GEORG WILHELM FRIEDRICH HEGELN TNN FENOMENOLOJS VE MARKSZM

Konumamda Hegelin Tinin fenomenolojisi ve Karl Marxn Politik ekonominin eletirisi arasndaki ortak noktalar ve ayrmlar amlamak istiyorum bunu da teori ile praksis (I), tekil ile evrensel ve grng ile z (II), ayrca zne ile nesne (III) arasndaki ilikiyi gz nne alarak yapacam.

I. Hegel ve Marx ilkin, teorinin praksisi deil, ama praksisin teoriyi yaratt noktasndan yola karlar. kisi iin de kategoriler insan bilincinde milyonlarca kez gerekleen yinelemeler yoluyla aksiyom karakterini kazanm olan eylemlerdir. Bu kategorileri retenler de yine tarihsel olarak dolayl klnan bir (eylem-) erevesi iinde eylemde bulunurlar, yle ki bu ereve dnmelerini ve edimlerini nceden yaplandrr. Bununla birlikte, bilincinde olmasalar bile, onlar da dorudan bu erevenin oluturulmasna katlrlar. Bunda ierilen kategorilerin ki ilk bakta praksisten bamsz ve deimez grnrler insan eyleminin rnleri olduu aa karlr ve buna uygun olarak olgusal ve gizil bir deiim durumunda olduklar gsterilir.[footnoteRef:2] Praksis kavram felsefe tarihinde de yansmasn bulan sradan tasarmla kartlk iinde nemli bir anlam genilemesine urar: Edimsellik mekanik olarak insan dncesinden kopmu grnmez, tersine, bu sonuncunun edimselliin vazgeilmez, yapsal bir bileeni olduu aka gsterilir. Burada dolayszlk ve bilinsiz eylem[footnoteRef:3] gibi n-rasyonel bilgi biimleri bilme srecinden ayrlmayp, onu ncelerler ve onun bileeni olarak merkezi bir konuma yerletirilirler.[footnoteRef:4] Bilmezler ama yaparlar[footnoteRef:5] bu ilke Hegelde hereyden nce Tinin fenomenolojisi[footnoteRef:6] iin geerlidir. Burada tin insanlk tarihindeki deneyimlerini (belirli bilin tiplerinin treyiine dayanarak) zamansal olarak ksaltlm ve felsefi olarak younlatrlm bir biimde yeniden yaar; bylece bilinmeyen yapsnn bilincine kavuturur kendini.[footnoteRef:7] lke benzer olarak Marxn kapitalist ekonomi biimini zmleyii iin de geerlidir. nsanlar geri mikro dzlemde mallarn planl-egdml olarak piyasa iin retseler de, srecin btn plansz ve kaotik olarak ilerler (ve yine de bilinmeyen bir dzene, deer yasasna boyun eer).[footnoteRef:8] Buna karn iki dnrde teori ve praksis asndan ayrmlar da vardr. Hegel teorinin praksis karsndaki stnln son zmlemede yalnzca koullu olarak tanr: (sonlu) praksisin, ilkin mutlak bilgide (yleyse teoride) ortadan kaldrlacak bir eksiklii olduu sonucuna varr. te yandan Marx ise sistematik ve yntemsel duruluu baarl bir praksisin (eylemiyle olaylara yn veren dnmenin) n koulu olarak ortaya koyar. [2: Kr. John ONeil, Kritik und Erinnerung, Frankfurt/M., s.29 ve 35f] [3: Kr. G. W. F. Hegel, Phnomenologie des Geistes, Hamburg 1988, s.24 ve 28 ] [4: Kr. agy., s.21, unu da kr.: Otto Morf, Geschichte und Dialektik in der politischen konomie, Frankfurt/M., s. 40f ve 79] [5: MEW 23, s. 79] [6: Kr. G. W. F. Hegel, s. 261ff und Georg Lukcs, Der junge Hegel, Berlin 1954, s. 550ff] [7: Kr. G. W. F. Hegel, s. 22ff] [8: Kr. John ONeil, s. 40f]

II.Hegel de Marx gibi szde dolayszca verili kategori ve ilikilerin tarihsel karakterini ortaya karr. Bunu da grnte dorudan doruya verili ve nesnel olan, olumu olarak; daha kapsaml ve znelerce retilmi bir btnn paras olarak serimlemekle baarrlar her iki dnre zg vurgulamalarla.[footnoteRef:9] Bu yolla yalnzca bir ilikinin nasl ortaya kt deil, ama ayn zamanda deiebilir olduu, dahas kendi i elikililii yoluyla bir deiime srklendii de akla kavuturulmu olur. Hegel ve Marx bylece ilkesel olarak, olumu bir formun varln, kalc bir ey olarak, salt olumlu/verili ynyle deil; ama ayrca belirli baka bir forma gei aamasnda bulunan, dolaysyla geici, bir ey olarak olumsuz ynyle kavrarlar. Hegel iin olduu gibi Marx iin de nesnenin, geliiminin balam iindeki bu betimlenii yleyse eletirisi ile eanlamldr. [9: Kr. Reinhard Meiners, Methodenprobleme bei Marx und ihr Bezug auf Hegel, Mnchen 1980, s.183f ve Georg Lukcs, s. 420]

Hegelde yaln bilin, Marxta ise burjuva iktisatlar bundan byle zel olarak aratrlmayan verili ncllerden yola karken, iki diyalektiki tam olarak bu ncllerin retilmilik-karakterlerini gsterme giriiminde bulunurlar. Bunu salamak iin, grngde ortaya kan paralar da tpk zsel btn gibi bir dngsel harekete sokulur: Yaln olan bileik olana, karmak olan ise yaln olana bavurularak aklanr. Temellendirme balamnda duran tekil bir ey benzer olarak bir evrenseldir. ki kategori yleyse duraan olarak birbirinden ayrlm deildir, tersine bir etkileim ilikisinin iki ucudur. Yine bu srada ortaya kan toplumsal Evrensel, elikilerle ykl tarihsel bir tikeldir.

Bu durumda kategorilerde phtlaan ey, i elikilerin zmnn bir n sonucu olarak kavranr, ki bu zm salt bir sre geerlidir.[footnoteRef:10] Bu elikilerin dinamii hemen yaln kategorilerin tesini gsterir ve ykselen bir bakalam hareketinde bu yaln kategoriler ierik ile zenginletikleri denli de evrenselleirler. Bu srecin her aamasnda Hegel[footnoteRef:11] ve Marx sz konusu kategorilerin hem yeterli hem de yetersiz olduklarn ortaya koyarlar. Kategorilerde ileriyi gsteren momentleri olduu gibi, eksikleri ve snrllklar da aa sererler. Ayrca, eliki ilikisinin doyum bularak snmlendii her durumda onun bir daha ba gstermesinin nedenleri sunulur; bylelikle eliki ilikisinin yeni biimleri yeniden koyulurlar: soyut kategoriler somut kategorilerin kouludur ve somutlar soyutlar daha ileriye teler. Bunlar birlikli bir btne kaynarlar. Bu btn, onun kendisinde egemen olan elikilere dayanarak daha da gelitirilip somutlatrlabilir, ama onda gene de nceki sonular her karmak aamada varln srdrr.[footnoteRef:12] Yalnzca; tekil, grnte deimez kategorilerin dolayllklar balamnda sistematik-mantksal amlanyla dolaysz ve ezeli-ebedi olarak verili olann nndeki sis perdesi kalkar.[footnoteRef:13] [10: Kr. G. W. F. Hegel, s.25] [11: Kr. agy., s.18] [12: Kr. Georg Lukcs, s.326] [13: Hans Heinz Holz, Einheit und Widerspruch. Problemgeschichte der Dialektik der Neuzeit, Bd. 1, Stuttgart und Weimar 1997, s.17]

Gerek Hegel, gerek Marx sunumlarnn balangcnda, matematie[footnoteRef:14] andrml olarak kat bir zsellii betimleyen,[footnoteRef:15] hibir tanm vermezler; bunun yerine kendisinden balanan bir form zmlenir ki, bu formun daha te evrimi zn elikili momentlerini geliimleri iinde gsterir.[footnoteRef:16] Ikisi de, aklamalarnda, [bir filmin] aradan setikleri kimi karelerini, geride kalan karelerin kendilerini seilenlerin yaplarna uyduracaklar bir yolda betimlemezler; ama deyim yerindeyse btn bir filmi sunarlar: kareler baka karelere yerini brakr, nesne hareketinin ak iinde sunulur. [14: Kr. G. W. F. Hegel, s.31ff] [15: Kr. Elmar Treptow, Theorie und Praxis bei Hegel und den Junghegelianern, www.philosophie.uni-muenchen.de/fakultaet/lehreinheiten/philosophie_1/personen/e_treptow/veroeffentlichungen/habilarbeit.pdf, s.11] [16: Kr. Jindrich Zeleny, Die Wissenschaftslogik im >Kapital