Аудитын аргын систем, аргынангилал

Философийн ойлголтоор арга гэдэг ньсудлагдаж буй зүйлд шинжлэх ухаанчаархандах хэрэгсэл, мөн урьд нь нь олж авчхуриммтлуулсан ерөнхий мэдлэгттулгуурлан танин мэдэх замыг хэлдэг.

Шинжлэх ухааны ерөнхий аргууд нь аргабарил (приемы), арга зам (способы), аргахэрэгсэл (инструменты)-ээс бүрддэг гэжүздэг.

Аудит нь шинжлэх ухааны тодорхой салбар,санхүүгийн хяналтын нэг төрөл тул шинжлэхухааны нийтлэг арга, санхүүгийн хяналтадашиглагддаг арга, арга зүйг өргөнашигладаг.

1. Аудитын шалгалтын зохионбайгууллатын аргууд

Объектыг хамрах хүрээгээр нь нэлэнхүйд ньболон түүвэр байдлаар хийх, холимогхэлбэрээр хийх гэж ангилсан бол шалгалтявуулах арга зүйгээс хамаарууланбаримтын, гүйцэтгэлийн гэж тус тусангилсан.

2. Аудитын нотолгоо олж авахарга.

Энэ нь аудитын шалгалтын арга зүйн чухаласуудал. Учир нь аудитын үйл ажиллагааныүндсэн хэсэг нь баримт нотолгоо олж авах,түүнийг үнэлэх үйл ажиллагаа байдаг.

АОУС 500 “Аудитын нотолгоо” гэсэн стандартадаудитын нотолгоо олж авах баримтыншалгалт, ажиглалт, асуулга авах, тулганбаталгаажуулах, тооцооллыг давтангүйцэтгэх, шинжилгээ хийх аргуудыг тусгасан.

3. Аудитын шалгалтын аргууд.

Үүнийг ерөнхий арга, нэн түгээмэл арга,өвөрмөц арга гэж ангилдаг. Ерөнхий арга зүйнүндэс нь диалектик матерлист арга байдаг тултүүнийг шинжлэх ухааны ерөнхий арга гэжнэрлэдэг. Энэ нь ямар ч шинжлэх ухааны аргазүйн үндэс болж байдаг.

Аудитад ашиглагдах нэн түгээмэл аргад задланшалгах, нэгтгэн дүгнэх, индукц, дитукц,хийсвэрлэлт, загварчлал, туршилт зэрэголон арга хамаарна.

Өвөрмөц арга нь зөвхөн тухайн шинжлэхухаанд ашиглагддаг бөгөөд тухайлбалаудитын өвөрмөц аргад материаллагийнарга, шалгалтын үр дүнг илэрхийлэхтусгай аргууд, бусад шинжлэх ухааныаргууд хамаарна.

Материаллагийн арга. Аудитын үндсэн зорилгонь санхүүгийн тайлан, мэдээллийн үнэн бодитбайдлыг тогтоож дүгнэлт өгөх явдал бөгөөдсанхүүгийн мэдээлэл ямар нэг хэмжээгээралдаа агуулж байдаг.

Шалгалтын үр дүнг илэрхийлэх тусгай аргууд.Энэ аргуудыг аудитын ажлын үр дүнг үндэслэндүгнэлт гаргах үйл ажиллагаанд ашигладаг.Аудитор олж авсан бодит мэдээлэлд үндэслэндүгнэлт гаргаж тайланд түүнийг тусгах бэлтгэлажил хийгддэг.

Бусад шинжлэх ухааны аргууд. Аудитхяналтын нэг хэлбэр, эдийн засгийн салбаршинжлэх ухаан болохын хувьд нягтланбодох бүртгэл, санхүү эдийн засгийншинжилгээ, мэдээллийн систем,магадлалын онол, математик, статистик,мөнгө, санхүү, эдийн засгийн онол зэрэгшинжлэх ухааны тодорхой салбаруудтайнягт уялдаатай тул тэдгээрт хэрэглэгддэгаргууд аудитад мөн өргөн хэрэглэдэг.

4. Аудитын горим.

Дүрслэлд үзүүлснээр аудитын арга зүйнүндсийг бүрдүүлэгч 4 дахь хэсэг нь аудитынгорим юм. Аудитын горим нь аудитын аргазүйн үндсийг бүрдүүлэгч элементийн нэгболовч энэ нь арга биш. Аудитын горим ньаудитын үйл ажиллагааны тодорхой үешатанд зохих үр дүнд хүрэхийн тулдаудиторын гүйцэтгэдэг үйл ажиллагаанытодорхой дарааллыг хэлдэг.

Аудитын

шалгалтын

зохион

байгуулалтын

аргууд

Аудитын

нотолгоо

олж авах

аргууд

Аудитын

шалгалтын

аргууд

Аудитын

горим

Аудитын арга

зүйн үндэс

Аудитын мэдээлэл цуглуулж аудитын технологийг хэрэгжүүлэх

арга зүй

Ажлын баримт гэдэг нь аудитын үйлажиллагааны явцад аудиторын олжбүрдүүлсэн, бичиж бэлтгэсэн баримтуудюм.

Ажлын баримт нь аудиторын хийсэн ажлыгбаримтжуулж, дүгнэлт хийх, дүгнэлтээхамгаалах гол хэрэгсэл болдог.

Аудитын нотолгоо

Аудитын нотолгоо гэдэг нь аудиторындүгнэлтийн бодит үндэслэлийг хангахзорилгоор тусгай аргуудын тусламжтайцуглуулсан бүх мэдээллийг хэлдэг.

Нотолгоо дараах үндсэн 3 бүтэцтэй.

1. Нотлох шаардлагатай нөхцөл

Энэ нь учир шалтгааны бусад шалгуураарбаталж харуулахыг шаарддаг бодит үнэнюм. Тухайлбал санхүүгийн тайлан ямар нэгалдаа агуулаагүй, бүх мэдээлэл нь үнэн зөвгэдгийг баталж харуулах нь аудитадзайлшгүй болдог.

2. Маргашгүй баримт буюу аргумент.

Аудитын нотолгоо болох мэдээллийннайдвартай байдлыг харуулсан ойлголтбөгөөд энэ нь дараах бүтэцтэй:

а. Өөрөө оролцож бий болгосон үнэн бодит мэдээлэл.

б. Иж бүрэн мэдээлэл .

в. Тодорхой байдал.

г. Суурь зарчмууд.

д. Өмнөх мэдээлэл.

3. Нотолгоог харуулах байдал.

Энэ нь баримт (аргумент)-аас нотолохшаардлагатай нөхцөл байдал (тезис)-ыг бийболгох арга юм. Нотолгоог харуулах байдалнь нотолох шаардлагатай нөхцөл байдал ньмаргашгүй баримтаас урган гардаг бөгөөдтэдгээр нь хоорондоо логик уялдаатайгэдгийг харуулах нөхцлийг хангаж байхёстой.

1. Итгэл үнэмшилтэй байх.2. Зохистой байх.3. Иж бүрэн байх.4. Үнэн зөв байх.5. Бодитой орших.6. Цаг хугацаатай байх. 7. Үнэлэгдсэн байх.8. Эрх, үүрэгтэй байх.9. Зөв ангилж хуваарилах.10. Хараат бус байх.11. Мэдээллийн эх үүсвэрийн найдвартай байдал.12. Хангалттай байх.13. Цаг үеэ олсон байх.14. Дотоод хяналтын систем үр ашигтай байх.

1. Итгэл үнэмшилтэй байх. Энэ нь аливаамэдээлэлд тавигддаг үндсэн шаардлага юм.Хэрэв аудитор олж авсан нотолгоог үнэн зөвгэдгийг тогтоож чадсан бол энэ нь аудитортилүү их итгэл үнэмшил бий болгоно.

2. Зохистой байх. Аудитын нотолгоозориулалтаасаа хамаараад харилцанадилгүй байна. Аудитын нотолгоо тухайнзорилгод нийцсэн байх ёстой.

3. Иж бүрэн байх. Нотолгоо тухайнажиллагааны талаарх мэдээллийг бүрэнагуулсан, иж бүрэн шинжтэй байх ёстой.

4. Үнэн зөв байх. Цуглуулсан нотолгооарифметик тооцооллоос эхлээд бүх талаарүнэн зөв байх ёстой.

5. Бодитой орших. Нотолгоогоор олж авсан мэдээлэл бодит байдлыг илэрхийлэх

6. Цаг хугацаатай байх. Аудитын нотолгоошалгаж байгаа хугацааны үйл ажиллагаагилэрхийлсэн байх ёстой.

7.Үнэлэгдсэн байх. Нотолгоо бүртгэлийнзохих хэмжигдэхүүнээр илэрхийлэгдсэнбайхыг шаарддаг.

8. Эрх, үүрэгтэй байх. Бүх бүртгэгдсэн хөрөнгийгэзэмших эрх, төлбөр тооцоог хариуцах үүрэгхүлээснээр тухайн нотолгооны баталгаатбайдал дээшилдэг төдийгүй энэ нь аудиторындүгнэлт бодитой, үнэн зөв байх нөхцлийгбүрдүүлдэг гол хүчин зүйлийн нэг мөн.

9. Зөв ангилж хуваарилах. Үзүүлэлтүүд тодорхойбүтэцтэй бөгөөд нотолгоогоор авч байгааэдгээр үзүүлэлтүүд бүртгэлд зөв ангилагданхудаарилагсан байх ёстой.

10. Хараат бус байх. Тухайн нотолгоог бийболгох, олж авах бүх үйл ажиллагаа хэн нэгнийдарамт шахалт дор биш бүх талаараа хараатбус байдалд байх ёстой.

11. Мэдээллийн эх үүсвэрийн найдвартай байдал..Нотолгоог төрөл бүрийн эх үүсвэрээс авдаг.Үйлчлүлэгч байгууллагаас гадна түүнтэй харилцагчбанк, даатгал, таварын зэрэг олон байгууллагабайхын зэрэгцээ гуравдагч этгээдээс ч мөн нотолгооолж авах шаардалага бий болдог.

12. Хангалттай байх. Нотолгооны тоо хэмжээндтодорхой хязгаар бий. Хангалттай байх зарчимнотолгооны тооны талыг илэрхийлдэг.

13. Цаг үеэ олсон байх. Үүнийг хоёр талтай ойлгожболно. Нэг талаас нотолгоог шаардлагатай цагхугацаанд нь олж авах, нөгөө талаас цуглуулсаннотолгоо үйл явдал болсон тухайн цаг үедээ хэройрхон байна гэдгээр түүний үнэ цэнэтодорхойлгддогийг аудитор мартаж болохгүй.

14. Дотоод хяналтын систем үр ашигтайбайх. Олж авсан нотолгооны үнэн зөв,найдвартай байдал нь дотоод хяналтынсистемийн үр ашигтай шууд хамааралтай.Дотоод хяналт сайн байхын хэрээр олжавсан нотолгоо итгэл үнэмшил илүүтөрүүлнэ.

Нотолгоонд тавигдах дээрхи шаардалагуудыгхангаж ажилласанаар дүгэлтийн бодитүндэслэлийг бүрдүүлэгч нотолгооны үнэнзөв, найдвартай байдал дээшилж аудитынүйл ажиллагааны үр дүнд эерэг нөлөөүзүүлэх нөхцөл бүрдэнэ.

Нотолгоог түүний нийтлэг шинж чанараар нь ангилж үзвэл:

1. Ач холбогдлоор нь нотолгоог- Үндсэн- Туслах гэж ангилна. Үндсэн нотолгоо гэдэг нь дүгнэлтийн бодит

үндэслэлийг хангадаг, тодорхой ажил гүйлгээ,дансдын талаарх бие даасан шинжийгагуулдаг нотолгоог хэлдэг.

Туслах нотолгоо дээрхи нотолгоог тодотгожбайдаг, бие даасан шинжийг агуулдаггүймэдээлэл юм.

2. Нотолгоог гүйцэтгэх үүргээр нь - Эмпирик - Математик гэж ангилдаг.

Эмпирик нотолгоо гэдэг нь туршилтадтулгуурласан, тодорхой дадлага, чадвараасшууд хамаардаг нотолгоог хэлдэг.

математик нотолгоо гэдэг нь математиктооцооллыг шалган аудитад ашигладаг бүлэгмэдээллийг хэлэх бөгөөд эдгээр нь заримасуудлын хувьд хууль мэт хатуу тогтсонаргачиллын дагуу тооцооллогддог.

3. Нотолгоог зорилгоор нь

- Хамгаалах

- Няцаах нотолгоо гэж ангилдаг.

Хамгаалах нотолгоо нь тухайн асуудлаар ямарнэгэн зохистой бус байдалд орж эрсдэлучирсан үед түүнээс хамгаалах зорилгоорхийгдсэн баримт нотолгоог хэлнэ.

Няцаах нотолгоо гэдэг нь зохистой бус, буруушийдвэрлэгдсэн асуудлын хариу болохзорилгоор цуглуулсан нотолгоог хэлнэ.

4. Нотолгоог баталгаажуулах аргаар нь

- Биет

- Биет бус нотолгоо гэж ангилдаг.

Биет нотолгоог жинхэнэ биет нотолгоо, бичгэн нотолгоо гэж гэж ангилдаг.

Утас, факс, харилцааны боломжтой бусадхэрэгсэлийг ашигладаг бөгөөд аудитор тухайнмэдээллийн цаад тооцоолол, бичилтийг тухайнүед биечлэн шалгах боломжгүй байдгаастүүнийг биет бус нотолгоо гэдэг.

5. Нотолгоог үйл явдлыг илэрхийлэх байдлаарнь

- Ердийн

- Үүсмэл нотолгоо гэж ангилдаг.

Ердийн нотолгоо гэдэг нь бодит үйлажиллагааны талаарх мэдээлэл байдаг бөгөөдүйл ажиллагаа нь өөрөө нотолгоог зайлшгүйбий болгож байдаг онцлогтой.

Үүсмэл нотолгоо тухайн үйл явдал, хөдлөлийгдагалдан түүнийг баримтжуулах замаар бийболдог.

6. Үйл явдал буюу баримт, нотолгооны хоорондын уялдаагаар нь нотолгоог

- Шууд- Шууд бус нотолгоо гэж ангилдаг.

Шууд нотолгоог анхдагч, хоёрдогч гэж хуваана.Нотолгооны эдгээр төрөл тухайн үйл явдалтай нягтхолбоотой байх тул тэдгээрийг агуулгын хувьд шууднотолгоо гэж үздэг.

Тухайн үйл ажиллагааны талаарх баримт мэдээлэлторхой бус, эсвэл тэр нь устаж үгүй болсон нөхцөлдбусад баримт мэдээллийн үндсэн дээр олж авдагнотолгоог шууд бус гэж нэрэлдэг.

7. Нотолгоог бий болох эх үүсвэрээр нь

- Аудиторын

- Удирдлагын

- Гуравдагч этгээдийн хяналт дор бийболсон гэж ангилдаг.

Энэ нь аудитор чухам аль мэдээлэлд илүүитгэж болох, алиныг нь дахин нягтлахшаардлагатайг харуулдаг.

Аудитын нотолгоо цуглуулах арга

Аудитын нотолгоо хангалттай байхаас гадназохистой байх талаар АОУС-д заасан байдаг.Нотолгооны хангалттай байдал ньнотолгооны тооны талыг, харин зохистойбайх гэдэг нь чанарын талыг илэрхийлэхучир чанарын энэхүү ойлголтод нотолгооныүнэн зөв байх асуудал хамаарна.

1. Тооцооллыг шалгах.

Арифметик үйлдлээс эхлээд бүх тооцоололзөв эсэхийг давтан шалгах арга.

2. Тооллого.

Нягтлан бодох бүртгэл, хяналтын уламжлалттүгээмэл арга. Бэлэн байгаа барааматериал, эд хөрөнгийн талаар бодитнотолгоо олж авахын тулд аудитор биечлэнтоолох, эсвэл тооллогыг ажиглах замаарнотолгоо цуглуулах арга юм.

3. Тулган баталгаажуулах.

Харилцагчийн бүртгэлд тусгагдсанмэдээллийн бодит байдлыг холбогдохэтгээдийн баримттай тулгах замаар нотлохарга. Энэ арга практикт түгээмэлхэрэглэгддэг.

4. Задлан шалгах.

Бүртгэлийн тухайн дүнг анхны баримт руу ньхөөн шалгах замаар нотолгоо олж авах арга.Тухайлбал санхүүгийн тайлан балансандтусгагдсан дүнг ерөнхий дэвтэр лүү,ерөнхий дэвтрийн дүнг журнал руу,журналын дүнг анхны баримт руу нь хөөншалгах замаар нотолгоог бүрдүүлдэг.

5. Нэгтгэн шалгах.

Энэ арга дээрхийн урвуу агуулгатай бөгөөданхны баримтаас бүртгэлийн дүн рүү хөөншалгах замаар нотолгоо олж авдаг.

Энэ хоёр арга нотолгоо олж авах үйлажиллагаанд нэлээд нийтлэг хэрэглэгддэгтөдийгүй аудитор биечлэн гүйцэтгэх учирбодит нотолгоо олж авах боломж илүүбүрддэг гэж үздэг.

6. Асуулга авах.

Аудитор шаардлагатай асуудлаар асуулгабэлтгэн холбогдох хүмүүсээс хариулт авчнотолгоо бүрдүүлэх арга юм. Асуулгыгамаар болон бичгээр авч болох боловчэдгээрт давуу, сул тал байх тул хослонхэрэглэх нь илүү үр дүнтэй гэж үздэг.

7. Гүйлгэн шалгах.

Аудитор ажил гүйлгээ, бичилтүүдийгшалгахдаа алдаа агуулах магадлал ихтэйднь илүү анхааран түүнийг сонгон авчгүйлгэн үзэх замаар нотолгоо олж авдагарга.

Энэ арга аудитораас ажлын дадлага туршлага,чадвар ихээхэн шаарддаг онцлогтой.

8. Шинжилгээ хийх.

Харилцан холбоо бүхий мэдээллийн уялдаа,хоорондын хамаарал, нөлөөлөл,хэлбэлзлийг судалж шинжлэх замаарнотолгоо олж авах арга юм.

АНУ-ын эрдэмтэдийн хийсэн судалгаагаар “алдааны 30 орчим хувийг шинжилгээний энэ аргын тусламжтайгаар илрүүлдэг” гэсэн дүн гарчээ.