su mogli da izvr5e uticaj a da se roman bitno ne promi-jeni .

Srednjovjekovni roman, i po koncepcrji ljubavi i po kom-pozicrji, bitno je razh(,it od helenskog romana. Teoreticari re-nesanse i klasicizma lako su pratili kontinuitet knjiZevnosti,pa i romana, od antike do XVII vijeka, ali samo ostavljajudi uzagradi dugu tradiciju srednjovjekovne knjiZevnosti. Trebalo jeodgovoriti kako je nastao roman u stihu u etapi evolucije LanranajbliZoj antici.

Srednjovjekovni roman korespondira s drugim antidkimknjiZevnim oblicima u mnogo znahjnljoj mjeri nego s roma-

l 0

U potrazi za rofftanom

nom. Ovidrje prue svega, epovi kao Eneida, filozofija, stare po-etike, kanonski autori (rnedu kojima skoro da nema romanopi-saca), tekstovi su s koj ima ulazi u diskusiju prvi francuski, a tozna(i i evropski roman. No grdkr i vizantrjski roman nije nepo-znat srednjovjekovnim romanopiscima Sto pokazuje postojanjetzv. orijentalnih i antickih romana U odnosu na antidku klasifi-kaciju lanrova, srednjovjekovna knjiZevnost je potpuna smjenaknj iZevnih sistema.

Razmi5ljam kakva li bi bila sudbina romana da je popu-njen onaj prazni kvadrat kako je Lenet rekonstruisao Aristotelo-vu podjelu Zanrova u vrlo podsticajnom (h'odtt u arhitekst. Dapodsjetim, Aristotel je napravio distinkciju izmedu narativnog(ep) i dramskog nadina (tragedija i komedua) podraLavanja, apo predmetu razlika je na uzviSene i ozbiljne radnje,, plemenitadjela, na ljude koji su bolji od nas (ep i tragedrja) i na niskeradnje, djela lo5ih ljudi i ljude koji su gori od nas (komedija,ali kako kahe Aristotel, ne u punom obliku onog Sto je rdavo).Tragedija je, dakle, dramski nadin podraLavanja ozbiljne radnje,epopeja narativni nadin podraLavanja ozbiljne radnje, a komedi-ja - dramski nadin prikazivanja,,niLihkaraktera". Ostaje detvrti,,,,laLni prozor", koji bi bio narativni nadin podraLavanja ne takoozbiljnih i izvi5enih djela i ljudi.

oil;---vl{ dramatique narratifSupdrieur tragedie epopeeInfdrieur comedie

Pozivajuci se na Aristotela Zenet je u taj prozor stavio pa-rodiju, mada poznatoje da Poetika tazmatra ozbiljno samo ,,vi-soke rodove" - tragedrju i epopeju. Da li u tom prozoru moZemoda zamislimo roman? Mada,, iskreno, i ovaj prozor je romanu

11

Marjana Dukict i jesan. Ono Sto izgleda vai.no jeste da Aristotel nije poznavaoroman koj i bi zadovolj io ozbi ljan teorijski tretrnan, Sto potr, r'dLr.yetezu o francuskom porijeklu.

Lenetov kvaclrat je zanimlj iv u redefinisanju ronrana (Stoje, izgleda, stalni posao teori je), s epom rnu je jedina slicnostpripovrjedanje, i to bi moglo zaustaviti dugu tradiciju definisa-nja romana kao epa u prozi. Primo, Sta je onda rolnan u sti lru?A,secundo, ep je ostao u pro5losti, roman Livi. Terl io, trspolcrlbebi se mogle vr5i t i i s drugim , ,vel ik im" rodovima, z.a korrrer l i -j, ga veLu niLi karakteri, prikazivanje svakodnevne stvarrrosti ihumor, naj5ire shvaieno. No roman, kao Sto znamo, uzirna slo-bodno od sva tr i roda i fonnalne karakter ist ike, pa postcl i iuobliku dijaloga, i, da ostanemo u vokabularu Poetike, preclmetepodraL.avanja. Protejska priroda romana i cinjenica da je, kakobi Bahtin rekao, Lanr u neprekidnom nastajanju spredava teorijuknjiZevnosti da dA bilo kakve precizne definicije i ustanovi pra-vila. Naravno, poku5aja ima tokom cijele istorije, ali za svaku odtih definicrja na5ao bi se roman - izuzetak, a preetablirane regulenikada nije pratila produkcija.

lztograzloga krenuli smo starim metodolo5kim pravilomzahvatanla stvari iz korijena. Poku5ademo da ustanovimo Staje to roman na osnovu nekada5njih stavova, najde5ce optuZbi ikrit ika, ali i odbrana. Korpus koji je tome posluZio predstavljaizvornu vi Sevjekovnu traclicr-y u lanra.

Roman je priia. Roman je prije svega prida koju neko znada isprica, a potreba za pricom u svakom biiu traLijoS jednu' iliistu opet, i l i potpuno novu i l i neku staru drugadije ispridanr"r. Odopata l jea do Andriia sri jeiemo se s obja5njenjima fenomenaljudske potrcbc da iz ditaladkog mira ulazi preko romana u broj-ne pustolovirre, da doZivljava i promiSlja romaneskne dogadaje'a da istovremeno bude svjestan da je to ipak ,,samo roman". Pricamol,e bit i istori jska, vjerovatna, dudesna, fantastidna,, smije5na,

t 2

U potrazi za romanom

luLna, svejedno. MoZe imati stotinjak strana a moLe i desetinetolnova.

VaZno je da prica ima dogadaje koji prekidaju svakodnevi-cu junaka, koji ce ga natjerati da reaguje, koja ce ga promijenit i,rratjerati da pati, da uzletr, da osvaja i voli,, da ocajava i propada.Tematsko polje romana je neogranideno. Od vite5kih avanturado avanture samog pisanja u rornanu XX vijeka, tipovi pusto-lovina se mijenjaju ali drLe citaoca do razrje5enja, do kraja, doposljednje recenice.

Roman je fikcija. Cesto se roman definisao kao ,,laLnaprida", u bolj im slucajevima,,, izmiSljena prida", dime su krit icariLanru zapravo davali jednu od kljucnih karakteristika - fikcio-nalnost. Roman je izma5tani svijet u koji citalac od prve rede-nice ulazi uspostavljajuci ditalacki pakt s tekstom. Da uzmemobilo koji roman: ,,VelmoZe, Lelite li da dujete divnu pricu o lju-bavi i smrti? Pridu o Tristanu i kraljici Izoldi. Cujte kako su se,na svoju veliku radost i veliku tugu,, voleli i kako su potom odte l jubavi istoga dana umrli, on zbog nje, ona zbog njega." Odtog trenutka mi se ne pitamo je li to istina, je li to stvarno, vaLeli pravila logike i zdravog razuma, kakav je moral, je li sve topoput svijeta u kojem Zivimo.

Ne, citaoci i ne Zele pride koje l ide na Livot i stvarnost. UZivotu nema tako zgusnutih dogadaja, nema kulminacija i ra-zrje5enja, nelna otmica i carobnih napitaka. U Zivotu ne prisu-stvujemo dogadajima koji se mogu odigravati u vrerlenu duZemod ljudskog svjesnog vijeka, ne ulazimo u duSu i srce drugihljudi, ne moZemo se za trenutak vratiti dvadeset godina ranijei l i napravit i pauzu od nekoliko godina. A u fikcionalnom svi-jetu romana sve se moZe naci, naucili smo od Flobera, ljubavi,ljubavnici i ljubavnice, gospe kryje padajtt u nesvijest, mraineiume, uzbudene srca, zakletve,.jecaji, suze i poljupci, iunovi na

l3

Marjana Dukicmjeseiini, slavuji po lugovima, a gospoda hrabri kao lavovi ipitomi kao jagnjad.

Zato se roman voli. Cak i kada roman kritikuje romanes-kne topose, kada junaci pobjegnu rz naratorovog fokusa, kadanarator pokazuje sopstveno neznanje i poigrava se brojnim bur-lesknim tehnikama, kada nam se zaklinje da pripovrjeda samo,,distu istinu" i dalje stvara fikcionalni svijet.

O odnosu fikcrje i stvarnosti potro5eno je mnogo mastila.Prihvaticemo Bartov stav da se radi samo o efektu realnog kaoosnovu vjerovatnog. Ili ', joS plastidnije, rijedi Mi5ela Remona dajedino Sto je stvarno u romanu jesu format, knjiga, boje korica ibroj stranica.

Roman je pripovijedanj e. Bez majstorstva pripovijeda-nja nema ni dobrog romana. Kakvim ie incipitom zadrL,atr pa-Lnju (,rtalaca, kako 6e organtzovati pridu,, hoie li biti neobavije-Steni lli radoznali narator, narator-junak ili narator-svjedok, hoieli pridu rasuti po svim kontinentima ili ce je reducirati na nekiotmjeni salon ili golu samostansku sobu, u kojim kolidinama ikojim tempom ie davati ditaocu informacije. Mnoga joS nerz-govoren a pitanja dine organizaciju romana, pripovijedanje mustvara oblik. Djelo je, da se sjetimo Rusea, simbioza jedne formei jednog sna.

Roman je tekst. Roman ne postoji u usmenoj tradiciji, onje od podetka napisani tekst namijenjen ditanju. Kod srednjovje-kovnog autora Kredena de Troa u romanu lven ili vitez s lavomprrkazano je prvi put ditanje - u jednom vocnjaku djevojka ditanaglas roman zadivljenim i odaranim roditeljima. Bilo da su ru-kopisne bilo Stampane, knjige romana sadrLavale su vei organi-zovan tekst koji nije zavisio od sjeianja i sposobnosti kazivada.Dugo je trajao obidaj ditanja pred slu5alaStvom, uglavnom dvor-skim, kasnije salonskim, mada u Don Kihotu na primjer moZe-

t4 t5

U potrazi za romanom

mo naii ditanje radnicima u polju. Mnogo kasnije din citanjapostaje privatan, usamljenicki, individualan doZivljaj.

Staru tradiciju ditanja pred publikom oZivljavaju neki sa-vremeni romanopisci, kao FAK-ovci devedesetih godina XXvrjeka.

Roman je literatura za Lene. Nekada uvredljivo, nekadalicemjerno za5titnidki, roman se od pocetka vezivao za mladeLene kao glavno ditala5tvo. Vidjeli smo da i prvo predstavljanjecitanja romana ima mladu citateljku u Kredenovom voinjaku.No znamo da su ga kri5om ditali i najveci kritidari i cinici,, odMontenj a do La Ro5fuko a. Zaboravlj a se pritom vaZnost Lena nafrancuskim dvorovima zahvaljujuii kojima je podela da se pi5ekurtoazna knjiZevnost, a medu omiljenim Lanrovima je roman.Zaboravlja se isto tako znahj precioznih salona u kojima su di-tani i gdje se raspravama r anahzama otvara moguinost teorij-skog promiSlj anja romana.

Tematska vezanost za heteroseksualnu ljubav romanuotvara moguinost stvaranja Zenskih likova, po demu ie se Lan-rovski emancipovati od ostalih knjiZevnih vrsta,prue svega epa.Junakinje kurtoaznog romana imaju podjednaku vaLnost kao ijunaci - vrtezovi. Ljubav, za koju je potrebno bar dvoje, a naj-de5ie ih je viSe, daje mogudnost dvostruke (ili vi5estruke) pridekoja se paralelno vodi do raspleta.

Ne moramo se sloZiti s opatom Ijeom koji je smatrao dasu francuski romani XVII vijeka najljep5i jer Lene u francuskomdruitvu imaju najveiu slobodu, nemaju nikakvih zabrana osimsopstvenog srca, a da bi se ta tvrdava osvojila mu5karci su mo-rali da stvore takve forme i takvu umjetnost kakvu drugi narodiskoro da ne poznaju. Ne moZe se ipak ignorisati dinjenica da je idanas ditalaStvo uglavnom Zensko tako da romansijerke i roma-nopisci svakako moraju racunati na njih.

Marlana Dukic

Roman ne moZe postoiat i bez Lena, . junakinja, i l tatel . jk l ,

autorki. No, ne brani se ovdie teza da se radi o kakvoj Zensktrjvrsti. Naprotiv, Zene se osjecaju u rorlanu ravnopravnim u pot-punosti, uLivaju u komfornosti koju ta vrsta nudi, blizak im jesvi jet romana,, problemi koj i se otvara. ju.Rado ga di taju ' p iSu irzu(avaju, u istoj mjeri kao i mu5karci.

Roman je l j ubavna pri ia. Naravno da ima romana koj i negovore o ljubavi, ali to su viie izuzeci nego pravilo. (Jn roman,c'est oil i l

.v a de l 'amottr, pisao je Tibode. Koncepclje l jubavisu se mijenjale, ali je glavni zaplet ostajao isti: radanje strastikod dvoje mladih koje nakon mnoStva prepreka odekuje sreianzavrletak. Ili tragican u zabranlenim ljubavirna. Roman opisujei l jubav u braku, i vanbradnu, mladih i l i ne tako mladih juna-ka; moguca je l jubav na prvi pogled i l i s odloLenim dejstvom,moguie je da je prati l jubomora, strah , Lella za posjedovanjem,cedno uzdrLavanje. A tek osvajadke tehnike i zavodenja, isku5e-nja svake vrste, l jubavni problemr,pa onda l ibertensko uZivanjeu culnirn zadovoljstvima, oboLavanje, nemuSte l jubavi, femini-stidka i madistidka prosvjetl jenja, sve je to nepresuSni arsenalkoji se i dalje obogacuje i nesebiino prilaLe ba5tini.

Naravno, moLe se napisati roman koji ni je ni u jednomprocentu l jubavni, ali svi ce rade i itati one koji imaju dobru l ju-bavnu pricu. Znali su to velrki majstori Flober, Balzak, Prust.

Roman je savremen L,anr. Bi lo da je barokni bi lo pos-tmodernist icki , rcman svih poet ika. je u neposrednom kontaktus vremenom u kojern nastaje. Neka su srednjovjekovni romanibajkovit i, iza svih t ih koprena iudesnog kri je se stvarni f 'e udalnisvi. jet, sistem vri jednosti, navike i obiiaj i, ukus i zahtjevi publi-ke. S obzirom na otvorenost rornaneskne strukture, sve dru5tvenepojave i sva nova saznanJa su ukljudene ne samo na tematskomvec i na formalnom planu (od pisama do interneta, od Kopernikado Frojda).

t 6

U potrazi za romanom

Za razhku od vrsta koje su bile okrenute proSlosti, nacio-nalnim i mitolo5kim lidnostima, ,,okamanjenom vremenu",, ro-man se okreie obidnom Zivotu crl i je protagonist ,,covjek naliknama", individualac, njegov privatan Livot, svakodnevica, tra-ganje spoljaSnje koliko i unutra5nje. Roman junaka/junakinjumoZe pratiti od rodenja do smrti, moL,e samo ,,isjedak Lrvota",ali simultano pustolovinama, ma kakvogznahja bile, dogadajuse unutra5nje promjene junaka. Psiholo5ko oslikavanje novinajeromana srednjeg vijeka u odnosu na druge knjiZevne vrste.

Roman je nemoralan. Glavna meta napada na romanbila je ljubavna tematika koja je navodno prijetila trovanju du5amladih ditalaca, a u krajnjom ishodu uruSavala instituciju braka,preko koje se civilizacila i dalje odrLava pod kontrolom. Inge-niozni romanopisci su onda poceli da pripovryedaju ,,dru5tvenoprihvatljive" ljubavne price s brakom kao srecnrm zavr5etkom,ali nijesu prestali da pi5u romane.

Kritidari morala romana bili su ipak na dobrom tragu.Roman jeste nemoralan, ali ne zbog raznrh ljubavi koje se ra-splamsavaju na stranicama, vec zato Sto je to anarhicna knji-Levna vrsta koja detronizuje autoritete. Subverzivan rad romanaje su5tinski kvalitet Lanra. Oneobidavanjem poznate stvarnostiroman mijenja percepciju svijeta,, iskoSene perspektive otvarajuput preispitivanju. S druge strane, aktivnim radom na dekanoni-zactji unutar same knjiZevnosti neprestano sam sebe uru5ava iponovo stvara. Roman nije politicki korektan govor, a ako jeste'onda je utoliko manje dobar roman. U tome je njegova moralnapogubnost. Ako smo prihvatili stav o sukcesivnim radanjima ro-mana, njima su svakako prethodila nestajanja. Smjena sistemase odigravabez teorij ske supewizije.

Roman je autorefleksivan Lanr. Od nastanka, od kurtoa-zneknjiZ.evnosti, roman razmiilja o sebi, Sto je drugim vrstamanepoznato. Samo glas u romanu izlaLe da li je deskripcija predu-

t7

Madana Duki i

ga i da l i je uop5te potrebna, kakav je odnos prema stvatnosti, jeli nesto vjerovatno; u romanu samo likovi raspravljaju s narato-rom i dri.e govore o umjetnosti gradnje romana. Moguci postupcisu roman u romanu tli roman o romanu, a naj(eSie protagonistje, osim naratorovog glasa, l ik umjetnika, pisca koji promi5lja oromanu. Starim romanima je bliskija burleskna transformacilakanonskih romana.

Ne samo da je teorija izbjegavala roman, nego mu nije biladugo ni potrebna. Metatekstualni rad se obavlja u samoj dijege-z i .

Roman je hipertekstualan Lanr. Roman moZemo zamr-sliti kao individualno djelo koje bi bilo napisano bez ikakvogpoznavanja tradictje, ali su5tinski, buduii da stalno promi5lja osopstvenom postojanju, nerzbjeLno je da je u mreZi sa svim ro-manima, napisanim ili mogu6im Taj univerzalni aspekt literar-nosti, kako bi Zenet rekao, postoji svuda u knjiZevnosti,, ali ipakkod nekih zna(,ajnue.

Evociranje', imitacija, transformacija legitimne su operaci-je dime svaki napisani roman ulazi u univerzum romana. Jednaod zamjerki dana5njem romanu jeste upravo nedostatak kores-pondencija s nasljedem i savremenicima. Bilo bt zanimljivije daima viSe hipertekstualnih diskusija nego romansiranih biografijapisaca.

Roman je nepravilan L,anr. Nedogmatidnost, otvorenost,upotreba tehnika i prosedea ostalih knjiZevnih vrsta, tematskasloboda, slobodan tzbor kompozicije od podetka su kvalitetromana. Kori5cenje drugih knjiZevnih i neknjiZevnih Lanrova(drjalo5ki oblici, poezrja, umetnute pride, esej, rasprava, pismo,putopis, biografija) postoji od nastanka, a, kako podsjeia Bahtin,neki od tih Lamova imaju su5tinsku konstruktivnu ulogu u roma-nu pa nastaje epistolarni,, memoarski roman ili roman-dnevnik.

U potrazi za romanom

Za razhku od drugih vrsta' narocito klasidne knjiZevno-sti, gdje su postojala pravila za svaku pojedinadno, poStovanjei etabliranje normi kada je roman u pitanju ne daje zna(,ajne re-zultate. Zapravo, Sto roman viSe po5tuje izvjesne postupke iliteme, vi5e rizikuje da ude u svijet robe Siroke potro5nje, koje odmilo5te zovemo krimiii, ljubiii i porniii. Imitacija odredenihmatrica ima svoju publiku, naravno' ali se udaljava od prirodeLanra i ostaje van zna(ajnrh procesa romana.

Roman je zabavan il,anr. Dok cita roman Perseval, (r-talac se zabavlja, smije se, strepi,, cudi se. Dogadaji se smje-njuju brzo i lako, a prida, kao Sto iete vidjeti, vrlo je ozbiljnai uzvi5ena. Cesta kritika upuiena romanu bila je da je to laka izabavna literatura i to se ovdje neie demantovati. KnjiZevnost,dak i klasidna, imala je cilj da se dopadne publici. Zaito bi ondaroman trebalo uozbiljiti? Ne treba. Zanrmljivost, lakoia r zabavaosvajaju od prve strane ma5tu, um i du5u ditalaca.

Eto, ditaode' sada je trenutak da odludite da ostavite knjiguili da nastavite citanje. Ako ipak Lehte da idete dalje, radunam naVaS polemidki dar. Bonne lecturet

t 8 t9

I. FORMIRANJE ROMANA

Zanrovske podjele u srednjem vijeku, kao i citava knji-Zevnost, apaftne su u odnosu na evropsku klasidnu liniju kojaod renesanse uspostavlja vezu s antikom i dalje nastavlja premaklasicizmu. U srednjovjekovnoj francuskoj knj iZevnosti klasidnepodjele na epopeju, komeduu, tragedrju i lirsku poeziju postojepod drugim imenima. No, ne samo nominalno vei i su5tinski,srednjovjekovna knjiZevnost stvara specifidne forme knjiZevnogtzraLavanja: chansons de geste, le, roman,, mirakuli i misterije,sotije i farse, fablioi, rondoi i balade. Od svih francuskih me-dievalnih oblika jedino je roman preZivio i postao dominantanknjiZevnr Lanr. Iako u antici postoje narativni tekstovi koji sedanas svrstavaju u romaneskni Lanr, sam termin roman pripa-da francuskom srednjovjekovlju, autohton kao gotska katedrala,kako kaLe Tibode.

,,,Taj dugi srednji vek daje moguinost da se bolje shvatestremljenja jedne epohe, istovremeno epohe gladi, velikih epi-demija, siromaha i lomada, ali i katedrala izamkova, epohe kojaje izmislila ili otkrila grad, univerzitet, posao, vilju5ku, krzno,solarni sistem, krvotok, toleranciju itd."l Rleei istoridara ZakaLe Gofa, kojem dugujemo mnogo i kada je srednjovjekovnaknjiZevnost u pitanju, otkrivaju ambivalentnost perioda o kojempostoje suprotstavljene predstave. Zajedne ,,mradno doba", za

' Zak Le Go| Srednjovekovno imaginarno, prevod Ivanka Pavlovic, Srems-ki Karlovci, Novi Sad, Izdavadka knjiZarnica Zorana Stojanovi6a, 1999,str. 32.

a ' tL J

Mariana Dukic

druge ,,zlatno", srednji vi jek, Sto se knjiZevnosti t ice, jeste peri-od njenog formiranja na narodnom, francuskom jeziku.

Iako Francuzi s ponosom istidr-r svoje galsko pori jeklo, po-deci francuske knjiZevnosti vezuju se za romanski, a ne za galskijezik. Naime, nije ostalo pisanih spornenika na galskom jeziku,mada su imali usmenu knjiZevnost koju su prenosil i sve5teni-ci - druidi. Rornanizovana Gali ja prihvati la je latinski, kasnijeromanski jezik, a i sarni nazivi naroda i zernlje uzeti su od Ri-mljana, jer su Gali sebe nazlali Kelt irna. Prvi pisani spomeni-ci ne korespondiraju ni s podetkom epohe neprikladno nazvanesrednji vijek, koja podinje padom Zapadnog Rimskog Carstva476. godine. Prvi pisani spomenici francuske knjiZevnosti na ro-manskom su jeziku i poticu izYIII i IX vrjeka.

Ne srnije se zaboravit i da je udeni latinski u upotrebi to-kom ditavog srednjeg vijeka i da nastanak pudkih jezrka, kakona to podsjeca Kurcijus, nue ugrozio knjiZevnost pisanu na la-tinskom. Prevodila5tvo je vrlo aktivno u oba smjera: knjiZevnitekstovi napisani na narodnim jezicima prevode se na latinskia latinski se pribhLava Sirokoj publici prevodom na romanski.Pored toga latinskije tokorn citavog srednjeg vijeka jezlknauke,diplomatije, sudstva, filozofije, retorike, gramatike i, naravno,teologije.

Roman (romanz) je u srednjem vijeku ozna(avao tekst pi-san na romanskom jezikll, govolrrom jeziku nekada5njeg Rim-skog Carstva. U opreci prema udenom latinskom jeziku - lingualatina, romanski - lingua romana vulgarna je varij anta latinskogi predstavlja prelaz od latinskog jezrka prema francuskom.

Prvo zna(en1e pojrna roman jeste dakle tekst preveden slatinskog na romanski (pocetak XII vrjeka) da bi kasnij e ozna-davao tekst direktno pisan na romanskom (sredina XII vijeka).Glagol romancier ozna(,avao je joS u XIII vijeku prevoditi s la-tinskog na roffranski, a tek podetkom XIV vijeka pripovijedati24

U potrazi za romanom

na francuskom.2 Otuda dest naziv roman u srednjem vijeku zadjela koja ne pripadaju Lanru ron'rana, ali naslov kazuje jezik nakom su pisana: Roman o Liscrl su kratke price o Zivotinjama,bliske basnama, Roman o Ruii je duga poema, Roman o Brutujeste prevod na romanski. Pored toga naziv roman nose i teksto-vi koj i pripadaj u tzv. rimskoj materij i u znacenj u romanizovanihverzila: Roman o Tebi, Roman o Eneji. Paradoksalno, narativnitekstovi koji pripadaju Zanrovski romanu najce5ce nijesu imalitaj rematski naslov.

Medutim, ved u XII vrjeku Kretjen de Troa, najveii ro-manopisac srednjeg vijeka, koristi termin roman kao lanrov-sko odredenje praveii distinkcrju u odnosu na druge tada5njeknjiZevne oblike - chansons de geste i le. Znadenje romana kaonarativnog teksta na narodnorn jeziku, te definisanje u odnosuna epsku poeziju su5tinske su karakteristike u formiranju novogLanra. Poznato je koliko ie roman u kasnijim periodima, kao naprirnjer u XVII vijeku, vezivanj em za epska pravila i uop5te zapravila, gubiti suStinski kvalitet Lanra - nekanonidnost.

Srednjovjekovni francuski roman defini5e se u odnosu naepsku poeziju abhzak mu je po duhu le, kratkanarativna forma.Francuski junadki epovi - chansons de geste, najznahjniji suknjiZevni rod XI vijeka francuske srednjovjekovne knjiZevno-sti. Junadki epovi su zasnovani na istorijskim dogadajima, imalisu Siroku publiku svih druStvenih slojeva. Pisani su najdesce udesetercu, s asonancama, bez rime. Obrazac chansons de gestejeste najpopularnija Pjesma o Rolandu, izXl vijeka, ciji origi-nalni rukopis nije saduvan, vei samo prerade i prepisi. (Najstari-ji je i najbolj r tzv. Oksfordski rukopis.) Hri5ianski spiritualizami junadko-feudalni idealizam odlikuju srednjovjekovne epove.Ciljevi epskog junaka su uzvi5eni - odbrana zemlje, kralja, hri-2 Henri Coulet, 1,e

1 9 6 7 . p . l 9 .

Roman jusqtt 'a la Revolut ion, Paris, Armand Colin.

25

Marjana DukicScanstva. Za odbranu ,,mile Francuske" bori se protiv ,,nevjer-nika", ,,pagana", u sludalu Piesme o Rolandu protiv Saracenakoji, uzgred budi redeno, nijesu ni nevjernici ni pagani. Slikadva predstavnika viteskih vrlina,, Rolanda i Olivrjea, nudi dvijerazli(,ite koncepcije hrabrosti, ali isti sistem po5tovanja vlada-ra, Karla Velikog' hriSianske vjere i patriotizma. Cesto se za-boravlja da su osim glavne l ini je, postojali kasnije, u XII i XIIIvijeku epovi koji su po registru, po duhu, po stihu bili drugaciji.Daleko od sveianog i uzvi5enog tona Pjesme o Rolandu, u epulazi komican i Saljiv ton, ponekad dak lascivan, a cilj sve vi5epostaje zabava. Aristokratska publika ce razviti za sebe kurtoa-znu knjiZevnost, a chansons de geste postaju, kako kaLe NikolaBanaSevi63', literatura za narod.

Le (fr. pI. lais) kraii je narativni tekst, pisan u osmercu, amuzika predstavlja su5tinski element tog neobicnog narativnogLanra. Najpoznatija predstavnica knjiZevne vrste Mari de Frans(Marie de France) pominje vi5e puta da su bretonskog porijekla:,,,ispridaiu vam pustolovinu od koje su Bretonci sadinili le". Ve-zujuci se tako za bretonsku inspiraciju, a pripovijedajuii nekupustolovinu, le su vrsta najbliLa kurtoaznom romanu po duhu.No razlika postoji u duZini i u postojanju muzike. Le je mnogokraci od romana, praden je nekom vrste harfe i opisuje samojedan dogadaj koji je prikazan linearno. Tematika je uglavnomljubavna, prisutno je dudesno, ali i sl ika svakodnevnog Lwota, aton je sentimentalan, katkad i dramatidan.

? k * *

Intelektualci i pisci u srednjem vijeku po obrazovanju suklerici (fr. clerc,, u doslovnom prevodu - katolik, sveitenik), bu-r Nikola Bana5evii, ,,Francuska knjiZevnost srednjeg veka" u: Branko

DZakula et all., Frctncuska knjiievnost l, Sarajevo, Svjetlost, Beograd,Nol i t , 1916, str .22.

26

U potrazi za romanom

duci da crkva organizuje Skole, kasnije, od XIII vi jeka, i uni-verzitet. Klerici su, za razhku od laika koji su poznavali samofrancuski jezik (pa su zato smatrani nepismenima), obrazovanina latinskom bez kojeg jenezamislivo bavljenje naukom, filozo-fijom i knjiZevno5cu. Zahvaljujuci bilingvalnosti zasluLni su zaprevodenje latinskih tekstova na francuskr r vice versa.

Obrazovanje klerika bilo je zasnovano na sedam slobod-nih vje5tina: trivium- gramatika, retorika i dijalektika r quadri-vium - aritmetika, geometrtja,muzlka i astronomija. Izucavanjegramatike bilo je kljudn o za buduie pisce jer se u okviru te dis-cipline ucio latinski jezik, izu(,avani su antidki pisci Ciceron,Horacije, Vergilije, Ovidrje, Seneka. Grci su poznati preko la-tinskih prevoda i komentara, a autoritet autora imaju i Mojsije,,David, Solomon, apostoli, koji se desto u djelima cit iraju. Kakosvi klerici nijesu mogli da rade u biskupskim Skolama odlazilisu na dvorove kao pisci buduci da su ba5tinili antidku, naroditorimsku tradiciju, a obrazovanje ih je opskrbilo bibltlskim i pro-fanim autoritetima, tehnikama i postupcima, figurama, motivi-ma i temama. Romanopisac je u srednjem vijeku imao knjiZevnoobrazovanje. Za razhku od njih, Zongleri,, koji su odrZavali na-rodnu usmenu kulturu, bili su dak osudivani od crkve, a pra5tanoim je samo ako pjevaju Zivote svetaca i chansons de geste.

Srednjovjekovni pjesnik Zan Bodel (Jean Bodel) podije-lio je svu dotada5nju knjiZevnost na tri ,,materije": francusku(epska knjiZevnost), rimsku (tj. antidku) i bretonsku (price okralju Arturu i vitezovima Okruglog stola, te pride o Tristanu iIzoldi). Ne samo Sto je taj predstavnik gradanskog reahzma skraja XII ipodetka XIII vijeka napravio podjelu koja se navodii danas, vei je dao i neke odlike svake od ,,,materija". Rimske

21

Mariana Dukic

price su udene i navode na razmi5ljanje, bretonske su zabavne, afiancuske otkrivaju svakodnevno istinu.a

Rimska materija obuhvata knj ilevne,, rnitolo5ke i istorijskeprice grdke i rimske antike. Bodel je upotrijebio naziv ,,,rimska"jer su i grcki tekstovi uglavnom poznatr preko latinskih prevodai adaptacija. Medu uticajnirn antickim autorima posebno rnjestoima Ovidrje (Ars amnndi, MetamorJbre), ali iVerglhje (Eneida)i Stacrje (Tebaida).

Ono Sto je vaLno za razvoj poetike romana u tom periodujeste Sto su tzv. anti(ki romani preko uglavnom poznatih temapredstavljali prelaz odjunadko-hriSianskog idealizma epova kakurtoaznom idealizmu dvorskog romana. Izmedu 1130. i 1170.nastaju narativni tekstovi u kojima su antidke teme zapravo po-sluZile u predstavljanju srednjovjekovnog druStva: anticki junaciprikazani su kao feudalni velikaSi, antidki gradovi izgledaju kaodvorci, Trojanci i Grci idu na turnire kao vitezovi, jezik irn je ga-lantan a osjecanja koja ih pokrecu upravo odgovaraju kurtoaznojfrancuskoj publici. Iako bi po publici kojoj su ditani, po duhu ukojem su pisani pripadali kurtoaznoj knjiZevnosti, temama, po-Stovanjem istorijske istine (ili bar pretendovanjem da se po5tuje)t tzabranim stihom (epska strofa lesa) jos uvijek zadrLavaju ep-ski karakter. Osmerac ie postepeno postajati metar romana, iakokod predstavnika rimske materije moZemo govoriti i o izvornomznadenju termina roman, jer se zapravo radi o slobodnim prevo-dima poznatih antidkih prida na romanski jezik.

4 N. sont que III. matieres a nul home entendant:De France et de Bretaigne et de Rome la Grant;Et de ces III. matieres n'i nule semblant.Li conte de Bretaigne sont si vain et plaisant;Cil de Rome sont sage et de son aprenant;Cil de France de voir chascun jor apparant.Navedeno prerna: Coulet , Le Rotnan jusqu'a la Ret,olut ion,p.32.

28

U potrazt za romanom

U svem antickom nasljedu licnost Aleksandra Makedon-skog posebno je bila privlacna srednjovjekovnoj publici. Legen-da o njemu stvorena je jos zaLivota. pretpostavlja se da origina-lan anonimni tekst Rornana o Aleksandru potice iz Iy vrjeka p.n. e. Poznati tekst koji je prevoden i distribuiran sirom Evropepripisuje se Pseudo-Kalistenu (l l vi jek nove ere), koji ie u latin-skom prevodu (Julije Valerije,, IV vijek) biti inspiracrja francu-skim verzijima Romana o Aleksandnr (Le Rontan d'Alexandre).Tekst pisan na starofrancuskom jeziku crji je autor Alberik dePizanson (Alberic de Pisangon)5 s kraja XI ipodetka XII vi jekabice ubrzo preveden i na druge evropske jezike, a uslijediie ibrojni drugi prevodi pa ce u XII vijeku dudesna prida o Alek-sandru biti poznata svugdje u Francuskoj. pisana najprije u aso-novanim osmercima, u kasnijim verzijama biie u desetercu ikonadno u dvanaestercu, koji ce za sva vremena ponrjeti nazjvaleksandrinac.

Roman o Aleksandru vise slidi junadkoj poeziji nego kur-toaznoj knjiZevnosti. Mitska lidnost antidkog svijeta ugradenaje u srednjovjekovni pogled na svijet, a to sto nije pripadao na-cionalnom mitu dalo je slobodu da se romaneskni svijet nase-li slobodno izma5tanirn neobicnim i fantastitnim elementima.osvajanja Aleksandra Velikog po istoku (a popularnost romanakoincidira s krsta5kim ratovima) bila su zanimljiva tema; isto-vremeno, opisima i mistifikacijama tajnovitog orijenta zapodinjeduga tradicija egzottzma u francuskoj knjiZevnosti. Aleksandar,najveii ratnik, osvajad, neustra5iv i zastrasujuci, plemenit i sr-dan, stalno u novim potragama i osvajanjima postao je modelsavr5enog feudalnog viteza. U romanu nema teme ljubavi, alidudesno ulazi u narativnu prozu: neobidnabica, sirene,, amazon-ke, vatrene kiSe, prorodanstva, magije. Smatra se, kako navodi) Drugi izvori navode da je ime Alberik de Brianson (Alberic de Brian-

qon).

29

Marjana Dukicprevodilac na srpskohrvatski dr Zdeslav Dukat, da je do XVIvijeka nastalo 90 verzij a Romana o Aleksandru na viSe od tride-set jezika.

ViSe kurtoaznih elemenata sadrZe ostali anticki romanr rzXII vijeka: Rontan o Tro.ji, Roman o Tebi r Roman o Eneji.lJRomanu o Tebi (Le Roman de Thdbes), oko 1150. godine, u po-znatoj prici o Edipu i njegovim potomcima koji se bore za tronTebe, preuzetoj od rimskog pjesnika Stacija, takode ima necegod junacke poezije u predstavljanju borbi i junaka. Pokazateljiprisustva kurtoazne knjiZevnosti jesu slika i mjesto lene. Romanukljucuje nekoliko Zenskih likova, pa dak i jednu malu diskusijuo ljubavi. Pored toga prisr-rtan je glas naratora koji romanesknoprati svoju pridu i koji ukljuduje poftrete likova,, opise i enume-racije.

ViSe kurtoaznih elemenata sadrZr Roman o Eneji (Romand'Eneas, oko 1160. godine), nastao, naravno, na osnovu Vergi-lijeve Eneide, ali po duhu vise pod Ovidijevim uticajem. Vjero-vatno je rimska antika bila plodnrja za razvoj romanesknih lju-bavi pa je Lavinija, kako kaLe Kule, prva djevojka francuskogromana crj i nam je opis radanja l jubavi dat.6 U detaljnoj anali-zi nastanka tako jakog osjecaja razvtja se i teorijska raspravao ljubavi. Brojni unutra5nji monolozi prlkladno su sredstvo zaispitivanja i samoispitivanja, prisustvo razhcitih tipova ljubavite Zenski likovi Lavinije i Didone dine vidan prelaz ka poeticikurtoaznog romana. Tehnike i teme junacke epike ustupaju mje-sto detaljnim opisima, realistidnom prikazivanju likova, obidaja,odjece i nadina Livota te psiholoSkom ocrtavanju likova i strasti.Roman o Eneji koristi,, kao i Roman o Troji, osmerac s parnimrimama koji ce postati stih kurloaznog romana.

Najveii uspjeh ima Roman o Troji (Le Roman de Troie),napisan oko 1165. godine, vrlo dug (30.000 stihova) i bez po-

30

Coulet . op. c i t . . p.33.

U potrazi za romanon-lznavanja Homerove Ilijade. Napisao ga je Benoa de Sent-Mor(Benoit de Sainte-Maure), ostao je saduvan u 39 rukopisa, a po-stoji i varijanta u prozi iz xlll vrjeka. Sve teme llijade su prisut-ne, ali preko likova, narocito zenskih, Roman o Troji, savremenkurtoaznom romanu Kretjena de Troa, predstavlja krajnju etaputzv. arftickog romana. ono ito ga razlikuje jos uvijek od buduiegromana bretonske materije jeste sto ljubav moZe biti i destruk-tivna snaga,, kobna i pornamna, kako je u antickoj knjiZevnostipoznata. Pritom, vezivanje zaterne poznate iz anti(ke mitologrjei antiikih tekstova uslovljavalo je postovanje, kako Misel zink(Michel Zink) podsjeia, istorijske istineT.

Rimska materija je dakle obezbrjedila stih - rimovaniosmerac,, uvela dudesno u francusku literaturu, stvorila prve Len-ske likove, zapodela pripovijedanje o ljubavi i stvorila narativ-ne postupke za razvoj pravog kurtoaznog romana. okretanjembretonskoj materiji, kako ju j. Bodel nazvao, roman je napustioobavezu po5tovanj a svakodnevne istine. Anticke junake i medi-teranske osundane gradov e zamijenili su vitezovi izuzetnih spo-sobnosti dije su se dudesne pustolovine odigravale u zadaranimbretonskim Sumama i dvorcima. Bajkoliki svijet vitezova okru-glog stola i kralja Artura bio je prikladnlji za stvaranje praveromaneskne fikcije, te je rezultat toga roman izuzerne umjetnid-ke vrrjednosti r zna(ajna etapa razvoja Lanra - kurtoazni viteikiroman.

Michel Zink, Introduction dLe Livre de Poche, 1993, pp.

la litterature.fi"angaise du Moven Age, paris,62-65.

3 l