maswavleblis wigni geografia

maswavleblis wignigeografia

geografiamaia bliaZe, gia Wanturia, daviT kereseliZe

msoflios

geografiis saxelmZRvanelo meaTeklaselTaTvis

10geografia10

10

3

Sinaarsi

I Sesavali ----------------------------------------------------------------------------------- 4

II zogadi ganaTlebis erovnuli miznebi ---------------------------------------------- 5

III erovnuli saswavlo gegma ------------------------------------------------------------ 6

IV saxelmZRvanelos Sesatyvisoba erovnul saswavlo gegmasTan ---------------10

V meToduri rekomendaciebi maswavlebelTaTvis -----------------------------------13

VI komentarebi moswavlis wignis sagakveTilo paragrafebze --------------------35

VII sanimuSo gakveTilebis scenarebi --------------------------------------------------37

VIII moswavlis wignSi mocemuli davalebebis pasuxebi------------------------------49

IX Semajamebeli samuSaoebis pasuxebi------------------------------------------------ 102

X Sefaseba da TviTSefaseba ----------------------------------------------------------- 106

XI damatebiTi masala ------------------------------------------------------------------- 118

XII damatebiTi literatura ---------------------------------------------------------- 126

4

I Sesavali

qveynis, sazogadoebis, skolisa da ojaxis movaleobaa iseTi pirovnebisa da moqalaqis aRzrda, romelic aRWurvuli iqneba saTanado codniTa da unar-CvevebiT, realizaciisa da TviTdamkvidrebis surviliT da SesaZleblobebiT. swored am iznebis gaTvaliswinebiT Seiqmna X kalsis msoflios geografiis saxelmZRvanelo.

saxelmZRvanelos mizania ganaTlebuli da saTanado unar-CvevebiT aRWurvili Tao-bis aRzrda, romelTac eqnebaT liberalur-demokratiul Rirebulebebze damyarebuli maRali samoqalaqo cnobiereba, SeeZlebaT Teoriuli codnis yoveldRiur cxovrebasTan misadageba, eqnebaT sakuTari pozicia, SeZleben mis dacvas, gansxvavebuli azris mosme-nasa da pativiscemas.

saxelmZRvaneloSi moswavleebi gaecnobian da ESeiswavlian msoflios qveynebs, mniS-vnelovan saerTaSoriso organizaciebs, Tanamedrove politikuri rukis formirebas, msoflios mosaxleobas da maT geografiul Taviseburerebebs.

saxelmZRvanelo upirvelesad uzrunvelyofs codnis gadacemas, ganmtkicebas, Sefase-basa da integracias, moswavleTa sivrciT-droiTi, analitikuri da sistemuri azrovnebis ganviTarebas, zogadi da specifikuri unar-Cvevebis formirebas. igi xels uwyobs moswav-leebSi geografiuli, ekologiuri da ekonomikuri azrovnebis Camoyalibebas, politi-kuri kulturis formirebas, bunebasa da sazogadoebas Soris harmoniuli urTierTobis saWiroebis gacnobierebasa da Sesabamisad ekologiuri kulturis Camoyalibebas.

saxelmZRvanelo moicavs 5 nawils da 49 Temas. saxelmZRvelos Sinaarsi (sagakveTi-lo Temebi) SesabamisobaSia erovnuli saswavlo gegmiT (sagnobrivi programa) gaTva-liswinebul misaRwev SedegebTan da indikatorebTan.

saxelmZRvaneloSi warmodgenil teqstur masalas Tan erTvis mravalferovani kar-tografiuli masala (rukebi, naxazebi, cxrilebi, sqemebi, diagramebi), ilustraciebi (fotosuraTebi, aerofoto da kosmosuri suraTebi) da Tematuri masala (es sinteresoa, magaliTebi).

TiToeul Temas Sedegebisa da indikatorebis gaTvaliswinebiT axlavs savarjiSoebi, davalebebi da sxva aqtivobebi, romelTa nawili sruldeba klasSi (gakveTilze), nawili ki gamiznulia saSinao davalebisaTvis.

maswavleblis wignis mizania maswavlebels gaacnos saxelmZRvanelos funqcia, gakveTi-lis agebis proncipebi, struqtura da swavlebis meTodebi. maswvaleblis wignSi mocemu-lia 10 gakveTilis scenari, saxlemZRvaneloSi mocemul davalebebze pasuxebi, damatebiTi masala da gamoyenebuli literaturis sia.

amrigad, warmodgenil saxelmZRvanelos didi SemecnebiTi, zneobrivi da AaRmzrdelo-biTi mniSvneloba aqvs. vimedovnebT, rom warmodgenili saxelmZRvanelo iqneba codnisa da unar-Cvevebis SesaZeni saukeTeso saSualeba, aseve igi umTavres rols Seasrulebs moswavleTa qcevis modelis formirebaSi, rac xels Seuwyobs moswavles sworad gansaz-Rvros Tavisi adgili socialur, bunebriv, kulturul da erovnul struqturebSi.

5

II zogadi ganaTlebis erovnuli miznebi

saqarTveloSi zogadi ganaTlebis sistema miznad isaxavs, Seqmnas xelsayreli pirobebi erovnuli da zogadsakacobrio RirebulebebiT aRWurvili, Tavisufali pirovnebis Camoyali-bebisaTvis.

amasTan erTad, ganaTlebis sistema uviTarebs mozards gonebriv da fizikur unar-Cvevebs, aZlevs saWiro codnas, amkvidrebs jansaRi cxovrebis wess, moswavleebs uyalibebs libera lur da demokratiul Rirebulebebze damyarebul samoqalaqo cnobierebas da exmareba maT oja xis, sazogadoebisa da saxelmwifos winaSe sakuTari ufleba-movaleobebis gacnobierebaSi.

saqarTvelos zogadi ganaTlebis sistemaSi miRebuli gamocdilebis safuZvelze mozardma unda SeZlos:

a) qveynisinteresebis,tradiciebisadaRirebulebebismimarTsakuTaripasuxismge-blobisgaazreba:

saskolo ganaTlebam unda ganuviTaros mozards unari, sworad gansazRvros sakuTari qveynis saxelmwifoebrivi, kulturuli, ekonomikuri da politikuri interesebi, da misces mas sasikeTo gadawyvetilebaTa miRebisa da aqtiuri moqmedebis SesaZlebloba;

b) bunebrivigaremopirobebisSenarCunebadadacva:mozardma unda icodes, ra bunebriv garemoSi cxovrobs, ra ziani SeiZleba miayenos garemos

adamianis ama Tu im moqmedebam, rogor SeinarCunos da daicvas bunebrivi garemo;g)teqnologiuriTusxvainteleqtualurimiRwevebisefeqtianadgamoyeneba;informaciis

mopoveba,damuSavebadaanalizi:dRes, rodesac adamianisaTvis misawvdomia didi moculobisa da sxvadasxva Sinaarsiis infor-

macia, misi efeqtianad gamoyenebis unari sasicocxlo mniSvnelobas iZens. mozards undaE SeeZlos ara mxolod informaciis mopoveba, aramed misi Sefasebac Sinaarsis, daniSnulebisa da xarisxis mixedviT, dasaxuli miznebisaTvis misi gamoyenebis formebis gansazRvra; teqnologiuri miR-wevebis efeqtiani gamoyeneba yoveldRiuri cxovrebis, muSaobis, inteleqtualuri Tu sulieri moRvaweobis pirobebis gasaumjobeseblad;

d)damoukidebladcxovreba,gadawyvetilebismiReba:saskolo ganaTlebam unda ganuviTaros mozards pirad, ojaxur da sazogadoebriv cxovrebaSi

damoukidebel gadawyvetilebaTa miRebis unar-Cvevbi; e)iyosSemoqmedi,TavadSeqmnasRirebulebebidaaricxovrosmxolodarsebulisxarjze:saskolo ganaTlebam unda uzrunvelyos mozardis im unar-Cvevebis ganviTareba, romlebic

miscems mas saSualebas, ukve arsebuli gamocdileba da miRwevebi gamoiyenos axali materialuri, inteleqtualuri Tu sulieri Rirebulebebis Sesaqmnelad;

v)sakuTariSesaZleblobebisadainteresebisuwyvetiganviTarebamTelicxovrebisgan-mavlobaSidamaTimaqsimalurirealizeba,rogorcqveynisSigniT,isemissazRvrebsgareTac:

saskolo ganaTlebam unda Camouyalibos mozards uwyveti ganviTarebis, mTeli cxovrebis ganmavlobaSi axali codnisa da Cvevebis damoukideblad SeZenis unari, raTa SeZlos sakuTari SesaZleblobebisa da sulieri midrekilebebis adekvaturad gansazRvra da amis mixedviT sazoga-doebriv cxovrebaSi sakuTari adgilis damkvidreba;

mozardi mzad unda iyos, arCevani gaakeTos momavali ganaTlebisa da SromiTi saqmianobisaT-vis.

z)komunikaciaindividebTandajgufebTan:saskolo ganaTlebam unda uzrunvelyos, rom sazogadoebis momaval wevrebs ganuviTaros

zogadi sakomunikacio unar-Cvevebi ( wera, kiTxva, metyveleba, mosmena), saorganizacio da jgu-furi muSaobis Cvevebi; maT Soris imaT, visTvisac saqarTvelos saxelmwifo ena mSobliuri ar aris;

T)iyoskanonmorCili,tolerantimoqalaqe:dRevandel dinamikur, eTnikur da kulturulad mravalferovan samyaroSi sazogadoebis fun-

qcionirebisaTvis gansakuTrebul mniSvnelobas iZens urTierTpativiscemis, urTierTgagebisa da urTierTSemecnebis Cvevebi. skolam unda gamoumuSavos mozards adamianis uflebebis dacvisa da pirovnebis pativiscemis unari, romelsac igi gamoiyenebs sakuTari da sxvisi TviTmyofadobis Sesa-narCuneblad. mozards unda SeeZlos adamianis arsebiTi uflebebis Sesaxeb miRebuli Teoriuli codnis ganxorcieleba da am principebiT cxovreba.

6

III erovnuli saswavlo gegma

msoflios geografia

X klasi

wlis bolos misaRwevi Sedegebi mimarTulebebis mixedviT

wlisbolosmisaRweviSedegebidaindikatorebi

mimarTulebebi

drodasivrce garemodaekonomika garemodasocialurisistemebi

geo.X.1. moswavles SeuZlia daakavSiros politikuri rukis formireba msoflioSi mimdinare mniSvnelovan pro-cesebTan.

geo.X.2. moswavles SeuZlia gaaanalizos qveynebis ad-gili msoflioSi rigi so-cialuri da ekonomikuri parametrebis mixedviT. geo.X.3. moswavles SeuZlia qveynebis klasifikaciis safuZvelze gaaanalizos maTi ganviTarebis perspeq-tivebi. geo.X.4. moswavles SeuZlia Seadaros erTmaneTs qvey-nebi sxvadasxva maxasiaTe-blebis mixedviT da imsje-los msgavseba-gansxvavebis mizezebze.

geo.X.5. moswavles SeuZlia msoflios mosaxleobis gansaxlebis Taviseburebe-bis kvleva d demografiuli viTarebis gaanalizeba. geo.X.6. moswavles SeuZlia gaaanalizos teritoriuli da geopolitikuri faqtore-bis gavlena sazogadoebis ganviTarebaze.

geo.X.1.moswavlesSeuZliadaakavSirospolitikurirukisformirebamsoflioSimimdin-aremniSvnelovanprocesebTan.

SedegiTvalsaCinoa,Tumoswavle:

● gamoyofs msoflios politikuri rukis Camoyalibebis ZiriTad etapebs, msjelobs politi-kur rukaze asaxul raodenobriv da Tvisobriv cvlilebebze; Sedegebs gamosaxavs misTvis sasurveli formiT;

● jgufuri muSaobisas aanalizebs moZiebul informacias msoflioSi XX saukunis 90-ian wlebSi mimdinare procesebis Sesaxeb da ukavSirebs maT Tanamedrove politikuri rukis formirebas; mizez-Sedegobriv kavSirebs gamoxatavs sasurveli formiT;

● epoqebis mixedviT msoflios politikuri rukis cvlilebebi daaqvs konturul rukebze da qmnis Tematur atlass.

mimarTuleba:garemodaekonomika

geo.X.2.moswavlesSeuZliagaaanalizosqveynebisadgilimsoflioSirigisocialuridaekonomikuriparametrebismixedviT.


● CamoTvlis da ajgufebs qveynebis ganviTarebis xelSemSlel da xelSemwyob (geografiuli

7

mdebareoba, socialur, ekonomikur da politikur) faqtorebs; aanalizebs aRniSnuli faq-torebis gavlenas qveynebis ganviTarebaze da gamoxatavs sakuTar damokidebulebas;

● SeimuSavebs qveynis ganviTarebis donis maCvenebel sakuTar kriteriumebs (samuSao adgile-bi, savaWro obieqtebi, saSualo xelfasi, transporti, sacxovrebeli) da asabuTebs sakuTar mosazrebebs;

● akvirdeba qveynebis CrdiloeT-samxreTad dayofis (ekonomikuri ganviTarebis donis maCvene-bel) rukas da ajgufebs cxrilSi qveynebs kontinentebis da ganviTarebis donis mixedviT;

● adgens da adarebs erTmaneTs im resursebis nusxebs, romlebic gamoiyeneba mdidari da Rari-bi qveynebis meurneobaSi; msjelobs resursebsa da ekonomikur ganviTarebis dones Soris arsebul kavSirebze;

● adarebs mTliani Sida produqtisa da humanuri ganviTarebis indeqsis mixedviT qveynebis maCveneblebs; gamoTqvams sakuTar mosazrebebs TiToeuli maTganis srulyofilebasa Tu xarvezebze.

geo.X.3.moswavlesSeuZliaqveynebisklasifikaciissafuZvelzegaaanalizosmaTiganviTa-rebisperspeqtivebi.

SedegiTvalsaCinoa,Tumoswavles:

● esmis regionuli dayofis principi;● ecnoba ramdenime gansxvavebuli regionis rukas da msjelobs maTi gamoyofis principis

miznobriv gamoyenebaze;● TiToeul jgufSi gaerTianebul qveynebs adarebs maTTvis damaxasiaTebeli bunebrivi piro-

bebis (saxasiaTo landSaftebi: tropikuli tyeebi, ariduli landSaftebi da sxva) mixedviT; sakuTar mosazrebebs warmoadgens sxvadasxva formiT;

● rukebsa da sxva geografiul saSualebebSi mocemuli informaciis safuZvelze axasiaTebs da adarebs gaeros klasifikaciis mixedviT TiToeul jgufSi gaerTianebuli qveynebis meur-neobis wamyvan dargebs; msjelobs warmoqmnil problemebze da ganviTarebis perspeqtivebze;

● adarebs regionebs bunebrivi pirobebis, bunebrivi resursebis, ekonomikis dargebis, mo-saxleobis da ganviTarebis perspeqtivebis mixedviT; gamoTqvams sakuTar mosazrebebs am jgufebs Soris SesaZlo kavSirebze;

● gamoTqvams mosazrebebs da jgufuri muSaobisas asabuTebs sxvadasxva qveynebis mdgradi ganviTarebisaTvis mosaxleobis, resursebisa da tradiciebis gonivruli gamoyenebis mniSvn-elobas.

geo.X.4.moswavlesSeuZliaSeadaroserTmaneTsqveynebisxvadasxvamaxasiaTeblebismixed-viTdaimsjelosmsgavseba-gansxvavebismizezebze.


● rukisa da sxva TvalsaCinoebebis daxmarebiT ikvlevs qveynebis bunebriv pirobebs; mohyavs analogebi sxva qveynebidan (mag., tropikuli tyeebi, udabno, taiga da sxva);

● aanalizebs mosaxleobis statistikur monacemebs (rukebi, cxrilebi, grafikebi, diagramebi da sxva), msjelobs mosaxleobis simWidrovis, gansaxlebis Taviseburebebis Sesaxeb; adarebs sxva qveynebis analogiur monacemebs da Sedegebs gamoxatavs gansxvavebul formatSi;

● ikvlevs Sesaswavli qveynis tradiciebis warmoSobis geografiul da istoriul-kulturul Taviseburebebs; adarebs sxva qveynebs da varaudobs, rogor SeiZleba gamoyenebul iqnas tradiciebis mravalferovneba qveyanis ganviTarebisaTvis;

● ekonomikuri saqmianobis dargobrivi struqturis safuZvelze ajgufebs qveynebs ganviTa-rebis stadiebis mixedviT (agraruli, industriuli, postindustriuli);

● eqsport-importis monacemebze dayrdnobiT msjelobs qveynis resursebisa da meurneobis specializaciis dargebis Sesaxeb; adarebs qveynebs aRniSnuli maCveneblebis mixedviT;

● aanalizebs qveyanaSi arsebul problemebs (bunebrivi da adamianuri resursebi, socialur-

8

ekonomikuri, politikuri da ekologiuri); gamoTqvams varauds arsebuli problemebis warmatebiT gadaWris Sesaxeb;

● aanalizebs teqstur informacias da sxvadasxva tipis geografiul saSualebebs da gansaz-Rvravs rogor icvleboda SerCeuli qveynis roli msoflios fonze; gamoTqvams varauds qveynis samomavlo perspeqtivebze (socialur-ekonomikuri da samxedro-politikuri poten-ciali).

mimarTuleba:garemodasocialurisistemebi

geo.X.5.moswavlesSeuZliamsofliosmosaxleobisgansaxlebisTaviseburebebiskvlevaddemografiuliviTarebisgaanalizeba.


● msoflios mosaxleobis rasobrivi da eTnikuri struqturis geografiuli Taviseburebebis safuZvelze qmnis Sesabamis rukas;

● statistikuri informaciis safuZvelze ajgufebs ZiriTad religiebs warmoSobis drois, erTmorwmune qveynebis ricxvis da mosaxleobis raodenobis (xalxmravlobis) mixedviT; Sede-gebs gamoxatavs sasurveli formiT (cxrili, ruka da sxva);

● statistikuri informaciis analizis safuZvelze ajgufebs qveynebs sxvadasxva socialur-demografiuli kategoriebis (sicocxlis xangrZlivoba, Sobadoba, jandacvis da ganaTlebis done) mixedviT; Sedegebs gamoxatavs misTvis sasurveli formiT;

● statistikuri informaciis da Sesabamisi demografiuli maCveneblebis analizis safuZ-velze adarebs demografiuli gadasvlis fazebs; cxrilSi ajgufebs sxvadasxva fazaSi myof qveynebs;

● msjelobs demografiuli politikis mniSvnelobis Sesaxeb; jgufuri muSaobisas SeimuSavebs demografiuli politikis Sefasebis kriteriumebs, adarebs da aanalizebs sxvadasxva qveya-naSi ganxorcielebuli demografiuli politikis Sedegebs (warmatebuli da warumatebeli);

● aanalizebs msoflios mosaxleobis zrdis prognozebs da mis regionul Taviseburebebs; adarebs msoflios mosaxleobis momavlis scenarebs da Sedegebs gamoxatavs misTvis sa-surveli formiT.

geo.X.6.moswavlesSeuZliagaaanalizosteritoriulidageopolitikurifaqtorebisgav-lenasazogadoebisganviTarebaze.


● axasiaTebs geografiuli mdebareobis doneebs (regionuli, kontinenturi, zRvispira, zon-aluri, mezobloba da urTierToba ganviTarebul da ganviTarebad qveynebTan); aRniSnuli maCveneblebis mixedviT sxvadasxva qveynebs ajgufebs cxrilSi;

● mohyavs magaliTebi da adarebs sxvadasxva qveynebs mmarTvelobis formis da teritoriuli mowyobis mixedviT;

● msjelobs msoflios regionul diferenciaciaze da adarebs regionebs istoriul-kul-turuli da geopolitikuri niSnis mixedviT;

● jgufuri muSaobisas aanalizebs geopolitikis Semadgenel mniSvnelovan komponentebs (eko-nomikur, demografiul, socialur da samxedro politikas) da aRniSnuli kriteriumebis mixedviT ajgufebs qveynebs geopolitikuri kursis mixedviT;

● aanalizebs mniSvnelovani saerTaSoriso samxedro-politikuri, safinanso da ekonomikuri organizaciebis rols maTSi gawevrianebuli qveynebis ganviTarebisaTvis. qveynebs miakuT-vnebs ZiriTad organizaciebs; msjelobs maTi gafarToebis perspeqtivebze da qmnis Sesabamis rukebs.

9

programis Sinaarsi

savaldebuloSinaarsobrivsakiTxTaCamonaTvaliXklasisaTvis

(qvemoT warmodgenili sakiTxebi Seadgens am klasisaTvis gankuTvnili mTliani Sinaarsis 60%-s)

msofliospolitikuriruka.politikurirukisformirebisetapebi:11. 1-li etapi - Zveli periodi2. me-2 etapi - Sua saukuneebis periodi3. me-3 etapi - axali periodi4. me-4 etapi - uaxlesi periodi5. me-5 etapi - Tanamedrove periodi

qveynebistipologia:6. qveynebi teritoriis sididis mixedviT7. qveynebi mosaxleobis raodenobis mixedviT8. qveynebi geografiuli mdebareobis mixedviT9. qveynebi bunebrivi resursebis mixedviT

msofliosdemografiuliviTareba:10. rasebi, eTnikuri da religiuri struqtura11. demografiuli gadasvlis Teoria12. demografiuli politika

politikurigeografiadageopolitika:13. qveynebi teritoriul-administraciuli mowyobis mixedviT14. qveynebi mmarTvelobis formis mixedviT15. qveynebi sagareo-politikuri kursis mixedviT (samxedro gaerTianebebi da neitraluri

qveynebi)16. mniSvnelovani saerTaSoriso samxedro-politikuri, ekonomikur-finansuri, humanita-

ruli da sportuli organizaciebi17. gaero (iunisefi, iunesko)18. nato19. evrokavSiri, evrosabWo20. dsT21. msoflio savaWro organizacia22. opeki23. wiTeli jvari24. olimpiuri komiteti25. qveynebi socialur-ekonomikuri ganviTarebis donis mixedviT (humanuri ganviTarebis

indeqsi)26. ganviTarebuli da ganviTarebadi qveynebi (CrdiloeTad da samxreTad dayofa)

qveynebistipologiaregionulidayofismixedviT2:27. CrdiloeT amerika (aSS);28. samxreT amerika (brazilia, Cile);29. evropa (germania, gaerTianebuli samefoebi)30. azia (CineTi, indoeTi)31. avstralia da okeaneTi (avstralia)32. afrika (samxreT afrikis respublika)

1 daxrili SriftiT mocemuli Sinaarsi ar aris savaldebulo 2 saWiroa TiToeuli jgufis saerTo daxasiaTeba/zogadi mimoxilva da yoveli kategoriis mixedviT arana-kleb erTi qveynis daxasiaTeba

10

IV saxelmZRvanelos Sesatyvisoba erovnul saswavlo gegmasTan

SinaarsisadamisaRweviSedegebisruka

standartisSesabamisiSedegebi

Tavisa daTemis dasaxeleba

mosw

avl

es S

euZl

ia d

aaka

vSir

os

pol

itik

ur

i r

uki

s f

or

mir

eba

mso

fl

ioSi

mim

din

are

mniS

vnel

ova

n pr

oc

eseb

Tan

.

mosw

avl

es S

euZl

ia g

aaan

aliz

os

qvey

nebi

s ad

gil

i ms

of

lio

Si r

igi

soc

ial

ur

i d

a ek

ono

miku

ri

par

ame-

tr

ebis

mix

edvi

T.

mosw

avl

es S

euZl

ia q

veyn

ebis

kl

as-

ifik

acii

s sa

fu

Zvel

ze

gaaa

nal

izo

s ma

Ti

ganv

iTar

ebis

per

speq

tiv

ebi.

mosw

avl

es S

euZl

ia S

ead

aro

s er

T-

mane

Ts

qvey

nebi

sxv

adas

xva

maxa

si-

aTeb

leb

is m

ixed

viT

da

imsj

elo

s ms

gavs

eba-

gans

xvav

ebis

miz

ezeb

ze.

mosw

avl

es S

euZl

ia m

sof

lio

s mo

saxl

eobi

s ga

nsax

leb

is T

avis

e-bu

reb

ebis

kvl

eva

d d

emo

graf

iul

i vi

Tar

ebis

gaa

nal

izeb

a.

mosw

avl

es S

euZl

ia g

aaan

aliz

os

ter

ito

riu

li

da

geo

pol

itik

ur

i f

aqt

or

ebis

gav

len

a sa

zo

gad

oeb

is

ganv

iTar

ebaz

e.

1 2 3 4 5 6

I Tavi – msoflios politikuri ruka1. ra aris msoflios politikuri ruka (1 sT.)

2. msoflios politikuri rukis for-mireba uZvelesi droidan 1914 wlamde (1.sT)

3. msoflios politikuri rukis formi-reba 1914 wlidan dRemde(1.sT.)

II Tavi – qveynebis tipologia4. qveynebi teritoriis sididis mixed-viT (1.sT)

5. qveynebi mosaxleobis raodenobis mixedviT (1 sT)

6. qveynebi geografiuli mdebareobis mixedviT (1 sT.)

7. qveynebi bunebrivi resursebis mixed-viT (1.sT)

8. qveynebi teritoriul-administra-ciuli mowyobis mixedviT (1.sT.)

9. qveynebi mmarTvelobis formis mixed-viT (1.sT)

10. qveynebi sagareo-politikuri kur-sis mixedviT (1 sT)

11. qveynebi socialur-ekonomikuri ganviTarebis donis mixedviT (1 sT.)

12. ganviTarebuli da ganviTarebadi qveynebi (1 sT.)

11

1 2 3 4 5 6

III Tavi – saerTaSoriso organizaciebi13. gaero (1 sT.)

14. nato (1 sT.)

15. evrokavSiri da evrosabWo (1 sT.)

16. damoukidebel saxelmwifoTa Tana-megobroba da suami (1 sT.)

17. msoflio savaWro organizacia da navTobis eqsportior qveyanaTa orga-nizacia (opeki) (1 sT.)

18. Tanamegobroba (1 sT.)

19. wiTeli jvrisa da wiTeli naxevar-mTvaris saerTaSoriso moZraoba (1 sT.)

20. olimpiuri komiteti (1 sT.)

IV Tavi – mosaxleoba21. kacobriobis demografiuli isto-ria (1 sT.)

22. mosaxleobis aRwarmoebis tipebi (1 sT.)

23. demografiuli gadasvlis Teoria da fazebi (1 sT.)

24. demografiuli afeTqeba da poli-tika (1 sT.)

25. mosaxleobis rasobrivi struqtura (1 sT.)

26. mosaxleobis eTnikuri struqtura (1 sT.)

27. msoflios mosaxleobis lingvistu-ri kaleidoskopi (1 sT.)

28. mosaxleobis religiuri struqtu-ra (1 sT.)

29. mosaxleobis cxovrebis xarisxi (1 sT.)

V Tavi – msoflios regionebi da qvey-nebi30. msoflios regionebi (1 sT.)

31. evropa (1 sT.)

32. germaniis federaciuli respu-blika (2 sT.)

33. didi britaneTisa da CrdiloeT ir-landiis gaerTianebuli samefo (2 sT.)

34. safrangeTis respublika (2 sT.)

35. azia (2 sT.)

36. CineTis saxalxo respublika (2 sT.)

37. indoeTis respublika (2 sT.)

38. iaponia (2 sT).

39. TurqeTis respublika (2 sT.)

40. CrdiloeTi amerika (1 sT.)

12

1 2 3 4 5 6

41. amerikis SeerTebuli Statebi (2 sT.)

42. samxreTi amerika (1 sT.)

43. brazilia (2 sT.)

44. Cile (2 sT.)

45. afrika (1 sT.)

46. samxreT afrikis respublika (2 sT.)

47. egviptis arabTa respublika (2 sT.)

48. avstralia da okeaneTi (1 sT.)

49. avstralia (1 sT.)

13

V meToduri rekomendaciebi maswavlebelTaTvis

saswavlo masalis wardgenis fazebisaxsna-ganmarteba

rogordavgegmoTgakveTili?sanam gakveTilis dagegmvaze muSaobas daiwyebT, moZebneT standartSi is Sedegebi da indika-

torebi, romelzec gadis mocemuli Tema, konkretuli gakveTili (ix. miznebis ruka) da dausviT sakuTar Tavs 2 SekiTxva:

1. rogor mivaRwio sasurvel Sedegs?2. rogor gavigo, miRweulia Tu ara igi?

mizanigakveTilis dagegmvisas, upirveles yovlisa, unda ganisazRvros gakveTilis mizani, romelic

Tavis mxriv gansazRvravs Sedegs _ anu, maswavlebelma winaswar unda Camoayalibos, ras unda miaRwion misma moswavleebma am gakveTilze (gakveTilis konkretuli da perspeqtiuli miznebi).

gakveTilis gegmaSi TvalnaTliv unda Candes:* gakveTilis konkretuli miznebi;* gakveTilis perspeqtiuli miznebi;* ras veliT moswavleebisgan? * ra codnasa da unar-Cvevebs SeiZenen isini am gakveTilze?

amocanebimiznebis misaRwevad saWiroa garkveuli amocanebis dasaxva. kerZod:1. gakveTilze Sesasrulebeli aqtivobebis gansazRvra;2. samuSaos Sesrulebis etapebi (dawyeba, damTavreba);3. miRebuli codnisa da unar-Cvevebis demonstrirebis forma;4. Sefasebis kriteriumebi.

aucilebelipirobebidaresursebimiznebis misaRwevad winaswar unda ganisazRvros, arian Tu ara moswavleebi mzad dagegmili

aqtivobebis Casatareblad. maswavlebelma winaswar unda gaTvalos, ra dro da resursebi sWirdeba mas gegmis warmatebiT ganxorcielebisaTvis (saxelmZRvanelo, sxvadasxva samecniero Tu Semec-nebiTi xasiaTis literatura, samuSao sqemebi, TvalsaCinoebebi, suraTebi, diagramebi, grafikebi, ilustraciebi da sxv.) e. i. unda ganisazRvros:

* gakveTilisTvis saWiro masala;* Teoriuli da praqtikuli samuSaos ganxorcielebis etapebi.

gakveTilisaRweramaswavlebelma dawvrilebiT unda aRweros gakveTilis msvleloba, misi calkeuli etapi,

gakveTilze Sesasrulebeli aqtivobebi. (Tu rogor axerxebs maswavlebeli gakveTilis miznebis ganxorcielebas da ZiriTadad, ra aris misTvis yvelaze mniSvnelobani am gakveTilis msvlelobisas).

gakveTilismsvleloba:gegmis es nawili gulisxmobs gakveTilis detalur aRweras: sasurvelia maswavlebelma ise aRweros gakveTilis msvleloba, rom kolegam, Tu mas amis sur-

vili aqvs, SeZlos SemoTavazebuli sagakveTilo modeliT sargebloba.gegmaSi sasurvelia 3 mniSvnelovani fazis dawvrilebiTi aRwera:1. Sesavali _ gamowveva anu provocirebis etapi;2. mTavari aqtivoba _ ZiriTadi nawili, romelic Sinaarsis realizebas, sakiTxis arsSi wvdomas

emsaxureba;3. daskvniTi nawili _ gaazrebis etapi, romlis drosac unda moxdes gakveTilis msvlelobisas

ganxiluli Temebis analizi da sinTezi, Sejereba da Sejameba da miRebuli codnis ganmtkiceba.

14

aucilebelia, maswavlebelma winaswar gagegmos, Tu ra dro dasWirdeba gakveTilis TiToeul fazas (gakveTilis droSi ganawileba).

ganvixiloT TiToeuli etapi cal-calke:

SesavaligakveTilis Sesavali nawili, saWiroebis SemTxvevaSi, SeiZleba daiwyos wina gakveTilze ganxi-

luli Temis SexsenebiT (frontaluri kiTxvebiT), am etapze moswavlem unda aRidginos sakiTxTan dakavSirebuli informacia, ganvlili masala, romelic TavisTavad xels Seuwyobs moswavlis axali TemisTvis Semzadebas. mTavaria winaswar gqondeT gansazRvruli:

* rogor gaacnoT moswavleebs gakveTilis miznebi da amocanebi.* rogor SeZloT moswavleTa yuradRebis koncentracia, mobilizeba da motivacia.* rogor daukavSiroT gakveTilis miznebi moswavleTa interess.

ZiriTadi nawili (Sinaarsis realizeba)am etapis amocanaa erTi mxriv `gamowvevis~ etapze gaRvivebuli interesisa da impulsebis

SenarCuneba; meore mxriv _ moswavleTa aqtivobis xelSewyoba (diskusiaSi monawileoba, kriti-kuli analizi, TvalsazrisTa Sepirispireba da Sejereba, alternatiuli gzebis Zieba). am etapze mniSvnelovania:

* gakveTilis mTavari Temis gansazRvra;* sagakveTilo procesis sainteresod warmarTvisTvis saWiro xerxebisa da meTodebis Ser-

Ceva;* moswavleebma SeZlon miRebuli codnis saWiroebisa da mniSvnelobis gacnobiereba.

daskvniTi nawili (refleqsia, gaazreba)gakveTilis am nawilSi SeiZleba gamoikveTos ramdenime arsebiTi momenti: gakveTilis am etapze

xdeba moswavleTa miRebuli codnisa da informaciis gaazreba da dasabuTeba; sakiTxisadmi saku-Tari damokidebulebis Camoyalibeba. Tvalsazrisisa Tu informaciis interpretacia (sakuTari sityvebiT gadmocema).

moswavle yvelaze ukeT imas imaxsovrebs, rasac misTvis nacnob konteqstSi iTvisebs da sa-kuTari sityvebiT gadmocems da asabuTebs. aRqma maSin aris safuZvliani, rodesac informacia konteqstualur sqemaSi Tavsdeba.

am fazis meore amocanaa moswavleTa Soris azrTa jansaRi gacvla-gamocvla. refleqsiis dros diskusiaSi Cabma ara marto diskusiis monawileebs, aramed pasiur msmenelebsac aZlevs saSualebas gaigon, ifiqron da amis safuZvelze CamouyalibdeT, SeeqmnaT sakuTari azri da damokidebuleba ganxiluli sakiTxis irgvliv. garda amisa, es aris cvlilebebisa da rekonceptualizaciis safexuri swavlis procesSi. am stadiaze xdeba axal-axali informaciis integraciis mravalgvar saSuale-baTa gacnoba, es ukanaskneli ufro moqnil konstruqciebs migvaaxloebs, romlebic moswavleebma momavalSi SesaZloa ufro praqtikulad da mizanmimarTulad gamoiyenon.

garda amisa, gakveTilis daskvniT anu refleqsiis etapze unda ganisazRvros:* Sejamebis ra xerxs mimarTavT gakveTilis bolos?* rogor ganaxorcielebT ukukavSirs moswavleebTan?

saSinaodavalebagakveTilis bolos maswavlebeli davalebas aZlevs moswavleebs: Sin kidev erTxel gaixsenon,

ra gaakeTes am gakveTilze, yuradRebiT gaecnon (waikiTxon) saxelmZRvaneloSi mocemul infor-macias (teqsti, magaliTi) da Seasrulon `saSinao davaleba~.

15

gakveTilis dagegmva

(zogadiprincipebi)

efeqtiani gakveTili rom davgegmoT, aucilebelia, Cveni saswavlo strategia mocemul klasSi moswavleTa swavlis stils SevuTavsoT. maswavleblis saswavlo stretegiaSi igulisxmeba dasaxuli miznis Sesabamisad aqtivobebis (operaciebis) momzadebis ostatoba. swavlis stili moswavleebs erTmaneTisagan ganasxvavebs. is axasiaTebs, ra pirobebSi grZnobs TiToeuli moswavle komfortu-lad Tavs swavlis procesSi. klasSi 25 moswavlidan zogi pragmatistia (ukeT swavlobs dakvirvebiT), zogi Teoretikosi (ukeT swavlobs azrovnebiT, fiqriT), zogi keTebisa da moqmedebis procesSia aqtiuri, zogi warmodgenebisa da aRqmis gziT ukeT swavlobs. gakveTili efeqtiani rom gamovides, yvela moswavlis swavlis stili, interesebi da SesaZleblobebi rac SeiZleba maqsimalurad unda gaviTvaliswinoT.

amisaTvis swavleba/swavlis ori midgoma SeupirispireT erTma neTs da naxeT, Tqveni swavlebis sti stils am ori mdgomareobidan romeli arCe va ni ufro Seesabameba.

* codnis gacema * unaris, niWis, kritikuli azrovnebis ganviTareba

* akeTe ise, rogorc me * ifiqre, rogor gaakeTo

* me Tqven zemoT vdgavar * me TqvenTan erTad var

* gadavcem codnas * vaswavli azrovnebas da swavlas

* avtoritaruli * demokratiuli

* monologi * dialogi

* informaciuli, mTel * kvleva-ZiebiTi;klasTan erTdroulad wyvilebsa da jgufebSi

* biheviorizmi * konstruqtivizmi

* pasiuri, uintereso * aqtiuri, iniciativiani

* Warbobs maswavleblis * Tanabaria an Warbobs moswavlis

* tradiciuli * saswavlo miznisa Sesabamisad cvalebadi

* saxelmZRvanelo * saxelmZRvanelo da winaswar SerCeuli saswavlo masalebi

* pasuxis `sizustis~ * piradi aqtiurobis mixedviT mixedviT

mizani

devizi

mrwamsi

funqcia

swavlebis stili

urTierToba Cemsada moswavles Soris

swavlebis upiratesimeTodi

saswavlo Teoria

moswavleTa pozicia

maswavleblisa damoswavleebissaubris xangrZlivoba

saklaso dizaini

swavlebis sayrdeni

Sefaseba

maswavlebeli I midgoma II midgoma (tradiciuli) (aqtiuri)

16

axla gaarCieT, ra gansxvavebaa saswavlo Teoriebs _ biheviorizmsa da kon stru qtivizms Soris. biheviorizmi mkacr disciplinasTan, codnis gadacemasTan, saxelmZRvaneloSi mocemuli masalis mTeli moculobiT aTvisebasa da savarji SoebiT SeZenili codnis ganmtkicebasTan asocirdeba. is swavlebisa da damaxso vrebis Teoriaa.

konstruqtivizmi swavlisa da azrovnebis Teoriaa da miiCnevs, rom moswa vle aqtiurad swav-lobs kvleva-Ziebisa da keTebis procesSi da TviTon aSenebs codnas. ̀ nawilebisgan konstruqciis aSeneba~ piradi gamocdilebisa da sxve bTan urTierTobis safuZvelze xdeba.

axla is sasicocxlo, zogadi, praqtikuli unarebi CamoTvaleT, romlebic aucileblad unda SesZinos skolam 21-e saukunis axalgazrdas:

– iazrovnos logikurad da kritikulad;– Cawvdes mimarTebebs sagnebsa da movlenebs Soris; – masalis damuSavebis, gagebis, analizisa da adekvaturi aRqmis safuZvelze gamoitanos daskvna

da miiRos gadawyvetileba;– dasZlios mavne Cvevebs. icxovros cxovrebis jansaRi wesiT. – flobdes monacemTa Sedarebis, Segrovebisa da sxvadasxva saxiT warmodgenis xerxebs; – hqondes TanamSromlobisa da Tanadgomis unari da a. S. axla sqematurad ganvixiloT Tanamedrove gakveTilis struqtura da vawarmo oT meTodolo-

giuri gansja: rogor gadavideT swavlebidan swavlaze, maxsov ro bidan _ azrovnebaze.

gakveTilis struqtura

msvlelobis mixedviT Sinaarsis mixedviT etapebi

* Sesavali * motivacia (ganwyobis Seqmna) * sakiTxis dasma/warmodgena

* aqtivobebi * siRrmiseuli wvdoma * sakiTxis ganviTareba/aTviseba_ mTel klasTan_ individualurad_ wyvilSi_ jgufSi

* analizi, Sejameba * gaazreba (refleqsia) * codnis gamoyeneba/integracia

rCevebi maswavlebels efeqtiani gakveTilis dasagegmadgakveTilze saswavlo procesis dasagegmad maswavleblis upirvelesi amocana gakveTilis

miznis arsis gagebaa. gakveTilis saswavlo miznebi gamoxatavs, ra codna da unarebi unda SeiZinon moswavleebma. ra Sedegs unda miaRwion moswavleebma swavlis procesSi, gansazRvrulia erovnul saswavlo

gegmaSi yvela saganSi/sagnobriv jgufSi klasebis mixedviT. Sedegis miRwevas adasturebs Sede-gis qvemoT mocemuli indikatorebi. maswavleblis wignSi mocemuli Sinaarsisa da miznebis ruka uCvenebs, romeli Sedegis misaRwevad aris saxelmZRvaneloSi mocemuli paragrafi da romeli indikatorebiT dasturdeba gakveTilis bolos Sedegis miRweva.

rodis aris gakveTilis mizani sworad SerCeuli? mizani sworad aris SerCeuli, Tu:* gamomdinareobs sagnobrivi standartis misaRwevi Sedgebidan.* qmnis safuZvels moswavleTa progresis SemowmebisTvis. * exmareba maswavlebels TviTSefasebaSi. * warmoadgens saswavlo savarjiSoebis CarCos. yvelaferi zemoT aRniSnuli miiRweva, rodesac moswavleebi gakveTilze gaakeTeben imas, rasac

codna(aRweren, axsnian, CamoTvlian, gaigeben...)

unarebi(Seadareben, Seqmnian, gaaan-alizeben, gamoikvleven...)

ganwyoba-damokidebuleba(Seafaseben, SearCeven, Secvlian...)

17

Txoulobs Sedegebis qvemoT CamoTvlili indikatorebi. Tu maT yuradRebiT CaikiTxavT, naxavT, rom gakveTilis mizani klasikuri samkuTxedis saxiT SegiZliaT warmoidginoT:

gakveTilis zogad mizanSi unda Candes, ra codna da unar-Cvevebi unda misceT moswavleebs, specifikurSi ki _ ra konkretuli amocanebi unda ganaviTaroT amisTvis. magaliTad, Tu miiCnevT, rom saswavlo problema fiqrisa da azrovnebis procesSi unda gadawydes, Sesabamisi situaciuri amocana an savarjiSo unda SearCioT. masalis vizualizaciisTvis rukebis, grafikebis, naxatebis Seqmna dagWirdebaT, praqtikuli unar-Cvevebis formireba rogorc davalebebis SesrulebiT, ise roluri TamaSebiTa da warmosaxviTi eqsperimentebiT SeiZleba. sakuTari ganwyoba-damokideb-ulebebis gamosaxatavad moswavles saubris, simReris, keTebis saSualebac unda misceT.

zemoT aRniSnulis gaTvaliswinebiT, gakveTilis dagegmvis win maswavlebelma meTodologiuri gansja unda awarmoos:

damatebiTi kiTxvebi gansjisTvis:

* ra movamzade gakveTilis dawyebis win swavlis ganwyobis Sesa-qmnelad? wignSi aris Sesabamisi aqtivoba, Tu me unda movZebno?

* aqtivobebis dagegmvisas gaviTvaliswino: rac vuTxari, momis-mina? Tu momismina, gaigo? Tu gaigo, miiRo? Tu miiRo, SeuZlia praqtikulad gamoiyenos? ganwyoba xom ar daikarga?

* aris saxelmZRvaneloSi masala, romelic apirobebs mzaobas:a) saxlSi kvlevis gasagrZeleblad?b) axal masalaze gadasasvlelad?Tu ar aris, me riT davexmarebi?

mTavari kiTxva gansjisTvis:

ras gaakeTebs bavSvi gakveTilze?

swavlobs swavlas?

aSenebs codnas?

kiTxvebi, romlebic daismis swavleba/swavlis axali midgomebiT gakveTilis dagegmvis win, bevria da rTuli. am kiTxvebze pasuxis gacema skolaSi kolegebTan TanamSromlobiT, azrisa da gamocdilebis gaziarebiT ukeT SeiZleba.

gakveTilis mizani gansazRvravs aqtivobebis Sinaarss. aqtivobebis SerCevisas miznis misaR-wevad winaswar unda moifiqroT:

* romeli/ramdeni aqtivobis Catareba dagWirdebaT da rogori TanmimdevrobiT.* aris Tu ara sawyisi/Sesavali aqtivoba samotivacio, anu moemsaxureba Tu ara igi moswavleTa

dainteresebas swavlis procesSi CasarTavad da Seasrulebs Tu ara momdevno aqtivobebTan dama-kavSirebel rols.

* aris Tu ara momdevno aqtivobebi moswavlis swavlaze orientirebuli, ganmaviTarebeli, SemoqmedebiTi.

* iZleva Tu ara Semajamebeli aqtivoba saSualebas, gakveTilis bolos Semowmdes moswavleTa progresi da Sefasdes gakveTilis xarisxi (ramdenad miaRwies moswavleebma da maswavleblebma dasaxul miznebs).

aqtivobebis SerCevis paralelurad mniSvnelovania moswavleTa organizaciis formis dagegmva da drois ganawileba. saswavlo miznis miRwevis maCvenebeli indikatorebi garkveulwilad migvaniS-nebs, rogor vamuSaoT moswavleebi: mTel klasTan, individualurad, wyvilebsa Tu jgufebSi. rac metad SesabamisobaSi iqneba aqtivobis organizaciis forma moswavleTa SesaZleblobebTan da swavlis stilTan, miT realurad SeamowmebT gakveTilze moswavleTa progress da gaanawilebT maT Sesasruleblad gankuTvnil dros. dro TiToeuli aqtivobisTvis winaswar igegmeba, Tumca swavlis procesSic SesaZlebelia SeitanoT masSi cvlilebebi. gansakuTrebiT yuradRebamisaqcevia drois ganawileba jgufuri muSaobisTvis, rodesac saWiroa samuSaos dagegmva, monacemebis organizeba da warmodgena. unda gaiTvaliswinoT, rom swored jgufuri muSaobisas yalibdeba moswavleebSi TanamSromlobis, piradi da gunduri pasuxismgeblobis, jansaRi konkurenciis, gadawyvetilebis miRebis/dasabuTebis da sxva zogadi unar-Cvevebi. Tu samuSao kvleviTi an SemoqmedebiTia, TiToeuli davalebis SesrulebisTvis gankuTvnili drois gaTvla (ar darCes zedmeti dro an ar daakldes dro) faqtobrivad ganapirobebs miznis miRwevas.

gakveTilze swavlis procesis efeqtianad warmarTva SeuZlebelia saswavlo resursebis gamoyenebis gareSe. gakveTilis mizani gvikarnaxebs, ra tipis resursiT mivaRwevT Sedegs ukeT: adamianuri (sxva maswavlebeli, sazogadoebis wevri...), sainformacio (saxelmZRvaneloebi, statiebi, samuSao furclebi...), vizualuri (plakatebi, sqemebi, fotoebi, modelebi...) Tu audiovizualuri (kompiuteri, videokamera...). mza resursebze aranakleb efeqturia resursebis Seqmna. resusis

18

moZieba-Seqmna SeiZleba klasSi, skolaSi, lokalur an globalur garemoSi, xolo Seqmnili resursis srulyofa-ganviTareba _ klasSi an gakveTilebis Semdeg skolaSi TanamSromlobiT, gamocdilebis gaziarebiTa da efeqtianobis SemowmebiT. ra tipis resursis gamoyenebas/Seqmnas, moZiebas SevZlebT, es gansazRvravs dasagegmi praqtikuli savarjiSoebis CarCos.

yvela gakveTils sWirdeba Sefaseba. Sefaseba aris monitoringisa da Semowmebis safuZvelze gamotanili daskvna, romelic daaf-

iqsirebs TiToeuli moswavlis warmatebasa da progress gakveTilis bolos (zogadad: swavlis garkveul etapze).

Sefasebis axali sistema efuZneba monitoringisa da Semowmebis procesebs. monitoringSi igulisxmeba TiToeuli moswavlis warmatebasa da progresze mudmivi Tvalyuris

devnebisa da faqtebis mogrovebis procesi.monitoringi saWiroa imisTvis, rom maswavlebelma Seiswavlos TiToeuli moswavlis swavlis

stili, SesaZleblobebi, interesebi, saWiroebebi da Sesabamisad Seitanos cvlilebebi gakveTilis dagegmvaSi. Zalze mniSvnelovania, gakveTilis msvlelobisas kerZo kontaqtebi awarmooT TiToeul moswavlesTan da yuradReba gaunawiloT TiToeuls.

Semowmeba aris TiToeuli moswavlis miRwevebisa da progresis (agreTve zo ga dad swavlis procesis) Sesaxeb monacemebis Segrovebis procesi. risTvis vagrovebT am monacemebs?

monacemebis safuZvelze maswavlebeli gamoavlens swavlis xelisSemwyob da xelisSemSlel faqtorebs. Semowmebis Sedegebi faqtobrivad `iZleva~ rCevebs, saSualebebs Sedegebis gasaum-jobeseblad. pedagogiur praqtikaSi gamoyenebuli Semowmebis xerxebia: dakvirveba, gamokiTxva, konsultacia, saubari, testireba, CaTvla, gamocda.

ra formiT mimdinareobs Semowmeba _ zepiri, werilobiTi (komentariT) Tu konkretul situaciaSi moqmedebis Sesaxeb Canaweris warmoebiT, damokidebulia miznis Sinaarsze. Sesabamisad SeirCeva Semowmebis saSualebebi: kiTxvebi, testebi, rveulSi Cawerili monacemebi, namuSevrebis krebulebi, proeqtebi da sxv.

arsebiTia, gaviazroT, rom monitoringisa da Semowmebis safuZvelze maswavleblis mier moswav-lis mimdinare Sefaseba xdeba ara mxolod qulebis dasawe rad, aramed TiToeuli moswavlis droSi ganviTarebis misaRwevad, Secdomis gasasworeblad, Sedegis gasaumjobeseblad. aseTi midgomiT droTa ganmavlobaSi TiToeul moswavleSi yalibdeba urTierTi da TviTSefasebis unar-Cvevac: moswavle aqtiurad iRebs monawileobas gakveTilis srulyofaSi, problemebis gamoyofasa da

gakveTilze misaRwevi Sedegebi

Sefaseba

indikatorebi

mizani/miznebi

aqtivobebi (organizacia, dro)

resursebi (klasisa da TiToeuli moswavlisaTvis)

Sefasebis kriteriumebis/sqemis SedgenaSi. mocemuli msjelobidan gamomdinareobs gakveTilis dagegmvis aseTi sqema: gakveTilis efeqturi dagegmvisTvis SegiZliaT gamoiyenoT cxrili, romlis SedgenaSi dagex-

marebaT yoveli gakveTilis win da dasrulebisTanave saazrovno unare bis ganviTarebis Sesabamisad sakuTari TavisTvis dasmuli kiTxvebi:

19

1. ra masalas iswavlian; romel qmedebebs Seasruleben moswavleebi; ra Sedegs unda mivaRwio; Sefasebis romeli forma SevarCio?

2. rogor vamuSao moswavleebi miznis misaRwevad; ras gavakeTeb me da ras gaakeTeben Cemi mo-swavleebi?

3. risTvis da visTvis gaakeTeben amas moswavleebi? 4. ratom SevarCie aseTi aqtivobebi? kidev romeli aqtivobebis gamoyeneba SemiZlia? ratom

SevarCieT msgavsi/gansxvavebuli aqtivobebi me da saxelmZRvanelos avtorma? 5. ra moxdeba, Tu aqtivobebis raodenobas, Tanmimdevrobas Sevcvli da savar ji So ebs azro-

brivad gavaerTianeb? riT davasabuTeb Cems arCevans?6. romel da ramden moswavleze velodebodi Sedegis (miznis) miRwevas da ra miviRe? ra cvli-

lebebis Setanas mTxovs miRweuli Sedegi (Sefaseba)?

saswavlo Tema aqtivobebi moswavleTa drois resursebi Semowmeba/Sefaseba mizani/miznebi organizeba ganawileba

gakveTilis gegmis Sedgenisas aucilebelia gaiTvaliswinoT Semdegi punqtebi:

gakveTilis miznebi: • ris miRwevas gegmavT gakveTilze;• ra codna da unar-Cvevebi unda SeiZinon moswavleebma?

winapirobebi: • risi codna da unari moeTxoveba moswavles gakveTilis miznebSi dasaxuli amocanebis asaTvise-blad?• ra masalis codna moeTxoveba moswavles mocemuli gakveTilis ukeT gasagebad?

resursebi:

• ra resursebia saWiro mocemuli gakveTilisaTvis?• ra sWirdeba pedagogs saswavlo procesis efeqtianad warmarTvisaTvis?• ra tipis resursebis gamoyeneba iqneba sasurveli ( saxelmZRvanelo, Jurnal-gazeTebis statiebi, telefilmebi, interneti da sxv.)?

aqtivobebi:• rogor gaacnobT moswavleebs gakvTilis ZiriTad miznebs?• rogor daainteresebT moswavleebs da gauZlierebT motivacias mocemuli Temis Sesaswavlad?• ras gaakeTebT moswavleebTan erTad gakveTlis ganmavlobaSi?• klasis organizebis ra formebs gamoiyenebT dasaxuli miznebis gansaxorcieleblad?• prezentaciis romel gzas gamoiyenebT, rom moswavleebma efeqturad aiTvison masala?• rogor SeafasebT, Tu ramdenad kargad/warmatebiT/ efeqturad Sesrulda dasaxuli amocanebi?• ra tipis davalebebs miscemdiT klasSi an saxlSi damoukidebeli muSaobisaTvis?

20

swavlebis meTodebi

swavla-swavlebis meTodebis mravalgvari klasifikacia arsebobs, gTavazobT yvelaze gavrcelebul variantebs.

meTodTa klasifikaciis variantiA:* verbaluri,anuzepirsityvierimeTodi.*wignzemuSaobismeTodi.* weriTimuSaobismeTodi, romelic gulisxmobs Semdegi saxis aqtivobebs: amonawerebisa da

Canawerebis gakeTeba, masalis dakonspeqteba, Tezisebis Sedgena, referatis, an eses Sesruleba, da a.S.

* laboratoriulimeTodidademonstrirebismeTodi. es ukanaskneli Tavis mxriv gu-lisxmobs Semdegi saxis aqtivobebs: cdebis dayeneba, videomasalebis Cveneba, dinamikuri xasiaTis masala da sxv.

* praqtikulimeTodebi aerTianebs swavlebis yvela im formas, romelic moswavles praqti-kul unar-Cvevebs uyalibebs da is SeZenili codnis safuZvelze damoukideblad asrulebs ama Tu im aqtivobas.

meTodTa klasifikaciis varianti B: diskusia/debatebi – interaqtiuri swavlebis erT-erTi yvelaze gavrcelebuli meTodia.

diskusiis procesi mkveTrad amaRlebs moswavleTa CarTulobis xarisxsa da aqtivobas. diskusia SesaZlebelia gadaizardos kamaTSi. es procesi ar Semoifargleba mxolod maswavleblis mier dasmuli SekiTxvebiT. es meTodi uviTarebs moswavleebs kamaTisa da sakuTari azris dasabuTebis unars.

problemazedafuZnebuliswavleba (PBL) – saswavlo meTodi, romelic axali codnis miRebis da integraciis procesis sawyis etapad iyenebs problemas.

TanamSromlobiTi (cooperative) swavleba – imgvari swavlebis strategiiT jgufis TiToeuli wevri valdebulia, ara mxolod Tavad Seiswavlos, aramed daexmaros Tavis Tanagundels sagnis ukeT SeswavlaSi. TiToeuli jgufis wevri muSaobs problemaze, sanam yvela maTgani ar daeufleba sakiTxs.

evristikulimeTodi – efuZneba moswavleebis winaSe dasmuli amocanis etapobriv gadawyvetas. es amocana swavlebis procesSi faqtebis damoukideblad dafiqsirebisa da maT Soris kavSirebis danaxvis gziT xorcieldeba.

SemTxvevisanalizi(Case study) – maswavlebeli moswavleebTan erTad gajkveTilze ganixi-lavs konkretul SemTxvevebs da maTTan erTad yovelmxriv da safuZvlianad Seiswavlis sakiTxs. magaliTad, fizikur geografiaSi stiqiuri movlebis arss, warmoSobis mizezebs, gavrcelebas, riskebs da Tavidan acilebis gzebs; geopolitikuri kuTxiT, konfliqtebis geografiaSi es SeiZleba iyos konkretuli konfliqtis analizi da a. S.

gonebriviieriSi (Brain storming) – es meTodi gulisxmobs konkretuli Temis farglebSi konkretuli sakiTxis/problemis Sesaxeb maqsimalurad meti, sasurvelia, radikalurad gansx-vavebuli, azris, ideis Camoyalibebasa da gamoTqmis xelSewyobas. aRniSnuli meTodi xels uwyobs problemisadmi SemoqmedebiTi midgomis ganviTarebas. es meTodi efeqturia mravalricxovani jgufis arsebobis pirobebSi da Sedgeba ramdenime ZiriTadi etapisgan:

* problemis/sakiTxis SemoqmedebiTi kuTxiT gansazRvra.* drois garkveul monakveTSi auditoriisgan sakiTxis irgvliv arsebuli ideebis kritikis

gareSe CaniSvna (ZiriTadad dafaze).* gamoricxvis gziT im ideebis gamorCeva, romlebic yvelaze metad Seesabamema dasmul sakiTx-

Tan.* kvlevis mizanTan ideis Sesabamisobis dasadgenad Sefasebis kriteriumebis gansazRvra.* SerCeuli ideebis Sefaseba winaswar gansazRvruli kriteriumebiT.* umaRlesi Sefasebis mqone ideis, rogorc dasaxuli problemis gadaWris saukeTeso saSu-

alebis gamovlena. roluridasituaciuriTamaSebi – scenaris mixedviT ganxorcielebuli roluri TamaSebi

moswavleebs saSualebas aZlevs, sxvadasxva poziciidan Sexedon sakiTxs da exmareba maT alterna-

21

tiuli Tvalsazrisis CamoyalibebaSi. diskusiis msgavsad, roluri TamaSebic uyalibebs moswavles sakuTari poziciis damoukideblad gamoTqmisa da kamaTSi misi dacvis unars.

demonstrirebismeTodi – es meTodi informaciis vizualurad warmodgenas gulisxmobs. Sedegis miiRwevis TvalsazrisiT is sakmaod efeqturia. xSir SemTxvevaSi umjobesia, masala erT-droulad audio da vizualuri gziT mivawodoT moswavleebs. Sesaswavli masalis demonstrireba SesaZlebelia ganxorcieldes rogorc maswavleblis, ise studentis mier. es meTodi gvexmareba, TvalsaCino gavxadoT saswavlo masalis aRqmis sxvadasxva safexuri, davakonkretoT, Tu risi Sesruleba mouwevT studentebs damoukideblad; amave dros, es strategia vizualurad warmo-aCens sakiTxis/problemis arss. demonstrireba SesaZloa martiv saxes atarebdes (magaliTad, maTematikuri amocanis amoxsna misi safexurebis dafaze TvalsaCinod warmodgenis saxiT) an iseTi rTuli saxe miiRos, rogoricaa mravalsafexuriani sabunebismetyvelo eqsperimentis Catareba.

induqcia, deduqcia, analizi da sinTezi.swavlebisinduqciurimeTodi gansazRvravs nebismieri sagnobrivi codnis iseT formas, rode-

sac swavlis procesSi azris msvleloba kerZodan konkretulisaken, faqtebidan ganzogadebisaken aris mimarTuli, anu masalis gadmocemisas procesi mimdinareobs konkretulidan zogadisaken.

swavlebisdeduqciurimeTodigansazRvravs nebismieri sagnobrivi codnis gadacemis iseT formas, romelic zogad codnaze dayrdnobiT axali codnis aRmoCenis logikur process war-moadgens, anu procesi mimdinareobs zogadidan konkretulisaken.

saswavlo procesSi analizismeTodi gvexmareba saswavlo masalis, rogorc erTi mTlianis, Semadgenel nawilebad daSlaSi, amiT martivdeba rTuli problebis SigniT arsebuli calkeuli sakiTxebis detaluri gaSuqeba.

sinTezismeTodi gulisxmobs Sebrunebul proceduras, anu calkeuli sakiTxebis dajgufe-biT erTi mTlianis Sedgenas. es meTodi xels uwyobs problebis, rogorc mTelis danaxvis unaris ganviTarebas.

axsna-ganmartebiTimeTodi– efuZneba msjelobas mocemuli sakiTxis irgvliv. maswavleb-els masalis gadmocemisas mohyavs konkretuli magaliTi, romlis dawvrilebiT ganxilvac xdeba mocemuli Temis farglebSi.

qmedebazeorientirebuliswavleba – moiTxovs moswavle-maswavleblis aqtiur CarTulo-bas swavlebis procesSi, sadac gansakuTrebul datvirTvas iZens Teoriuli masalis praqtikuli interpretacia.

mocemuli ZiriTadi meTodebis garda arsebobs swavlebis uamravi meTodi, romlis SerCeva maswavlebels SeuZlia konkretuli saswavlo amocanidan gamomdinare.

muSaobis formebi:swavlebis procesSi sxvadsxva meTodis gamoyenebisas muSaobis Sesabamisi klasis organize-

bis forma SeiZleba iqnes gamoyenebuli, magaliTad individualuri, wyviluri, jgufuri, mTel klasTan erTad.

jgufuri (collaborative)muSaoba–am meTodiT swavleba gulisxmobs moswavleTa jgufebad dayofas da maTTvis saswavlo davalebis micemas. jgufis wevrebi individualurad amuSaveben sakiTxs da paralelurad uziareben mas jgufis danarCen wevrebs. dasaxuli amocanidan gamomdi-nare SesaZlebelia jgufis muSaobis procesSi wevrebs Soris moxdes funqciebis gadanawileba. es strategia uzrunvelyofs yvela moswavlis maqsimalur CarTulobas saswavlo procesSi.

individualurisamuSaoindividualuri samuSao xSirad aris sxva aqtivobis fragmenti. is garkveuli pasuxismgeblobiT

tvirTavs moswavles, warmoaCens mis pirad damokidebulebas ama Tu im sakiTxTan mimarTebaSi, xels uwyobs sakuTari azris gamoTqmas, Camoyalibebas, argumentirebul dasabuTebas, kritikul azrovnebas, drois racionalur gamoyenebas.

wyvilebidajgufebiwyvilebsa da jgufebSi muSaoba xels uwyobs TanamSromlobis Cvevis gamomuSavebas. am sa-

varjiSoebis Sesrulebisas moswavleebi swavloben erTmaneTis mosmenas, sxvisi azris gaziarebas, kritikul azrovnebasa da Sefasebas, sakuTari azris gamoTqmas, dasabuTebas da a.S. isini eCvevian funqciebis danawilebas, drois racionalur gamoyenebas.

22

gTavazobTwyvilebSimuSaobiswesebs:1. maswavlebeli klass yofs wyvilebad;2. klass eZleva saerTo davaleba; 3. moswavleebi samuSaos asruleben wyvilebSi;4. samuSaos dro gansazRvrulia (samuSaos sirTulis mixedviT);5. maswavlebeli TviTon anawilebs moswavleebis funqciebs. wyvilebSi muSaobis dros bavSvebs moeTxovebaT yuradRebis koncentracia. isini pasuxismge-

blobas grZnoben mewyvilis mimarT. wyvilebSi gamomuSavebuli TanamSromlobis Cveva kidev ufro mtkicdeba jgufuri samuSaoebis

Sesrulebisas.gTavazobTwesebsjgufurimuSaobisaTvis:1. klasi iyofa 4-5 kacian jgufad.2. klass eZleva saerTo davaleba. SesaZloa, maswavlebelma TiToeul jgufs sxvadasxva dava-

lebac misces. 3. jgufi muSaobs erTi magidis garSemo. 4. samuSao sruldeba erToblivad da jgufi Sesrulebul samuSaos aZlevs erTian formas.5. jgufi unda muSaobdes SeTanxmebulad, ar unda moxdes konfliqti, ar unda iTrgunebodes

arc erTi moswavle. 6. jgufi, romlis wevrebic SeTanxmebulad ver moqmedeben, muSaobas wyvets. 7. jgufis yoveli wevri unda CaerTos saqmianobaSi da maT Tavad unda gadainawilon funqciebi.8. davaleba sruldeba maswavleblis mier winaswar gansazRvrul droSi (10-15 wT.)TiToeul jgufSi erTi magidis garSemo Tavs iyrian sxvadasxva xasiaTisa da temperamentis

moswavleebi: aqtiurebi, pasiurebi, liderebi. xSirad, jgufebSi swored amitom warmoiSveba kon-fliqti. maswavlebeli sTavazobs gunds konfliqtis mSvidobian mogvarebas. Tu amas gundi ver miaRwevs, anu ver ipovis gamosavals, is samuSao procesidan vardeba.

jgufis SerCeva sxvadasxvagvarad xdeba: jgufi SeiZleba SeirCes ise, rom TiToeul maTganSi Tanabari SesaZleblobebis bavSvebi gaerTiandnen, SeiZleba cal-calke Sedges biWebisa da gogonebis gundebi an SeiZleba jgufebis organizeba bavSvebis megobruli damokidebulebis gaTvaliswinebiT. SesaZlebelia SemTxveviTobis principiT SerCevac, raTa moswavleebi mieCvion nebismier partnior-Tan urTierTobas. jgufebad danawileba unda moxdes operatiulad (2-3 wT.)

SesaZloa maswavlebelma Tavad daadginos jgufis muSaobis wesebi (mag.: lideris arCeva), ma-gram umjobesia muSaobis sistemis Seqmna mTlianad mivandoT bavSvebs (ra Tqma unda, maswavleblis rekomendaciebis gaTvaliswinebiT). kargia, Tu jgufi TviTon airCevs, vin waradgens klasis winaSe jgufis namuSevars. maswavlebeli Tvals adevnebs moswavleebis muSaobas, Tumca es imgvarad xdeba, rom bavSvebs ar SeeqmnaT STabeWdileba, TiTqos maswavlebeli maT Tavze adgaT. maswavlebeli ar unda Caerios jgufis muSaobaSi, garda im SemTxveve bisa, Tu jgufi misgan moiTxovs raime ganmarte-bas, an Seatyobs, rom jgufma arasworad gaigo piroba da maTi muSaoba CixSi Sevida.

aqtiuri meTodikebiTa da jgufuri TamaSebiT muSaobisas maswavlebeli ukana planze gadadis. igi gezis mimcemisa da meTvalyuris rols asrulebs da bolomde neitralur wamyvanad rCeba.

samuSaos damTavrebis Semdeg jgufebi warmoadgenen sakuTar namuSevrebs. prezentaciis dros maswavlebeli kiTxvebs ar usvams da ar awyvetinebs azrs momxsenebels.

bolos namuSevrebi SeiZleba gamoikras kedelze an dafaze. maswavlebels winaswar unda hqondes gansazRvuli namuSevrebis Sefasebis forma. sasurvelia, moswavleebma Tavad Seafason erTmaneTis namuSevari: TiToeuli moswavle asaxelebs, misi azriT, saukeTeso jgufur namuSe-vars (garda sakuTarisa) da asabuTebs, ra kriteriumebiT (Camoyalibebuli azri, originaluri gadawyveta, mxatvruli gaformeba, STambeWdavi prezentacia da a.S.) ixelmZRvanela Sefasebisas. yoveli gamomsvlelis azrs maswavlebeli dafaze afiqsirebs _ wers ̀ pluss~ an qulas (10-quliani sistema) saTanado namuSevris qveS. qulebis (plusebis) raodenoba gamoavlens gamarjvebuls, Tumca maswavlebelma aucileblad unda gamoyos TiToeuli jgufis Zlieri da susti mxareebi. Sefase-bas SesaZloa win uZRodes mcire diskusia, romlis drosac maswavlebelsa da bavSvebs SeeZlebaT SekiTxvebi dausvan TiToeuli jgufis wevrebs.

maswavlebelma winaswar unda gansazRvros, ra dro unda daeTmos davalebis Sesrulebas, prezentaciebsa da namuSevrebis Sefasebas.

23

minileqciaminileqcia aris mcire zomis leqcia, romlis mizania auditoriisaTvis garkveuli infor-

maciis gadacema. minileqcia aris saSualeba drois mcire monakveTSi moswavleebisTvis saWiro informaciis gadacemisa.

minileqcia moswavleebs umetesad codnas sZens da naklebad iZleva unarebis ganviTarebis SesaZleblobas. gasaTvaliswinebelia, rom leqciis dros ufro aqtiuri maswavlebelia, xolo SedarebiT pasiuri – moswavleebi.

saleqciod SeiZleba sxvadasxva wyarodan SeirCes nebismieri masala faqtebis, ideebis, Teoriebis Sesaxeb. maswavlebelma winaswar unda moamzados Teoriuli da vizualuri masalebi, grafikebi, fotomasala, raTa leqcia saintereso gaxados moswavleebisaTvis. vizualuri tipis moswavleebisaTvis, romelTac mxedvelobiTi mexsiereba ukeT aqvT ganviTarebuli, gansakuTrebiT mniSvnelovania TvalsaCinoebis gamoyeneba.

leqciisTvis momzadebuli masala logikuri TanamimdevrobiT – martividan rTulisaken – unda dalagdes da advilad gasagebi unda iyos moswavleebisaTvis. amavdroulad, ar unda gadaitvirTos Zalian bevri gansxvavebuli tipis informaciiT. sasurvelia, erTi leqcia erT sakiTxs daeTmos. leqciis msvlelobisas damrigebelma xeli unda Seuwyos moswavleebis aqtiurobas.

leqciis mimdinareobisas moswavleTa aqtiurobis xelSewyobisTvis mniSvnelovania imis gaT-valiswinebiT, rogor sxedan isini. sasurvelia ara frontaluri (rodesac maswavlebeli dgas dafasTan msmenelis win), aramed sadiskusio stilis (studentebi da maswavlebeli sxedan wreSi magidis irgvliv ise, rom yvela kargad xedavs erTmaneTs) gamoyeneba. leqcia swavlebis SedarebiT pasiur formadaa miCneuli, Tumca moswavleTa gasaaqtiureblad maswavlebelma unda waaxalisos isini; mudmivad daamyaros mxedvelobiTi kontaqti auditoriasTan; periodulad Seamowmos, ram-denad usmens auditoria mas da misces Sesabamisi ukukavSiri.

minileqciis Catarebas ar sWirdeba gansakuTrebuli materialur-teqnikuri aRWurviloba, Tumca, sasurvelia, gamoviyenoT vizualuri masala – grafikebi, fotomasala, cxrilebi da a.S. leqcia aseve SeiZleba Catardes Power Point-is gamoyenebiTac, rasac specialuri aRWurviloba (leptopi da proeqtori) dasWirdeba.

eqskursiaeqskursia aris koleqtiuri daTvaliereba risame; gamgzavreba, gaseirneba saswavlo, samec-

niero, sportuli an garTobis mizniT. eqskursiis dros moswavleebs saSualeba eZlevaT, realur garemoSi daakvirdnen situacias da gaecnon mocemul sakiTxTan dakavSirebul Taviseburebebs.

eqskursias sailustracio funqcia aqvs. eqskursiaze nanaxi da mosmenili ukeT amaxsovrdebaT moswavleebs, vidre mxolod moyolili masala.

eqskursiis, rogorc saswavlo RonisZiebis, gamoyenebis Taobaze sami mosazreba arsebobs: 1. eqskursiaze moswavleebi midian saswavlo wlis dawyebisTanave; eqskursia xels uwyobs

moswavleTa da pedagogTa daaxloebas, aRvivebs interess sxvadasxva sakiTxis mimarT da zrdis swavlis motivacias;

2. eqskursiaze moswavleebi midian saswavlo wlis dasrulebisas, rodesac isini ukve saTanado codnasa da unar-Cvevebs floben da SeuZliaT realur garemoSi daakvirdnen istoriul Zeglebs Tu garkveul samuSao garemos;

3. eqskursias gegmavs sagnis pedagogi wlis ganmavlobaSi sagnis saWiroebisa da specifikidan gamomdinare.

skolis gareT swavlebas SeiZleba garkveuli problemebi axldes Tan, amitom aucilebelia eqskursiis detaluri dagegmva, raTa Tavidan aviciloT gaugebrobebi. maswavlebelma winaswar unda gaiTvaliswinos da dagegmos Semdegi sakiTxebi: eqskursiis mizani, eqskursiis zusti dro, moswavleebis dasaSvebi raodenoba.

saeqskursio jgufSi moswavleTa raodenoba damokidebulia klasis sidideze. sasurvelia, rom 5-6 bavSvs erTi ufrosi axldes (iqneba es pedagogi, skolis administraciis TanamSromeli Tu aqtiuri mSobeli).

maswavlebelma winaswar unda miawodos moswavleebs informacia eqskursiis gegmis Sesaxeb – ra unda naxon, ras unda miaqcion gansakuTrebuli yuradReba da a.S. eqskursiis dros unda waaxal-isos moswavleebi, dasvan kiTxvebi. SesaZlebelia, saWiro iyos garkveuli CaniSvnebis gakeTebac.

24

eqskursiismniSvnelobasaskolo eqskursiebi mniSvnelovania klasgareSe ganaTlebisTvis. amgvar RonisZiebebze

moswavleebs socialuri da sakuTari Tavis marTvis unar-Cvevebic uviTardebaT. moswavleebi saskolo eqskursiebze swavloben da isveneben kidec erTad. aucilebelia, eqskursiebi winaswar daigegmos. mxolod am SemTxvevaSi iqneba eqskursia maqsimalurad saintereso da saganmanaTleblo Rirebulebis matarebeli.

saeqskursio aqtivobebi xSirad ramdenime sagnis saswavlo gegmis integrirebas axdens (mag. qarTulisa da istoria-geografiis an bunebismetyvelebis), amitom am aqtivobebis dagegmvisas, sxvadasxva sagnis maswavlebelTa erToblivi da SeTanxmebuli muSaoba SesaZloa ufro metad efeqtiani iyos.

gonebrivi ieriSi gonebrivi ieriSi jgufuri SemoqmedebiTi muSaobis meTodia, romlis mizania konkretuli

problemis gadasaWrelad maqsimaluri raodenobis ideis Segroveba da ganxilva. gonebrivi ieriSi gamoiyeneba im SemTxvevaSi, rodesac aravin icis kiTxvaze pasuxi; roca

gansaxilvel sakiTxTan dakavSirebiT gvsurs rac SeiZleba meti ideisa da mosazrebis Segroveba da konsensusis safuZvelze sasurveli raodenobis SerCeva.

gonebrivi ieriSis procesi sakmaod martivia. Tavdapirvelad, maswavlebeli asaxelebs gansa-xilvel Temas da adgens gegmas. gonebrivi ieriSis dawyebamde aucilebelia jgufSi muSaobis wesebze SeTanxmeba. magaliTad: yvela idea sworia da yvela maTgani unda ganvixiloT; gonebrivi ieriSis procesSi arafers ganvsjiT da vafasebT; mTavaria ideebis raodenoba da ara xarisxi.

moswavleebi dasmuli sakiTxis irgvliv gamoTqvamen uamrav mosazrebas/ideas, romelTac mas-wavlebeli dafaze an ̀ flipCartze~ iniSnavs. drois limiti winaswaraa gansazRvruli – magaliTad, 20-25 wT.

ideebis Camoweris Semdeg maswavlebeli maT xmamaRla, jgufis yvela wevrisTvis gasagebad kiTxulobs. Semdeg moswavleebi afaseben ideebs, davuSavaT, sam an xuTqulian skalaze da msgavs ideebs ajgufeben. sabolood CvenTvis sasurvel, yvelaze maRalqulian, vTqvaT, sam-oTx ideas SevarCevT.

rogorc aRvniSneT, gonebrivi ieriSis process maswavlebeli warmarTavs. mas unda SeeZlos yuradRebiT mosmena da monawileebis waxaliseba ideebis miwodebis procesSi. man xeli unda Seuwyos maqsimalurad bevri ideisa da mosazrebis Segrovebas. maswavlebeli procesSi neitraluri figuraa.

gonebrivi ieriSis procesSi saswavlo garemo Cveulia. SesaZloa, monawileebi isxdnen wri-ulad, magidis irgvliv. maswavlebels iseTi pozicia unda ekavos, rom yvela mxridan kargad Candes. maswavleblis movaleoba dafaze Canaweris gakeTebacaa. atmosfero maqsimalurad komfortuli unda iyos.

SemTxvevis ganxilvaSemTxvevis ganxilva farTod gamoiyeneba ganaTlebis sferoSi. misi mizania, konkretuli Sem-

Txvevis ganxilvis safuZvelze, damatebiTi informaciisa da codnis SeZena. SemTxvevis ganxilvisas ar aris aucilebeli, SemTxveva erT konkretul adamians exebodes. is

SeiZleba adamianTa jgufTan, sxvadasxva situaciasTan, fenomenTan da a.S. iyos dakavSirebuli. SemTxvevis Seswavlisas iazreben da aanalizeben am konkretul SemTxvevas. SemTxvevis ganx-

ilvamde saWiroa, maswavlebelma winaswar moamzados masala, romelic saintereso da aqtualuri iqneba moswavlebisaTvis, gaiTvaliswinebs maT asakobriv Taviseburebas da SesaZlebels gaxdis msjelobas mis Sesaxeb.

gansaxilvel masalasTan erTad unda momzaddes ZiriTadi SekiTxvebi; isini SeiZleba exebodes moswavleTa damokidebulebas konkretuli adamianis, jgufis an konkretul SemTxvevaSi aRwerili situaciis mimarT; rogori damokidebuleba aqvT SemTxvevis mimarT; ra aris maTTvis misaRebi/miuRebeli, rogor SeiZleba problemis gadaWra da a.S.

SemTxvevis ganxilvas specialuri teqnikuri aRWurviloba ar sWirdeba. sasurvelia, yvela moswavles hqondes amobeWdili SemTxveva an maswavlebelma gamoiyenos proeqtori da leptopi.

diskusiadRevandel dinamikur, eTnikurad da kulturulad mravalferovan samyaroSi sazogadoebis

25

funqcionirebisaTvis gansakuTrebul mniSvnelobas iZens urTierTpativiscemis, urTierTgagebisa da urTierTSemecnebis Cvevebi.

amisTvis mniSvnelovania, gvesmodes, ra aris diskusia da rogor unda warvmarToT igi. miT umetes, rom axal erovnuli saswavlo gegmaSi Cadebulia sagnobrivi Sedegebi, romelTa misaRwevad maswavleblebs araerTxel mouwevT sagakveTilo procesSi diskusiis gamoyeneba.

diskusia aris wamyvansa da msmenelebs Soris codnis, Sexedulebebisa da ideebis sityvieri gacvlis procesi. diskusias sxvanairad msjelobasac uwodeben.

saklaso diskusia exmareba moswavleebs sakiTxis Rrma da detalur ganxilvaSi. kerZod, saklaso diskusiis dros iqmneba iseTi atmosfero, sadac moswavleebs SeuZliaT azrebis urTierTgazi-areba, axali ideebis gamoTqma, sxvisi azrebis mosmena da gageba, komunikaciisa da TviTgamoxatvis unar-Cvevebis gaumjobeseba.

kargi diskusia unda iTvaliswinebdes rogorc diskusiis wamyvanis, aseve misi monawileebis komunikaciur unar-Cvevebs, mocemuli sakiTxis codnas, liderobisa da koordinaciis SesaZleblo-bas , azrebis urTierTgacvlas, jgufis, rogorc mTlianis, ganxilvas da Sesabamisad, saWiroebs karg momzadebas.

saklaso diskusiis momzadebisas maswavlebelma zustad unda SearCios diskusiis Tema. es gulisxmobs imas, rom diskusiisTvis gankuTvnili Tema iyos sagnis da konkretuli sakiTxis Sesa-tyvisi. aseve, maswavlebelma saklaso diskusiisTvis unda SearCios Sesabamisi forma (mag. moswavlis prezentacias mohyveba jgufuri diskusia: moswavleebs micemuli aqvT wasakiTxi masala da amas mohyveba Semajamebeli prezentacia da klasis diskusia) da fizikuri garemo (mag., wreSi jdoma diskusiis TiToeul monawiles aZlevs SesaZleblobas, ufro advilad daamyaros komunikacia, didi jgufebi SeiZleba daiyos ufro patara jgufebad da a. S.);

diskusiis mimdinareobis dros maswavlebelma unda gaakeTos Semdegi:1. diskusiis fasilitaciisaTvis Sesabamisi saklaso garemos Seqmna:* diskusiis wesebis Camoyalibeba (azris gamoTqmis wesebi da a. S.);* ZiriTadi Temebisa da terminebis zogadi mimoxilva; * diskusiasTan dakavSirebuli molodinebis gamoTqma;* diskusiisTvis sakmarisi drois gamoyofa.

2. monawileobis waxaliseba/xelSewyoba: * moswavleebis dasaintereseblad mastimulirebeli SekiTxvebis dasma;* moTxovna, rom moswavleebma mudmivad Seajamon ganxiluli sakiTxebi; * kiTxvebis momzadeba da moswavleebisaTvis garkveuli drois micema, raTa maT winaswar

moamzadon pasuxebi da Semdeg, mTel klass warudginon.

3. diskusiis warmarTva da daskvnebis Sejameba:* moswavleebis waxaliseba, raTa maT gamoTqvan TavianTi ideebis gamamyarebeli argumentebi;* Cumi/morcxvi moswavlisaTvis specifikuri davalebis micema, rac xels Seuwyobs mis monaw-

ileobas, CarTvas diskusiaSi; * ganxiluli sakiTxebis Sejameba da ZiriTadi azrebis Camoyalibeba: moswavleebis ideebis

ganmarteba da moswavleebisagan damatebiTi komentarebis moTxovna.

`kuTxeebi~meTodi `kuTxeebi~ gamoiyeneba saklaso diskusiis warmarTvisas, kamaTis provocirebisa da

jgufebs Soris paeqrobis gasaCaReblad ori an meti poziciis arsebobisas. es savarjiSo aqtiurad da xalisianad sruldeba. es meTodi agreTve kargia klasSi teqstebis kiTxvis, leqciis mosmenis, filmis Cvenebis Semdeg STabeWdilebebis Sesafaseblad, gansxvavebuli Tvalsazrisis dasafi-qsireblad.

meTodi `kuTxeebi~ moswavleebs saSualebas aZlevs, gamoTqvan sakuTari azri da daicvan Ta-vianTi pozicia, agreTve yuradRebiT mousminon sxvebis argumentebs da amis mixedviT, garkveuli msjelobis Semdeg, gaiziaron an ar gaiziaron gansxvavebuli mosazrebebi (Secvalon an ar Secvalon sakuTari pozicia).

pedagogi moswavleebs sTavazobs sadiskusio Temas. isini individualurad irCeven garkveul

26

pozicias da ikaveben saklaso oTaxSi ̀ am poziciisaTvis~ gankuTvnil adgils (SesaZlebelia arCeul iqnes saklaso oTaxis kuTxeebi, merxebi, sadac keTdeba poziciis aRmniSvnelo warwera).

dajgufebuli moswavleebi erTmaneTs uziareben mosazrebebs da iwyeben jgufSi msjelobas, raTa Semdeg TavianTi versia argumentebiT daasabuTon (SesaZlebelia dasabuTeba werilobiT moxdes). moswavleebi unda Seecadon, rac SeiZleba damajerebeli da saintereso iyos prezentacia.

saWiroebis SemTxvevaSi maswavlebeli exmareba jgufebs. moswavleebs SeuZliaT diskusiis msvlelobisas Seicvalon Sexeduleba – gadaadgildnen erTi

kuTxidan meoreSi da im jgufSi gadainacvlon, romlis mosazrebasac axla eTanxmebian.mosmenisa da kamaTis dros sasurvelia, moswavleebma gaakeTon Canawerebi, rac daexmareba maT

poziciis werilobiT gamoxatvasa da dacvaSi.

`mozaika~aqtivoba Sedgeba 4 etapisagan:I etapi: ZiriTadi jgufebis Sedgena da masalis ganawilebaklasi iyofa 4-kacian jgufebad. jgufis TiToeul wevrs urigdeba masala, romelic erTi

mTliani informaciis (teqstis) raRac nawils Seadgens, da aqvs garkveuli rigiTi nomeri (1, 2, 3, 4). man individualurad 10 wT-is ganmavlobaSi unda daamuSaos masala, Seiswavlos, raTa SeZlos miRebuli informacia sxvasac gadasces.

II etapi: eqspertTa jgufebis mier masalis Seswavlaam etapze xdeba e. w. èqspertTa jgufebis~ Camoyalibeba. vinc amuSavebs #1 informacias, erTi-

andeba magidis irgvliv, romlis rigiTi nomeria 1, visac aqvs informacia #2, ikribeba meore magidis garSemo da a. S. aqedan gamomdinare Ti To euli magidis irgvliv aRmoCndebian erTi da imave infor-maciis mqone moswavleebi oTxive jgufidan, romlebic SemdgomSi gadaiqcevian e. w. ìnforma ciis èqspertebad~. isini erTad kiTxuloben da kidev erTxel swavloben saerTo masalas, eZeben, am masa-lis sxvebze gadacemis saukeTeso da efeqtur gzebs, meTodebs, weren gegmas, xazaven sqemebs da a.S.

III etapi: ZiriTad jgufSi dabruneba miRebuli codnis gadacemis mizniTmoswavleebi brundebian Tav-TavianT ZiriTad jgufebSi da rigiTi nomris da c viT (jer hyveba 1

nomeri, Semdeg 2 da a. S.) warudgenen TavianT masalas erTma neTs. jgufis mizania, misma yvela wevrma srulyofilad aiTvisos TiToeu li wevris èqspertis~ mier damuSavebuli masala.

IV etapi: individualuri da jgufuri pasuxismgebloba, miRebuli codnis Sefaseba. jgufis TiToeuli wevri valdebulia, saTanadod aiTvisos Tanagundelebis mier mowodebuli

mTeli informacia (mozaikac swored amitom hqvia, nawilebidan _ mTlianisaken). miRebuli codna SeiZleba Semowmdes sxvadasxva gziT (mag., werilobiTi formiT, zepiri TxrobiT, kiTxva-pasuxiT da sxva saxis wardginebiT).

sokratuli meTodisokratuli meTodis gamoyenebis dros maswavlebeli svams mxolod problemur (da ara infor-

maciul) SekiTxvebs (magaliTad, „ras fiqrobT am sakiTxze“? „ra ganmartebebi gvWirdeba amisaTvis“?) da ar awvdis informacias moswavleebs. am dros maswavlebeli ganixilavs gamonaklis SemTxvevebs da martiv ideas eWvqveS ayenebs. igi moswavleebisgan azrovnebas moiTxovs, raTa isini damoukide-blad mividnen problemis gadawyvetamde.

sokratuli meTodis gamoyeneba SesaZlebelia diskusiiT, debatebiT, problemuri kiTxvebis dasmiT da sxva. zogjer maswavlebels mohyavs faqtebi moswavleTa mier gamoTqmuli mosazrebebis sawinaaRmdegod, magram ar afiqsirebs sakuTar pozicias. igi xels uwyobs im pasuxebis eWvqveS dayenebas, romelTac gvaZlevs sxvadasxva avtoriteti da sxva. moswavleebi Tavisuflad gamoTq-vamen sakuTar mosazrebebs dasmul problemasTan dakavSirebiT, Tamamad Txzaven hipoTezebs da versiebs, aanalizeben erTmaneTis argumentebs.

qvemoT moyvanilia am meTodis gamoyenebis magaliTebi gakveTilze: 1. maswavlebeli svams problemur SekiTxvebs, raTa waaxalisos moswavleTa azrovneba moce-

muli sakiTxebis garSemo;

27

2. maswavlebels mohyavs damxmare da sawinaaRmdego magaliTebi mocemuli movlenis sailus-traciod;

3. maswavlebeli kritikulad ganixilavs moswavlis argumentebs;4. maswavlebeli xels uwyobs klasis diskusiaSi Cabmas;5. maswavlebeli axalisebs sakuTari da sxvebis azrebis kritikuli Sefasebis unaris ganvi-

Tarebas;6. maswavlebeli iTxovs faqtebisa da cnebebis analizs, masalis arsis gagebas da a. S. 7. maswavlebeli sTxovs moswavles, daakavSiros sxvadasxva wyarodan miRebuli codna, sxva-

dasxva elementisagan Seqmnas axali struqtura; 8. maswavlebeli sTxovs moswavles, sakuTar argumentaciaze dayrdnobiT gamoitanos daskvna

(gaakeTos Sefaseba).

keTebiT swavlebakeTebiT swavlebis anu praqtikis meTodis gamoyenebis dros miewodeba ara informacia, aramed

zusti instruqcia eqsperimentis an simulaciisaTvis. am meTodis mizania, moswavleebma zustad Seasrulon iseTi qmedebebi, romlebic xels uwyobs codnis an Cvevis formirebas.

praqtikis dros maswavlebeli gansakuTrebul yuradRebas aqcevs moswavleTa gamoxmaurebas (ukukavSirs), rac azrians xdis moswavlis praqtikas da xels uwyobs mas, gaacnobieros, rasac akeTebs da avtomaturad (meqanikurad) ar gaimeoros is. mxolod saTanado gamoxmaurebis SemTx-vevaSi gvaZlevs amgvari swavleba mniSvnelovan efeqts. maswavlebelma moswavles unda SesTavazos aqtivobis sqema an modeli, sadac naTlad aris mocemuli miRwevis doneebi. moswavles SeuZlia gansazRvros, Tu ras moelian misgan da rogor fasdeba misi warmateba, anu ra aris efeqturi „keTeba“ da miznis miRweva.

amrigad, praqtikis mTavari principebia: moswavleebisaTvis praqtikuli davalebis micema, maTi waxaliseba da saTanado ukukavSiri, raTa maT azrianad imoqmedon.

amgvari praqtika SeiZleba iyos konkretulad Tqveni dasaxlebisaTvis Sesaferisi xeebis nergebis SerCeva, xeebis dargva, jebirebisa da wylis kalapotis Semowmeba, skolis evakuaciis gegmis Sedgena da a.S.

SesaZlebelia, maswavleblebis survilebisamebr, klasis donisa da SesaZleblobis gaTval-iswinebiT, ZiriTadi sakiTxebis erT Temad miwodeba an piriqiT – erTi Temis dayofa ZiriTad sakiTxebad.

umcrosklaselebSi rekomendebulia, moswavleebma instruqciis mixedviT daxaton bunebrivi katastrofebi da naxatebi jer klasSi TanatolebTan gaarCion, Semdeg ki maswavleblis daxmarebiT es naxatebi skolaSi an Tundac klasSi gamofinon (es meTodi aseve uwyobs xels am asakis bavSvebis fsiqokoreqcias – isini daZleven SiSs da ufro mobilizebuli xdebian).

sakuTari dakvirvebis safuZvelze, moswavleebi modelebis gamoyenebiTac axerxeben movle-nebis axsnas. rodesac eqsperimentebi tardeba, moswavleebi sagans meti interesiT ekidebian da kanonzomierebebis gagebac uadvildebaT. SeiZleba iTqvas, rom eqsperimentisTvis daxarjulma erTma saaTma moswavleebs ufro meti SeiZleba misces, vidre saxelmZRvanelos mravalma para-grafma. dawyebiTi klasebis moswavleebisTvis SeiZleba gansakuTrebulad efeqtiani iyos Tundac martivi modelebi. magaliTad, klimaturi barierebis axsna haeris masebis gadaadgilebisas. qedebad SeiZleba sqelydiani wignebi gamoviyenoT, xolo haeris masebad – ventilatori. amiT moswavle amindis gavrcelebis kanonzomierebebs gaigebs. aseve martivi eqsperimentis Catareba SeiZleba dRe-Ramis cvalebadobaze, risTvisac burTi, fanari da oTaxis Cabneleba iqneba sakmarisi. meti TvalsaCinoebisTvis samodelo burTi SeiZleba gaferaddes, moiniSnos polusebi.

kontinentebis dreifis demonstrireba SeiZleba WurWelSi Casxmuli sqeli siTxiT, Tu masSi movaTavsebT orcxobilebs, romlebsac kontinentebis miaxloebul formebs mivcemT da qvemodan cecxls SevunTebT. erTad moTavsebuli `kontinentebi~ (rogorc gondvana) amoZravdebian da da-Sordebian erTmaneTs. sqeli masa am SemTxvevaSi gavarvarebuli magmaa. Tuki `kontinentebi~didi sizustiT ar daiwyeben moZraobas, nu inerviulebT, radgan am eqsperimentSi mTavari da mniS-vnelovani ara akuratuloba, aramed Tavad dreifis procesis gaazrebaa.

modelebis Sesaqmnelad ar aris aucilebeli gansakuTrebuli masalis gamoyeneba. maTTvis meo-radi daniSnulebis sagnebis gamoyenebac SeiZleba, romlebic uamravi saintereso modelis Seqmnis saSualebas iZleva. aqac mniSvnelovania maswavleblis SemoqmedebiTi damokidebuleba swavlebis

28

procesisadmi. moswavleebs maswavleblebis dakvirvebis qveS TviTon SeuZliaT, Seqmnan modelebi, rac mravali praqtikuli da eqsperimentuli unar-Cvevis gamomuSavebas uwyobs xels.

ven-diagramaven-diagrama gamoiyeneba ori iseTi cnebis Sesadareblad, romelTac rogorc saerTo, ise

gansxvavebuli niSnebi aqvT. mag.: 2 personaJis, movlenis, cnebis da a.S. diagrama saSualebas iZleva dadgindes saerTo da ganmasxvavebeli Tvisebebi, niSnebi.

vici, viswavle, minda vicodenaswavli masalis Sejerebis, gameorebisa da codnis ganmtkicebis mizniT maswavlebels SeuZlia

efeqtianad gamoiyenos sqema: `vicodi, viswavle, minda vicode~.samuSao sruldeba individualurad, wyvilebsa an jgufebSi. furceli an dafa iyofa 3 verti-

kalur grafad, romelTac vawerT: `vicodi, viswavle, minda vicode~.

vicodi viswavle ra minda vicode

maswavlebeli moswavleebs mokled uxsnis maT winaSe dasmul amocanas da, Tu saWirod CaTvlis, svams kiTxvebs provocirebisTvis.

amis Semdeg moswavleebi TanmimdevrobiT avseben samive grafas: ̀ vici~ grafaSi weren yvelafers, rac maT icodnen gansaxilveli skiTxis Sesaxeb. `viswavle~ grafaSi weren imas, rac Seityves axla, xolo `minda vicode~ grafaSi weren imas, rac maT ainteresebT (rasac SeiZleba SekiTxvis saxec hqondes).

Tu savarjiSo sruldeba jgufebSi, samuSaos damTavrebis Semdeg xdeba prezentacia, romlis drosac jgufebi ar imeoreben ukve Tqmuls, aramed avseben maT TavianTi informaciiT.

savarjiSo gansakuTrebiT kargi da mosaxerxebelia erTi romelime konkretuli Temis Sesa-jameblad, wina klasebSi ganvlili masalis gasaxseneblad da axal naswavlTan dasakavSireblad, analitikuri da kvleviTi unaris gasaviTareblad.

T diagramaes sqema maswavlebelma SeiZleba mravalmxriv gamoiyenos. igi Zalze mosaxerxebelia sapirisp-

iro mosazrebaTa gamosaTqmelad, movlenebisa Tu faqtebis Sesapirispireblad da Sesadareblad, moqmed gmirTa dasaxasiaTeblad.

29

T sqema saSualebas gvaZlevs, warmovaCinoT dapirispireba gansaxilvel sakiTxebs (faqtebs, movlenebs, adamianebs, sagnebs da a.S.) Soris.

savarjiSo kargia informaciis dasaxarisxeblad (vTqvaT, dadebiTad da uaryofiTad) da dasajgufeblad. samuSao sruldeba individualurad, wyvilebSi an jgufurad, maswavleblis Sexedulebisamebr: dafaze, rveulSi an Tabaxis furcelze. ivseba jer sqemis marcxena mxare (5 wT.), Semdeg – marjvena (wT.).

azrobrivi rukaazrobrivi rukis mizania konkretul sakiTxebze moswavleTa (klasis) codnis dadgena-Semow-

meba. igi xels uwyobs arsebuli informaciis Sekreba-mobilizebas, axali ideebis dabadebasa da gamoxatvas.

wris SuagulSi iwereba erTi an ori sityva (nawarmoebis saTauri, sakvanZo sityva, gamonaTq-vami, personaJis saxeli, adgilis saxelwodeba da a.S.), irgvliv ki yvela azri, romelic am sityvas ukavSirdeba.

azrobrivi ruka warmoadgens efeqtian saSualebas personaJis, movlenis, ideis dasaxasiaTe-

blad. igi SeiZleba gamoviyenoT moswavleTa motivaciisTvis.

`reitingi~meTodi gamoiyeneba klasisaTvis konkretuli informaciis misawodeblad an jgufebSi mizan-

mimarTuli diskusiis waxaliseba-stimulirebisaTvis. maswavlebeli winaswar amzadebs baraTebis kompleqts – TiToeuli jgufisTvis 9 baraTs da

gansaxilvel TemasTan dakavSirebul 9 mosazrebas (TiTo winadadebas wers TiTo baraTze).jgufebSi ganixilaven SemoTavazebul mosazrebebs da alageben maT mniSvnelobis xarisxis

mixedviT. reitingis sqemas SeiZleba kibis an mravalkuTxedis forma mieces. safexurebrivi reit-ingis Sedgenisas yvelaze mniSvnelovani mosazreba sul zemoT Tavsdeba, mis qvemoT masze nakleb mniSvnelovani, momdevno safexurze – kidev ufro nakleb mniSvnelovani da a.S. yvelaze umniSvnelo gamonaTqvami yvelaze qvemoT aRmoCndeba.

safexurebrivi reitingi

yvelaze mniSvnelovani

yvelaze umniSvnelo

30

`mravalwaxnaga~ reitingis Sedgenisas, Tavdapirvelad unda ganisazRvros, romelia yvelaze mniSvnelovani mosazreba, Semdeg mniSvnelobiT misi momdevno ori gamonaTqvami, Semdeg _ sami saSualod Zlieri mosazreba, Semdeg ori momdevno da bolos _ yvelaze umniSvnelo.

mravalwaxnaga reitingi

yvelaze mniSvnelovani

yvelaze umniSvnelo

sakiTxebis erTmaneTisgan mkveTrad gamijvna, rogorc wesi, Zalian rTulia. aqedan gamomdinare, reitingis amgvari forma ufro pirobiTi da misaRebia moswavlisaTvis. garda amisa, igi konsensu-sis miRwevis met SesaZleblobasac iZleva. reitingis Sedgenisas SeiZleba baraTebze 8 mosazreba daiweros, erTi baraTi ki carieli darCes da is Tavad monawileebma Seavson.

rogor momzaddes referatiweris procesis Tanmimdevroba da struqturamravali sagnis Seswavlisas, gansakuTrebiT sazogadoebrivi mecnierebebis jgufis maswavle-

blebi Semajamebeli SefasebisTvis xSirad mimarTaven referats. referatSi SeiZleba aRiwerebodes qveyana an regioni istoriuli TaviseburebebiT da geografiuli maxasiaTeblebiT (bunebrivi pi-robebiT, garemosdacviTi da demografiuli problemebiT, meurneobis TaviseburebebiT); SeiZleba referati mieZRvnas problemas, romelic sxvadasxva (lokalur, regio nalur da globalur) doneze gamovlindeba. garkveuli vadebis Semdeg, rodesac info rmacia iqneba moZiebuli, damuSavebuli da Sesabamisad gaformebuli, moswavle ebi TavianT naSromebs acnoben Tanaklaselebs.

rogorundadaiwerosreferatiZiriTadi nabijebiTavdapirvelad, albaT, unda gvesmodes ras niSnavs igi. referati (laT. refero – gacnobeb) – es aris mokle, werilobiT, an sajaro moxsenebis for-

matSi Camoyalibebuli samecniero, an Tematuri naSromi. referatis moculoba klasebis mixedviT gansxvavebuli unda iyos. sabazo skolis moswavleebs

moeTxovebaT aranakleb 4-5 gverdi naSromis dawera. saSualo safexurze _ 4-5 gverdze meti. aucilebelia, moswavleebma icodnen, rom es ar aris konspeqti da amdenad, ar SeiZleba pirvel-

wyarodan nawilebis kopireba. Tuki miTiTebuli ar aris avto ri an wyaro, aris saSiSroeba, sakuTari naazreviT dawe rili monakveTebi icnos maswavlebelma da moswavleebis naSromi wyalSi Caiyaros. Zneli warmosadgenia, rom sinamdvileSi moswavlem rTuli, specifi kuri samecniero eniT SeZlos azrebis gadmocema. Sesabamisad, moswavleebs unda aswa vloT, Tu ras gulisxmobs referati da rogor unda gaarTvan mas Tavi.

1. referatis werisas daamuSaveT wyaroebi da araviTar SemTxvevaSi ar gadmoiweroT;2. Tuki maincdamainc mogwonT raime monakveTi, maSin ar dagaviwydeT avto ris citireba, wesebis

dacviT.

riTdaviwyoT?referatze muSaobis procesi sworad unda daigegmos. 1. Tema – qveynis/problemis arCeva. damwerisaTvis Tema unda iyos saintereso da aqtualuri;2. sakuTar Tavs vusvamT SekiTxvas: ra problemebs Seexeba es referati; vsaxa vT gzebs, rogor

gadavWriT am problemebs; 3. moviZiebT literaturas Temis garSemo (kargia, Tu periodikasac gamoviye nebT). vakeTebT

amonawerebs wyaroebidan da viyenebT Tanamedrove monaceme bsac, Tuki xeli migviwvdeba internetze;4. movxazavT referatis ZiriTadi nawilis gegmas. TiToeul problemas saWiroa mieZRvnas calke

31

Tavi, ukeTesia, Tuki Tavebi daiyofa ufro mcire erTeulebad, paragrafebad;5. vwerT samuSaos Sav variants, xolo Sesavals vwerT mxolod mas Semdeg, rac ZiriTadi nawili

ukve dawerilia, radgan muSaobisas referatis miznebi SeiZleba mcired Seicvalos da xelaxla dasaweri gaxdes;

6. moviZiebT, an vamzadebT Sesabamis TvalsaCinoebebs/ilustraciebs (ruka, foto, grafiki, diagrama, sqema da sxva), romlebSic kargad warmoCindeba Temis ZiriTadi ideebi; TvalsaCinoe-bebs ar unda hqondes mxolod dekoratiuli datvirTva da ar unda emsaxurebodes mxolod Temis moculobis gazrdas;

7. vakiTxebT Sav samuSaos maswavlebels (Tuki igi amas iTxovs); 8. vbeWdavT, an vaTeTrebT Sesworebul variants da vamzadebT mokle (5-7 wuTian moxsenebas),

davurTavT ilustraciebs.

referatis struqtura:a) Sesavali _ sadac vxsniT Temis arCevans, mis aqtualobas, movxazavT miznebsa da amocanebs,

vaZlevT literaturis mokle mimoxilvas;b) ZiriTadi nawili _ nabij-nabij vxsniT Temas, vadasturebT naTqvams cifrebiT, faqtebiT,

an citatebiT. yoveli sturuqturuli erTeuli (Tavi, paragrafi) sruldeba mokle daskvnebiT;g) daskvna _ TemasTan dakavSirebiT vayalibebT zogad daskvnebs, uarvyofT an veTanxmebiT

wyaroTa avtorebis poziciebs da gamovTqvamT sakuTar mosazrebas problemebis gadaWrasTan dakavSirebiT.

rodesac referati dasrulebulia, saboloo Strixia _ misi gaformeba.

referatis gaformeba:satitulo furceli _ moicavs informacias saswavlo dawesebulebebis Sesaxeb, ewereba

sagani/saganTa jgufi, referatis saTauri. Semsruleblisa da maswavleblis vinaoba. satitulo furcelze numeracia ar daaqvT.

Sinaarsi _ struqturuli erTeulebis Sinaarsi gverdebis miTiTebiT.samuSaos teqsti _ a) Sesavali, b) ZiriTadi nawili da g) daskvna. aqedan iwyeba gverdebis gadan-

omvra da masze daismis Sesabamisi cifri 3. literaturis sia _ wyaroebis sruli bibliografiuli monacemebis miTi TebiT.axla, rodesac cnobilia yvela etapi, Temis sirTulidan gamomdinare unda daeTmos vadebi,

romelSic amis gakeTeba zedmeti Zalisxmevis gareSe moxerxdeba. mag., Tuki moswavle irCevs sareferatod Temas konkretuli qveynis Sesaxeb, mas SeiZleba mieces erTi kvira, magram Tuki uwevs paralelebis gavleba romelime or qveyanas Soris, maSin referatisTvis gamoyofili dro unda gaiza rdos or kviramde. sasurvelia, moewyos Sualeduri ganxilva, raTa naSromi ukeTesi gamovides.

proeqtiproeqti – konkretuli problemis gadaWris an iniciativis ganxorciele bisken mimarTuli

mravalferovani samuSao, romelSic warmmarTvelia kvleviTi, SemoqmedebiTi, TanamSromlobisa da sakomunikacio unarebis ganviTareba.

proeqti, rogorc meTodi, ganaTlebaSi me-20 saukunis dasawyisSi Semovida. es meTodi aqtiuri da mizanmimarTuli swa vlis saSualebas iZleoda da iZleva.

moswavleebi mudmivad svamen SekiTxvebs: ratom gvaswavliT ama Tu im saki Txs? raSi gamomadgeba es codna? maswavleblebs uWirT am kiTxvebze damajerebeli da argumentirebuli pasuxis gacema. am problemis mogvarebaSi maswavlebels daexmareba imis codna, Tu rogor amuSaos moswavleebi saswavlo proeqtze muSaobisas. moswavleebi realuri problemis gadasaWrelad SeZenil codnasa da unar-Cvevebs iyeneben. proeqtiT swavleba iwvevs moswavleTa motivacias da zrdis maT pasuxismge-blobas. isini xalisiT asruleben samuSaoebs da SeuZliaT xangrZlivad imuSaon dasmul sakiTxebze.

sakiTxebs moswavleebi garkveuli drois (erTi an ramdenime kvira) ganmavlo baSi amuSaveben da Semdgom warudgenen mTel klass an ufro farTo auditorias. proeqtebi exmareba mozards realur cxovrebaSi gamoiyenos miRebuli codna da gamocdileba dasaxuli miznis misaRwevad.

proeqtze muSaoba moicavs dagegmvis, kvlevis, praqtikuli aqtivobisa da Sedegebis warmod-genis etapebs arCeuli sakiTxis Sesabamisad. proeqti ganxo rcielebulad CaiTvleba, Tuki misi Sedegebi TvalsaCinod da damajereblad, koreqtuli formiT aris warmodgenili (mag., werilobiTi

32

dokumenti, maketi, inscenireba, debatebi, aqcia, Tanmimdevruli RonisZieba da a. S.). maswavlebeli saswavlo proeqtebis mimdinareobisas konsultantis rols asrulebs, xelmZR-

vanelobs samuSaoebs, Ziebisa da kvlevis dros aZlevs mimarTulebas. aseve, igi uTiTebs sainfor-macio wyaroebs.

saswavlo proeqtis dagegmvis dros, maswavlebeli iTvaliswinebs Semdegs: * ramdenad mniSvnelovania problema, romelic kvlevas iTxovs;* mosalodneli Sedegebi warmoadgendes siaxles (obieqturs an subieqtu rs);* proeqtze muSaobis dros gamoyenebuli meTodebi emsaxurebodes kvlevas; * arsebobdes arCevanis gakeTebis saSualeba, rac moswavleTa pasuxismgeblobis zrdas iwvevs. proeqti SeiZleba Sesruldes individualurad, wyvilebSi an jgufurad, erTi sagnis farg-

lebSi, ramdenime sagnis farglebSi (saganTa integracia); maswavlebeli-moswavleebis damokidebulebis mxriv SeiZleba gamoiyos sami tipis saswavlo

proeqti: 1. maswavlebeli sTavazobs moswavleebs SerCeul problemebs, Temebs, saxavs misi gadaWris

strategiasa da taqtikas, moswa vle ki damoukideblad gadaWris problemas. 2. maswavlebeli svams problemas, moswavle damoukideblad irCevs kvlevis meTodebs da prob-

lemis gadaWris gzebs.3. moswavle gansazRvravs problemas, damoukideblad irCevs kvlevis meTo debsa da problemis

gadaWris gzebs.

proeqtis struqturaproeqtis aRwera proeqtis aRwera aris misi ZiriTadi Semadgeneli nawili. aRniSnuli pun qti sasurvelia daiyos

qvepunqtebad, romlebSic gaerTiandeba Semdegi saxis informacia:a) problemis gansazRvra (identifikacia) _ gulisxmobs im konkretuli problemis xazgasmas,

romlis sapasuxodac aris mimarTuli Tqveni proeqti.b) mizani _ gulisxmobs farTo, zogad debulebas imis Sesaxeb, Tu risi miRweva gsurT. poeqtis

mizans unda warmoadgendes iseTi sasurveli garemos an pirobebis Seqmna, romelic logikur kav-SirSi iqneba (mimarTuli iqneba) zemoT aRweril problemasTan.

g) amocanebi _ gulisxmobs konkretul nabijebs miznis misaRwevad. aq unda miuTiToT, ra amocanebis gadaWras isaxavT Tqvens proeqtSi miTiTebuli mi znis misaRwevad. miznebis misaRwevad SeiZleba daisaxoT erTi, ori an ramdeni me amocana imis gaTvaliswinebiT, Tu rogoria Tqveni pro-eqtis specifika.

d) ganxorcielebis gzebi _ gulisxmobs kidev ufro konkretul nabijebs Tqven mier dasmuli amocanebis Sesasruleblad. ganxorcielebis gzebi aris procesi, romelmac unda upasuxos kiTxvebs:

1) `rogor?~ _ rogor ganaxorcielebT Tqveni proeqtis amocanebs? 2) `vin~ _ vin monawileobs Tqveni proeqtis ganxorcielebaSi? Dan ra evalebaT proeqtSi?

proeqtis Sesrulebis vadebiunda Seicavdes proeqtis droSi ganawilebul msvlelobas. masSi unda aisaxos etapebad dayo-

fili proeqtis Sesasruleblad gasawevi saqmianoba, gana wilebuli dReebis, kvirebis, Tveebis mixedviT proeqtis specifikidan gamomdi nare.

biujetibiujeti ganacxadis erT-erTi mniSvnelovani nawilia. igi unda iyos logikur kavSirSi proeqtis

aRweraSi miTiTebul amocanebTan.mosalodneli Sedegebi am nawilSi aRwereT is savaraudo efeqti an mosalodneli Sedegi, rac mohyveba proeqtis

warmatebiT ganxorcielebas. monitoringi am nawilSi unda miuTiToT, Tu rogori iqneba konkretulad Tqveni proe qtis ganviTarebaze

Tvalyuris devnebis (monitoringis) meqanizmi da perioduloba. Sefaseba miuTiTeT is savaraudo kriteriumebi (maCveneblebi), romlebic gansazRvravs Tqveni proeqtis

warmatebas.

33

proeqtisSefasebiskriteriumebi:1. problemis identificireba; 2. Teoriuli codnis praqtikul saqmianobaSi gamoyeneba;3. informaciis moZiebis unari;4. kvlevebis dagegmvisa da Catarebis unari; 5. sazogadoebasTan da Sesabamis samTavrobo da arasamTavrobo organizaciebTan urTierTo-

bis unari; 6. jgufis SemoqmedebiTi unari;7. moZiebuli informaciis klasifikaciisa da interpretaciis unari;8. kvlevis Sedegebis analizis unari; 9. problemis gadaWris gzebis SeTavazeba; 10. gadawyvetilebebis miReba; 11. warmodgenili namuSevris organizeba; 12. moswavleebis mier Seqmnili TvalsaCinoebebi.

prezentacia, rogorc swavlebis meTodiprezentacia raime sakiTxis auditoriis winaSe sajaro wardgenis procesia. sagnobrivi stan-

dartebis moTxovnidan gamomdinare, moswavleebs mudmivad unda uwevdeT TavianTi moklevadiani Tu grZelvadiani kvlevis klasis winaSe wardgena.

prezentaciis mizania, adamianebis garkveul wres (mag. Tanaklaselebs) gaacnos saqmianobis, kvlevis Sedegebi. sasurvelia, moswavleebis mier gakeTebuli preze ntacia iyos mokle (ara umetes 10-15 wuTisa), azriani da saintereso. kargad momzadebuli Sinaarsis da sxvadasxva TvalsaCinoebis gamoyenebis (flipCarti, masalebi da a.S.) garda, aseve aucilebelia, momxsenebelma gaiTvaliswinos araverbaluri komunikaciis iseTi elementebi, rogorebicaa xmis tembri, sxeulis ena-Jestiku-lacia.

prezentaciis mzadebisas saWiroa auditoriis Seswavla, Sesavlis, moxsenebis ZiriTadi nawilis da daskvnis dagegmva, sademonstracio TvalsaCinoebebis SerCeva. Semdeg ki uSualod moxseneba iwereba. maswavle unda moemzados SesaZlo SekiTxvebze pasuxis gasacemadac.

gasaTvaliswinebelia is faqtoric, rom Tuki prezentacia auditoriisaTvis gasagebad ar iqneba warmarTuli, daikargeba misdami interesi. aseve kargad un da iyos dagegmili gamosvlis dro. rac mcirea dro, miT ufro rTulia yvela ZiriTadi ideis warmoCena. moxsenebis momzadebi-sas gasaTvaliswinebelia, rom momxsenebeli saSualod 100 sityvas ambobs wuTSi. gaiTvaliswineT, rom auditoriis interess ganapirobebs gamosvlis pirveli wuTebi. moyvanili magaliTebi unda iyos adekvaturi. magaliTebi saSualebas iZleva auditoriam ukeT daimaxsovros Tema. ZiriTadi ideebi ar unda iyos bevri (saSualod – 3), radgan erTi Temidan meoreze gadasvla auditoriis yuradRebis gafantvas iwvevs.

mniSvnelovania gamosvlis dasasrulic. dasasruli unda iyos pozitiuri, an mTavrdebodes SekiTxviT. amiT Tqven aiZulebT auditorias, miubrundes ganxilul sakiTxs da dafiqrdes masze.

TvalsaCinoebebi auditoriisaTvis gamomsvlelis poziciis erTgvari dadasturebaa da xels uwyobs ZiriTad ideebze yuradRebis gamaxvilebas.

TvalsaCinoeba SeiZleba iyos ori tipis: teqsturi da grafikuli. isini warmoadgenen moxsenebis mniSvelovan danamats. teqturSi warmoCenili unda iyos mTavari postulatebi, rac auditoriis mxedvelobiTi mexsierebis saSualebas iZleva da advilad amaxsovrebinebs sakiTxs. postulati unda eweros garkveviT, didi SriftiT da ar aRematebodes 4-5 xazs. grafikuli SeiZleba iyos sqema, diagrama, cxrili, ruka, foto, naxati. saWiroa, prezentators gamosvlaSi CarTuli hqondes vizua-luri masala, ipyrobdes auditoriis yuradRebas, magram ar unda kiTxulobdes masze warwerebs. umjobesia perefrazireba, axsna.

prezentatorma winaswar unda Seamzados oTaxi, naxos ra dasWirdeba ilustraciebis gamo-sakravad, saWiroebis SemTxvevaSi moamzados markeri da sxva resursi.

warmatebuli gamosvlisaTvis saWiroa, damyardes auditoriasTan kontaqti. gamosvlisas ga-saTvaliswinebelia xmis tembri, rac auditoriis sididezea da mo kidebuli.

dgoma, Jestebi unda iyos bunebrivi. metyveleba unda iyos gamarTuli da mSvidi, winadadebebi martivi, msjeloba – Tanamimdevruli, Tavi unda aaridoT Temidan Temaze gadaxtomas. auditoriis

34

kiTxvebze pasuxebi unda iyos konkretuli. ar aris saWiro pasuxebis Zalian gaSla, radgan SeiZleba auditoriaze kontroli daikargos. Tuki kiTxvebi ar aris, prezentatorma Tavad SeiZleba dasvas savaraudo kiTxva msmenelis nacvlad, amis Semdeg SesaZlebelia sxvac SeuerTdes.

kargia, rodesac adamiani flobs prezentaciis warmoebis unars. skolam moswavleebs unda ganuviTaros es unar-Cveva sxvadasxva saganSi, rac gulisxmobs maT mier Seqmnili kvlevis Sedegebis auditoriis winaSe wardgenas.

prezentaciis Sesafaseblad maswavlebelma SeiZleba gamoiyenos Semdegi kriteriumebi:* ramdenad saintereso iyo Sesavali nawili;* ramdenad gamokveTilad iyo Camoyalibebuli Tezisebi;* ramdenad damajerebeli iyo argumentacia, magaliTad, gamyarebuli iyo msjeloba konkre-

tuli magaliTebiTa da faqtebiT;* ramdenad Semajamebeli iyo prezentaciis daskvniTi nawili;* ramdenad saintereso da originaluri iyo saprezentacio Tema;* ramdenad daculi iyo msjelobis nawilebs Soris balansi;* ramdenad miipyro prezentatorma auditoriis yuradReba;* ramdenad SeZlo prezentatorma auditoriis yuradRebis SenarCuneba prezentaciis bolomde;* ramdenad mozomili da miznobrivi iyo prezentatoris Jestikulacia da manerebi;* ramdenad sZlia prezentatorma nerviulobis zogad fons;* ramdenad Tamamad da damajereblad gasca man msmenelebis mier dasmul SekiTxvebs pasuxi;* ramdenad daicva prezentatorma saprezentacio reglamenti;* ramdenad iyo prezentatori momzadebuli zepiri metyvelebisaTvis, miejaWva Tu ara igi

baraTebs, furclebs, masalas;* ramdenad iyenebda prezentatori TvalsaCinoebas.maswavlebelma TiToeuli kriteriumis gaswvriv unda daweros Sesabamisi niSani, procentuli

Sesatyvisi, amis Semdeg jamdeba qulebi da gamoiTvleba saSualo ariTmetikuli. SesaZlebelia, maswavlebelma ar gamoiyenos yvela kriteriumi da SearCios maTgan ufro mniSvnelovani. igi in-iSnavs prezentatoris dadebiT da sust mxareebs. prezentaciis dasrulebis Semdeg ki moswavles eubneba yovelive amis Sesaxeb, pozitiuri kritikis formiT (ix. Sefaseba).

auditoriis yuradRebis mobilizebisaTvis maswavlebelma SesaZloa moswavleebs sTxovos TiToeuli prezentatoris Sefaseba specialurad maTTvis gankuTvnili kriteriumebis mixedviT. kriteriumebi SeiZleba iyos Semdegi:

* ramdenad saintereso iyo saprezentacio Tema;* ramdenad miipyro prezentatorma Tqveni yuradReba;* ramdenad gagiCinaT prezentaciam kiTxvebis dasmis survili;* ramdenad dagitovaT prezentaciam samomavlod am sakiTxze fiqris survili.

35

VI komentarebi moswavlis wignis sagakveTilo paragrafebze

X klasis `msoflios geografiis~ moswavlis wigni 5 nawilisa da 49 Temisgan (paragrafisgan) Sedgeba.

saxelmZRvaneloSi warmodgenilia rubrikebi:1. leqsikoni – sadac ganmartebulia axali terminebi, ucxo sityvebi.2. kiTxvebi da davalebebi – romelTa umetesoba sruldeba gakveTilze, xolo nawili moswav-

leebs eZlevaT saxlSi saSinao davalebis saxiT. 3. es sainteresoa – am nawilSi moswavleebi gaecnobian damatebiT cnobebs gakveTilSi mocemul

masalasTan dakavSirebiT. 4. magaliTebi;5. danarTebi.TiToeuli sagakveTilo Tema moicavs Sinaarsis realizaciisTvis gankuTvnil teqstebs, ilus-

traciebs, sqemebs, diagramebs, cxrilebs da istoriul wyaroebs, romlebic gankuTvnilia jgufuri an individualuri samuSaoebisaTvis.

Sinaarsi

I Tavi –msofliospoltikuriruka1. ra aris msoflios politikuri ruka2. msoflios politikuri rukis formireba uZvelesi droidan 1914 wlamde3. msoflios politikuri rukis formireba 1914 wlidan dRemde

II Tavi –qveynebistipologia4. qveynebi teritoriis sididis mixedviT5. qveynebi mosaxleobis raodenobis mixedviT6. qveynebi geografiuli mdebareobis mixedviT7. qveynebi bunebrivi resursebis mixedviT8. qveynebi teritoriul-administarciuli mowyobis mixedviT9. qveynebi mmarTvelobis formebis mixedviT10. qveynebi sagareo-politikuri kursis mixedviT11. qveynebi socialur-ekonomikuir ganviTarebis donis mixedviT12. ganviTarebuli da ganviTarebadi qveynebi

III Tavi–saerTaSorisoorganizaciebi13. gaero14. nato15. evrokavSiri da evrosabWo16. damoukidebel saxlemwifoTa Tanamegobroba da suami17. msoflios savaWro organizacia da navTobis eqsportior qveyenaTa organizacia (opeki)18. Tanamegobroba19. wiTeli jvrisa da wiTeli naxevarmTvris saerTaSoriso moZraoba20. olimpiuri komiteti

IV Tavi–mosaxleoba21. kacobriobis demografiuli istoria22. aRwarmoebis tipebi23. demografiuli gadasvlis Teoria da fazebi24. demografiuli afeTqeba da politika

36

25. mosaxleobis rasobrivi struqtura26. mosaxleobis eTnikuri struqtura27. msoflios mosaxleobis lingvisturi kaleidoskopi28. mosaxloebis religiuri struqtura29. mosaxleobis cxovrebis xarisxi

Y Tavi–msofliosregionebidaqveynebi30. msoflios regionebi31. evropa32. germaniis federaciuli respublika33. didi britaneTisa da CrdiloeT irlandiis gaerTianebuli samefo34. safrangeTis respublika35. azia36. CineTis saxalxo respublika37. indoeTis respublika38. iaponia39. TurqeTis respublika40. CrdiloeTi amerika41. amerikis SeerTebuli Statebi42. samxreTi amerika43. brazilia44. Cile45. afrika46. samxreT afrikis respublika47. egviptis arabTa respublika48. avstralia da okeaneTi49. avstraliadanarTebi

37

VII sanimuSo gakveTilebis scenarebi

§1.msofliospolitikuriruka

Sedegi1.moswavles SeuZlia daakavSiros politikuri rukis formireba msoflioSi mimdinare movlenebTan.

SedegiTvalsaCinoa,Tu:* gamoyofs msoflios politikuri rukis Camoyalibebis ZiriTad etapebs, msjelobs rukaze

asaxul raodenobriv da Tvisobriv cvlilebebze; Sedegebs gamosaxavs misTvis sasurveli formiT.

gakveTilismizani:* msoflios politikuri rukis arsisa da mniSvnelobis gacnobiereba;* msoflios politikur rukaze asaxul raodenobriv da Tvisobriv cvlilebebze msjeloba.

gamomuSavebuliunar-Cvevebi:* geografiul TavlsaCinoebebze muSaobis unari;* geografiuli informaciis interpretaciis unari;* msjelobisa da daskvnebis gakeTebis unari.

resursebi:saxelmZRvanelo, msoflios politikuri ruka, naxevarsferoebis ruka, msoflios konturuli ruka.

gakveTilismsvleloba:Ietapi_kiTxva-pasuxi,10wTmaswavlebeli sTxovs moswavleebs gaixsenon wina klasebSi naswavli masala da upasuxon kiTxvebs:- ra aris ruka?- rogori rukebi arsebobs?- rodis da vin Seqmna pirveli rukebi?- ra aris asaxuli politikur rukaze?- rodis gaCnda dedamiwaze pirveli saxelmwifoebi da ra faqtorebi axdenda gavlenas

sxvadasx va istoriul epoqaSi saxelmwifoTa warmoSoba-gaqrobaze?- daakvirdnen saxlemZRvaneloSi mocemul rukebs (gv. 8) da gaixsenon vis mier aris Sedge-

nili da SeiZleba Tu ara CaiTvalos es rukebi pirvel politikur rukebad? - icvleba Tu ara msoflios politikuri ruka da aris Tu ara is istoriuli kategoria?- risTvis sWirdeba adamians imis codna Tu rogor yalibdeboda msoflios politikuri ruka?

IIetapi-geografiulTvalsaCinoebebzemuSaoba,20wTmoswavleTa pasuxebis mosmenis Semdeg, maswavlebeli yofs klass jgufebad da TiToeul jgufs

aZlevs davalebas: I jgufs davalebad eZleva gaaanalizos saxelmZRvaneloSi mocemuli nax. 1.2 – politikuri

rukis formirebis etapebi ganalagos drois xazze. aRniSnos konturul rukaze TiToeuli epoqis wamyvani qveynebi.

II jgufis davalebaa gaaanalizos saxelmZRvaneloSi mocemuli nax 1.3 da gamoitanos daskvna, ra gasxvavebaa msoflios politikur rukaze asaxul raodenobriv da Tvisobriv cvlilebebs Soris, romeli maTgani ufro metad axdens gavlenas politikuri rukis cvlilebaze.

III jgufma unda gaaanalizos saxelmZRvaneloSi mocemuli nax 1.4, daadginos romeli damokide-buli teritoriebi arsebobs Tanamedrove msoflios politikur rukaze da daadginos romel saxlemwifoebs ekuTvnis isini.

IV jgufis davlebaa gamoiyenos msoflios politikuri da naxevrsferoebis rukebi da daaxasiaTos romelime qveynis geopolitikuri mdebareoba Semdegi gegmis mixedviT: a) fizikur-geografiuli mde-bareoba; b) ekonomikuri da satransporto-geografiuli mdebareoba; g) geopolitikuri mdebareoba;

samuSaos Sesrulebis Semdeg jgufebi waradgenen Sesrulebul namuSevars.

38

IIIetapi–gakveTilisSejameba,10wTprezentaciis Semdeg maswavlebeli sTxovs moswavleebs imuSaon individualurad. maTi dava-

lebaa msoflios politikuri rukis gamoyenebiT amoiweron TiToeuli kontinenetis xuTi qveyana dedaqalaqebiTa da mosazRvre qveynebiT.

moswavleTa namuSevrebis Semowmeba xdeba SerCeviT. (SesaZlebelia maswavlebelma moswavleTa namuSevrebi Tan waiRos gasasworeblad da Semdeg gakveTilze gaarCion).

gakveTilis dasasruls, maswavlebeli mokled ajamebs Catarebul aqtivobebs da moswavleebs aZlevs saSinao davalebas: werilobiT warmoadginon TavianTi mosazrebebi Tu ra cvlilebebi SeiZleba moxdes msoflios politikur rukaze momavalSi.

§6.qveynebigeografiulimdebareobismixedviT

Sedegi 2.moswavles SeuZlia gaaanalizos qveynebis adgili msoflioSi rigi socialuri da ekonomikuri parametrebis mixedviT.

SedegiTvalsaCinoa,Tu:• CamoTvlis da ajgufebs qveynebs ganviTarebis xelSemSlel da xelSemwyob (geografiuli

mdebareoba, socialur, ekonomikur da politikur) faqtorebs; aanalizebs aRniSnuli faqtorebis gavlenas qveynebis ganviTarebaze da gamoxatavs sakuTar damokidebulebas.

Sedegi6. moswavles SeuZlia gaaanalizos teritoriuli da geopolitikuri faqtorebis gav-lena sazogadoebis ganviTarebaze.

SedegiTvalsaCinoa,Tu:• axasiaTebs geografiuli mdebareobis doneebs (regionaluri, kontinenturi, zRvispira,

zonaluri, mezobloba da urTierToba ganviTarebul da ganviTarebad qveynebTan); aRniSnuli maCveneblebis mixedviT qveynebs ajgufebs cxrilSi.

gakveTilismizani:• geografiuli mdebareobisa da sazRvrebis xasiaTis mniSvnelobis dadgena qveynebisTvis; • qveynebis dajgufeba geografiuli mdebareobis mixedviT.

gamomuSavebuliunar-Cvevebi:• geografiul TvalsaCinoebebze muSaobis unari;• geografiuli informaciis interpretaciis unari;• klasifikaciis unari; • analizisa da daskvnebis gakeTebis unari;• sakuTari damokidebulebis gamoxatvis unari.

resursebi:saxelmZRvanelo, msoflios politikuri ruka, naxevarsferoebis ruka, msoflios konturuli ruka.

gakveTilismsvleloba:Ietapi–azrobriviruka,10wTmaswavlebeli dafaze wreSi wers sityvebs `geografiuli mdebareoba~ da moswavleebs sTxovs

gaixsenon ra saxis geografiuli mdebareoba arsebobs.

39

geografiuli mdebareoba

Semdeg moswavleebma unda ganmarton maT mier CamoTvlili geografiuli mdebareobis saxeebi;

mag; fizikur-geografiuli, ekonomikur-geografiuli, satransporto-geografiuli da politi-kur-geografiuli mdebareoba.

IIetapi_mini-leqcia,saxlemZRvanelosTvalsaCinoebebzedarukebzemuSaoba,25wTmaswavlebeli atarebs mini leqcias geografiuli mdebareobisa da saxelmwifo sazRvrebis

Sesaxeb. Semdeg maswavlebeli klass yofs jgufebad da TiToeul jgufs aZlevs davalebas:I jgufis davalebaa gaecnos saxelmZRvaneloSi mocemul sqemas (nax. 6.1) da naxevarsferoebisa

da msoflios politikuri rukis gamoyenebiT daadginos 3 qveyana : a) romelTac ara aqvT zRvaze gasasvleli; b) romelTac aqvT zRvaze gasasvlele, magram ar arian arc kunZulovani da arc nax-evarkunZulovani qveynebi; g) kunZulovani da naxevarkunZulovani qveynebi; d) qveyana-arqipelagebi.

II jgufs evaleba naxevarsferoebisa da msoflios politikuri rukis gamoyenebiT daaxasiaTos TurqeTis, panamis da egviptis makro, mezzo da mikro geografiuli mdebareoba;

III jgufi ecnoba saxelmZRvaneloSi mocemul sqemas da suraTebs (nax. 6.2, 6.3, 6.4. 6.5 da 6.6) da adgenen ra tipis sazRvrebia amTze gamosaxuli;

IV jgufis davalebaa naxevarsferoebisa da msoflios politikuri rukis gamoyenebiT erTmaneTs Seadaros polonieTisa da Ciles geografiuli mdebareoba, sazRvrebis xasiaTi da teritoriis kompaqturoba;

samuSaos dasrulebis Semdeg moswavleebi warmoadgenen namuSevrebs.

IIIetapi_diskusiadagakveTilisSejameba,10wTklasSi ewyoba mokle diskusia, Tu ra gavlenas axdens geografiuli mdebareoba qveynis so-

cialur-ekonomikuri ganviTarebis doneze. moswavleebi gamoxataven TavianT damokidebulebas aRniSnul sakiTxTan mimarTebaSi.

dasasrul, maswavlebeli mokled ajamebs gakveTilze Catarebul aqtivobebs da moswavleebs aZlevs saSinao dvalebas: gaaanalizon saxelmZRvaneloSi mocemuli sqema (gv. 38, davaleba 9) da werilobiT warmoadginon TavianTi pasuxebi.

§8.qveynebiteritoriul-administarciulimowyobismixedviT

Sedegi6.moswavles SeuZlia gaaanalizos teritoriuli da geopolitikuri faqtorebis gav-lena sazogadoebis ganviTarebaze.

SedegiTvalsaCinoa,Tu:• mohyavs magaliTebi da adarebs sxvadasxva qveyanas mmarTvelobis formebis da teritori-

ul-administarciuli mowyobis mixedviT.

40

gakveTilismizani:• msoflios qveynebis teritoriul-administraciuli mowyobis formebis gacnoba;• qveynebis dajgufeba teritoriul-administraciuli mowyobis formebis mixedviT.

gamomuSavebuliunar-Cvevebi:• geografiul TavlsaCinoebebze muSaobis unari;• geografiuli informaciis interpretaciis unari;• Sedarebis unari; • analizisa da daskvnebis gakeTebis unari;• sakuTari damokidebulebis gamoxatvis unari.

resursebi: saxelmZRvanelo, msoflios politikuri ruka, msoflios konturuli ruka.

gakveTilismsvleloba:

Ietapi–provocireba,10wTmaswavlebeli acnobs moswavleebs gakveTilis Temas da sTxovs maT gamoTqvan TavianTi mosazre-

bebi, ras niSnavs qveynis teritoriul-administraciuli mowyoba, teritoriul-administraciuli mowyobis rogori formebi SeiZleba arsebobdes.

IIetapi–saxelmZRvanelosteqstzemuSaoba,venisdiagramazemuSaoba,20wTmaswavlebeli sTxovs moswavleebs saxelmZRvanelos teqstze imuSaon wyvilebSi, amasTan wyvilSi

orive moswavles sxvadasxva davaleba aqvs. mag., wyvilidan erTi moswavle kiTxulobs teqstis im monakveTs, romelic qveynebis teritoriul-administraciuli mowyobis unitarul formas exeba, xolo meore – im nawils, romelic qveynis teritoriul-administraciuli mowyobis federaciuli formis Sesaxeb. teqstis gacnobis Semdeg moswavleebi erTmaneTs uziareben wakiTxuls da avseben venis diagramas: maT unda daadginon qveynebi teritoriul-administraciuli mowyobis unitarul da federaciul formebs Soris msgavseba-gansxvaveba:

unitaruli federaciuli


IIIetapi–gakveTilisSejameba,15wTmaswavlebeli sTxovs moswavleebs imuSaon individualurad da msoflios politikuri rukisa

da saxelmZRvaneloSo mocemuli rukebis (nax. 8.1 da 8.2) gamoyenebiT daadginon msoflios 5 fed-eraciuli da 5 unitaruli qveyana. Semdeg wyvilebSi momuSave moswavleebi erTmaneTs ucvlian qveynebis sias, da am qveynebs konturul rukaze aRniSnaven. samuSaos Sesrulebis Semdeg moswav-leebi kvlav ucvlian erTmaneTs konturul rukebs da mewyvilis Sesrulebul namuSevars amowmeben. namuSevrebis sajaro ganxilva xdeba SerCeviT.

gakveTilis miwuruls, maswavlebeli mokled ajamebs Catarebul aqtivobebs da moswavleebs aZlevs saSinao davalebas: moiZion informacia romelime federaciuli da unitaruli qveynis Sesaxeb.

41

§15.evrokavSiridaevrosabWo

Sedegi6.moswavles SeuZlia gaaanalizos teritoriuli da geopolitikuri faqtorebis gav-lena sazogadoebis ganviTarebaze.

SedegiTvalsaCinoa,Tu:• aanalizebs mniSvnelovani saerTaSoriso samxedro-politikuri, safinanso da ekonomikuri

organizaciebis rols maTSi gawevrianebuli qveynebis ganviTarebisaTvis. qveynebs miakuT-vnebs ZiriTad organizaciebs; msjelobs maTi gafarToebis perseqtivebze da qmnis Sesabamis rukebs.

gakveTilismizani:• saerTaSoriso organizaciebis mniSvnelobisa da rolis gansazRvra;• qveynebis dajgufeba sxvadasxva saerTaSoriso organizaciaSi wevrobis mixedviT.

gamomuSavebuliunar-Cvevebi:• geografiul TavlsaCinoebebze muSaobis unari;• geografiuli informaciis interpretaciis unari;• klasifikaciis unari; • analizisa da daskvnebis gakeTebis unari;• sakuTari damokidebulebis gamoxatvis unari.

resursebi:saxelmZRvanelo, msoflios da evropis politikuri ruka, veropis konturuli ruka; sxvadsxva feris fanqrebi (flomasterebi).

gakveTilismsvleloba:Ietapi–gonebriviieriSi,15wTmaswavlebeli sTxovs moswavleebs gaixsenon ra smeniaT evrokavSirisa da evrosabWos Sesaxeb.

moswavleTa mosazrebebs maswavlebeli wers dafaze (an iniSnavs flifCartze). maT moswavleebTan erTad ganixilavs da `filtravs~: toveben mxolod imas, romelic marTebulia.

IIetapi–rukebzemuSaoba,25wTmaswavlebeli klass yofs jgufebad da TiToeul jgufs aZlevs davalebas: I jgufis davalebaa

gaecnos saxelmZRvaneloSi mocemul rukas (nax. 15.3) da evropis rukis gamoyenebiT daadginos romeli evropuli qveynebi ar aris evrokavSiris wevri da romelia evrokavSiris kandidati qveynebi;

II jgufs evaleba saxelmZRvaneloSi mocemuli cxrilis (nax. 15.4) mixedviT evropis konturul rukaze aRniSnos evrokavSiris gafarToeba. (pirobiT niSnebad gamoiyenon sxvadasxva feri).

III jgufis davalebaa saxelmZRvaneloSi mocemuli rukisa (nax. 15.5) da evropis politikuri rukis gamoyenebiT daadginon: a) evrozonis qveynebi; b) qveynebi, romlebic ar arian evrokavSiris wevrebi, magram maT valutas warmoadgens evro; g) qveynebi, romlebmac uari Tqves veroze;

IV jgufis davalebaa xelmZRvaneloSi mocemuli rukisa (nax. 15.8.) da evropis politikuri rukis gamoyenebiT daadginos romeli qveynebi ar Sedis Sengenis zonaSi.

V jgufs evaleba saxelmZRvaneloSi mocemuli rukisa (nax. 15.11) da msoflios politikuri ru-kis gamoyenebiT daadginon romeli qveynebia: a) evrosabWos damfuZnebeli; b) Semdgom mierTebuli; g) oficialuri kandidati;


IIIetapi–gakveTilisSejameba,5wTgakveTilis miwuruls, maswavlebeli mokled ajamebs Catarebul aqtivobebs da moswavleebs

aZlevs saSinao davalebas: moiZion informacia saqarTvelos, evrokavSirsa da evrosabWos Soris partnioruli urTierTobebis Sesaxeb.

42

§ 25.mosaxleobisrasobrivistruqtura

Sedegi5.moswavles SeuZlia msoflios mosaxleobis gansaxlebis Taviseburebebis kvleva da demografiuli viTarebis analizi.

SedegiTvalsaCinoa,Tu:• msoflios mosaxleobis rasobrivi da eTnikuri struqturis geografiuli Taviseburebebis

safuZvelze qmnis Sesabamis rukas.

gakveTilismizani:• msoflios mosaxleobis rasobrivi struqturis Seswavla.


resursebi:saxelmZRvanelo, msoflios politikuri ruka. msoflios konturuli ruka, feradi fanqrebi (flomasterebi).

gakveTilismsvleloba:Ietapi–gonebriviieriSidaleqsikonzemuSaoba,10wTmaswavlebeli sTxovs moswavleebs CamoTvalon ra niSnebiT gansxvavdebian msoflios xalxebi

erTmaneTisgan. Semdeg sTxovs moswavleebs TavianTi sityvebiT ganmarton ra aris rasa, gardama-vali da Sereuli rasa, rasizmi. gaixsenon istoriis kursidan sad hqonda rasizmis gamovlinebas adgili. pasuxebis mosmenis Semdeg moswavleebi ecnobian saxelmZRvaneloSi mocemul leqsikons da TavianT pasuxebs adareben ganmartebebs.

Ietapi–minileqciadageografiulTvalsaCinoebebzemuSaoba,25wTmaswavlebeli atarebs mini leqcias msoflio mosaxloebis rasobrivi struqturis Sesaxeb. Semdeg klass yofs jgufebad da TiToeul jgufs aZlevs davalebas: I jgufi nax. 25.2-isa da msoflios politikuri rukis mixedviT adgens sad iyo rasebis pirve-

ladi gavrcelebis arealebi; II jgufi nax. 25.3-isa da msoflios politikuri rukis mixedviT adgens sad aris Tanamedrove

rasebis gavrcelebis arealebi; III jgufi nax. 25.4-is mixedviT aRwers TiToeuli rasis warmomadgenlisTvis damaxasiaTebel

garegnul niSnebs. samuSaos dasrulebis Semdeg moswavleebi warmoadgenen Sesrulebul samuSaos. prezentaciis

dawyebamde maswavlebeli dafaze xazavs cxrils `msoflios mosaxleobis rasobrivi struqtura~ da prezentaciisas jgufis momxsenebeli cxrilis Sesabamis grafaSi wers informacias.

msofliosmosaxleobisrasobrivistruqtura

rasadamaxasiaTebeli

niSnebi

gavrcelebisadgilebi

(qveynebi)

cxrilis Sevsebis Semdeg mosawvleebi aanalizeben cxrils da msjeloben ra cvlilebebi moxda

msoflios mosaxleobis rasobriv geografiaSi.

43

IIIetapi–gakveTilisSejameba,10wTmaswavlebeli sTxovs moswavleebs imuSaon individualurad: konturul rukaze Tavissave

SerCeuli pirobiTi niSnebiT aRniSnon 3-3 qveyana, sadac cxovroben evropeiduli, negroiduli, monRoloiduri da gardamavali rasis warmomadgenlebi. moswavleTa namuSevrebi maswavlebels Tan miaqvs gasasworeblad.

gakveTilis miwuruls, maswavlebeli mokled ajamebs Catarebul aqtivobebs da moswavleebs aZlevs saSinao davalebas: moiZion masalebi rasizmis gamovlinebis Sesaxeb.

§ 28.mosaxleobisreligiuristruqtura

Sedegi5.moswavles SeuZlia msoflios mosaxleobis gansaxlebis Taviseburebebis kvleva da demografiuli viTarebis analizi.

SedegiTvalsaCinoa,Tu:• statistikuri informaciis safuZvelze ajgufebs ZiriTad religiebs warmoSobis drois,

erTmorwmune qveynebis ricxvis da mosaxleobis raodenobis (xalxmravlobis) mixedviT; Sede-gebs gamoxatavs sasurveli formiT (cxrili, ruka da sxva).

gakveTilismizani:• religiebis geografiis Seswavla.

gamomuSavebuliunar-Cvevebi:• geografiul TavlsaCinoebebze muSaobis unari;• geografiuli informaciis interpretaciis unari.• klasifikaciis unari; • analizisa da daskvnebis gakeTebis unari;• sakuTari damokidebulebis gamoxatvis unari;

resursebi: saxelmZRvanelo, msoflios politikuri ruka.

gakveTilismsvleloba:Ietapi–gonebriviieriSi,10wTmaswavlebeli sTxovs moswavleebs gaixsenon istoriis kursidan ra ician religiis Sesaxeb da

upasuxon kiTxebs:• rodis warmoiSva pirveli religiuri warmodgenebi da rogori iyo isini?• romel religiebs icnobT?• sad aris es religiebi gavrcelebuli?

IIetapi–minileqcia,teqstsadageografiulTvalsaCinoebebzemuSaoba,droisxazi,25wTmaswavlebeli moswavleTa mier CamoTvlil religiebs wers dafaze da atarebs mini leqcias, sa-

dac yuradRebas amaxvilebs religiebis klasifikaciaze, kerZod msoflio da eTnikur religiebze. Semdeg klass yofs jgufebad da TiToeul jgufs aZlevs davalebas: I jgufs evaleba saxelmZRvaneloSi mocemuli teqstis, rubrikis `es sinteresoa~, rukebisa da

sqemebis gamoyenebiT moiZios informacia qristianobaze Semdegi gegmis mixedviT: rodis warmoiSva, rogor gavrcelda, dRes romel qveynebSia qristianoba Tavisi mimarTulebebiT gavrcelebuli, ramdeni mimdevari hyavs.

I jgufi igeve davalebas asrulebs islamze, xolo III jgufi budizmze. IV jgufis davalebaa gaecnos eTnikur religiebs da daadginon romel qveynebSia es religiebi gavrcelebuli.

samuSaos Sesrulebis Semdeg moxdeba namuSevrebis prezentacia. prezentaciis dawyebamde maswavlebeli dafaze xazavs drois xazs, romelzec moswavleebi prezentaciis dros TavianT sakvlev religias aRniSnaven.

44

IIIetapi–minidiskusia,gakveTilisSejameba,10wTmaswavlebeli sTxovs moswavleebs mokled gamoTqvan Taviani mosazrebebi Tu raSi gvexmareba

religiebis geografiis codna. gaimarTeba mini diskusia. gakveTilis miwuruls, maswavlebeli mokled ajamebs Catarebul aqtivobebs da moswavleebs

aZlevs saSinao davalebas: moiZion masalebi sxvadasxva religiuri adgilis, tradiciis, dResas-waulis Sesaxeb.

§34.safrangeTisrespublika(orisaaTi)

pirvelisaaTiSedegi3. moswavles SeuZlia qveynebis klasifikaciis safuZvelze gaaanalizos maTi ganviTa-

rebis perspeqtivebi.

SedegiTvalsaCinoa,Tu:• TiToeul jgufSi gaerTianebul qveynebs adarebs maTTvis damaxasiaTebeli bunebrivi piro-

bebis (saxasiaTo landSaftebi, tropikuli tyeebi, ariduli landSaftebi da sxva) mixedviT; sakuTar mosazrebebs warmoadgens sxvadasxva formiT.

Sedegi4.moswavles SeuZlia Seadaros erTmaneTs qveynebi sxvadasxva maxasiaTeblebis mixedviT da imsjelos msgavseba-gansxvavebis mizezebze.

SedegiTvalsaCinoa,Tu:• rukisa da sxva geografiuli TvalsaCinoebebis daxmarebiT ikvlevs qveynebis bunebriv piro-

bebs; mohyavs analogebi sxva qveynebidan;• aanalizebs mosaxleobis statistikur monacemebs (rukebi, cxrilebi, grafikebi, diagramebi

da sxva), msjelobs mosaxloebis simWidrovis, gansaxlebis Taviseburebebis Sesaxeb; adarebs sxva qveynebis analogiur monacamebs da Sedegebs gamoxatavs gansxvavebul formatSi;

• ikvlevs Sesaswavli qveynis tradiciebis warmoSobis geografiul da istoriul-kulturul Taviseburebebs; adarebs sxva qveynebs da varaudobs, rogor SeiZleba gamoyenebuli iqnas tradiciebis mravalferovneba qveynis ganviTarebisaTvis;

• ekonomikuri saqmianobis dargobrivi struqturis safuZvelze ajgufebs qveynebs ganviTa-rebis stadiebis mixedviT (agraruli, industriuli, postindustriuli);

• eqsport-importis monacemebze dayrdnobiT msjelobs qveynis resursebisa da meurneobis specializaciis dargebis Sesaxeb; adarebs qveynebs aRniSnuli maCveneblebis mixedviT;

• aanalizebs qveyanaSi arsebul problemebs (bunebrivi da adamianuri resursebi, socialur-ekonomikuri, politikuri da ekologiuri); gamoTqvams varauds arsebuli problemebis warmatebiT gadaWris Sesaxeb;

• aanalizebs teqstur informacias da sxvadasxva tipis geografiul saSualebebs da gansaz-Rvravs rogor icvleboda SerCeuli qveynis roli msoflios fonze; gamoTqvams varauds qveynis samomavlo perspeqtivebze (socialur-ekonomikuri da samxedro-politikuri).

gakveTilismizani:• safrangeTis bunebrivi pirobebis, mosaxloebis, meurneobis Seswavla;• safrangeTis adgilis gansazRvra msoflios qveynebs Soris.

45


resursebi: saxelmZRvanelo, evropis politikuri ruka, veropis konturuli ruka;

gakveTilismsvleloba:

Ietapi–gonebriviieriSi,10wTmaswavlebeli dafaze wreSi wers sityvebs `safrangeTis respublika~ da moswavleebs sTxovs

gaixsenon ra ician safrangeTis Sesaxeb.

safrangeTis respublika

IIetapi–teqstzedaTavlsaCinoebebzemuSaoba,25wTazrobrivi rukis Sevsebis Semdeg maswavlebeli yofs klass 4 jgufad. TiToeuli jgufi war-

moadgens eqspertTa jgufs safrangeTTan dakavSirebul konkretul sakiTxebSi. mag., I jgufi safrangeTis geografiuli mdebareobis eqspertia, II jgufi – bunebrivi pirobebisa da resursebis, III jgufi _ mosaxleobis, xolo IV jgufi _ saxelmwifo wyobilebis; jgufebs davalebad eZleva saxelmZRvaneloSi teqstis davalebebisa da rukebis gamoyenebiT moamzadon `moxseneba~.

samuSaos damTavrebis Semdeg xdeba moxsenebebis prezentacia. jgufebi erTmaneTs usvamen kiTxvebs maTi moxsnebis irgvliv.

IIIetapi–gakveTilisSejameba,10wTmaswavlebeli moswavleebs aZlevs individualur samuSaos Seavson sqema.

vicodi viswavle ra minda vicode

`vici~ grafaSi maT unda Caweron yvelaferi, rac icodnen gansaxilveli sakiTxis Sesaxeb,

`viswavle~ grafaSi, rac axali Seityves, xolo `minda vicode~ grafaSi, rac maT ainteresebT. na-muSevrebis ganxilva xdeba SerCeviTobis principiT.

dasasrul, maswavlebeli mokled ajamebs Catarebul aqtivobebs da moswavleebs aZlevs saSinao davalebas: moiZion informacia im sakiTxebis Sesaxeb, rac maT grafaSi `minda vicode~ Caweres.

46

§34.safrangeTisrespublika

meoresaaTi

gakveTilismsvleloba:Ietapi–saSinaodavalebisSemowmebadageografiulikarnaxi,20wTmaswavlebeli amowmebs saSinao davalebas: moswavleebi warmoadgenen maT mier moZiebul saf-

rangeTTan dakavSirebul saintereso informacias.Semdeg maswavlebeli atarebs geografiul karnaxs: moswavleebma evropis konturul (safrange-

Tis) rukaze unda aRniSnon maswavleblis mier nakarnaxevi geografiuli obieqtebi cifrebiT, mag., 1 _ mdinare luara, 1 _ alpebis mTebi, 3 _ biskais yure, 4 _ k. korsika, 5 _ centarluri masivi, 6 – CrdiloeT safrangeTis dablobi, 7 _ belgia, 8 _ Sveicaria, 9 _ luqsemburgi, 10 _ Ggermania, (safrangeTis mezobeli qveynebi). moswavleebi rukaze mdinare luaras adgilas weren cifr 1-s da a.S.

IIetapi–minileqciadarukazemuSaoba,20wTmaswavlebeli atarebs mini leqcias safrangeTis meurneobis Sesaxeb. Semdeg sTxovs moswav-

leebs imuSaon wyvilebSi da Seasrulon davaleba: saxelmZRvanelos rukebis (nax. 34.9, 34.10 da 34.11) gamoyenebiT daadginon: a) mrewvelobis dargebis geografia: b) atomuri eleqtrosadgurebis geografia; g) xorblisa da mevenexeobis gavrcelebis ZiriTadi regionebi; d) parizis mTavari RirsSesaniSnaobebi.

namuSevrebis ganxilva xdeba SerCeviTobis principiT.

IIIetapi–gakveTilisSejameba,5wTdasasrul, maswavlebeli mokled ajamebs Catarebul aqtivobebs da moswavleebs aZlevs saSinao

davalebas: moiZion informacia safrangeTis an parizis romelime RirsSesaniSnaobis Sesaxeb. momzadebuli masala SeuZliaT warmoadginon nebismieri, bukleti, slaid-Sou da sxv. saxiT. aseve daaxasiaTon safrangeTis roemlime regioni Semdegi gegmis mixedviT: a) geografiuli mdebareoba; b) bunebrivi pirobebi; g) mosaxleoba; d) meuneobis ZiriTadi dargebi; e) qalaqebi da RirsSesaniS-naobebi.

§ 42.afrika(orisaaTi)

pirvelisaaTi

Sedegi3. moswavles SeuZlia qveynebis klasifikaciis safuZvelze gaaanalizos maTi ganviTa-rebis perspeqtivebi.

SedegiTvalsaCinoa,Tu:• esmis regionaluri dayofis principebi;• ecnoba ramdenime gasxvavebuli regionis rukas da msjelobs maTi gamoyofis principis

miznobriv gamoyenebaze;• TiToeul jgufSi gaerTianebul qveynebs adarebs maTTvis damaxasiaTebeli bunebrivi piro-

bebis (saxasiaTo landSaftebi, tropikuli tyeebi, ariduli landSaftebi da sxva) mixedviT; sakuTar mosazrebebs warmoadgens sxvadasxva formiT;

• rukebsa da sxva geografiul saSualebebSi mocemuli informaciis safuZvelze axasiaTebs da adarebs gaeros klasifikaciis mixedviT TiToeul jgufSi gaerTianebuli qveynebis meurneo bis wamyvan dargebs; msjelobs warmoqmnil problemebze da ganviTarebis perspeqti-vebze;

• adarebs regionebs bunebrivi pirobebis, bunebrivi resursebis, ekonomikis dargebis, mo-saxleobis da ganviTarebis perspeqtivebis mixedviT; gamoTqvams sakuTar mosazrebebs am jgufebs Soris SesaZlo kavSirebze.

47

gakveTilismizani:• afrikis kontinentis Seswavla;• afrikis regionebis gacnoba.


resursebi:saxelmZRvanelo, msoflios politikuri ruka, afrikis fizikuri ruka, afrikis konturuli ruka.

gakveTilismsvleloba:Ietapi–kiTxva–pasuxi,15wTmaswavlebeli sTxovs moswavleebs gaixsenon da upasuxon kiTxvebs: • ra aris regioni? • ra niSnebis mixedviT xdeba regionebis gamoyofa?• ra mniSvneloba aqvs regionalur dayofas?• gaeros kalsifikaciis mixedviT romel regionebad iyofa afrikis kontinenti? • maTi azriT, ra niSniT moxda afrikis regionalizacia?moswavleTa mier CamoTvlil afrikis regionebs maswavlebeli wers dafaze. Semdeg sTxovs

moswavleebs gadaSalon saxelmZRvanelo gv. 130-131-ze da kidev erTxel gadaamowmon TavianTi pasuxebi.

IIetapi–teqstzedageografiulTavlsaCinoebebzemuSaoba,25wTpasuxebis mosmenis Semdeg maswavlebeli klass yofs 5 jgufad; TiToeuli jgufi warmoadgens

afrikis romelime regions, mag., I jgufi _ dasavleT afrikas, II jgufi – samxreT afrikas, III jgufi CrdiloeT afrikas, IV –aRmosavleT afrikas da V jgufi – centralur afrikas. Semdeg sTxovs gaecnon saxelmZRvaneloSi mocemul teqstsa da geografiul TavlsaCinoebebs ($ 45) afrikis geografiuli mdebareobis, bunebrivi pirobebisa da mosaxleobis Sesaxeb. moaxdinon teqstSi amokiTxuli informaciis klasificireba anu moiZion is informacia, romelic maT regionebs exeba da warmoadginon werilobiT.

mag: I jgufi anu dasavleTi afrika teqstidan da mocemuli rukebis gamoyenebiT amoiwers Semdeg informacias: afrikas dasavleTidan esazRvreba atlantis okeane da gvineis yure; mas CrdiloeTi-dan da Crdilo-dasavleTidan msoflioSi farTobiT udidesi udabno _ sahara, aRmosavleTidan ki _ kamerunis mTianeTi; regionis farglebSi miedineba mdinare nigeri. regionis teritorias sahels uwodeben. regioni bunebrivi pirobebis mravalferovnebiT xasiaTdeba. aq gavrcelebulia tropikuli udabnoebi, savanebi da teniani tyeebis zona. regionSi moipoveba navTobi (gvineis yure) da almasebi.

mosaxleoba metad araTanabradaa ganawilebuli. mosaxleobis simWidrove maRalia gvineis ubispira raionebSi, sadac zogierT adgilas simWidrove 150-299 kacs Seadgens 1 kv.km-ze, zogan ki 25-49 kacs kv.km-ze. regionSi urbanizaciis done dabalia. dasavleT afrikaSi ZiriTadad gavrcele-bulia adgilobrivi, tradiciuli religiebi da qristianoba.

dasavleT afrikis qveyana nigeria mTels kontinentze mosaxleobis raodenobiT pirveli saxelm-wifoa. aq 2010 wlis monacamebiT 155.2 mln kaci cxovrobs.A abuja dasavleT afrikis qveynis nigeriis dedaqalaqia 1991 wlidan. manamde qveynis dedaqalaqi lagosi iyo. abuja yofili dedaqalaqidan 800 km-iTaa daSorebuli. dedaqalaqis gadatanis Sesaxeb gadawyvetileba 1976 wels miiRes. axali dedaqalaqi iaponeli arqiteqtoris kenZo tanges proeqtis mixedviT aSenda. regionSi ZiriTadad gavrcelebulia niger-kongos enaTa ojaxis enebi.

am magaliTis msgavsad sxva jgufebic weren TavianTi regionis daxasiaTebas. samuSaos dasrulebis Semdeg moxdeba namuSevrebis prezentacia.

48

IIIetapi–gakveTilisSejameba,5wTdasasrul, maswavlebeli mokled ajamebs Catarebul aqtivobebs da moswavleebs aZlevs saSinao

davalebas: moiZion informacia afrikis romelime qveynis Sesaxeb.

§42.afrika

meoresaaTi

gakveTilismsvleloba:Ietapi–saSinaodavalebisSemowmeba,10wTmaswavlebeli dafaze xazavs cxrils `afrikis regionebi~.maswavlebeli sTxovs moswavleebs daasaxelon afrikis romeli qveynis Sesaxeb moiZies infor-

macia, afrikis (msoflios) politikuri rukis mixedviT daadginon romel regionSi mdebareobs es qveyana da wers Sesabamis grafaSi.

afrikisregionebi

dasavleTi

afrika

samxreTi

afrika

CrdiloeTi

afrika

aRmosavleTi

afrika

centraluri

afrika

liberia

gambia

nigeria

lesoto

namibia

sar

alJiri

egvipte

siria

kenia

tanzania

madagaskari

angola

gaboni

kameruni

IIetapi–teqstzedageografiulTavlsaCinoebebzemuSaoba,20wTmoswavleebi iyofian jgufebad imis mixedviT Tu romeli regionis qveynis Sesaxeb moiZies in-

formacia. Semdeg afrikis politokuri rukis mixedviT asruleben cxrils: weren am regionebSi Semaval yvela qveyanas da maT dedaqalaqebs. saxelmZRvanelos teqstisa da rukebis gamoyenebiT adgenen TavianT regionSi meurneobis romeli dargebia ganviTarebuli, rogoria am qveynebSi mSp-s maCvenebeli 1 sul mosaxleze da emzadebian prezentaciisTvis.

IIIetapi–konturulrukazemuSaobadagakveTilisSejameba,15wTmaswavlebeli sTxovs moswavleebs imuSaon damoukideblad: maT konturul rukaze unda aRniS-

non afrikis Semdegi qveynebi: egvipte, sudani, alJiri, siria, maroko, gvinea, kongos demokratiuli respublika, nigeria, nigeri, kameruni, mozambiki, namibia, kenia, libia, mavritania, angola, sar, zimbabve, centaruli afrikis respublika, Cadi.

maswavlebels mosawvleTa namuSevrebi Tan miaqvs gasasworeblad. dasasrul, maswavlebeli mokled ajamebs Catarebul aqtivobebs da moswavleebs aZlevs saSinao

davalebas: moiZion informacia afrikis romelime bunebrivi an kulturuli RirsSesaniSnaobis Sesaxeb.

49

VIII. moswavlis wignSi mocemuli davalebebis pasuxebi

§1.raarismsofliopolitikuriruka

1. dedamiwaze pirveli saxelmwifo gaCnda Zveli welTaRricxvis IV-III aTaswleulSi. pirveli sax-elmwifo CrdiloeT afrikasa da samxreT-dasavleT aziaSi warmoiqmna. uZveles saxelmwifoTa Sori-saa: Zveli egvipte, nubia, siria, finikia, xeTTa samefo, SumerTa samefo, akadia, babiloni, asureTi da a.S. umniSvnelovanes faqtorTa Soris iyo omebi da axal-axali teritoriebis aRmoCena, aTviseba.

2. pirveli ruka Seqmna berZenma geografma eratosTenem, Semdeg ki klavdios ptolomeosma II saukuneSi, Tavis naSromSi `geografiis saxelmZRvanelo~. masze datanili iyo evropis, aziis da CrdiloeT afrikis teritoriis mniSvnelovani adgilebi.

3. Zveli berZeni mecnieris hekateos mileTelis, herodotes, ptolemeosisa da eratosTenes rukebi. SeiZleba, radgan maTze naCvenebi iyo imdroindeli teritoriebi da qveynebi.

4. msoflio politikuri rukis Camoyalibebis codna upirvelesad gvexmareba gavigoT, Tu ro-gori politikuri, ekonomikuri da samxedro situaciebi iyo istoriul warsulSi, Tu ra poli-tikur Tu samxedro movlenebs hqonda adgili sxvadasxva epoqaSi da romelma gansakuTrebulma movlenebma iTamaSa roli Tanamedrove politikuri rukis SeqmnaSi.

5. politikuri ruka istoriuli kategoriaa da cvalebadia droSi, radgan istoriis manZilze msoflios politikuri ruka mudmiv cvlilebebs ganicdida ama Tu im regionSi mimdinare politi-kuri movlenebis gamo. mag., Tu Cven SevadarebT XX saukunis dasawyisis evropis politikur rukas Tanamedroves, is misgan mniSvnelovnad gansxvavdeba. aseTi sxvaoba SesamCnevia aseve sxvadasxva kontinentis politikur rukebzec.

6. evropa: 1. didi britaneTi _ londoni, irlandia; 2. espaneTi _ madridi, safrangeTi, portu-galia, gibraltari, andora; 3. moldova _ kiSinovi, ukraina, rumineTi; 4. SvedeTi _ stokholmi, norvegia, fineTi; 5. niderlandi _ amsterdami, germania, belgia.

azia: 1. TurqmeneTi _ aSxabadi, irani, yazaxeTi, ubzekeTi, avRaneTi; 2. iemeni _ sana, omani, saudis arabeTi; 3. monRoleTi _ ulan-batori, CineTi, ruseTi; 4. CrdiloeTi korea _ fxeniani, ruseTi, CineTi; 5. vietnami _ Hhanoi, CineTi, laosi, kamboja.

afrika: 1. namibia _ vindxuki, angola, boTsvana, zimbabve; 2. mozambiki _ maputu, tanzania, zimbabve, sar, zambia, svazilendi; 3. somali _ mogadiSo, jibuti, eTiopia, kenia; 4. gana _ akra, kot’diuari, burkina-faso, togo; 5. libia _ Tripoli, egvipte, sudani, Cadi, nigeri, alJiri, tunisi.

CrdiloeTi amerika: 1. aSS _ vaSingtoni, kanada, meqsika; 2. kanada _ otava, aSS; 3. meqsika _ mexiko, gvatemala, belizi; 4. kosta-rika _ san-xose, panama, nikaragua; 5. hondurasi _ tegusigalpa, nikaragua, salvadori, gvatemala.

samxreTi amerika: 1. venesuela _ karakasi, gaiana, brazilia, kolumbia. 2. paragvai _ asunsioni, bolivia, brazilia, argentina. 3. urugvai _ montevideo, argentina, brazilia. 4. Cile _ santiago, argentina, bolivia, peru. 5. ekvadori _ kito, peru, kolumbia.

7. raodenobrivi Tvisebebi cvlilebisas politikur rukaze axali qveynebi Cndeba, xoli Tvi-sobrivi cvlilebisas icvleba qveynebis sazRvrebi. orive gavlenas axdens.

8. safrangeTi mdebareobs dasavleT evropis ukidures dasavleT nawilSi. mas farTo gasasvleli aqvs, rogorc atlantis okeaneSi, aseve xmelTaSua zRvaSi. fizikur-geografiuli mdebareoba dadebiT gavlenas axdens mis ekonomikur da satransporto geografiul mdebareobaze. mas saz-Rvravs dasavleT evropis maRalganviTarebuli qveynebi, romelTa udidesi nawilic evrokavSiris wevria. swored safrangeTis teritoriaze gadis is savaWro gzebi, romlebic erTmaneTTan akav-Sirebs britaneTs da danarCen evropas _ pirines naxevarkunZulTan. safrangeTis sanapiroze ga-dis umniSvnelovanesi sazRvao gzebi (mag. la-manSis srute da a.S.), xolo de golis saerTaSoriso aeroporti udidesia evropaSi londonis hiTrous Semdeg. qveynis geopolitikuri mdebareoba saukuneebis manZilze SeiZleba uaryofiTad Sefasdes, upirvelesad misi prusiasTan da Semdeg ki germaniasTan urTierTobis Semdeg. am mxriv dRes situacia mniSvnelovnad gaumjobesebulia, radgan misi saxmeleTo mezoblebidan umetesoba natos wevri qveynebia (gamonaklisia _ andora, monako, Sveicaria). mis mezoblebTan parizs normaluri diplomatiuri, politikuri Tu ekonomi-

50

kuri kavSirebi gaaCnia. teritoriis da mosaxleobis sididiT, ekonomikuri potencialis da Sei-araRebuli Zalebis sididiT (safrangeTi birTvuli qveyanaa) safrangeTi evropis da msoflios erT-erTi wamyvani qveyanaa.

9. yvela istoriuli epoqa Tavisi gansakuTrebuli damaxasiaTebeli movlenebiT gamoirCeoda. 10. damokidebul teritoriaTa mikuTvnebuloba aseTia: bermuda, kaimanis k-bi, k. aRdgoma, wminda

elenes da folklendis k-bi, gibralTari da a.S. britaneTze damokidebuli teritoriebia. maiota, reiunioni, axali kaledonia, franguli polinezia da a.S. safrangeTis zRvis gadaRma teritoriebia; aruba da niderlandis antiliis k-bi niderlandis gamgeblobaSia.

11. Zveli periodi, Sua saukuneebi, axali periodi, uaxlesi periodi da Tanamedrove etapi.12. savaraudod msoflios politikuri ruka momavali 100 wlis manZilze mniSvnelovnad Seicv-

leba. cvlilebebi mosalodnelia TiTqmis yvela kontinentze.

§2.msofliospolitikurirukisformirebauZvelesidroidan1914wlamde

1. sirakuza, korinfi, tarenti, akraganti, fazisi, da sxva.2. a) romis imperia Tavis siZlieresTan erTad zrdida sakuTar samflobeloebsac, rogorc

evropuli aseve aziuri, afrikuli masStabebiT. afrikaSi mas ekuTvnoda CrdiloeT afrikis mniSvnelovani teritoriebi, evropaSi ki mas epyra xelT mTeli pirines n/kunZuli, apeninis n/kunZuli, balkaneTis n/k-is mniSvnelovani teritoriebi, mTeli galia, kunZul didi britaneTis mniSvnelovani nawili.

b) aRmosavleT romis anu bizantiis imperia moicavda balkaneTis n/kunZulis did teritoriebs, egviptes, sirias, palestinas, mcire azias, warsulSi bizantiis imperiis SemadgenlobaSi arsebul teritoriebze dRes mdebareobs Semdegi suverenuli qveynebi: egvipte, siria, israeli, iordania, libani, TurqeTi, saberZneTi, makedonia da a.S.

3. Sua saukuneebi (476 - 1492) — Zveli msoflios istoriis dasasrulsa da axali istoriis da-sawyiss Soris moqceuli aTi saukunea. Zveli msoflios istoriis dasasrulad iTvleba 476 weli, rodesac erT-erTi germanuli razmis winamZRolma odokarma bolo mouRo dasavleT romis imperias da Tavi italiis mmarTvelad gamoacxada. axali drois dasawyisad miCneulia qristefore kolumbis mier 1492 wels amerikis aRmoCenis TariRi.

4. Sua saukuneebis wamyvani qveynebi iyvnen: romis saRvTo imperia - dRes am qveynis teritoriaze vxvdebiT germanias, poloneTs, italias, CexeTs, Sveicarias da a.S. safrangeTis samefo _ safran-geTi. inglisi _ inglisi da uelsi. arabeTis saxalifo _ alJiri, espaneTi, libia, egvipte da a.S. bizantiis imperia _ TurqeTi, saberZneTi, bulgareTi da a.S.

5. didi geografiuli aRmoCenebis epoqaa XV- XVII saukuneebi. XV saukunis bolos daiwyo urT-ierTobis axali periodi evropasa da dedamiwis sxva kontinentebs Soris. am droidan evropul saxelmwifoTa zRvaosnebi gascdnen sakuTar napirebsa da zRvebs, miaRwies Soreul miwebamde da miagnes sruliad ucxo civilizaciebs. evropelTa warmatebebs safuZvlad daedo ramdenime faqtori: jvarosnuli suliT ganmsWvalul evropelebs ar uneldebodaT simdidris mopovebis da qristianobis gavrcelebis survili, osmalebis mier konstantinopolis aRebis Semdeg Zalze gauWirdaT vaWroba indoeTTan da aRmosavleTis sxva qveynebTan. Turqebma xelT igdes aRmosav-leTisaken gamavali savaWro gzebi, Soreuli aRmosavleTis brwyinvale nawarmi da saneleblebi evropaSi Zalian gaZvirda. amasTan, evropaSi gamoilia oqro, romelic saukuneebis ganmavlobaSi miedineboda aRmosavleTis qveynebSi, radgan Zvirfas saqonelze icvleboda. Sinagani uTanxmoebis gamo evropulma saxelmwifoebma ver SeZles osmalTa winaaRmdeg jvarosnuli laSqrobis mowyoba, Tumca aRmosavleTis qristianebi, maT Soris qarTuli samefo-samTavroebi, did daxmarebas hpir-debodnen. evropelebma amjobines moeZebnaT aziasTan damakavSirebeli axali komunikaciebi.

XV saukunisTvis evropaSi ganxorcielda didi teqnikuri Zvrebi; kompasis srulyofis Semdeg mezRvaurTaTvis usafrTxo gaxda Ria zRvaSi gasvla, winandeli mouxerxebeli gemebi Secvala swrafmavalma msubuqma gemebma _ karavelebma, romlebsac hqondaT sami anZa pirdapiri da daxri-li ialqnebiT da moZraoba SeeZloT ara marto zurgqaris, aramed gverdqaris drosac. evropaSi

51

ganviTarda samxedro teqnikac. XV saukuneSi iyenebdnen rogorc saalyo zarbaznebs, ise savele zarbaznebsac. srulyofili gaxda xeli cecxlsasroli iaraRic. gaCnda mZife Tofebi _ `muS-ketebi~, romlebiTac sakmaod zustad isrodnen oras nabijze. amgvarma teqnikurma siaxleebma evropul saxelmwifoebs okeaneSi gaWrisa da aRmoCenili qveynebis dapyrobis saSualeba misca. maT miznad daisaxes zRvebsa da okeaneebSi gaekvalaT axali gzebi. evropelebisaTvis ucnob Soreul qveynebamde yvelaze adre portugalielma da espanelma mezRvaurebma miaRwies.

6. vasko da gama (1460 an 1469 – 1524 w, 24 dekemberi) iyo portugalieli mkvlevari, romelmac pirvelad gacura evropidan indoeTamde. is am mogzaurobaSi gardaicvala.

qristefore kolumbi iziarebda im mecnierTa varauds, romlebic amtkicebdnen, rom dedamiwas sferos forma aqvs da amitom indoeTamde miRweva SesaZlebeli, ara mxolod afrikis SemovliT, aramed atlantis okeanis gavliTac dasavleTis mimarTulebiT.

Soreul aRmosavleTSi dasavleTis gziT CaRwevis gegma man evropis ramdenime saxelmwifos warudgina. kolumbis ideas gamoexmaura mxolod espaneTi, sadac XV saukunis miwurulisaTvis dasrulda rekonkista da espaneli aznaurebis problema Seiqmna. „kaTolike mefeebma“ isabelma da ferdinandma samefo sabWos mrCevelTa didi eWvebis miuxedavad, kolumbs sami karavela: „santa-maria“, „pinta“ da „ninia“ gadasces. amasTan, igi daniSnes yvela im qveynisa da kunZulis gamgeblad, romlebsac is aRmoaCenda.

Tvaluwvdenel okeaneSi xangrZlivi, damqancveli mogzaurobis Semdeg kolumbis erT-erTi gemi-dan napiri SeniSnes. 1492 wlis 12 oqtombers kolumbi xmeleTze gadavida, daiCoqa, RmerTs madloba Seswira da macxovris pativsacemad kunZuls san-salvadori (wminda macxovari) uwoda. espaneTis „kaTolike mefeebis“ saxeliT kolumbi kunZulis mflobeli gaxda. amis Semdeg man aRmoaCina kuba da haiti. kolumbi darwmunebuli iyo, rom aziis ganapira kunZulebs anu „indiebs“ miaRwia, amitom adgilobriv mcxovreblebs indielebi uwoda. 1493 wlis gazafxulze kolumbi espaneTSi dabrunda. mas triumfaluri Sexvedra mouwyves da „okeanis admiralis“ tituli uboZes.

1493-1502 wlebSi kolumbma kidev ramdenjerme imogzaura amerikaSi da aRmoaCina karibis zRvis bevri kunZuli. magram kolumbis eqspediciebma espaneTis saxelmwifos ver moupova zRapruli simdidre, amitom mas CamoarTves yvela tituli da TandaTan miiviwyes. yvelasagan mitovebuli kolumbi ise gardaicvala, rom arc ki icoda Tavisi aRmoCenis WeSmariti mniSvneloba. igi bolomde darwmunebuli iyo, rom indoeTs miaRwia.

italielma mogzaurma amerigo vespuCim daamtkica, rom kolumbis mier aRmoCenili miwa axali kontinenti iyo. axal kontinents amerigos saxeli — amerika ewoda.

fernando magelani, (daaxloebiT gazafxuli 1480 w, traz-uJ-montiSis olqi, portugalia — 27 aprili, 1521 w, k. maqtani, filipinebi) — portugalieli mezRvauri-mkvlevari, romlis meTaurobiT moxerxda pirveli warmatebuli mogzauroba dedamiwis irgvliv. magelanma mogzaurobis dasruleba ver SeZlo; igi maqtanis brZolaSi filipinebze mokles. is gardaicvala molukis kunZulebis dasavle-TiT, da Sesabamisad iTvleba, rom pirveli adamiani iyo, romelmac dedamiwis yvela ganedi gadaWra. ev-ropidan aziaSi dasavleTis mimarTulebiT mimavalma eqspediciam misi meTaurobiT pirvelma gadaWra wynari okeane, romelic naosnobis periodSi imdenad mSvidi iyo, rom magelanma mas wynari Searqva.

1519 wlis 20 seqtembers, xuTi xomaldi: „trinidadi“, „san-antoniosi“, „santiago“, „konsefsioni“ da „viqtoria“ san-paulianos ubeSi Sevida. sami xomaldis - „viqtorias“, „konsefsionis“ da „san-antoniosis“ kapitnebs ucnob miwaze dazamTrebis SeeSindaT da ajanydnen. magelanma „viqtoriasa“ da „konsefsionis“ kapitnebi sikvdiliT dasaja, xolo „santiagos“ kapitani da mRvdeli udabur napirze gadasva. gemi „santiago“ kldeze daimsxvra, erTi xomaldi ki ukan gamoepara.

1520 wels mezRvaurebma aRmoaCines wynar okeanSi gasasvleli viwro da daklaknili srute, romelsac SemdgomSi magelanis srute ewoda.eqspediciam Semouara samxreT amerikas da gavida „ucnob did zRvaSi“, romelsac wynari okeane uwodes.1521 wels eqspediciam marianas da filipinis kunZulebs miaRwia. samxreT-aRmosavleT aziis napirebTan mdebare kunZul mak-tanTan fernando magelani Sina omSi Caeba da daiRupa. eqspediciis 250 wevridan mxolod 18-ma moaxerxa espaneTSi dabruneba da Sesabamisad dedamiwis irgvliv Semovla. maT meTaurobda baski xuan sebastian el-kano, romelmac eqspediciis winamZRoloba magelanis sikvdilis Semdeg iTava. am mogzaurobiT dadginda dedamiwis sferuloba, erTiani msoflio okeanis arseboba da isic, rom dedamiwaze okeaneebs ufro meti farTobi ukavia, vidre xmeleTs.

52

7. britaneTis imperiaSi Sedioda indostanis n/kunZuli avstralia, CrdiloeT amerikis teri-toriis udidesi nawili (mTeli kanada da aSS aRmosavleTi da Crdilo-dasavleTi teritoriebi), aRmosavleT, samxreT da dasavleT afrikis teritoriebi, kunZulebi okeaneTSi. safrangeTis imperiebSi Sedioda: ZiriTadad dasavleT afrikis da indoCineTis regioni. espaneTs ekuTvnoda: centraluri da samxreTi amerika (gamonaklisi brazilia). portugalias ekuTvnoda brazilia, cen-traluri, samxreT-aRmosavleTi da samxreT-dasavleTi afrika. niderlands _ samxreT amerikis Crdilo-aRmosavleTis da malais arqipelagis udidesi nawili.

8. antanta da samTa kavSiri. antantaSi Sedioda: britaneTi, safrangeTi, aSS, ruseTi, italia. samTa kavSirSi Sedioda: germania, avstria-ungreTi, bulgareTi, osmalTa imperia.

§3.msofliospolitikurirukis1914wlidandRemde

1. germaniis mokavSire iyo italia.2. rogorc pirvelma, aseve meore msoflio omma udidesi cvlilebebi gamoiwvia msoflios

politikur rukaze, Tumca yvelaze SesamCnevi es cvlilebebi iyo evropis politikur rukaze: pirvelma msoflio omma imsxverpla avstria-ungreTis imperia, daemxo monarqia ruseTSi da mis adgilze gaCnda axali totaluri saxelmwifo ssr kavSiri. meore msoflio omis erT-erTi umniS-vnelovanesi Sedegi iyo ssr kavSiris gaZliereba da msoflio socialisturi sistemis Seqmna, aseve ganviTarebadi samyaros warmoSoba.

3. RerZis saxelmwifoebi, aseve faSisturi qveynebis aliansi, iyo im qveynebis gaerTianeba, rom-lebic mokavSireTa winaaRmdeg gamodiodnen meore msoflio omSi. RerZis sami wamyvani Zala iyo nacisturi germania, iaponiis imperia da faSisturi italia. es sami qveyana sakuTar alianss „romi-berlini-tokios RerZs“ uwodebda. aseve aq Sediodnen ungreTi, bulgareTi, rumineTi, iugoslavia. neitraluri qveyana iyo Sveicaria.

4. 1945 wlamde tropikuli afrika dayofili iyo evropis saxelmwifoebis koloniebad, magram XX saukunis 90-iani wlebis dasawyisisTvis yvela maTgani ganTavisuflebuli iyo. dekolonizaciis procesi aq daiwyo 1950-iani wlebis meore naxevarSi. tropikul afrikaSi pirveli damoukidebeli qveyana gaxda gana (1957 w), yvelaze meti qveyana ki (sul 17) 1960 wels gaTavisuflda.

1960 weli: kameruni damoukidebeli saxelmwifo gaxda, gamocxadda togos, malisa da senegalis damoukidebloba, kongom damoukidebloba gamoacxada belgiisagan, beninma damoukidebloba ga-moacxada safrangeTisagan, gamocxadda nigeriis damoukidebloba safrangeTisagan, burkina-faso, manamde cnobili rogorc ̀ zemo volta~, safrangeTisagan damoukideblobas acxadebs. kot-divuarma damoukidebloba gamoacxada safrangeTisagan, gabonma damoukidebloba gamoacxada safrangeTisa-gan, senegalma damoukidebuloba gamoacxada malis federaciisagan, mavritaniam damoukidebloba gamoacxada safrangeTisagan.

5. ̀ civi omi~ diplomatiis istoriaSi moicavs periods 1946 wlidan XX saukunis 90-ian wlebamde, `berlinis kedlis~ dacemamde, rasac Semdgom mohyva ssr kavSiris da komunisturi qveynebis, rogorc ekonomikuri aseve samxedro politikuri blokebis daSla. es saxeli im drois politikur viTarebas Seesabameba, radgan saxelmwifos or dajgufebas Soris urTierToba rodi iyo megobruli da Tbili.

6. daiSala ssr kavSiri (sabWoTa kavSiri, sabWoTa socialisturi respublikebis kavSiri), iugo-slavia da Cexoslovakia. gaerTianda gfr da gdr. evraziis politikur sivrceSi gaCnda 20-ze meti suverenuli qveyana.

§4.qveynebiteritoriissididismixedviT

1. msoflios qveynebi erTmaneTisagan gansxvavdebian farTobis da mosaxleobis sididiT, geografiuli mdebareobis TaviseburebiT, saxelmwifos mowyobiT da sxva niSnebiT. mag; kanada farTobis mixedviT msoflios meore saxelmwifoa ruseTis Semdeg. igi ikavebs CrdiloeT amerikis CrdiloeT nawils. avstralia erTaderTi qveyanaa msoflioSi, romelic mTels kontinents ikavebs. vatikani qalaq-saxelmwifoa. igi, rogorc farTobiT, aseve mosaxleobis sididis mxriv yvelaze

53

patara qveyanaa msoflioSi.2.yvela niSniT saWiroa.3. I aTeuli: ruseTi, kanada, CineTi. II aTeuli: monRoleTi, indonezia, alJiri; III aTeuli: egvipte,

Bolivia, sar; IV aTeuli: TurqeTi, venesuela, pakistani; V aTeuli: espaneTi, safrangeTi, ukraina.4. qveynis teritoriis sidides aqvs, rogorc dadebiTi, aseve uaryofiTi mxareebi. mag., teri-

toriis sididis dadebiT mxared SeiZleba CaiTvalos is, rom didi sivrce bunebrivi pirobebisa da resursebis mravalferovnebiT gamoirCeva, uaryofiTad SeiZleba aRiniSnos is, rom didi teri-toriebis aTvisebas didi fuladi saxsrebi sWirdeba, rTulia aseve didi teritoriebis samxedro TvalsazrisiT dacva.

5. arsebobs qveynebis dajgufeba sxvadasxva kriteriumebis mixedviT. mag., farTobis da mo-saxleobis sididis mixedviT. qveynis mmarTvelobaTa formebis mixedviT da a.S.

6. saqarTvelos farTobia 69,7 aTasi kv.km. igi am mxriv 120-e adgilzea msoflioSi da patara qveynebis ricxvs ganekuTvneba.

§5.qveynebimosaxleobisraodenobismixedviT

1. II aTeuli: egvipte, TurqeTi, irani; III aTeuli: sar, sudani, venesuela; IV aTeuli: argentina, alJiri, monRoleTi; V aTeuli: saudis arabeTi, libia, peru.

2. farTobisa da mosaxleobis sididis mixedviT erTdroulad msoflios qveynebis pirvel aTeulSia: 1. ruseTi; 2. CineTi; 3. indoeTi; 4. aSS; 5. brazilia.

3. saqarTvelo msoflioSi mosaxleobis raodenobis mixedviT 121-e adgilzea, am mxriv igi patara qveynebis rigs ekuTvnis. saqarTeloSi cxovrobs 4,6 mln kaci.

§6.qveynebigeografiulimdebareobismixedviT

gaixsene:1. geografiuli mdebareoba geografiuli obieqtebis an maTi erTobliobis urTierTganlagebis

Taviseburebebis dadgenaa.2. geopolitika aris saxelmwifos sagareo politikaSi geografiuli faqtoris rolis dadgena

da misi gavlenis Sefaseba qveynis erovnuli interesebis Camoyalibebaze. 1. a) zRvaze gasasvleli aqvs: estoneTs, meqsikas, alJirs. b) zRvaze gasasvleli ar aqvs: somxeTs,

mongoleTs, Cads. g) kunZulovani qveynebia: Sri-lanka, axali zelandia, malta. naxevarkunZulovani qveynebia: espaneTi, somali, indoeTi. d) qveyana arqipelagebia: indonezia, filipinebi, iaponia.

2. fizikur-geografiuli mdebareoba gulisxmobs garkveuli fizikur-geografiuli regio-nis mdebareobas ekvatoris da nulovani meridianis, aseve mis garSemo arsebuli mniSvnelovani fizikur-geografiuli obieqtebis (okeaneebi, zRvebi, kontinentebi, mTiani sistemebi) mimarT.

ekonomikur-geografiuli mdebareoba es aris sawarmos, dasaxlebuli punqtis, raionis, qveynisa da regionis sivrciTi mimarTeba sxva obieqtTa mimarT, romelTac maTTvis ekonomikuri mniSvn-eloba gaaCnia.

satransporto-geografiuli mdebareoba niSnavs mdebareobas mniSvnelovan saxmeleTo, sazR-vao, sahaero gzjvaredinebze.

politikur-geografiuli mdebareoba _ qveynis mdebareobaa Tavisi mokavSireebis da mtrebis, aseve sxvadasxva samxedro blokebis mimarT, romelic mis uSiSroebas emuqreba. zogjer am termins cvlian, rogorc strategiuli mdebareoba.

3. mudmivia (ZiriTadad) fizikur-geografiuli mdebareoba. rac Seexeba ekonomikur da sa-transporto-geografiul da aseve politikur-geografiul mdebareobas, is droSi cvalebadia. gamomdinare nebismieri qveynis SigniT da mis sazRvrebs gareT mimdinare procesebisagan.

4. TurqeTs mniSvnelovani strategiuli mdebareoba ukavia natos farglebSi. mniSvnelovania misi geografiuli mdebareobis Tavisebureba aseve evrokavSiris mimarT. mniSvnelovania is faqtic, rom TurqeTi kontrols uwevs iseT msoflio mniSvnelobis sazRvao magistralebs, rogoricaa

54

dardanelis da bosforis sruteebi. aRsaniSnavia, rom TurqeTs mezoblebTan yvelasTan kargi damokidebuleba rodi gaaCnia. upirvelesad es exeba mis urTierTobas saberZneTTan da kvipros-Tan. rac Seexeba mikromdebareobis Sefasebas, is SeiZleba Sefasdes dadebiTad, Tu ar CavTvliT, zogierT raions erayTan da siriasTan.

panama saxelmwifoa centralur amerikaSi. panamis arxis orive mxares, karibis zRvasa da wynar okeanes Soris. esazRvreba kosta-rika dasavleTidan da kolumbia – aRmosavleTidan;

egvipte, qveyanaa CrdiloeT afrikasa da dasavleT aziaSi(sinais naxevarkunZuli). CrdiloeTiT egvipte esazRvreba xmelTaSua zRvas, wiTel zRvas aRmosavleTiT, israels CrdiloeT-aRmosav-leTiT sudans samxreTiT da libias dasavleTiT. egvipte aris erT-erTi yvelaze dasaxlebuli qveyana afrikasa da dasavleT aziaSi.

5. 6.3 _ es aris anTropogenuli sazRvari. 6.4 _ es aris bunebrivi sazRvari. 6.5 _ es aris anTro-pogenuli sazRvari; 6.6 _ es aris fizikur-geografiuli sazRvari.

6. fizikur-geografiuli sazRvris magaliTebia: sazRvari meqsikasa da aSS-s Soris; espaneTsa da safrangeTs Soris; saqarTvelosa da ruseTs Soris.

geometriuli sazRvris magaliTebia: aSS-kanada, egvipte-libia; nigeria-alJiri. kulturul-eTnikuri: dania-germania, norvegia-SvedeTi, vietnami-laosi.7. ufro mosaxerxebelia poloneTis teritoria, radgan ufro ukeTesia meurneobis sxvadasxva

dargis marTvis mizniT.8. kompaqturi konfiguraciiT gamoirCeva: libia, alJiri, poloneTi, germania da a.S. arakompaq-

turi konfiguraciiT: iaponia, Cile, norvegia, vietnami.9. 1 – regionaluri mdebareoba; 2 – kontinentebis mixedviT mdebareoba; 3 – zRvispira da okeani-

spira mdebareoba; 4 – geografiul sartylebSi mdebareoba; saxmeleTo da zRvispira mdebareoba; 5 – ekonomikur-geografiuli mdebareoba.

10. es is qveynebia, romelTac zRvas gamostaces xmeleTi da amiT gazardes sakuTari teritoriebi.11. saxelmwifos teritoria daculia saerTaSoriso samarTliT, magram zogjer konfliqtebis

dros adgili aqvs sazRvrebis darRvevas. 12. saxmeleTo sazRvari saqarTvelos Crdilo-dasavleT nawilSi, daba leseliZesTan iwyeba.

Semdgom igi miuyveba fsous, romelic saTaves mTa agefsTasTan iRebs. saqarTvelos Crdilo sazR-vari ZiriTadad emTxveva kavkasionis mTavar wyalgamyof qeds. mTa vacikfarsidan mTa Savikldemde saqarTvelos sazRvari gadis wyalgamyofi qedis CrdiloeTiT mTa myinvarwverze da gverdiT qedze. aRmosavleT sazRvari iwyeba mTa tinovrosodan, eSveba alaznis velze, miuyveba mdinare alazans, vi-dre 1 km ar darCeba mingeCauris wyalsacavTan mdinaris SeerTebamde. saqarTvelos samxreTi sazRvari iwyeba Sav zRvasTan, sofel sarfis midamoebSi. igi jer miuyveba, Semdeg ki kveTs lazistanis qedis Crdilo daboloebas, miuyveba SavSeTis da kvlav kveTs arsianis qeds, javaxeT-somxeTis vulkanur mTianeTs, loqis qeds, mdinare mtkvars da ivris zegans. saqarTvelos aqvs rogorc saxmeleTo, ise sazRvao sazRvari, aseve Cveni qveynis sazRvrebi aris barieruli da kontaqturi xasiaTis.

§7.qveynebibunebriviresursebismixedviT

gaixsene:1. bunebrivi resursi aris bunebrivi myari, Txevadi an gazisebri warmonaqmni, romelic gamoiy-

eneba, gamoiyeneboda an SeiZleba gamoyenebul iqnas sasoflo-sameurneo, samrewvelo da nebismieri saxeobis samewarmeo saqmianobisTvis.

2. resursebi arsebobs amowurvadi da amouwuravi, aRdgenadi da aRudgeneli. 3. ukve gamoyenebuli resursebis meoradi gamoyeneba.4. racionaluri bunebaTsargebloba aris bunebaTsargeblobis iseTi sistema, romlis drosac

mopovebuli resursebis mTliani aTviseba ganapirobebs maTi moxmarebadi raodenobis minimumamde dayvanas; uzrunvelyofilia aRdgenadi resursebis ganaxleba.

davaleba:1. a) naxSiri _ aSS, CineTi, ruseTi, indoeTi, avstralia. bunebrivi airi da navTobi _ aSS, irani,

55

venesuela, ruseTi, saudis arabeTi. rkinis madani _ indoeTi, SvedeTi, brazilia, ruseTi, avs-tralia. oqro _ kanada, avstralia, sar, ruseTi. vercxliswyali _ CineTi, tajikeTi, yirgizeTi, meqsika, Cile. spilenZi _ Cile, zambia, kongos demokratiuli respublika, avstralia, kanada; b) nav Tobis mompovebli qveynebi navTobis eqsports ewevian.

3. damuSavebuli miwebia: evropis qveynebi, indoeTi, aSS, CineTi. 4. adgili aqvs miwebis degradacias da regresias.5. aSS, kanada, brazilia, ruseTi, avstralia da sxv.6. kanada, ruseTi, brazilia, kongo, indonezia.7. amis saukeTeso magaliTia iaponia da Sveicaria. orive qveyana naklebad aris uzrunvelyofili

sakuTari resursebiT, Tumca ki maT ganviTarebis maRal dones miaRwies.8. bunebrivi resursebi istoriuli kategoriaa, misi roli mniSvnelovnad icvleba sazogadoebis

ganviTarebis sxvadasxva etapze. amis saukeTeso magaliTia naxSiris rolis Semcireba da navTobis rolis zrda msoflio ekonomikaSi.

9. bunebrivi garemo da mosaxleoba mWidro urTierTkavSirSia erTmaneTTan.

§8.qveynebiteritoriul-administraciulimowyobismixedviT

gaixsene:1. saxelmwifos teritoria aris dedamiwis nawili, romelzec vrceldeba gansazRvruli saxelm-

wifos suvereniteti. saxelmwifo teritoria moicavs xmeleTs Tavisi wiaRiT da wylebs, agreTve maT zeviT arsebul sahaero sivrces. saxmeleTo da wylis teritoriis qveS arsebuli wiaRi mocemuli saxelmwifos kuTvnilebaa teqnikurad misawvdom sazRvramde.

2. saxelmwifo sazRvari aris sazRvari or an met saxelmwifos Soris. arsebobs fizikur-geo-grafiuli, anTropogeografiuli, geometriuli da kompleqsuri sazRvrebi.

davaleba:1. evropa _ fineTi, belorusia, poloneTi; azia _ iaponia, singapuri, vietnami; CrdiloeTi

amerika _ nikaragua, iamaika, grenada; samxreTi amerika _ Cile, bolivia, ekvadori; afrika _ eg-vipte, alJiri, maroko; avstralia da okeaneTi _ axali zelandia, fiji, nauru.

2. evropa _ germania, avstria, belgia; azia _ indoeTi, malaizia, pakistani; CrdiloeTi amerika _ meqsika, aSS, kanada; samxreTi amerika _ brazilia, argentina, venesuela; afrika _ tanzania, sar, nigeria; avstralia da okeaneTi _ avstralia, mikronezia.

3. federalizmi saxelmwifos mowyobis formaa, romlis dros qveynis calkeul nawilebs miniWe-buli aqvT SesamCnevi TviTmmarTveloba. ufro farTo gagebiT federalizmi niSnavs raime erTiani sistemis iseTnairad organizebas, rom am sistemis calkeul nawilebs SesamCnevi Tavisufleba unarCundebaT. federaciuli saxelmwifo Sedgeba ramdenime saxelmwifoebrivi warmonaqmnisagan, romlebic garkveuli politikuri Tu ekonomikuri TviTmmarTvelobiT sargebloben. maT aqvT sakuTari konstitucia, sakanonmdeblo, aRmasrulebeli Tu sasamarTlo organoebi da sxva sax-elmwifoebrivi atributebi. TavianT SemadgenlobaSi arsebul warmonaqmnebs moixsenieben rogorc federaciis obieqtebs. mag., Statebi, miwebi, provinciebi.

unitarul qveynebSi arsebuli administraciul-teritoriuli erTeulebi uSualod emorCile-bian centralur xelisuflebas. am qveynebSi arc erT mis nawils TiTqmis araviTari saxelmwifoe-brivi warmonaqmnis statusi ar aqvs. aq arsebobs erTiani konstitucia, moqalaqeoba da umaRlesi organoebis erTiani sistema. qveynis umniSvnelovanesi Semadgeneli nawili aris administraciul-teritoriuli danayofi, romelic ZiriTadad imarTeba centraluri mTavrobis mier miRebuli kanonis safuZvelze.

4. magaliTad, federaciuli qveynebia: aSS, avstralia, indoeTi, pakistani, ruseTi, gGermania, brazilia, meqsika, nigeria; unitaruli qveynebia: safrangeTi, italia, monRoleTi, iaponia, Cadi, hondurasi, kamboja, poloneTi, somxeTi, portugalia.

5. federaciuli qveyanaa _ aSS; Sedgeba 50 Statisgan; qveynis konstitucia miiRes 1787 wels pre-zidenti aris, rogorc saxelmwifos aseve mTavrobis meTauri; parlamenti _ kongresi or palatiania;

56

unitaruli qveyanaa _ TurqeTi; iyofa 80 ilad (anu provincia) moqmedebs 1982 wels miRebuli konstitucia; prezidenti saxelmwifos meTauria, xolo premier-ministri mTavrobis meTauri; parlamenti orpalatiania.

§9.qveynebimmarTvelobisformismixedviT

1. saparlamentoa respublika, sadac saxelmwifos meTaurs ar gaaCnia iseTi farTo uflebebi, rogorc saprezidento respublikaSi, radganac am uflebebis udidesi nawili miniWebuli aqvs mTavrobis meTaurs (romelsac Cveulebriv, premier-ministrs uwodeben). premier-ministri Cveu-lebriv udidesi saparlamento partiisa Tu partiebis koaliciis meTauria da aRmasrulebeli xelisuflebis yvelaze maRali rangis ministri. aseT respublikebSi prezidenti umravles Sem-TxvevaSi mxolod simboluri warmomadgenlobiTi funqciebis matarebelia (magaliTad germania, italia, israeli). zogierT SemTxvevaSi prezidents SeiZleba kanoniT miniWebuli hqondes mTav-robis yoveldRiuri saqmianobis samarTavad saWiro, aRmasrulebeli uflebebi, magram dauwereli SeTanxmebiT, is am uflebebs ar iyenebs.

saprezidentoa respublika, romelSic saxelmwifos meTauri imavdroulad mTavrobis meTauri-caa (magaliTad aSS). aq aRmasrulebeli xelisuflebis arCeva xdeba sakanonmdeblo xelisuflebi-sagan damoukideblad.

naxevrad saprezidentoa sistema, romelSic qveynis prezidentic da premier-ministric aqtiur monawileobas iReben mTavrobis yoveldRiur saqmianobaSi. es sistema gansxvavdeba saprezidento sistemisgan imiT, rom aq arsebobs aRmasrulebeli premier-ministri, romelic garkveulwilad pasuxismgebelia sakanonmdeblo xelisuflebis winaSe. prezidentsa da premier-ministrs Soris Zalauflebis ganawilebis sistema Zlier meryeobs qveynebs Soris. xSirad is ar aris gawerili konstituciaSi da yalibdeba politikuri SeTanxmebis saxiT, rogorc es gvxvdeba magaliTad safrangeTis SemTxvevaSi, sadac prezidenti pasuxs agebs sagareo politikaze, xolo premier-ministri – saSinaoze.

2. respublikuri mmarTvelobis qveynebia: aSS, safrangeTi, fineTi, italia, brazilia; indoeTi, germania, malta, saberZneTi, avstria; samxreTi korea, meqsika, panama, argentina da a.S.

4. gaerTianebuli samefo, belgia, espaneTi, dania, SvedeTi, norvegia, brunei, butani, omani, saudis arabeTi da svazilendi.

§10.qveynebisagareo-politikurikursismixedviT

2. neitraluria: Sveicaria, TurqmeneTi, fineTi SvedeTi. yofili neitraluri qveynebia: dania, kamboja.

3.miumxrobeli qveynebia: indoeTi, alJiri, egvipte, Bbolivia, venesuela, peru, Cile, sar, in-donezia, omani.

4.maT amowures TavinTi resurebi saerTaSoriso urTierTobebis sferoSi. 5. neitraliteti niSnavs omSi armonawileobas, mSvidobian periodSi saomar blokebSi monaw-

ileobisgan uaris Tqmas, rac am qveynebs omisa da omisgan miyenebuli zaralisgan icavs. Tumca am qveynebs saerTaSoriso samarTliT ar SeuZliaT daexmaron sxva qveynebs.

6. neitraluri qveynebisgan gansxvavebiT miumxrobeli qveynebi miiCneven, rom garkveuli sagareo problemis gadawyveta dasaSvebia samxedro Zalis gamoyenebiT.

§11.qveynebisocialur-ekonomikuriganviTarebisdonismixedviT

3. saqarTvelo – 1600 - 3200 aSS dolari, egvipte _ 3200-6400 aSS dolari, brazilia – 6400-12800 aSS dolari, gaerTianebuli samefo – 51200 – 102400 aSS dolari, samxreT afrikis respublika _ 6400-12800 aSS dolari, CineTi _ 3200-6400 aSS dolari,G germania _ 51200 – 102400 aSS dolari, somali _ 400 aSS dolarze naklebi, iaponia _ 51 200-102400 aSS dolari. ganviTarebul qveynebSi

57

mSp 1 sul mosaxleze maRalia, ganviTarebadSi ki – dabali. 4. patara qveynebi, mosaxleobis simciris gamo da maRalganviTarebuli ekonomikis Sedegad

mniSvnelovnad dawinaurdnen mSp-s erT sul mosaxleze gaangariSebiT.5. Cadi, eriTria, mali, centraluri afrikis respublika, kongos demokratiuli respublika.6. maRali _ CrdiloeTi emrika: aSS, kanada; samxreTi amerika: Cile, argentina; evropa: norvegia,

SvedeTi; azia: iaponia, samxreTi korea; afrika: libia da alJiri. 7. a) maRalia: iaponia, aSS, norvegia. dabalia: somali, eriTria, Cadi. b) ganviTarebul qveynebSi

sicocxlis saSualo xangrZlivobis ufro maRali maCveneblia, vidre ganviTarebadSi. 8. adamianis ganviTarebis indeqsi msoflios nebismieri qveynisTvis warmoadgens misi ganviTa-

rebis indikators da is aerTienebs am ganviTarebis iseT sazomebs, rogoricaa: sicocxlis saSualo xangrZlivoba; ganaTlebis done da mTliani Sida produqti erT sul mosaxleze gaangariSebiT. adamianis ganviTarebis indeqsi gaeros mier aRiarebulia adamianuri ganviTarebis gansazRvris standartul saSualebad.

§12.ganviTarebulidaganviTarebadiqveynebi

1. ganviTarebuli qveynebia: aSS, kanada, Ggermania, safrangeTi, gaerTianebuli samefo, dania, espaneTi, italia, iaponia da sxv. ganviTarebadi qveynebia: Cadi, mali, monRoleTi, pakistani da a.S. garadmavali ekonomikis qveynebia: brazilia, argentina, Cile, egvipte da sxv.

2. `didi rvianis~ qveynebia: aSS, iaponia, germania, safrangeTi, didi britaneTi, italia, kanada, ruseTi; ̀ didi oceulis~ qveynebia: aSS, CineTi, iaponia, germania, safrangeTi, didi britaneTi, ita-lia, kanada, indoeTi, ruseTi, espaneTi, avstralia, meqsika, samxreTi korea, niderlandi, TurqeTi, indonezia, Sveicaria, poloneTi. `didi rvianis~ yvela qveyana `didi oceulis~ wevria.

3. CrdiloeTis qveynebi aris ganviTarebuli, xolo samxreTis ki – ganviTarebadi qveynebi. 4. axali indsutriuli qveynebia: meqsika, brazilia, sar, indoeTi, CineTi, TurqeTi. 5. upirveles yovlisa es aris mSp maRali maCvenebeli.7. qveynis ganviTarebas upirvelesad xels uwyobs: stabiluri politikuri mdgomareoba, mdi-

dari bunebrivi pirobebi da resursebi, moxerxebuli geografiuli mdebareoba, keTilmezobluri damokidebuleba da a.S. xels uSlis: arastabiluri politikuri situacia, rogorc qveynis SigniT aseve mis mezoblebSi, Raribi resursebi, gansakuTrebiT ki energetikuli resursebis simcire da a.S.

8. qveynis ganviTarebas upirvelesad xels uwyobs: ganaTlebis da jandacvis maRali done, keTilm-owyobili sacxovrebeli, gamarTuli sakomunikacio meurneoba, samuSao adgilebiT mosaxleobis uzrunvelyofa da a.S.

§13.gaero

gaixsene:1. politikur rukaze XX saukunis manZilze momxdar cvlilebebs Soris aRsaniSnavia: I da II

msoflio omebi maTi Sedegebi, koloniuri imperiis rRveva da mis adgilze ganviTarebadi samyaros warmoSoba, socialisturi sistemis Seqmna, misi daSla da a.S.

2. gaero, nato, evrokavSiri da a.S.

davaleba:1. saerTaSoriso organizaciebi imitom iqmneba, rom ufro stabiluri iyos msoflio, ganviTardes

qveynebs Soris ekonomikuri, politikuri Tu kulturuli urTierTobani.2. SesaZloa ufro gaizardos momavalSi saerTaSoriso organizaciebis ricxvi, rac kidev ufro

Seuwyobs xels TanamSromlobas msoflios qveynebsa da regionebs Soris, ufro usafrTxos gaxdis Cvens yoveldRiur cxovrebas.

3. saerTaSoriso organizaciebi, rogorc kavkasiaSi, aseve saqarTveloSi gansakuTrebul rols asrulebs mSvidobis da stabilizaciis SenarCunebis sferoSi.

58

4. upirveles yovlisa es aris gaeros ara erTi misiis saqmianoba, rogorc kavkasiaSi, aseve saqa-rTveloSi.

5. saqarTvelo aris gaeros, evrosabWos, msoflio savaWro organizaciis, bisekis da sxva orga-nizaciebis wevri.

6. fonis cisferi feri SeirCa, rogorc ̀ wiTlis, omis feris, sawinaaRmdego~. zeTisxilis rtoebi mSvidobis simboloa, msoflios ruka ki gamoxatavs yvela ers.

8. gaeros ganviTarebis programa (United Nations Development Programme, UNDP) - daarsebulia 1965 wels gaeros generaluri asambleis gadawyvetilebiT gaeros specfondisa da gafarToebuli teqnikuri daxmarebis programis Serwymis gziT. organizaciis saqmianoba xorcieldeba Semdegi mimarTulebebiT: daxmarebis mimRebi qveynebisaTvis eqspertebis da konsultantebis gagzavna, teqnikis da mowyobilobebis miwodeba, kadrebis momzadeba, seminarebis organizeba da sxva.

gaeros ganviTarebis programis rezidentebi muSaoben msoflios 150 qveyanaSi da faqtobrivad warmoadgenen gaeros sistemis organizaciebis mier ganxorcielebeli saqmianobisa da mravalmxrivi daxmarebis koordinatorebs. organizaciis xelmZRvaneli organoa mmarTvelTa sabWo 48 wevris SemadgenlobiT, romelic airCeva ekonomikuri da socialuri sabWos mier 3 wlis vadiT. adminis-traciis adgilsamyofelia niu-iorki. amJamad misi administratoria mark maloq-brauni. igi aseve warmoadgens erT-erT damxmare uwyebas garemos dacvis globaluri fondisaTvis.

9. magaliTi: ekonomikuri da socialuri sabWo gaeros organoa, romelic uflebamosilia Caataros gamokvlevebi da Seadginos angariSebi saerTaSoriso sakiTxebze ekonomikis, socialur urTierTobaTa, kulturis, ganaTlebis, jandacvis, adamianTa uflebebis, ekologiis da sxva sferoebSi, misces rekomendaciebi generalur asambleas, mis wevrebs, gaeros specializebul dawesebulebebs, koordinacia gauwios maT saqmianobas, gaaformos xelSekrulebebi (romlebic mtkicdeba generaluri asambleis mier), miiRos maTgan angariSebi, warudginos uSiSroebis sabWos Sesabamisi informacia. sabWos sesiebi, rogorc wesi, tardeba weliwadSi orjer. igi Sedgeba gener-aluri asambleis mier arCeuli gaeros 54 wevrisagan. yovelwliurad xdeba wevrTa 1/3-is gadarCeva. sabWos aqvs regionuli komisiebi.

11. mis gavlenaze metyvelebs upirvelesad is, rom aq gaerTianebulia msoflios TiTqmis yvela qveyana.

12. asrulebs.13. gaeros samSvidobo jarebi dganan konfliqtur zonebSi. 14. saerTaSoriso sasamarTlo — gaeros mTavari sasamarTlo organo. Seiqmna 1945 wels. misi

mizania saxelmwifoTa Soris davebis gadawyveta maTi TanxmobiT da iZleva konsultaciebs da daskvnebs samarTlebriv sakiTxebze. sasamarTlo Sedgeba 15 mosamarTlisagan, romelsac irCevs gaeros generaluri asamblea da uSiSroebis sabWo 9 wliT, amasTan yovel 3 weliwadSi xdeba sa-samarTlos wevrTa 1/3-is gadarCeva. mis SemadgenlobaSi ar SeiZleba iyos erTi qveynis erTdrou-lad ori moqalaqe. sasamarTlo funqcionirebs wesdebis safuZvelze, romelic gaeros wesdebis ganuyofeli nawilia. sasamarTlos adgilsamyofelia qalaqi haaga (niderlandi).

15. iunisefis keTili nebis elCebi mTel msoflioSi Tavis SesaZleblobebs da aRiarebas imis-aTvis iyeneben, rom sazogadoebisa da mTavrobis yuradReba bavSvTa uflebebs miapyron da Tavisi wvlili Seitanon bavSvTa mdgomareobis gaumjobesebaSi.

iunisefis keTili nebis elCebi iseTi popularuli da cnobili adamianebi arian, rogorebicaa: ralf fainsi, leo mesi, suzan sarandoni, robi uiliamsi da sxvebi.

§14.nato

1. lurji feri atlantis okeanis feria, romelzec datanilia wre, globaluri masStabebis sim-bolo da oTxqimiani varskvlavi, qimebidan sxivebi gamodis, oTxi ZiriTadi mxaris mimarTulebiT.

3. a) natos wevri qveynebia: albaneTi, aSS, belgia, bulgareTi, germania, dania, didi britaneTi, espaneTi, estoneTi, TurqeTi, islandia, italia, kanada, latvia, litva, luqsemburgi, niderland-ebi, norvegia, poloneTi, portugalia, rumineTi, saberZneTi, safrangeTi, slovakeTi, slovenia, ungreTi, CexeTi, xorvatia; b) partnioroba mSvidobisaTvis: somxeTi, azerbaijani, belarusi,

59

yazaxeTi, yirgizeTi, moldova, ruseTi, tajikeTi, uzbekeTi, bosnia da hercegovina, makedonia, montenegro, serbeTi, saqarTvelo, TurqmeneTi, ukraina, avstria, fineTi, irlandia, malta, Sve-deTi, Sveicaria; g) Sualeduri dialogis qveynebi: avstralia, iaponia, axali zelandia, samxreTi korea, alJiri, egvipte, israeli, iordania, mavritania, maroko, tunisi.

§15.evrokavSiridaevrosabWo

1. norvegia, monako, albaneTi. xorvatia, makedonia, islandia, 2. evrokavSiris droSaze 12 oqrosferi varskvlavia gamosaxuli. varskvlavebis ricxvi aranairad

ar aris dakavSirebuli organizaciaSi gawevrianebuli qveynebis ricxvTan. wriulad ganlagebuli varskvlavebi srulyofilebis da sisrulis niSania. rac Seexeba ricxvs _ 12, igi tradiciulia ev-ropuli kulturis da civilizaciisaTvis. mag. wlis 12 Tve, 12 mociquli, 12 zodiaqos niSani da a.S.

4. a) 2007 wlisTvis evrozonaSi Semdegi qveynebi Sedioda: avstria, belgia, germania, saberZneTi, irlandia, espaneTi, italia, luqsemburgi, niderlandi, slovenia, portugalia, fineTi, safran-geTi. Semdegi qveynebi evrokavSiris wevrebi ar arian, Tumca evros monetebis gamoSvebis ufleba aqvT: vatikani, san-marino, monako. 2008 wlis 1 ianvars evrozonaSi Sevidnen kviprosi da malta. 2009 wlis 1 ianvars evrozonas SeuerTda slovakeTi, xolo 2011 wlis 1 ianvars — estoneTi; b) monako, vatikani, san-marino, andora. g) didi britaneTi, SvedeTi, dania.

5. gaerTianebuli samefo, albaneTi, ukraina, makedonia, xorvatia. 6. a) damfuZnebeli qveynebia: belgia, dania, gaerTianebuli samefo, irlandia, italia, luqsem-

burgi, niderlandi, norvegia, safrangeTi da SvedeTi. b) evropis danarCeni qveynebi.

§16.damoukidebelsaxlemwifoTaTanamegobrobadasuami

1. a) dsT-s wevria yofili ssr kavSiris yvela qveyana: ruseTi Azerbaijani, somxeTi, ukraina, be-larusi, uzbekeTi, yazaxeTi, yirgizeTi, dajikeTi, moldova; b) asocirebulia TurqmeneTi;

2. litva, latvia, estoneTi da saqarTvelo. 3. TurqeTi. 4. aRniSnuli organizaciis mTavar rols warmoadgens organizaciaSi gawevrianebul qveynebs

Soris mTeli rigi ekonomikuri Tu kulturuli kavSirebis damyareba da ganmtkiceba.

§17.msofliossavaWroorganizaciadanavTobiseqsportiorqveyanaTaorganizacia(opeki)

1. a) aSS, kanada, avstralia da sxv. b) libia, alJiri, eTiopia, g) saqarTvelo wevria.2. saudis arabeTi; erayi, kuveiti, irani, alJiri, venesuela, nigeria, libia, katari, arabTa gaer-

Tianebuli saemiroebi, angola, ekvadori.3. a) saudis arabeTi; b) kuveiti; g) saudis arabeTi.

§18.Tanamegobroba

1. a) CrdiloeTi amerika – kanada; azia – indoeTi; b) Tanamegobrobis qveynebi, romelTac sakuTari monarqi hyavT: didi britaneTi, tonga, malaizia, brunei, lesoTo, svazilendi.

2. didi britaneTis monarqi Tanamegobrobis meTaurad imitom airCies, rom TanamegobrobaSi dRes gaerTianebulia britaneTis TiTqmis yvela yofili kolonia (gamonaklisia mxolod ori mozambiki da burundi), romelTa meTauric gaxldaT britaneTis monarqi.

3. mag., mianma, irlandia, katari, omani, quveiTi, bahreini.4. kanada, avstralia, gaerTianebuli samefo, indoeTi.

60

§19.wiTelijvrisadawiTelinaxevarmTvarissaerTaSorisomoZraoba

1. wiTeli jvris emblema da Sveicariis droSa Zlier waagavs erTmaneTs. oriveze gamosaxulia jvari. Sveicariis droSaze _ wiTel fonze TeTri jvari, wiTeli jvris emblemaze ki gamosaxu-lia wiTeli jvari TeTr fonze. Sveicariis droSa arsebobs XV saukunidan, Tumca oficialurad damtkicda 1889 wels. wiTeli jvris droSa Seiqmna Sveicariel filantropistis henri danenTis mier 1863 wels.

2. yvela principi mniSvnelovania.3. araqristianuli da musulmanuri qveynebi.4. a) wiTeli jvrisa da wiTeli naxevarmTvaris erovnuli sazogadoebebis saerTaSoriso fed-

eracia; b) wiTeli jvris saerTaSoriso komiteti; g) wiTeli jvrisa da wiTeli naxevarmTvaris erovnuli sazogadoeba. d) aSS, Sveicaria, TurqeTi, saqarTvelo, kanada.

5. kanonTa krebuli, romelic ZiriTadad Jenevis konvenciebs efuZneba da icavs garkveuli kategoriis adamianebs SeiaraRebuli konfliqtebis dros, exmareba dazaralebulebs da zRudavs brZolis meTodebsa da saSualebebs, raTa minimumamde Seamciros ngreva, adamianebisTvis sicocx-lis warTmeva da tanjva, romlis Tavidan acileba SesaZlebelia.

§20.olimpiurikomiteti

1. olimpiuri komitetis emblema aris 6 rgoli TeTr fonze, romelic gamosaxavs eqvs kontinents (gamonaklisia antarqtida). lurji feri _ evropas, yviTeli _ azias, Savi _ afrikas, mwvane _ avstralia da okeaneTs, wiTeli _ CrdiloeT da samxreT amerikas.

2. a) ar emTxveva; b) 1924 wels safrangeTSi: zafxulis – parizSi, zamTris _ SamonSi; 1932 wels aSS _ zafxulis los-anjelesi, zamTris _ leik-plesidi; 1936 wels Ggermania _ zafxulis ber-linSi da zamTris garmiS-partenkirxenSi.

§21.kacobriobisdemografiuliistoria

gaixsene:1. daaxloebiT 300-100 aTasi wlis win pirvelyofili adamiani _ neandertaleli gaCnda, romlis

sacxovrebeli areali afrikas, evropasa da azias moicavda.2. adamianis ganviTarebasTan erTad misi sacxovrebeli areali TandaTan farTovdeboda. maT

ara marto mTeli afrikis, evropisa da aziis teritoriebi aiTvises, aramed amerikis, avstraliis, okeaneTisa da arqtikis mimdebare teritoriebzec gadavidnen, rasac xeli bunebrivma pirobebmac Seuwyo.

3. demografia mecnierebaa mosaxleobis ganviTarebisa da mis raodenobriv cvlilebaTa kanon-zomierebis Sesaxeb.

4. mosaxleobis ricxovnobis cvlileba mosaxleobis bunebriv da meqanikur moZraobazea damokidebuli.

5. Sobadobis koeficienti es aris dabadebulTa ricxvi yovel 1000 kacze; mokvdaobis koefici-enti ki gardacvlilTa ricxvi yovel 1000 kacze. bunebrivi moZraoba Sobadobisa da mokvdaobis koeficientebs Soris sxvaobaa. meqanikuri moZraoba drois garkveul monakveTSi qveyanaSi Semo-sulTa da qveynidan gasuli adamianebis ricxvonobis sxvaobiT ganisazRvreba.

6. CineTi da indoeTi.

davaleba:1. a) 35-jer; b) 1900-2000 wlebSi dedamiwis mosaxleoba 443700 mln adamianiT gaizarda; g) mo-

saxleobis gazrdas 3 mlrd-an 4 mlrd-mde daaxloebiT 15 weli, xolo 4 mlrd-dan 6 mlrd-mde gaz-rdas _ 25 weli dasWirda; d) eqspertTa varaudiT msoflios mosaxleoba momavalSic gaizrdeba da 2050 wlisTvis 9 mlrd-s gadaaWarbebs.

61

2. msoflios mosaxleoba ZiriTadad ganviTarebadi qveynebis xarjze izrdeba. mosaxleobis zrdis yvelaze maRali tempi 1950-2000 wlebSi aRiniSna.

4.

1mlrd-zemetikaci

100mlnkaci 50mlnkaci 25mln_10mlnkaci

1mln-zemetikaci

CineTiindoeTi

aSS ruseTi

braziliaiaponia

TurqeTididi britaneTi

safrangeTigermania

kanadaCile

argentinasar-i

saqarTvelolitva

latviasomxeTi

5. a) araTanabrad; mosaxleobis raodenobis mixedviT liderobs azia da afrika, xolo evropa, avstralia da okeaneTi _ piriqiT; b) aziis da afrikis; g) evropis; d) CineTi, indoeTi da aSS; e) gaizarda CineTis, indoeTis, pakistanis, Semcirda ruseTis.

§22.mosaxleobisaRwarmoebistipebi

gaixsene:mosaxleobis aRwarmoeba TaobaTa cvlis mudmivi procesia.

davaleba:1. miTvisebiTi meurneoba kacobriobis formirebis sawyis etapze arsebobda, roca adamiani

ZiriTad Semgroveblobasa da nadirobas eweoda.2. kacobriobis ganviTarebis sawyis etapze.3. agraruli meurneoba ekonomikis wamyvani dargia ganviTarebad qveynebSi. aseTi qveynis maga-

liTia eTiopia. mosaxleobis ricxovnoba 88 mln kacia (2010 w) da me-14 adgili ukavia msoflioSi. bunebrivi mateba 3,2%, sicocxlis saSualo xangrZlivoba mamakacebSi 53 weli, qalebSi _ 58 weli, maRalia sikvdilianoba bavSvebSi. 200 gardacvlili yovel 1000 axalSobilze.

4. mosaxleobis aRwarmoebis Tanamedrove tipi ZiriTadad ganviTarebuli qveynebisTvisaa damaxasiaTebeli, sadac metad maRalia cxovrebis done da mosaxleoba saTanadod aris uzrunve-lyofili jandacviT.

5. ganviTarebuli qveynis magaliTia belgia. qveynis mosaxleoba 10827519 kacia (2010 w), romlis 97% qalaqebSi cxovrobs. 2005-2006 wlebSi mosaxleobis raodenoba 0,13% gaizarda. Sobadobis koeficientia 10,38 promile, xolo mokvdaobis _ 10,27 promile. sicocxlis saSualo xangrZlivoba 78,77 welia, maT Soris mamakacebSi es maCvenebeli 75,59 welia, qalebSi _ 82,09 weli. sqesobriv-asakobrivi struqtura ase gamoiyureba:

0-14 weli _ mosaxleobis 16,9%, maT Soris 892,995 vaJebi, 855,177 gogona; 15-64 weli _ mo-saxleobis 65,7%, maT Soris 3435I882 kaci, 3373917 qali; 65 welze meti asakis _ mosaxleobis 17,4%, maT Soris 745178 kaci, 1061839 qali. bavSvTa sikvdilianoba 4.62 gardacvlili yovel 1000 kacze.

6. meurneobis formebi da qveynis ganviTarebis done, pirdapir kavSirSia mosaxleobis aRwar-moebis tipebTan. rac ufro ganviTarebulia qveyana, miT ufro maRalia iq cxovrebis done, rac pirdapir aisaxeba mosaxleobis aRwarmoebaze.

7. aziis, afrikisa da laTinuri amerikis qveynebi ganviTarebadi qveynebia. qveynebis umetesobaSi cxovrebis done da xarisxi jer kidev ar aris maRali, ris gamoc am qveynebSi mosaxleoba saTanadod ar aris uzrunvelyofili samedicino momsaxurebiT, gavrcelebulia sxvadasxva daavadeba, xSiria epidemiebi da sxva evropis qveynebi ganviTarebuli saxelmwifoebia, sadac aRniSnuli problemebi mogvarebulia.

8. adamianisa da meurneobis ganviTarebis Sedegad SesaZlebeli gaxda sxvadasxva RonisZiebis gatareba, mag., vaqcinacia, axali preparatebis gamoyeneba, jandacvis donis amaRleba, ramac gav-lena moaxdina qveynebis demografiul mdgomareobaze da Sesabamisad mosaxleobis aRwarmoebis tipebis cvla gamoiwvia.

62

§23.demografiuligadasvlisTeoriadafazebi

1. bunebrivi matebis koeficienti yvelaze dabalia demografiuli gadasvlis IV fazaSi, xolo yvelaze maRali _ II fazaSi. sicocxlis saSualo xangrZlivoba yvelaze maRalia IV fazaSi, xolo yvelaze dabali _ I fazaSi.

2. demografiuli gadasvlis mexuTe fazaSi Sobadoba Semcirdeba, mokvdaoba ki _ gaizrdeba.3. demografiuli viTareba, demografiuli gadasvlis esa Tu is faza kargad asaxavs ama Tu im

qveynis ekonomikuri ganviTarebis dones. rac ufro maRalganviTarebulia qveyana, miT ufro zeda demografiul fazaSi imyofeba. ganviTarebul qveynebSi XX s-is 50-iani wlebidan politikuri sta-biluroba aRiniSneba, ramac maTi ekonomikuri aRmavloba da gaZliereba gamoiwvia. ganviTarebad qveynebSi ki jerac xSiria politikuri peripetiebi, arastabiluroba, rac gavlenas axdens maT ekonomikur ganviTarebaze.

4.

Ifaza IIfaza IIIfaza IVfaza

sudaniCadi

eTiopiaangola

mavritaniaiemeni

avRaneTimozambiki

namibia

iranisaudis arabeTi

alJirilibiakenia

nigeriamadagaskari

braziliaCile

meqsikaCineTi

indoeTiegvipte

TurqeTi

aSSkanada

avstraliaruseTi

evropis yvela qveyana

5. saqarTvelo miekuTvneba aRwarmoebis Tanamedrove tips da demografiuli gadasvlis IV fa-

zaSia.

§24.demografiuliafeTqebadapolitika

1. axalSobilTa ricxvi maRalia nigeriaSi, somaliSi, maliSi (8-6 bavSvi), saSualoa _ eraySi, pakistanSi, filipinebSi, keniaSi, sudanSi (5-3 bavSvi) da dabalia _ aSS-Si, kanadaSi, evropis qvey-nebSi, avstraliaSi, sar-Si (3-0 bavSvi).

2. a) depopulacia SeiniSneba ruseTSi, sar-Si, italiaSi, iaponiaSi, aRmosavleT evropis mTel rig qveynebSi, saqarTveloSi. b) depopulaciis safrTxis winaSea fineTi, islandia, saberZneTi, kuba, urugvai.

3. qveynebis demografiul mdgomareobaze pirdapir moqmedebs maTi ekonomikuri ganviTarebis done. ganviTarebul qveynebSi maRal donezea jandacva, qalebi metad aqtiurad arian Cabmulni sxvadasxva saqmianobaSi da sxv., ris gamoc am qveynebSi Sobadobis maCvenebeli dabalia.

4. religia mniSvnelovan gavlenas axdens iseT qveynebSi, rogoricaa vatikani, islamuri qveynebi.

63

§25.mosaxleobisrasobrivistruqtura

davaleba:1. msoflio mosaxleobis rasobrivi struqtura

42, 9%evropeiduli

17%Sereuli da

gardamavali

19,1%monRoloiduri

7%negroiduli

0,3% avstroloiduri

2. warsulSi adamianTa garkveuli rasebi ZiriTadad, gansazRvrul teritoriaze cxovrobdnen, mag., evropelebi (TeTrkanianebi) _ evropaSi, negroidebi (Savkanianebi) _ afrikaSi. amJamad ki, adamianTa yvela rasa TiTqmis yvela kontinentzea gansaxlebuli.

3. bunebrivma, ZiriTadad ki klimaturma pirobebma;4. evropeiduli rasis warmomadgenlebi cxovroben evropaSi, CrdiloeT amerikaSi, avstraliaSi;

negroiduli rasis warmomadgenlebi _ afrikaSi, CrdiloeT amerikaSi; monRoloiduri rasis _ aziaSi, gardamavali rasisa ki _ samxreT amerikaSi, aziaSi da okeaneTis kunZulebze.

5. ZiriTadi gansxvaveba garegnuli niSnebia, kerZod kanisa da Tvalebis feri, Tvalis Wrili, cxviris forma da sxva. mag; evropeidi TeTrkaniani, nigroidi _ Savkaniani da a.S.

6. amerikis aRmoCenis Semdeg evropis qveynebidan evropelebis ingliselebis, germanelebis, italielebis, fragnebis, espanelebis, portugalielebis, irlandielebis da sxv. intensiuri ga-dasaxlebis procesi daiwyo. mogvianebiT aq afrikidan mravali aTasi negroidi monebad Semoiyvanes.

CrdiloeTi da samxreTi amerikis mkvidri mosaxleoba indielebi arian. amden sxvadasxva rasis warmomadgenelTa Soris kavSirebma gamoiwvia rasobrivi Sereva.

7.

rasa damaxasiaTebeliniSnebi gavrcelebisadgilebi(qveynebi)

evropeidebiTeTri feris kani, swori an talRovani Tmebi, Tvalis farTo Wrili, Txeli cxviri da tuCebi

aSS, kanada, evropis qveynebi, samxreT-dasavleTi aziis qveynebi, CrdiloeTi indoeTi

negroidebimuqi feris kani, xuWuWa Tmebi, farTo yvri-malebi, sqeli tuCebi, farTo cxviri

centraluri, dasavleTi da aRmosavleTi afrika

monRoloidebimoyviTalo feris kani, swori, Savi feris Tmebi, Tvalis viwro Wrili

aRmosavleT aziis qveynebi: monRoleTi, CineTi

avstraloidebiSedarebiT Ria feris kani moyavisfro el-feriT, farTo cxviri, talRovani da uxeSi Tmebi, farTo nikapi

havais k-bi, k. tasmania, indostanis n/k samxreTi, avstraliis dasavleTi nawili, k. axali gvinea

64

§ 26.mosaxleobiseTnikuristruqtura

gaixsene:saqarTveloSi qarTvelebis garda cxovroben somxebi, azerbaijanelebi, rusebi, afxazebi, ie-

zidebi, berZnebi, ebraelebi da sxv.

davaleba:1. cxrilSi CamoTvlili eTnosebis mravalricxovnoba maTi didi raodenobiTaa gamowveuli,

anu es eTnosebi da maTi ZiriTadi sacxovrebeli qveynebi msoflioSi mosaxleobis raodenobiT lideri qveynebis ricxvSia.

2. a) erTerovani qveynebia italia, irlandia, portugalia, fineTi, SvedeTi, norvegia, poloneTi, iaponia, saudis arabeTi, egvipte, madagaskari, dania da sxv. b) mravalerovani qveynebia: indoeTi, sar-i, pakistani, namibia da sxv. g) angola, zambia, boTsvana, tanzania da sxv.

d) aSS, brazilia, argentina, Cile, ruseTi, avstralia, TurqeTi, CineTi, Sveicaria, gaerTianeb-uli samefo, indoeTi da sxv.

3. qurTebi ZiriTadad TurqeTis, erayisa da iranis teritoriebze cxovroben.

§ 27.msofliomosaxleobislingvisturikaleidoskopi

1. ena aris komunikaciis umTavresi saSualeba. 2. afraaziur enaTa ojaxi: saudis arabeTi, alJiri, maroko, egvipte, sudani, libia da sxv. niger-

kongos enaTa ojaxi: nigeria, kongos demokratiuli respublika, gaboni, kenia, tanzania, zambia da sxv. kavkasiur enaTa ojaxi: saqarTvelo, daRestani. draviduli enaTa ojaxi: indoeTis samxreTi. sino-tibeturi enaTa ojaxi: CineTi, vietnami, mianmari da sxv. avstroneziuli enaTa ojaxi: fili-pinebi, indonezia, malaizia.

3. indoevropuli enebi gavrcelebulia: aSS, meqsika, kanada, avstralia, gaerTianebuli samefo, brazilia, ruseTi, indoeTi, espaneTi, italia. am qveynebis istoriulma warsulma, aseve migraciebma da mravalricxovanma mosaxleobam.

4. pindusebi, rusebi, brazilielebi, aSS-s amerikelebi, ingliselebi.5. a) aSS, gaerTianebuli samefo, iamaika; b) gambia, siera-leone, liberia; g) egvipte, omani, israeli.6. a) aSS-Si, kanadaSi, avstraliaSi, axal zelandiasa da sar-Si warsulSi didi masStabebiT moxda

ingliselebis migracia; b) indoeTi, pakistani, bangladeSi, nigeria warsulSi inglisis koloniebs warmoadgendnen. g) amerikis aRmoCenis Semdeg espanelma konkistadorebma daipyres laTinuri ameri-kis regioni. am regionSi mravali espaneli gadasaxlda, ris gamoc espanuri ena farTod gavrcelda; d) arabebis batonobis periodSi maT TavianTi saxalifos sazRvrebi gaafarToves da arabuli enac im droidan damkvidrda da gavrcelda.

7. evropasa da amerikaSi ZiriTadad indoevropuli ojaxis enebia gavrcelebuli. afrikasa da aziaSi ki bevri sxvadasxva enobrivi ojaxis enebia warmodgenili.

8. a) franguli ena: safrangeTi, kanada, belgia, Sveicaria, monako, maroko, alJiri, tunisi da sxv. b) espanuri ena: espaneTi, argentina, Cile, kolumbia, paragvai, meqsika, urugvai. g) portugaliuri ena: portugalia, brazilia, angola, mozambiki, gvinea- bisau. d) germanuli ena: germania, avstria, lixtenSteini, Sveicaria, luqsemburgi. e) arabuli ena: alJiri, bahreini, egvipte, iordania, erayi, iemeni, katari, quveiTi, libia, libani, saudis arabeTi, siria, tunisi, mavritania. v) niderlanduri ena _ niderlandi, belgia, namibia, sar-i, indonezia, surinami, aruba, sent-marteni.

§28.mosaxleobisreligiuristruqtura

1. qristianoba: safrangeTi, italia, saqarTvelo, brazilia, kanada. islami: maroko, alJiri, egvipte, irani, arabTa gaerTianebuli saemiroebi. budizmi: monRoleTi, Sri-lanka, vietnami, bangladeSi, laosi, tailandi, CineTi, korea.

65

2. saqarTvelo, ruseTi, bulgareTi, rumineTi, serbeTi, saberZneTi, ukraina, belorusia, kviprosi, makedonia, moldova, Cernogoria.

3. kacobriobis ganviTarebis sxvadasxva etapze msoflio religiebi TandaTan farTovdeboda da sul ufro da ufro met qveyanasa da kontinentze vrceldeboda.

4. warmoSobis drois mixedviT: budizmi - Zv.w. VI-V ss.; qristianoba _ ax. w. I-li saukune; islami _ XII saukune. erTmorwmune qveynebis ricxvis mixedviT: 1. qristianoba; 2. islami; 3. budizmi; 4. induizmi. mimdevarTa ricxvis mixedviT: 1. qristianoba; 2. islami; 3. budizmi.

5. msoflio religiebi farTo gavrcelebiT xasiaTdeba da msoflios mraval qveyanaSia gavrcele-buli, xolo erovnuli religia _ mxolod erT an or qveyanaSi.

6. religiebis geografiis codna ama Tu im qveynis istoriis, tradiciebis, kulturis Sesaxeb informaciis miRebaSi gvexmareba.

7. saqarTveloSi cxovroben musulmanebi, gregorianelebi, iezidebi da sxv.8. miuxedavad imisa, rom iudaizms bevri mimdevari hyavs, TiTqmis yvela maTgani ebraelia, radgan

iudaizmi mxolod ebraelTa religiaa.

§ 29.mosaxleobiscxovrebisxarisxi

gaixsene:mSp erT sul mosaxleze, ganaTlebis done da sicocxlis saSualo xangrZlivoba.

davaleba:1. a) umuSevrobis zrda maRalia monRoleTSi, nikaraguaSi, uzbekeTSi.ganaTlebis done maRalia: aSS, kanada, gaerTianebuli samefo. b) umuSevrobis zrda dabalia:

avstraliaSi, kanadaSi, norvegiaSi. ganaTlebis done dabalia: eTiopia, mozambiki, siera-leoneSi. g) saqarTveloSi umuSevrobis zrdis maCvenebeli 15-19%-ia. ganaTlebis done saSualoze maRalia. d) umuSevrobisa da ganaTlebis done mniSvnelovani maCvenebelia cxovrebis xarisxis dasadgenad. umuSevrobis done qveynis ekonomikur mdgomareobas asaxavs, ganaTlebis done ki mis inteleqtua-lur potencials.

2. cxovrebis maRali donea aSS, kanada, avstralia, dasavleT evropis qveynebi. cxovrebis dabali donea: zambiaSi, beninSi, togoSi, kot-diuvarSi. saqarTveloSi cxovrebis saSualo donea.

3. bednieri qveynebia: ruseTi, kanada, avstralia, fineTi, SvedeTi, norvegia, saudis arabeTi, irlandia, islandia da sxv. naklebad bednieri qveynebia: ruseTi, pakistani, egvipte, angola da sxv.

4. mSp-s erT sul mosaxleze maCvenebeli, sicocxlis saSualo xangrZlivoba da ganaTlebis done ganviTarebul qveynebSi maRalia, xolo ganviTarebadSi _ SedarebiT dabali.

ganviTarebul qveynebSi ̀ bednierebis~ indeqsic maRalia, Tumca zogjer zogierTi ganviTarebadi qveyanac Tavs met-naklebad `bednierad~ grZnobs.

§30.msofliosregionebigaixsene:1. geografiuli obieqtebis an maTi erTobliobis urTierTganlagebis Taviseburabani. 2. zRvispira, kunZulovani, naxevarkunZulovani, qveyana-arqipelagi da sxv. 3. teritoriis sididis, mosaxleobis raodenobis, ekonomikuri ganviTarebis donis, bunebrivi

resursebis maragis, administraciul-teritoriuli dayofis, mmarTvelobis formebis da sxv. niSnebis mixedviT.

davaleba:1. a) tropikuli afrika, laTinuri amerika, CrdiloeTi amerika, avstralia da okeaneTi, kavka-

sia, axlo aRmosavleTi da CrdiloeTi afrika, CrdiloeTi evropa, dasavleTi evropa, samxreTi evropa, centraluri evropa, samxreT- aRmosavleTi evropa, samxreT-aRmosavleTi azia, samxreTi azia, aRmosavleTi azia, Sua azia, aRmosavleTi evropa da ruseTi. b) ZiriTadad, lingvisturi,

66

eTnikuri da religiuri niSnis gamo: axlo aRmosavleTisa da CrdiloeT afrikis qveynebSi arabul enaze laparakoben da islams aRiareben.

2. msoflios makroregionebi da regionebi gaeros mixedviT:

evropa:dasavleTi evropa _ evropis erT-erTi geografiuli regioni. misi Sinaarsi xSirad icvleboda,

magram yovelTvis gulisxmobda safrangeTs, beniluqsis qveynebs _ belgia, niderlandi, luqsem-burgi, did britaneTs da irlandias. am jgufs, rogorc wesi, xSirad akuTvnebdnen germaniasac, Tumca geografiulad is ufro centraluri evropis nawilia.

SeniSvna: sxvadasxva istoriuli da politikuri garemoebebis gamo dasavleT evropaSi SehyavdaT agreTve Semdegi qveynebic: pirenes naxevarkunZulis qveynebi _ espaneTi, portugalia, andora. apeninis naxevarkunZulis qveynebi _ italia, san-marino, vatikani. CrdiloeTis qveynebi - norvegia, SvedeTi, fineTi, dania, islandia. alpuri qveynebi - Sveicaria, lixtenStaini, avstria, slovenia. samxreTis qveynebi _ saberZneTi, TurqeTi.

CrdiloeTi evropa _ evropis erT-erTi geografiuli regioni. tradiciulad CrdiloeTi ev-ropa gulisxmobs skandinaviis qveynebs (farTo gagebiT): norvegia, SvedeTi, fineTi, dania, islandia. ssr kavSiris daSlis Semdeg maT ricxvs miemata baltiis 3 qveyana: estoneTi, latvia, litva. es aris am terminis politikuri mniSvneloba.

SeniSvna: wminda geografiuli TvalsazrisiT, CrdiloeTi evropa gacilebiT didi area, romelic moicavs teritorias alpebis CrdiloeTiT. am mosazrebis gaTvaliswinebiT, CrdiloeT evropaSi, garda zemoxsenebuli qveynebisa, Sedis: britaneTis kunZulebi _ didi britaneTi, irlandia. beni-luqsis qveynebi _ belgia, niderlandi, luqsemburgi. safrangeTis CrdiloeTi nawili. germaniis nawili. poloneTi _ nawilobriv. ruseTis evropuli nawilis udidesi nawili.

samxreTi evropa _ evropis erT-erTi geografiuli regioni. samxreTi evropa aerTianebs qveyanaTa 4 did jgufs. esenia: pirenes naxevarkunZulis qveynebi _ espaneTi, portugalia, andora, gibraltari. apeninis naxevarkunZulis qveynebi _ italia, san-marino, vatikani. balkaneTis nax-evarkunZulis qveynebi - rumineTi, bulgareTi, saberZneTi, albaneTi, makedonia, serbeTi, bosnia da hercegovina, xorvatia, montenegro, kosovo. xmelTaSua zRvis qveynebi _ monako, malta, kviprosi.

SeniSvna: geografiulad samxreT evropas miekuTvneba agreTve safrangeTis samxreTi nawili (e.w. franguli riviera da TurqeTis evropuli nawili (anatolia).

aRmosavleTi evropa - evropis erT-erTi geografiuli regioni. dasavleT evropis msgavsad, ter-mini aRmosavleTi evropa sxvadasxva konteqstSi sxvadasxva mniSvnelobiT gamoiyeneba. Cveulebi-samebr, am terminSi igulisxmeba dsT-s evropuli qveynebi: ruseTi, belorusi, ukraina, moldova, yazaxeTi. yvelaze xSirad maT ricxvs miakuTvneben samxreT kavkasiis qveynebs _ saqarTvelos, somxeTs da azerbaijans, Tumca isini geografiulad aziaSi mdebareoben.

SeniSvna1:civi omis epoqaSi, aRmosavleT evropaSi Sediodnen varSavis paqtis qveynebi (polo-neTi, gdr, Cexoslovakia, ungreTi, rumineTi, bulgareTi), xSir SemTxvevaSi albaneTi da iugoslavia, agreTve baltiis sabWoTa respublikebi (estoneTi, latvia, litva. amJamad, sxvadasxva politikur da ekonomikur konteqstSi am regions SeiZleba miakuTvnon e.w. `viSegradis jgufis~ (poloneTi, CexeTi, slovakeTi, ungreTi) da balkaneTis naxevarkunZulis saxelmwifoebi (saberZneTis garda).

SeniSvna2: centraluri evropa — evropis erT-erTi geografiuli regionia, magram ar aris gaeros klasifikaciis sqemaSi gamoyofili. centraluri evropa ar aris iseTi damkvidrebuli ter-mini, rogorc dasavleTi an aRmosavleTi evropa. civi omis dasrulebisa da evropis gafarToebis gamo evropis centrmac aRmosavleTiT gadainacvla. amJamad masSi qveynebis ori jgufi moiazreba: alpuri qveynebi _ germania, Sveicaria, lixtenStaini, avstria, slovenia. viSegradis qveynebi _ poloneTi, CexeTi, slovakeTi, ungreTi.

azia:dasavleTi azia — bunebrivi regioni aziaSi, moicavs mcire aziis naxevarkunZuls, somxeTisa

da iranis mTianeTebis did nawils, arabeTis naxevarkunZuls, mesopotamiis dablobs da aRmosav-leT xmelTaSuazRvispireTs kviprosis CaTvliT. dasavleTi azia xSirad samxreT-dasavleT aziad moixsenieba.

67

mcire azia: TurqeTi (evropuli nawilis gamoklebiT). axlo aRmosavleTi: israeli, siria, libani, iordania, egvipte (sinais naxevarkunZuli), erayi. arabeTis naxevarkunZulis qveynebi: saudis arabeTi, quveiTi, bahreini, katari, arabTa gaerTianebuli saamiroebi, omani, iemeni. iranis plato: irani.

SeniSvna:gaeros sqemis mixedviT kavkasia aziis regionia. kavkasia: saqarTvelo, somxeTi, azerbaijani da ruseTis SemadgenlobaSi myofi avtonomiuri er-

Teulebi: daRestani,CeCneTi, inguSeTi, CrdiloeTi oseTi, yabardo-balyareTi, yaraCai-CerqezeTi, adiRe (ruseTis ukiduresi samxreTi nawili).

centraluri azia — bunebrivi regioni aziaSi, terminze zusti SeTanxmeba ar arsebobs. rogorc wesi, igi moicavs mxareebs: yofil sabWoTa respublikebs: yazaxeTi (mcire evropuli nawilis gamokle-biT), uzbekeTi, yirgizeTi, tajikeTi, TurqmeneTi. es ukanaskneli oTxi qveyana Sua aziis regionad moixsenieboda. aziis Sigamaterikuli raionebi: avRaneTi, dasavleTi CineTi da monRoleTi.

samxreTi azia _ bunebrivi regioni aziaSi, moicavs indostanis naxevarkunZuls da mimdebare kunZulebs, indo-gangis vels da mis mTian zols. samxreT aziis teritoriaze ganlagebulia sax-elmwifoebi: bangladeSi, bhutani, indoeTi, maldivis kunZulebi, nepali, pakistani, Sri-lanka. xandaxan samxreT aziis SemadgenlobaSi SehyavT samxreT-aRmosavleT aziis qveynebic.

aRmosavleTi azia – CineTi, taivani, iaponia, koreis saxalxo demokratiuli respublika (Crdilo-eTi korea), koreis respublika (samxreTi korea), monRoleTi.

samxreT-aRmosavleTi azia _ bunebrivi regioni aziaSi, moicavs indoCineTis naxevarkunZuls, malais arqipelags da mimdebare kunZulebs. samxreT-aRmosavleT aziis teritoriaze ganlagebu-lia saxelmwifoebi: brunei, vietnami, indonezia, kamboja, laosi, malaizia, mianmari, singapuri, tailandi, xSirad agreTve filipinebi.

SeniSvna:xandaxan samxreT-aRmosavleT aziis qveynebi SehyavT samxreT aziis SemadgenlobaSi.

afrika:CrdiloeTi afrika mdebareobs afrikis kontinentis yvelaze farTo nawilSi. geopolitikurad,

gaeros gansazRvrebiT masSi Sedis: alJiri, egvipte, libia, mavritania, maroko, sudani, tunisi, dasavleTi sahara.

SeniSvna:xSirad am nawils miakuTvneben kanaris kunZulebs, eTiopias, eriTreasa da madeiras.dasavleTi afrika mdebareobs afrikis kontinentis dasavleT nawilSi. mis SemadgenlobaSi

Sedis 16 qveyana: benini, burkina faso, kot-divuari, kabo-verde, gambia, gana, gvinea, gvinea-bisau, liberia, mali, mavritania, nigeri, nigeria, senegali, siera leone, togo.

centraluri afrika mdebareobs afrikis kontinentis centralur nawilSi. mis SemadgenlobaSi Sedis qveynebi: angola, gaboni, kameruni, kongos demokratiuli respublika, kongos respublika, san-tome da prinsipi, centraluri afrikis respublika, Cadi, gvinea.

aRmosavleTi afrika afrikis kontinentis ukidures aRmosavleTSi mdebare regionia, romelsac geografia da geopolitika gansazRvravs. gaeros geografiuli regionebis sqemis mixedviT masSi 19 teritoria Sedis:kenia, tanzania, da uganda (aRmosavleT afrikis Tanamegobroba _ EAC); jibuti, eritrea, eTiopia, da somali _ afrikis rqa; burundi da ruanda (EAC-is wevrebi 2007 wlis 18 ivnisidan, xandaxan centralur afrikad moiazreba); mozambiki da madagaskari ( xandaxan samxreT afrikad moiazreba); malavi, zambia, da zimbabve ( xSirad moiazreba samxreT afrikis nawilad); komoris kunZulebi, mavriki, da seiSeli (mcire kunZuli-qveynebi indoeTis okeaneSi); reiunioni da maioti (safrangeTis teritoriebi indoeTis okeaneSi).

SeniSvna: geografiulad, egvipte da sudanic xandaxan am regionSi moiazreba.samxreTi afrika — geografiuli regioni, afrikis kontinentis samxreTi nawili. aerTianebs

rogorc kontinentis ramdenime saxelmwifos, aseve kunZulovan saxelmwifoebs, romlebic afrikis nawilad ganixileba. gaeros geografiuli regionebis sqemaSi, samxreT afrikaSi warmodgenilia xuTi qveyana: botsvana, lesoTo, namibia, samxreT afrikis respublika, svazilendi.

amerika:CrdiloeTiamerika_kanada,aSS.centraluri amerika — regioni CrdiloeT da samxreT amerikas Soris. aerTianebs Semdeg qvey-

nebs; belizi, kosta-rika, salvadori, gvatemala, hondurasi, nikaragua, panama.

68

karibebi, aseve vest-indoeTi regioni amerikaSi, Sedgeba karibis zRvis, misi kunZulebisa da garSemo kontinentebis napirebisgan. regioni CrdiloeT amerikis samxreT-aRmosavleT nawilSi mdebareobs, centraluri amerikis aRmosavleTiT da samxreT amerikis Crdilo-dasavleTiT. karibis zRvis kunZulebi, romlebic aseve cnobilia, rogorc vest-indoeTi, Sedgeba bahamis, didi antilisa da mcire antilis kunZulebisagan.

didi antilis kunZulebi - kunZulTa jgufi karibis zRvaSi. moicavs kunZulebs _ kubas, iamai-kas, ispaniolas da puerto rikos. didi antili moicavs vest-indoeTis 90%-s. kunZulTa saerTo farTobia 207,435 kv.km. didi antilis kunZulebi, garda am oTxi ZiriTadi kunZulisa, aseve Sedgeba sxva mravali patara kunZulisagan, romlebic am ZiriTadi kunZulebis garSemo mdebareobs da Sedis mTavari kunZulis qveynis SemadgenlobaSi. xSirad, kubasTan siaxlovis gamo, kaimanis kunZulebsac didi antilis Semadgenel nawilad moiazreben. kunZulebs meqsikisgan gamoyofs iukatanis srute, xolo aSS-isgan floridis srute. didi antilis CrdiloeT kideSi, mdebareobs e.w. „bermudis sam-kuTxedis“ samxreTi nawili.

mcire antilis kunZulebi _ kunZulTa jgufi, antilis kunZulTa jgufis nawili bahamis, ter-qsisa da kaikosis da didi antilis kunZulebTan erTad. es kunZulebi, gars ertymian karibis zRvas dasavleTiT, atlantis okeanis sazRvarTan da Sedian vulkanuri kunZulebis sartyelSi. mcire antilis zogierTi samxreTi kunZuli, gars ertymis samxreT amerikis kontinentis CrdiloeT sanapiros. mcire antilis kunZulebze mdebareobs Semdegi suverenuli saxelmwifoebi: antigua da barbuda, barbadosi, dominika, grenada, sent-kitsi da nevisi, sent-lusia, sent-vinsenti da grenadinebi, trinidadi da tobago.

samxreTi amerika _ brazilia, kolumbia, argentina, peru, venesuela, Cile, ekvadori, Bbolivia, paragvai, urugvai, gaiana, surinami, safrangeTis gviana (safrangeTi), folklendis kunZulebi (gaerTianebuli samfo), samxreTi georgia da samxreT sendviCis kunZulebi (gaerTianebuli samefo).

avstraliadaokeaneTi:avstralia da axali zelandia; melanezia (kunZulebis jgufebis erToblioba wynar okeaneSi. avstraliis CrdiloeT-aRmosav-

leTiT. moicavs saxelmwifoebs: solomonis kunZulebi, vanuatu, fiji.SeniSvna: melanezia Sedgeba Semdegi kunZulebis jgufisagan: axali kaledonia, axali gvinea,

solomonis kunZulebi, vanuatu, fiji, bismarkis arqipelagi, santa-krusi, loialti.mikronezia kunZulebis jgufebis erToblioba wynar okeaneSi. Sedis okeaneTis SemadgenlobaSi.

melanezia Sedgeba Semdegi saxelmwifoebisagan: nauru, kiribati, marSalis kunZulebi, mikrone-ziis federaciuli Statebi, palau.

polinezia kunZulebis jgufebis erToblioba wynar okeaneSi. Sedis okeaneTis SemadgenlobaSi. polinezia Sedgeba Semdegi saxelmwifoebisagan: dasavleTi samoa, tonga, tuvalu.

3. regioni didi teritoriuli erTeulia (mag., bunebrivi, ekonomikuri, politikuri da sxva). regionuli - ama Tu im garkveuli teritoriis (raionis, olqis, qveynis, qveynebis jgufis) kuTvnils niSnavs. gaeros klkasifikaciis mixedviT regionis gamoyofis principebi iyo bunebrivi (geo-grafiuli mdebareoba da bunebrivi pirobebi), ekonomikuri (qveynebis ekonomikuri ganviTarebis done) da politikuri faqtorebi.

4. evropis regionis subregionebad dayofis mTavari safuZveli am subregionSi Semavali qvey-nebis geografiuli mdebareoba, ekonomikuri ganviTarebis done da aseve, istoriuli da kul-turuli niSnebia.

5. centraluri afrikis SemadgenlobaSi Sedian qveynebi: angola, gaboni, kameruni, kongos de-mokratiuli respublika, kongos respublika, san-tome da prinsipi, centraluri afrikis respub-lika, Cadi, gvinea.

6. samxreT-aRmosavleT aziis teritoriaze ganlagebulia saxelmwifoebi: brunei, vietnami, indonezia, kamboja, laosi, malaizia, mianmari, singapuri, tailandi, xSirad agreTve filipinebi. maTi erT subregionSi gaerTianeba geografiuli mdebareobis mixedviT moxda.

69

§31evropa

gaixsene:1. evropis farTobi daaxloebiT 10 mln kv. km-ia, maT Soris kunZulebi Seadgenen 730 aTas kv.

km-s. evropas gars akravs atlantis da CrdiloeTi yinulovani okeaneebi da maTi zRvebi. evropis sanapiro xazi erTob danawevrebulia, naxevarkunZulebis (kolis, skandinaviis, pirenes, apeninis, balkaneTis) wilad modis evropis farTobis didi nawili. miuxedavad arcTu ise didi farTo-bisa, evropa bunebis mniSvnelovani TaviseburebebiTa da mravalferovnebiT gamoirCeva. mraval-ferovania ara marto buneba, aramed mosaxleobis eTnikuri Semadgenloba, sameurneo saqmianoba, meurneobis ganviTarebis istoria da misi done, politikuri ruka da sxv. msoflios ekonomikurad ganviTarebuli 31 qveynidan 24 evropaSia, maT Soris 4 didi `Svideulidan~. igi saerTaSoriso turizmis mTavari regionia, amasTan yvelaze Zlier Secvlili veluri bunebiT. evropa msolio civilizaciis erT-erTi mniSvnelovani keraa. msoflio civilizaciis istoriis yvelaze cnobili 100 pirovnebidan 71 evropelia. aqedan gadioda uZvelesi savaWro gzebi. axali qveynebis aRmoCenis istoriaSi mniSvnelovani wvlili evropas ekuTvnis.

skandinaviisa da pirines naxevarkunZulebi, britaneTis kunZulebis didi nawili da kontinen-tis aRmosavleTi warmodgenilia Zveli mTebiT. samxreTSi vrceldeba alpuri mTaTa sistemebi. aRmosavleT da centralur regionebSi gvxvdeba dablobebi, vakeebi da saSualo simaRlis mTebi. kontinenti mdidaria, rogorc energetikuli, aseve liTonuri da araliTonuri saxis sasargeblo wiaRiseuliT. reliefis saSualo simaRle 300 m-ia. Warbobs dablobebi. moqmedi vulkanebia islan-diaSi da xmelTaSua sanapiro zolSi.

2003 wlis statistikuri monacemebiT evropis mosaxleoba, ruseTis gamoklebiT, 800 mln-s Sead-gens. aq cxovrobs 6 enobrivi ojaxis 209 enaze molaparake xalxi. evropas da evropelebs istori-ulad da kulturulad udidesi gavlena hqondaT msoflio civilizaciis formirebis procesze.

qveynebi: yvelaze xalxmravali qveynebia (2004 wlis SefasebiT, ruseTisa da TurqeTis gauT-valiswineblad): germania — 82 mln, safrangeTi — 64.5 mln, gaerTianebuli samefo — 60.5 mln, italia — 59.5 mln, ukraina — 48 mln, poloneTi — 39 mln.

qalaqebi:evropis udidesi qalaqebia ( mln kaci): moskovi — 13,6 mln, londoni — 11,8 mln, pari zi _ 11,6 mln, stamboli _ 10,9 mln, madridi — 5,6 mln, sankt-peterburgi 5,6 mln, berlini — 4,2 mln.

eTnosebi: eTnikur jgufebs Soris yvelaze mravalricxovania: germanelebi — 90 mln, ital-ielebi — 66 mln, frangebi — 48 mln, ingliselebi — 48 mln, ukrainelebi — 46 mln, polonelebi — 44 mln.

religia: evropis teritoriaze 4 mTavari religiuri mimdinareobaa gavrcelebuli. maTgan 23 qveyanaSi kaTolikuri umravlesobaa (safrangeTi, espaneTi, portugalia, italia, samxreTi ger-mania, poloneTi, avstria, ...), 10 qveyanaSi — marTlmadidebluri (ruseTi, saberZneTi, ukraina, ru-mineTi, serbeTi, bulgareTi, saqarTvelo), 9 qveyanaSi — protestantuli (gaerTianebuli samefo, skandinaviis qveynebi, CrdiloeTi germania, ...), xolo 5 qveyanaSi muslimuri mosaxleoba Warbobs (azerbaijani, albaneTi, bosnia da hercegovina, TurqeTi).

evropis teritoriaze mTlianad an nawilobriv ganlagebulia 49 suverenuli saxelmwifo, 2 TviTmmarTveli teritoria (fareris kunZulebi, ekuTvnis danias, alandis kunZulebi, ekuTvnis fineTs) da 1 kolonia (gibraltari).

2. evropisa da aziis kontinentebad dayofa pirobiTia, vinaidan maT Soris raime mkveTrad gamoxatuli fizikur-geografiuli an geologiuri msazRvreli ar arsebobs. amdenad zogadad da saerTod es dayofa upiratesad kulturul-civilizaciuri xasiaTisaa.

Sua saukuneebisa da axali istoriis did nawilSi, rodesac termini evropa farTod dainerga da saerTaSoriso cneba gaxda, evropa gaigivebuli iyo „saqrimuqi teqstistianosTan“ (dResac ki didi zomiT nebismieri dayofiT evropa arsebiTad swored tradiciul qristianul qveynebsa da teritoriebs moicavs).

dayofis pirobiToba iqidanac Cans, rom sazRvari gahyavT uralis qedis wyalgamyofze (yvela variantSi), magram ara didi kavkasionis qedis wyalgamyofze, aramed, vTqvaT, kavkasiis CrdiloeTiT mdebare kuma-maniCis depresiis (dablobis) xazze.

geografebs Soris arsebobs (arsebiTad politikuri Sexedulebebidan gamomdinare) 5 sxvadasxva

70

varianti, romlebic Seexeba evropasa da azias Soris pirobiTi sazRvris dadgenis sakiTxs. am vari-antebis mixedviT, sazRvari gadis:

(1) kuma-maniCisRrmulze.es aris fizikur-geografiul erTeulebs Soris arsebuli geolo-giuri sazRvari. am variantiT mTeli kavkasia moTavsebulia aziaSi.

(2) (a) kavkasionismTavarqedze. es qvevarianti efuZneba teritoriis yvelaze arsebiT oro-grafiul anu geologiur gayofas didi kavkasionis wyalgamyofis gaswvriv. am SemTxvevaSi Crdilo-eTi kavkasia mdebareobs evropaSi, xolo samxreTi kavkasia _ aziaSi. am SemTxvevaSi saqarTvelos zogi nawili _ magaliTad yazbegis raioni da TuSeTi evropaSi igulisxmeba.

(b) kavkasionismTavarqedze.es qvevarianti efuZneba klimatur pirobebs Soris gansxvavebas. am SemTxvevaSi CrdiloeTi kavkasia mdebareobs evropaSi, xolo samxreTi kavkasia _ aziaSi. am SemTxvevaSic klimaturi sazRvari didi kavkasionis wyalgamyofs emTxveva da saqarTvelos zogi nawili _ magaliTad yazbegis municipaliteti da TuSeTi evropaSi igulisxmeba.

(3) mdinareebzerioni,yvirila,mtkvari. es varianti, romelic saqarTvelos or tol nawilad hyofs, ekuTvnis Zvel berZen istorikoss herodotes. am SemTxvevaSi Tbilisis marcxena sanapiro (gldani-naZaladevi, didube-CuRureTi, isani-samgori) evropaSi mdebareobs, marjvena (vake-saburTalo, Zveli Tbilisi, didgori) ki aziaSi.

(4)kavkasionismciremTianeTze.am variantSi gamyofi xazis CrdiloeTiT moqceulia saqarT-velo da CrdiloeTi kavkasia anu tipiuri evropuli peizaJebis teritoria.

(5) yofilissrkavSirissaxelmwifosazRvrisgaswvriv.es aris wminda politikuri varianti, romlis Tanaxmadac mTeli kavkasia moqceulia evropaSi.

rogorc aqedan Cans, (1) da (5) variantebi or ukiduresobas warmoadgens, danarCenebi ki kom-promisulia. faqtia, rom kulturulad da politikurad kavkasielebi evropelebi arian (aseT klasifikacias emxroba saerTaSoriso organizaciebis umravlesoba), magram geografiulad mTeli kavkasia (garda 2 b variantisa) azias ekuTvnis.

3. alpebi, apeninebi, kavkasioni. 4. klimatis Camoyalibebaze mniSvnelovania atlantis okeanis gavlena. teritoriis udides

nawilze vrceldeba zomieri klimati. dasavleTiT Warbobs okeanuri, xolo aRmosavleTiT - kon-tinenturi pirobebi. CrdiloeTSi mkacri arqtikuli da subarqtikuli, samxreTSi ki xmelTaSuaz-Rviuri klimatia. evropa mdidaria hidroresursebiT. teritoriis udides nawilze vrceldeba tyeebis zona, romelTa mniSvnelovani nawilic aTvisebulia. evropis zogierTi raioni serizouli ekologiuri problemis winaSea. miuxedavad teritoriis simcirisa, evropis landSaftebi mniS-vnelovani mravalferovnebiT xasiaTdeba. bunebrivi zonebi: arqtikis kunZulebsa da CrdiloeT yinulovani okeanis sanapiroebze mdebareobs arqtikuli udabnoebi da tundrebi, mis samxreTiT — tyetundrebi, Sereuli da farTofoTlovani tyeebi, stepebi, subtropikuli tyeebi xmelTaS-uazRvispireTSi, samxreT-aRmosavleTSi — naxevarudabnoebi.

davaleba:1. AAa) atlantis okeanis zRvebi: norvegiis, CrdiloeTis, baltiis, xmelTaSua (kretis zRva,

adriatikis zRva, alboranis zRva, balearis zRva, egeosis zRva, ioniis zRva, liguriis zRva, mirtois zRva, tireniis zRva) Savi, marmarilos, azovis. CrdiloeT yinulovani okeanis zRvebi: barencis, TeTri. naxevarkunZulebi: kolis, skandinaviis, pirenes, apeninis, balkaneTis kunZulebi: islandia, didi britaneTi, irlandia, sicilia, sardinia , korsika, kreta, balearis, malta. dablo-bebi: aRmosavleT evropis, Suaevropis, Suadunais, qvemo dunais, parizis baseini; ZiriTadi mTiani masivebia: alpebi, karpatebi, pireneebi, apeninebi, uralis mTebi, skandinaviis mTebi, balkaneTis mTebi. evropis udidesi mdinareebia: volga, dnepri, doni, dunai, visla, peCora, CrdiloeTi dvina, odra, elba, raini, luara, rona, taxo. didi tbebia: ladogis, onegis, Cudis, venerni, balatoni, Jenevis da sxva.

2. CrdiloeTis zRvaSi navTobi da gazi, k did britaneTze da germaniaSi (rurisa da ahenis au-zebi) – qvanaxSiri, safrangeTSi – urani da rkina.

3. a) mdinare volga Caedinaba kaspiis zRva-tbaSi ; b) ladogis tba mdebareobs ruseTSi. 4. mosaxleobis mateba SeiniSneba irlandiaSi, albaneTSi da safrangeTSi, xolo kleba – ukrainaSi,

bulgareTSi, litvaSi, latviaSi, estoneTSi.

71

5. a) simWidrovis maRali maCvenebliT gamoirCeva: centraluri da samxreT-aRmosavleTi inglisi, ruris auzi, Crdilo-aRmosavleTi safrangeTi da CrdiloeTi italia. b) meCxerad dasaxlebuli regionebidan ki aRsaniSnavia: skandinaviis n/k-is CrdiloeT raionebi, alpebi da evropuli ruseTis Crdilo-aRmosavleTis raionebi g) mosaxleoebis araTanabri ganawileba ganapiroba bunebrivma pirobebma da qveynebis ekonomikuri ganviTarebis donem.

6. miuxedavad mosaxleobis maRali simWidrovisa evropis mosaxleobis xvedriTi wili msoflio mosaxleobaSi TandaTan mcirdeba, radgan sxva kontinentebis mosaxloebis raodenoba ufro swrafad izrdeba.

7. a) evropis monarqiuli qveynebia: belgia, gaerTianebuli samefo, espaneTi, dania, lixtenSteini, luqsemurgi, monako. niderlandi, SvedeTi, norvegia, vatikani; b) germania, Sveicaria, ruseTi; g) ssrk-s daSlis Sedegad warmoiqmnen: litva, latvia, estoneTi, saqarTvelo, somxeTi, azerbaijani, ukraina, belorusi, moldova, yazaxeTi, uzbekeTi, yirgizeTi, tajikeTi, TurqmeneTi, ruseTi. iugoslaviis daSlis Sedegad warmoiqmnan: serbeTi, slovenia, xorvatia, bosnia–hercegovina, makedonia, montenegro.

8. magaliTad avstria da azerbaijani: avstria_ federaluri saxelmwifo centralur evropaSi. farTobi _ 83.900 kv.km. CrdiloeTiT

esazRvreba germania da CexeTi, aRmosavleTiT _ ungreTi da slovakeTi, samxreTiT _ slovenia da italia, dasavleTiT _ Sveicaria da lixtenStaini. mosaxleoba - 8,316,487. dedaqalaqi _ vena. saxelmwifo ena _ germanuli. valuta _ evro (EUR); 2002 wlamde avstriuli Silingi.

buneba: qveynis ¾ alpebs ukavia. umaR. mwvervali _ grosglokneri 3.797 m; udidesi mdinareebi (km)_ dunai 350 (sul 2860), muri 348 (sul 444), ini 280 (sul 510); ud. tba (kv.km) _ noizidlerzee 132 (sul 152); klimati _ kontinenturi, alpuri.

bunebrivi resursebi _ rkinis madani, navTobi, saSeni xe-tye, magneziti, tyvia, qvanaxSiri, spilenZi, hidroenergia.

politikuri sistema _ demokratiuli federaciuli respublika. saxelmwifos meTauri _ prezidenti. mTavrobis meTauri _ kancleri. sakanonmdeblo organo _ orpalatiani parlamenti (183+62 wevri). erovnuli dResaswauli _ 26 oqtomberi, mudmivi neitralitetis Sesaxeb kanonis miRebis dRe (1955).

avstria administraciul-teritoriulad iyofa 9 mxared (Bundesland), maT Soris aris dedaqa-laqi vena mxareebs aqvT Tavisi konstituciebi, parlamentebi da mTavrobebi.

mosaxleoba - 8,356,707 (2009), maT Soris avstrielebi 91%, germanelebi 3%, danarCeni _ xor-vatebi, slovenebi, ungrelebi, Cexebi, slovakebi, boSebi. religia _ kaTolicizmi 84%, protes-tantizmi 6%. qalaqebi (aT.) _ vena (1.523, aglom. _ 2.041), graci (219), linci (185), zalcburgi (145), insbruki (116), klagenfurti (90).

avstria maRalganviTarebuli industriuli qveyanaa, e.e.p. moculobiT (225 mlrd aSs dol-ari) msoflioSi 22-e adgili ukavia. wamyvani dargebi _ Savi metalurgia, manqanaTmSenebloba, eleqtroteqnikuri, qimiuri da eleqtroenergetikuli mrewveloba. e.e.p. struqtura (%) _ soflis meurneoba _ 2, mrewveloba _ 40, momsaxureba _ 67; e.e.p. (1 sulze) _ 27.920 aSS dolari. eqsporti _ manqanaTmSeneblobis produqcia, satransporto mowyobilobani, qaRaldi da celuloza, liToni, foladi. udidesi kompaniebi _ austrian eirlainzi, banki raifaizeni. biujeti _ 53,000 mln $.

azerbaijani_ oficialurad azerbaijanis respublika saxelmwifo samxreT kavkasiis aR-mosavleT nawilSi, kaspiis zRvis samxreT-dasavleT sanapiroze. esazRvreba ruseTi CrdiloeTiT, saqarTvelo Crdilo-aRmosavleTiT, somxeTi dasavleTiT, irani _ samxreTiT. dedaqalaqi: baqo (1,235 aTasi kaci).

azerbaijanis SemadgenlobaSi Sedis anklavi naxiCevanis avtonomiuri respublikac, romelsac CrdiloeTidan da aRmosavleTidan esazRvreba somxeTi, samxreTidan da dasavleTidan irani, Crdilo-aRmosavleTidan TurqeTi. oficialurad, qveynis SemadgelobaSi Sedis mTiani yarabaRis regionic, Tumca 1990-iani wlebis yarabaRis omis Semdeg masze azerbaijanis saxelmwifo kontroli ar vrceldeba, xolo regions damoukidebloba aqvs gamocxadebuli.

azerbaijani unitaruli saxelmwifoa. mas aqvs diplomatiuri urTierToba msoflios 158 qveya-nasTan, gawevrianebulia 38 saerTaSoriso organizaciaSi.[3] is aris suami-s erT-erTi damfuZnebeli da wevri. 1993 wlis seqtembridan aris damoukidebel saxelmwifoTa Tanamegobrobis („dsT“) wevri.

72

saxelmwifo sistema: ganviTarebadi demokratiuli respublika. saxelmwifos meTauri: prezi-denti ilham alievi (2003). sakanonmdeblo organo: erTpalatiani mili mejlisi (125 wevri). erovnuli dResaswauli: 28 maisi — respublikis dRe.

azerbaijanis administraciul-teritoriuli erTeulebia: 59 raioni, 1 saqalaqo teritoria da 1 avtonomiuri respublika . raionebi gaerTianebulia 12 olqSi.

farTobi Seadgens 86.600 kv.km-s. farTobiT igi yvelaze didi qveyanaa samxreT kavkasiaSi. yvelaze grZeli saxmeleTo sazRvari mas aqvs somxeTTan 566 km. yvelaze mokle ki TurqeTTan − 9 km. afSero-nis n/k mdebareobs qveynis aRmosavleTiT igi 60 km-iT SeWrilia kaspiis zRvaSi. misi sigane 30 km-ia aq mdebareobs qveynis dedaqalaqi baqo. azerbaijanis umaRlesi mwvervalia mTa bazarduzu — 4485 m, udidesi mdinareebi — kuri (mtkvari) da araqsi.

azerbaijani mdidaria wiaRiseuliT, gansakuTrebiT navTobiTa da bunebrivi airiT. gvxvdeba alunitis, rkinis madnis, gogirdis almadanis, molibdenis, baritis, kobaltisa da sxva sabadoebi. moipoveba qvamarili, dariSxani, bevria (1000-ze meti) mineraluri wyaro (maT Soris badamli, TurSsu, isTisu, macestis tipis suraxani), agreTve samkurnalo talaxi da samkurnalo navTobi — nafTalani.

mosaxleoba: 9,000 mln kaci (2010), maT Soris 92 % azerbaijaneli, 3,2 % daRestneli, 2,5 % rusi, 2 % somexi. saxelmwifo ena: — azerbaijanuli, sxva enebi — rusuli, somxuri. religia: islami (Siituri mimarTulebis). didi qalaqebi (aTasi kaci): ganja (303), sumgaiTi (280), mingeCeviri (100), ali bairamli (72), naxWevani (69).

qveyanas aqvs navTobis, rkinis madnis mniSvnelovani resursebi, agreTve bunebrivi airi, feradi liTonebi, alumini; erovnul SemosavalSi didi adgili ukavia soflis meurneobas. saxelmwifo valuta azerbaijanuli manaTia.

9. a) saberZneTis respublika _ gamoiTqmis rogorc elinuri respublika, rac misi oficialuri saxelicaa) — saxelmwifo samxreT evropaSi, balkaneTis naxevarkunZulze. saberZneTs saxmeleTo sazRvari CrdiloeTiT aqvs albaneTTan, makedoniis respublikasTan da bulgareTTan, xolo samxreTiT TurqeTTan. saberZneTs aRmosavleTidan akravs egeosis zRva, dasavleTidan ioniis zRva, xolo samxreTidan xmelTaSua zRva. saberZneTis sanapiro zoli 13,676 kilometriT msoflioSi meocea. sanapiroze sakmaod bevri kunZulia (daaxloebiT 1400 saidanac 227 dasaxlebulia). maT Sorisaa: kreta, dodekanesi, ioniis kunZulebi, kikladi.

norvegia, oficialurad norvegiis qveyana CrdiloeT evropaSi, skandinaviis naxevarkunZulze. ukavia naxevarkunZulis dasavleTi nawili, aseve kunZuli ian-maieni da arqtikuli arqipelagi Spicbergeni. norvegiis saerTo farTobia 385,252 kvadratuli kilometri, mosaxleoba – 4.8 mil-ioni kaci. aris erT-erTi yvelaze naklebi simWidroviT dasaxlebuli qveyana evropaSi. qveyanas aRmosavleTiT esazRvreba SvedeTi; ukiduresad CrdiloeTiT mdebare regioni esazRvreba fineTsa da ruseTs; norvegiasa da danias Soris mdebareobs skagerakis srute.

b) didi britaneTisa da CrdiloeT irlandiis gaerTianebuli samefo (an gaerTianebuli samefo, didi britaneTi) — saxelmwifo dasavleT evropaSi, britaneTis kunZulebze. mas erTi saxmeleTo mezobeli hyavs _ irlandia. saxmeleTo sazRvrebis garda, didi britaneTi garSemortymulia at-lantis okeaniT, CrdiloeTis zRviT, la-manSis srutiTa da irlandiis zRviT. qveyana safrangeTs ukavSirdeba evrogvirabiT.

Sveicaria mdebareobs centralur evropaSi. misi mosazRvre qveynebia: safrangeTi, germania, avstria, lixtenStaini, italia. maTgan yvelaze grZeli sazRvari aqvs italiasTan 741 km. yvelaze mokle _ lixtenStinTan 41 km. ara aqvs zRvaze gasasvleli.

g) safrangeTi, oficialurad safrangeTis respublika qveyana dasavleT evropaSi, moicavs evropis am nawilis, ramdenime kunZulisa da zRvisiqiTa teritoriebis nawils. mas esazRvreba (CrdiloeTidan saaTis isris mimarTulebiT) evropis Semdegi qveynebi: belgia, luqsemburgi, germania, Sveicaria, italia, monako, espaneTi da andora. zRvisgadaRma teritoriebs esazRvreba brazilia da surinami (safrangeTis gvianas), niderlandis antilebi (sen-martens). safrangeTi gaerTianebul samefosTan dakavSirebulia evrotuneliT, romelic gadis inglisis arxis qveS

fineTi, oficialuri saxeli fineTis respublika, saxelmwifo skandinaviaSi, fenoskandinaviis regionSi, CrdiloeTi evropa. fineTs dasavleTidan esazRvreba SvedeTi, CrdiloeTidan norvegia, aRmosavleTidan ruseTi, xolo estoneTi mdebareobs fineTis yuris meore mxares. amitom am or saxelmwifos sazRvao gzebiT mniSvnelovani kavSirebi aqvT. fineTi geografiulad gansxvavdeba

73

skandinaviis sxva qveynebisagan. qveyana mdebareobs evropis kontinentis ukidures CrdiloeTSi, SemosazRvrulia baltiis zRviTa da botniisa da fineTis yureebiT, saxmeleTo mezoblebi ki arian SvedeTi, norvegia da ruseTi. regionis sxva qveynebis msagvsad fineTis teritoria moqceulia CrdiloeTis 60° paralelis CrdiloeTiT. xmeleTis farTobis daaxloebiT meoTxedi da mTliani farTobis mesamedi arqtikuli wris CrdiloeTiT mdebareobs.

d) poloneTi oficialuri saxeli poloneTis respublika aris centraluri evropis saxelm-wifo, dasavleTidan esazRvreba germania, samxreTidan CexeTi da slovakeTi, aRmosavleTidan ukraina, belorusi da litva, CrdiloeTidan esazRvreba baltiis zRva. swored CrdiloeT mxares mdebareobs ruseTis olqi kaliningradi.

qveyana mdebareobs aRmosavleT evropaSi. misi mosazRvre saxelmwifoebia: avstria, slovakeTi, ukraina, rumineTi, serbeTi, xorvatia, slovenia. ara aqvs zRvaze gasasvleli.

10. evrokavSiris wevri saxelmwifoebi: 1950 _ belgia, germania, italia, luqsemburgi, nider-landi, safrangeTi; 1973 _ dania, didi britaneTi, irlandia; 1981 _ saberZneTi; 1986 _ espaneTi, portugalia; 1995 _ avstria, fineTi, SvedeTi; 2004 _ estoneTi, kviprosi, latvia, litva, malta, poloneTi, slovakeTi, slovenia, ungreTi, CexeTi; 2007 _ bulgareTi, rumineTi.

2007 wlisTvis evrozonaSi Semdegi qveynebi Sedioda: avstria, belgia, germania, saberZneTi, irlandia, espaneTi, italia, luqsemburgi, niderlandi, slovenia, portugalia, fineTi, safran-geTi. 2008 wlis 1 ianvars evrozonaSi Sevidnen kviprosi da malta. 2009 wlis 1 ianvars evrozonas SeuerTda slovakeTi, xolo 2011 wlis 1 ianvars — estoneTi.

qveynebi vatikani, san-marino, monako evrokavSiris wevrebi ar arian, Tumca evros monetebis gamoSvebis ufleba aqvT.

Sengenis zonam daiwyo funqcionireba 1995 wlis 26 martis. Tavdapirvelad xelSekruleba amoqmedda 6 qveyanaSi: belgia, safrangeTi, germania, luqsemburgi, niderlandebi, espaneTi da portugalia. 1997 wels SeuerTda italia da avstria. 1999 wlis amsterdamis SexvedraSi xelSek-rulebam saerTo evropuli samarTlebrivi statusi miiRo, anu evrokavSiris yoveli axali wevri valdebuli iyo kanonmdebloba moewesrigebina am dokumentis gaTvaliswinebiT. 2000 wels zonaSi Sevida axladmiRebuli saberZneTi da skandinaviis sapasporto kavSiris (fineTi, dania, SvedeTi) qveynebi, xolo 2001 wels evrokavSiris arawevri 2 qveyana islandia da norvegia. 2007 wels zonaSi Sevidnen - CexeTi, estoneTi, ungreTi, latvia, litva, malta, poloneTi, slovakeTi da slovenia. 2008 wlis 12 dekembers xelSekrulebas mesame arawevri qveyana, Sveicaria SeuerTda.

evropis sabWo aris saerTaSoriso organizacia, romelic Sedgeba evropis 47 saxelmwifosgan.evropis Tavisufali vaWrobis asociacia 1960 wels Seiqmna. misi wevrebia: gaerTianebuli

samefo, dania, norvegia, avstria, SvedeTi, Sveicaria, portugalia, fineTi (1961), islandia (1970) da lixtenSteini (1991).

evropis ekonomikuri zona 1994 wels Seiqmna. misi wevrebia evrokavSiris yvela qveyana da evropis Tavisufali vaWrobis asociaciis wevri sami qveyana – islandia, norvegia da lixtenSteini. 2005 wels referendumis safuZvelze Sveicariam datova organizacia da SeurTda Sengenis xelSekrulebas.

11. a) evropis yvela subregions met-naklebad aqvs ganviTrebis potenciali, gansakuTrebiT ki aRmosavleT evropas; b) savaraudod, aRmosvaleT evropis subregionSi momsaxurebis sfero kidev ufro ganviTardeba.

12. a) gerTianebuli samefo, safrangeTi da germania; b) aRmosavleT evropisa da skandinaviis qveynebi; g) espaneTi da italia; d) XX saukunem, radgan swored am dros moxda samecniero-teqnikuri revolucia da swrafi tempebiT gavnviTarda mrewveloba.

13. mSp-s maCvenebeli maRalia germaniaSi, gerTianebul samefoSi, safrangeTSi, daniaSi, ita-liaSi, skandinaviis qveynebSi, beniluqsis qveynebSi. dabalia – albaneTSi, saqarTveloSi, somxeTSi, aRmosavleT evropis qveynebSi.

14. evropis ganviTarebuli qveynebis meurneoba ganviTarebis postindustriul etapzea, xolo aRmosavleT evropis qveynebis meurneoba TandaTan cdilobs am etapze gadasvlas. es qveynebi Se-darebiT mogvianebiT CaerTvnen evropis meurneobis sistemaSi, radgan wlebis ganmavlobaSi sxva politikur reJimSi cxovrobdnen da viTardebodnen. XX saukunis bolos momxdarma politikurma movlenebma am qveynebis meurneobis kursis cvlileba ganapiroba.

74

§32.germaniisfederaciulirespublika

1. germaniis geopolitikuri mdgomareoba araerTxel Seicvala gasul saukuneSi. germania meore msoflio omis Semdeg 1945 wels 4 saokupacio zonad gaiyo. 1949 wels amerikuli, franguli da bri-tanuli zonebisagan — Seiqmna germaniis federaciuli respublika, sabWoTa zonisagan — germaniis demokratiuli respublika. 1961 wels aRimarTa berlinis kedeli. erovnuli sazRvrebi 1989 wels gaixsna, oficialurad germaniis gaerTianeba gamocxadda 1990 wlis oqtomberSi. gaerTianebuli germaniis pirvel kanclerad airCies helmut koli.

2. a) CrdiloeTiT esazRvreba _ dania, aRmosavleTiT _ poloneTi da CexeTi, samxreTiT _ avstria da Sveicaria, xolo dasavleTiT _ safrangeTi, belgia, luqsemburgi da niderlandi; b) natos wevri qveynebia: dania, safrangeTi, niderlandi, luqsemburgi, poloneTi da CexeTi. evroka-vSiris wevri qveynebia: belgia, dania, safrangeTi, niderlandi, luqsemburgi, avstria, poloneTi da CexeTi; g) CrdiloeTis zRva da baltiis zRva.

3. raini msxvili mdinarea dasavleT evropaSi. gaedineba Sveicariis, lixtenStainis, avstriis, germaniis, safrangeTisa da niderlandis teritoriaze.

4. mdinare raini marTlac SeiZleba iTqvas, rom germaniis `mTavari samrewvelo quCaa~, radgan swored misi dinebis gaswvrivaa ganlagebuli germaniis mTavari samrewvelo centrebi da qalaqebi: diuseldorfi, kelni, boni, mainci, manhaimi.

5. TurqeTidan, ruseTidan, italiidan, yofili iugoslaviis qveynebidan, aseve espaneTidan, portugaliidan, poloneTidan, rumineTidan. qveynis ekonomikuri ganviTarebis maRalma donem.

6. mosaxleobis maRali simWidrove, 1000 kaci 1 kv.km-ze aRiniSneba germaniis samrewvelo re-gionebSi, kerZod rainisa da ruris regionebSi, rain-mainis aglomerciis teritoriaze (frank-furti, visbadeni da mainci), rain-nekeris samrewvelo regionSi (manheimi da ludvigshafeni), Stut-gartis, bremenis, drezdenis, hamburgis, kiolnis, laifcigisa da miunxenis ekonomikur raionebSi. aseve qalaq berlinSi. meCxerad dasxlebulia zemo pfalcis, bavariis alpebisa da Crdilo germaniis dablobi, brandenburgi, meklenburgi-wina pomerania.

7. a) eleqtronika _ berlini, niurbergi, miunxeni, frankfurti, hanoveri, ruris auzi; avtom-Senebloba – berlini, miunxeni, frankfurti, ruris auzi, hanoveri; qimiuri mrewveloba – berlini, drezdeni, niurbergi, miunxeni, frankfurti, hamburgi, ruris auzi; mZime manqanaTmSenebloba – berlini, niurbergi, miunxeni, ruris auzi da hamburgi; gemTmSenebloba – hamburgi; b) samecniero centrebia – berlinSi, niurbergSi, miunxenSi, hamburgSi da ruris auzSi.

8. fordis sawarmoebia: saarlui, kelni; be-em-ve _ miunxeni, regesburgi; opeli – frankfurti, aizenaxi; audi – haibroni, ingolStadti; folksvageni – kiseli, volfsburgi, hanoveri, cvikau; mersedes-daimleri – Stutgarti, verte, zingelfingeni

9. germania qimiuri mrewvelobis ganviTarebiT jer kidev XIX s-Si gaxda loderi. sawarmoTa udidesi nawili ganlagebulia md. rainis an misi Senakadebis xeobaSi. umTavresi samrewvelo cen-trebia liudvigshafeni (basfi BASF), leverkuzeni (baieri Bayer), kelni, veselingi, dormageni, marli, gelzenkirxeni, krefeldi. qimiuri mrewvelobis sawarmoebis didi raodenobaa aseve rain-mainis aglomeraciaSi centriT frankfurti mainze (Hoechst AG) da zemo rainze centriT liudvigshafeni, qvemo elbaze.

10.magaliTi: qvemo saqsonia mxare germaniaSi, qveynis Crdilo-dasavleT nawilSi. farTobis mixedviT meore federaluri mxarea germaniaSi bavariis Semdeg. mxaris administraciuli centria qalaqi hanoveri. Seiqmna 1946 wels Zveli hanoveris, braunSvaigis, oldenburgis da Saumburg-lipes SerwymiT. farTobi — 47,3 aTasi kv.km.

qvemo saqsoniis mosazRvre federaluri mxareebia: bremeni, hamburgi, Slezvig-holStaini, meklenburg-wina pomerania, brandenburgi, saqsonia-anhalti, Tiuringia, heseni da CrdiloeTi rain-vestfalia. germaniis arc erT sxva miwas ar aqvs amdeni mosazRvre mxare. garda administraciuli sazRvrebisa, qvemo saqsonias gare sazRvaric aqvs holandiasTan da ekuTvnis CrdiloeTis zRvis germanuli nawilis sanapiro.

qvemo saqsonias CrdiloeTSi bunebrivi sazRvari aqvs CrdiloeTis zRvisa da mdinare elbes qvemo dinebis saxiT. gamonaklisia amt-noihausi, romelic elbes CrdiloeT napirze mdebareobs, aseve hamburgis samxreTi nawili. anklavis saxiT qvemo saqsoniis mxareSia moqceuli bremenis

75

federaluri mxare, qalaqebiT bremeniTa da bremerhafeniT. samxreT-aRmosavleT sazRvari kveTs harcs, centraluri germaniis qeds. Crdilo-aRmosavleTi da -dasavleTi nawili - farTobis daax-loebiT ¾ nawili - ekuTvnis CrdiloeT germaniis dablobs, xolo samxreTi nawili - qvemo saqsoniis mTianeTs. Crdilo-aRmosavleTSi mdebareobs liuneburgis vake.

qvemo saqsoniaSi samxreTidan/samxreT-aRmosavleTidan CrdiloeTisaken da Crdilo-dasavle-Tisaken miedineba mdinareebi: emsi, veseri, aleri da elba.

mxaris umaRlesi mwvervalia vurmbergi (971 m) harcSi. mTebisa da gorak-borcvebis umravle-soba mxaris samxreT-aRmosavleT nawilSi mdebareobs. yvelaze dabali wertili, romelic zRvis donemde 2,5 metrze mdebareobs, sofel freepsumTanaa.

qvemo saqsonia moqceulia evropis zomieri klimaturi sartylis dasavleTi qarebis zonaSi da warmodgenilia gardamavali hava dasavleT evropis zRvisa da aRmosavleT evropis kontinentur klimats Soris. am gardamavlobis gamo, maSin, rodesac CrdiloeTSi atlantikuri da subatlan-tikuri klimatia, wlis ganmavlobaSi temperaturis dabali amplitudiT, samxreT-aRmosavleTi nawili ufro kontinenturi haviT xasiaTdeba, rac iwvevs did sxvaobas zamTrisa da zafxulis temperaturebs Soris, aseve dabal da weliwadis sxvadasxva dros gansxvavebul naleqianobas. sub-kontinenturi mravalferovneba yvelaze SesamCnevia vendlandSi, veseris mTianeTsa da helmStedSi. harcSi aRniSnulia yvelaze maRali naleqianoba. wliuri saSualo temperaturaa 8 gradusi (7,5°C alten-lanSi da 8,5°C klopenburgis raionSi).

qvemo saqsonia administraciulad iyofa 48 erTeulad. aqedan 38 raionia, aTi TviTmmarTveli qalaqi.

qvemo saqsoniis raionebia:

76

qvemo saqsoniis ekonomikuri da infrastruqturuli ganviTarebiT gamoirCeva qalaqebi: ha-noveri, braunSvaigi, volfsburgi, hildeshaimi da sxva.

mosaxleoba — 7.960 aTasi kaci, protestanti 75 %, kaTolike 20%. qalaqebi (aTasi kaci) — ha-noveri (515), braunSvaigi (245), getingeni (130), osnabriuki (164), oldenburgi (158), volfsburgi (122).

magaliTi: hanoveri, qalaqi germaniaSi, qvemo saqsoniis mxaris administraciuli centri. 522,944 aT. mcxovrebiT (2007). saerTaSoriso mniSvnelobis sarkinigzo da saavtomobilo gzebis kvanZi. navsadguri Sua germaniis arxisa da mdinare laines gadakveTis adgilas. industriisa da safinanso-savaWro centri. ganviTarebulia satransporto (umTavresad saavtomobilo) da saerTo (CarxTmSenebloba da sxv.), manqanaTmSeneblobis, eleqtroteqnikis, rezinis (I adgili germaniaSi), kvebis, safeiqro mrewvelobis, aris zusti meqanikisa da optikis sawarmoebi. qalaqis midamoebSi iReben navTobsa da kaliumis marilebs.

hanoverSi yovelwliurad tardeba saerTaSoriso samrewvelo bazrobebi. aris teqnikuri, savet-erinaro, pedagogiuri, samusiko da Teatraluri xelovnebis umaRlesi skolebi. metropoliteni. II msoflio omis (1939-45) dros qalaqi Zlier daingra. aRdgenilia bazris eklesia (XIV s) da Zveli ratuSa (XV s), Semoinaxa herenhauzenis sasaxle (daiwyo 1676, gadakeTebulia 1704 da 1820-21 ww) da parki (daiwyo 1674 w). aSenda radiocentri (arqiteqtorebi f. v. kremeri, h. lixtenhalmi, d. es-terleni) da sxv. warmoSobiT hanoveridan aris germanuli rok jgufi skorpionsi, romelic 1965 wels Seiqmna.

magaliTi1:getingeni qalaqi germaniaSi, qvemo saqsoniis mxareSi, mdinare laines napirze. 130.020 aT. mcxovrebi (2003 w). liTondasamuSavebeli, eleqtroteqnikis mrewvelobis, zusti meqa-nikisa da optikis sawarmoebi. gamomcemlobebi da stambebi. getingeni qveynis samecniero centria. mecnierebaTa akademiis ganyofileba. universiteti (1737 wlidan). maqs plankis samecniero sazoga-doeba. aerodinamikis eqsperimentuli centri. Sua saukuneebSi getingeni iyo maudis warmoebis mniSvnelovani centri, hanzis wevri (XIV saukunidan).

magaliTi2: braunSvaigi didi qalaqia germaniaSi, qvemo saqsoniis mxaris samxreT-aRmosavleT nawilSi. hanoveris Semdeg sididiT meore qalaqia qvemo saqsoniaSi. braunSvaigi aris 2005 wels daarsebuli metropolituri regionis – hanoveri-braunSvaigi-getingeni-vofsburgis nawili. qalaqis istoria iwyeba XI saukunidan. hainrix lomis dros qalaqi swrafad ganviTarda da Zlier, mniSvnelovan savaWro centrad iqca, romelic XIII saukunis Sua wlebidan hanzas kavSirs ekuTvnoda. braunSvaigi iyo amave saxelwodebis mxaris (miwis) dedaqalaqi, sanam igi 1945 wels axlad Seqmnil qvemo saqsoniis miwas ar SeuerTda. dRes braunSvaigi mniSvnelovani dasaxlebaa mecnierebisa da kvlevebisaTvis. mas miniWebuli aqvs tituli „mecnierebis qalaqi 2007 w“.

magaliTi3: osnabriuki, qalaqi germaniaSi, qvemo saqsoniis mxareSi. 164.453 aT. mcxovrebiT (2004 w). navsadguri Sua germaniis arxis ganStoebaze. metalurgiuli, manqanaTsaSeni, safeiqro mrewveloba.

magaliTi4:oldenburgi, qalaqi germaniaSi, qvemo saqsoniis mxareSi, mdinare huntes (vezeris Senakadi) napirze, hunte-emsis arxTan. 158.221 aT. mcxovrebi (2004 w). satransporto kvanZi. sam-rewvelo centri. manqanaTsaSeni, kvebis, safeiqro, minis, xis dasamuSavebeli mrewvelobis sawar-moebi. saqonliT vaWrobis centri. administraciuli akademia, pedagogiuri da politeqnikuri institutebi. botanikuri baRi.

§33.didibritaneTisadaCrdiloeTirlandiisgaerTianebulisamefo

1. inglisi – londoni, Sotlandia – edinburgi, uelsi – qardifi, CrdiloeTi irlandia – bel-fasti.

2. didi britaneTisa da CrdiloeT irlandiis gaerTianebuli samefo (an gaerTianebuli samefo, didi britaneTi) — kunZulovani saxelmwifoa dasavleT evropaSi, britaneTis kunZulebze. mas erTi saxmeleTo mezobeli hyavs _ irlandia. saxmeleTo sazRvrebis garda, didi britaneTi garSemor-tymulia atlantis okeaniT, CrdiloeTis zRviT, la-manSis srutiTa da irlandiis zRviT. qveyana safrangeTs ukavSirdeba evrogvirabiT.

3. inglisis CrdiloeTi da samxreT-dasavleTi mTiania. mTaTa sistemebia — brekon-bikonsi,

77

kambriis mTebi, grampiani, peninebi. samefos umaRlesi mwvervalia _ ben-nevisi (Sotlandia, 1343 m). vake-dablobebiT centraluri, samxreTi da samxreT-aRmosavleTi inglisi gamoirCeva. mTiani reliefi ki SotlandiaSi, uelssa da CrdiloeT irlandiaSi Warbobs.

4. Cederis xeoba dasavleT inglisSi, somersetis sagrafoSi mdebareobs da mTels inglisSi udidesi xeobaa. es xeoba ganTqmulia Tavisive saxelobis yvelis warmoebiT da marwyvis moyvaniT.

5. a) simWidrovis maRali maCvenebliT gamoirCeva centraluri, samxreT-aRmosavleTi inglisi, samxreTi uelsi da centraluri Sotlandia. meCxeradaa dasaxlebuli mTiani uelsi da hailendi (Sotlandia); b) qveynis bunebrivma pirobebma.

6. qalaqebi (mosaxleoba aTasi kaci ) — londoni (7.418, aglom. — 11.219), glazgo (1.099, aglom. — 1.361), birmingemi (972, aglom. — 3.193), manCesteri (390), liverpuli (462), edinburgi (460, aglom. — 664), Sefildi (418, aglom. — 1.102), lidsi (417, aglom. — 1.493), bristoli (406, aglom. — 614).

7. samefo gvirgvinis qveS myofi teritoriebia: gernsi, jersi da meni, romelTac gansakuTrebuli statusi aqvT.

did britaneTs ekuTvnis agreTve ramdenime mcire samflobelo: angilia; bermudis kunZulebi; bri-taneTis virjinis kunZulebi; kaimanis kunZulebi; folklendis kunZulebi; gibraltari; monserati; pitkernis kunZulebi; wminda elene, amaRleba da tristani-da-kunia; samxreTi georgia da samxreT sendviCis kunZulebi; britaneTis indoeTis okeanis teritoria; terqsisa da kaikosis kunZulebi.

8. gaerTianebuli samefos politikuri mowyoba _ gaerTianebuli samefo aris konstituciuri monarqia, romelSic monarqi aris qveynis meTauri, premier-ministri ki mTavrobis meTauri. aRmas-rulebeli Zalaufleba aqvs didi britaneTis, Sotlandiis da uelsis mTavrobebs da CrdiloeT irlandiis aRmasrulebel Zalas. sakanonmdeblo Zalaufleba aqvs mTavrobasac da britaneTis parlamentis orive, lordTa da TemTa palatas iseve rogorc Sotlandiis parlaments da uelsis da CrdiloeT irlandiis sakrebuloebs.

konstitucia Sedgeba konstituciuri konvenciebis, sakanonmdeblo aqtebisa da sxva element-ebisagan da rogorc aseTi aris arakodificirebuli.

gaerTianebul samefoSi, aRmasrulebeli Zalaufleba xorcieldeba soverinis saxeliT, romelic nominalurad aRmasrulebel Zalas warmoadgens. aRamasrulebeli Zalaufleba gaerTianebul same-foSi gaerTianebuli samefos mTavrobis, Sotlandiis mTavrobis, uelsis asambleis da CrdiloeT irlandiis aRmasrulebelis mier xorcieldeba.

premier-ministri, did britaneTSi misi udidebulesoba dedoflis mTavrobis xelmZRvanlad, monarqis mier iniSneba. premier-ministris daniSvnisas, monarqi aucileblad iTvaliwinebs im konvencias, rom premier-ministri aucileblad unda iyos TemTa palatis iseTi wevri, romelsac yvelaze ukeT xelewifeba am palatis mxardaWeriT mTavrobis formireba. realurad, es niSnavs imas rom premier-ministrad iniSneba im politikuri partiis lideri, romelsac TemTa palataSi adgilTa absoluturi umravlesoba ukavia. amis Semdeg, premier-ministri irCevs sxva ministrebs, romlebic erTad gaerTianebuli samefos mTavrobas Seadgenen da mTavrobis sxvadasxva depar-tamentebis, anu saministroebis, politikuri xelmZRvanelebi arian. konstituciuri konvenciis mixedviT, mTavrobaSi Semavali nebismieri ministri an TemTa palatis an lordTa palatis wevri unda iyos. rogorc ramdenime sxva saparlamento mmarTvelobis sistemaSi, aRmasrulebeli (an `mTavroba~) aris parlamentis wevri da pasuxismgebeli parlamentTan _ parlamentis mier undob-lobis votumis gamocxadeba mTavrobas aiZulebs an gadadgomas an parlamentis daSlas da sazogado arCevnebis xelaxla Catarebas.

TemTa palata (ingl. The House of Commons) — gaerTianebuli samefos parlamentis qveda palata. parlamenti aseve Sedgeba monarqis da lordTa palatisagan. TemTa palata aris demokratiulad arCeviTi organo, romlis wevria 646 parlamentari. wevrebis arCeva xdeba first past the post sistemiT da asruleben movaleobas palatis daTxovnamde (maqsimum xuTi weli). premier-ministri da umrav-lesi ministrebi arian TemTa palatis wevrebi.

lordTa palata (ingl. House of Lords;) britaneTis parlamentis meore palataa, romlis ziriTadi amocanaa kanonproeqtebis Seswavla da damtkiceba. aseve warmoadgens kanonproeqtebis inicia-tor organos. misi erT-erTi mniSvnelovani funqciaa mTavrobis moqmedebis kontroli da misi saqmianobis analizi. lordTa palatas dRes ZiriTadad sakonsultacios funqcia aqvs. palataSi umTavresad qveynis politikuri, kulturuli da ekonomikuri elitaa warmodgenili.

78

parlamentis orive palata ganTavsebulia vestminsteris sasaxleSi.lord-kancleri 2005 wlidan lord-spikeri lordTa palataSi matylis tomaraze (the Woolsack)

zis. es tradicia Sua saukuneebidan damkvidrda, roca inglisi evropaSi matylisa daSalis nawarmis ZiriTadi eqsportiori iyo da samarTlianad iTvleboda Salis qsovilebis wamyvan mwarmoeblad rogorc xarisxis, ise raodenobis mixedviT. qveynis erovnuli miRwevis simbolizaciis mizniT lord-kancleri metyliT datenil tomaraze ijda. erTaderTi cvlileba am tradiciaSi isaa, rom tomaras ara mxolod did britaneTSi warmoebuli matyliT avseben, aramed Tanamegobrobis qveynebis matyliTac, rac am qveynebis erTianobis simboloa.

9. qveyana flobs navTobis, bunebrivi airisa da qvanaxSiris did resursebs. bunebrivi resursebis damuSavebaze modis mSp-s 10%. navTobis mrewvelobaSi momuSave British Petrolium yvelaze mwarmoe-bluri kompaniaa britaneTSi da sididiT meore kompaniaa evropaSi.

navTobis sabadoebia CrdiloeTis zRvaSi, naxSiris – iorqSaSi, samxreT uelssa da norTuber-lenddaremSi. navTobgadamamuSavebeli qarxnebi moqmedebs horT-qlerensSi, lidseiSi sdenlouSi, greinjmuTSi da milhord-heivenSi. atomuri eleqtrosadgurebi funqcionirebs harlupSi, sele-fildSi, hanTersTounSi da himqli-hoinTSi.

eleqtroenergiis 86% miiReba TboeleqtrosadgurebiT, danarCeni _ birTvuli da qaris energiebiT, wylis energiis gamoyeneba umniSvneloa (2%). Tbosadgurebis umravlesoba muSaobs qvanax Sirze, ukanasknel wlebSi iyeneben aseve navTobsac. msxvili Tbosadgurebi, umetesad, ganlagebulia londonis axlos da mdinare trentze. hidroeleqtrosadgurebi ganlagebulia Sotlandiis mTianeTSi. CrdiloeTis zRvaSi moipoveba bunebrivi airi, 2 trilioni m.kub maragiT, Tumca bunebrivi airis eqsporti umniSvneloa.

gaerTianebuli samefo SeuerTda kiotos oqms, 2020 wlisTvis unda aSendes axali Taobis atomuri eletrosadguri, xolo 12 Zveli sadguris demontaJi unda damTavrdes 2035 wlamde.

10. qveynis mrewvelobis udidesi dargia avtoindustria. britaneTSi warmodgenili arian bmv, fordi, jeneral motorsi, honda, nisani, toiota. aseve mcire specializirebuli sawarmoebi man-qanaTmSeneblobaSi da msoflios wamyvani sawarmoebi samoqalaqo aviaciis dargSi. saavtomobilo industriis centrebia: qovenTri (iaguari, daimleri, peJo), sanderlendi (nisani), qru (aq amzade-ben saxelganTqmul rols-roiss da benTlis), suidoni (honda), barnesToni da dissaiTi (toiota), longbriji (roveri, be-em-ve), sauThemptoni (fordi).

11. londoni: turizmi, kvebis mrewveloba, bankebi da finansebi da poligrafiuli mrewveloba; kembriji _ maRali teqnologiebis industria, iorqSa – naxSiris mrewveloba, centraluri Sot-landia _ maRali teqnologiebis industria, turizmi, bankebi da finansebi, belfasti – faifuris industria, samxreT uelsi – turizmi, maRali teqnologiebis industria, msubuqi avtomobilebis warmoeba, Savi metalurgia.

12. magaliTi: a) londonis aTaswleulis xidi — rkinis dakiduli sacalfexo xidi mdinare Temzaze londonSi, inglisi, sauzuarkisa da blafrairsis xidebs Soris da londonis benksaids sitisTan aerTebs. es iyo pirveli axali xidi Temzaze londonSi 1894 wels taueris xidis agebis Semdeg. xidis samxreTi bolo axloa gloub TeatrTan, benksaid galereasa da teit modernTan; CrdiloeTi bolo ki siti ov london squlTan aris wminda pavles taZris qveS. xidi imgvarad aris ganlagebuli, rom mdinaris mopirdapire mxridan wm. pavles taZris samxreTis fasadi iSleba da misi yvelaze STambeWdavi xedia mTels qalaqSi.

b) trafalgaris moedani aris moedani centralur londonSi, romelsac xSirad londonis cen-tradac moixsenieben. is aris msoflioSi erT-erTi yvelaze cnobili moedani da arc turistebis naklebobas ganicdis. moednis dasaxeleba momdinareobs trafalgaris brZolidan, sadac 1805 wels britanelebma, horacio nelsonis meTaurobiT daamarcxes frangebisa da espanelebis floti. moednis centrSi swored nelsonis sveti aris aRmarTuli. svetis garSemo dgas misi mcveli oTxi lomis qandakeba.

moednis aSenebamde, XIII saukunidan CrdiloeT mxares ganlagebuli iyo mefis sajiniboebi. XIX saukunis dasawyisSi jorj IV-is davalebiT arqiteqtorma jon neSma am adgilas moednis mSenebloba daiwyo. axlandeli arqiteqtura ser Carlz beris saxels ukavSirdeba, romelmac mSenebloba 1845 wels daasrula. Tavdapirvelad atarebda uiliam IV-is saxels, Tumca Semdeg jorj teiloris SemoTavazebiT amJamindeli saxeli ewoda.

79

trafalgaris moedani turistebis raodenobiT aris msoflioSi rigiT meoTxe. mas yovelwliu-rad 15 milion adamianze meti stumrobs.

g) 30 sent-meri eqsi (30 St Mary Axe), ukeT cnobili rogorc gerkini (korniSoni, anu neka kitri) caTambjenia londonis sitis mTavar finansur ubanSi. 180 metri simaRliT igi sididiT meore Senobaa qalaq londonSi, xolo meeqvse londonis aglomeraciaSi. Senoba ganTqmulia misi uCveulo gadawyvetiT, romlis proeqti prickeris premiis laureat ser norman fosters da mis yofil patrniors ken Satluorzs ekuTvnis. Senobis mSenebloba ganaxorciela kompaniam skanska. 2004 wels Senoba gansakuTrebuli dizainisTvis prestiJuli stirlingis premiiT dajoldovda.

13. magaliTi: Sotlandia (Sotlandiurad: Alba) qveyana kunZul britaneTis CrdiloeTiT, romelic esazRvreba mxolod ingliss. misi farTobia 78,772 kv.km. qveyanas aRmosavleTiT akravs Crdilo-eTis zRva, dasavleTiT ki atlantis okeane da irlandiis zRva.

kunZuli irlandia sul raRac 30 kilometrSia Sotlandiis samxreTi sanapiroebidan. norvegia ki 305 kilometrSia aRmosavleTiT, xolo farerebis kunZulebi 270 kilometrSi CrdiloeTiT. Sotlandiis umaRlesi mwvervalia ben nevisi, Sotlandiis CrdiloeTi mTiania, amitom, iq naklebia mosaxleoba. xalxis didi nawili qvemo, dablob mxaresa da sanapiroebze cxovrobs. centraluri Sotlandiis samxreTi nawilic mTa-goriania, Tumca, ufro naklebad. dasavleT da CrdiloeT sana-piroebTan bevri kunZulia. udidesi mdinare ki Teia, romelic 190 kilometris sigrZeze moedineba.

Sotlandia erT dros damoukidebeli saxelmwifo iyo Tavisi sakuTari mTavrobiT, axla ki im oTx ers Sorisaa, romelic gaerTianebul samefos ayalibebs erT saxelmwifod. 1603 wels Sot-landiis mefe jeimz IV inglisis mefec gaxda da jeimz I ewoda. 1707 wels Sotlandiis parlamenti inglisis parlaments SeuerTda da didi britaneTis parlamenti gaxda. 1801 wels ki didi britaneTi irlandiasTan gaerTianda da didi britaneTisa da CrdiloeT irlandiis gaerTianebuli samefo warmoiqmna. TumcaRa Sotlandia damoukidebeli saxelmwifo ar aris, istoriis manZilze man sa-kuTari kanonmdebloba, skola da unikaluri kultura SeinarCuna. 1999 wlidan Sotlandias saku-Tari parlamenti aqvs. amis miuxedavad, ZiriTadi sakiTxebi mainc vestmisteridan kontroldeba. Sotlandiis mosaxleobis garkveul nawils dResdReobiT isev damoukidebloba surs.

Sotlandiuri droSa lurjia TeTri diagonaluri jvriT. es wminda endrius droSaa, romelic Sotlandiis mfarvel wmindanad miiCneva.

mosaxleoba _ 5,1 mln, ZiriTadad Sotlandielebi. enebi: inglisuri, gaeluri, Sotlandiuri.dedaqalaqia edinburgi, romelic aRmosavleT sanapiroze mdebareobs. udidesi qalaqi ki

glazgoa, sadac Sotlandielebis TiTqmis naxevari cxovrobs. Sotlandiis danarCeni qalaqebia aberdini, dandi, invernesi da sTirlingi. udidesi kunZulebia - orkni, Setlandi, hebridebi. aqvs garkveuli avtonomiuri uflebebi. administraciulad iyofa 9 regionad da 3 kunZulovan mxared.

edinburgi (ingl. Edinburgh) aris Sotlandiis dedaqalaqi. mosaxlebis mxriv edinburgi Sotlan-diaSi mxolod glazgos CamorCeba, did britaneTSi ki am dasaxlebas meSvide adgili ukavia. qalaq edinburgis municipaluri sabWo aris Sotlandiis 32 adgilobrivi mmarTvelobis sabWodan erT-erTi. edinburgis municipaluri sabWos teritoriaSi qalaq edinburgTan erTad Sedis, mis garSemo arsebuli urbanuli teritoriac, sul 78 kv.km.

qalaqi mdebareobs samxreT-aRmosavleT SotlandiaSi, norvegiis zRvis sanapiro zolSi. edin-burgSi aris gansakuTrebuli arqiteqtura, ris gamoc es dasaxleba evropaSi erT-erT ulamazes qalaqad iTvleba. aqve mdebareobs Sotlandiis parlamentis Seneba. Sotlandiis administraciuli centris teritoriaze aris edinburgis universiteti. qalaqi iyofa or nawilad Zvel da axal ed-inburgad. 1995 wels iuneskom es teritoria msoflio memkvidreobis ZeglTa siaSi Seiyvana. 2009 wels Catarebuli aRweris Sedegad, aq cxovrobda 477,660 kaci.

edinbrugSi yovelwliurad imarTeba mravali festivali. am dasaxlebas yovelwliurad mravali turisti stumrobs, turistebis raodenobis mxriv edinburgs qalaq londonis Semdeg gaerTianebul samefoSi meore adgili ukavia.

glazgo (ingl. Glasgow), qalaqi didi britaneTis Crdilo-dasavleT nawilSi (Sotlandia), Sua Sotlandiis dablobze, mdinare klaidis napiras, SesarTavidan 35 km-ze. glazgo kelturad niSnavs „mSvenier mwvane adgils“.

dandi (ingl. Dandee) - qalaqi gaerTianebul samefoSi, SotlandiaSi. dandi aris saporto qalaqi, mdebareobs CrdiloeTis zRvis sanapiroze, ferT-ov-Teis yureSi, Sotlandiis aRmosavleT napirze.

80

qalaqi warmoadgens dandis olqis administraciul centrs. amJamad mosaxleobis raodenoba 143 aTas adamians Seadgens, gareubanebiT _ 170 aTas kacs. erT-erTi versiis mixedviT, qalaqis sax-elwodeba iTargmneba, rogorc „cecxlis cixesimagre~, Suqurebis didi raodenobis gamo. qalaqis warmoSobis zusti TariRi cnobili ar aris, aRniSnul werilobiT dokumentebSi moixsenieba XII saukunidan.

aberdini mTavari sazRvao da Tevzsarewi porti, sididiT mesame qalaqi Sotlandiis Crdilo-dasavleT nawilSi, amave saxelwodebis olqis administraciuli da kulturuli centri. aqve mde-bareobs olqis aberdinSiri municipaluri sabWo. oficialuri monacemebiT qalaqis mosaxleoba Seadgens 202,370 adamians. 1970-iani wlebidan navTobis warmoebis ganviTarebis gamo aberdins evropis navTobis dedaqalaqs an avropis energetikul dedaqalaqsac uwodeben. aberdinSi ori uni-versitetis (aberdinis universitetis da robert gordonis universitetis) arseboba mas Crdilo britaneTis ganaTlebis centradac aqcevs.

§34.safrangeTisrespublika

1. safrangeTs esazRvreba 11 qveyana. aqedan metropolia esazRvreba 8-s, xolo zRvisgadaRma teritoriebi _ sams. saxmeleTo sazRvris saerTo sigrZe Seadgens 4 082,2 km. CrdiloeT-aRmosav-leTis bunebrivi sazRvrebis gamoklebiT, aq safrangeTs aqvs bunebrivi sazRvrebi: reini, iura, alpebi, pireneebi. sanapiro zolis saerTo sigrZea — 3 427 km. safrangeTs esazRvreba CrdiloeTis zRva, la-manSi, atlantis okeane da xmelTaSua zRva. safrangeTs esazRvreba (CrdiloeTidan saaTis isris mimarTulebiT) evropis Semdegi qveynebi: belgia (620 km), luqsemburgi (73 km), germania (451 km), Sveicaria (573 km), italia (488 km), monako (4,4 km), espaneTi (623 km) da andora (56,6 km).

2. safrangeTi, romlis teritoriasac eqvskuTxedis msgavsi konfiguracia aqvs, farTobiT evrokavSiris udidesi qveyanaa. qveyana dasavleT evropaSi mdebareobs. mosazRvre qveynebidan 3 evrokavSiris wevri ar aris. mis SemadgenlobaSia kunZuli korsika xmelTaSua zRvaSi. orive qveyanas moxerxebuli geografiuli mdebareoba qvs, radgan orives aqvs zRvaze gasasveleli, esazRvreba ganviTarebuli qveynebi, romlebic natosa da evrokavSiris wevrebi arian.

3. qveynis reliefSi Warbobs vakeebi da dablobebi, umaRlesi mwvervalia monblani, romelic mTel dasavleT evropaSi umaRlesia. igi italiasTan sasazRvro raionSi mdebareobs. CrdiloeT safrangeTis didi nawili uWiravs iseTi farTo mdinareebis dablobebs, rogoricaa sena da marna, am mosavlian miwebs dasavleTiT esazRvreba normandiuli kldovani mTebi, aRmosavleTiT ki, bel-giis sazRvarze iWimeba tyeebi, romelic samxreTiT Sveicariis sazRvarze gadadis mTis masivSi.

samxreT safrangeTis nawili uWiravs safrangeTis centralur masivs, es aris Camqrali vul-kanebis mxare. qveynis samxreT aRmosavleT nawilSi, safrangeTis centraluri masivis midamoebSi, sevenis mTebSi saTaves iRebs qveynis ugrZesi mdinare luara. samxreT – dasavleT raioni, mdinare garonis auzi, esaa wiwvovani tyis mxare. cnobilia rogorc landa. pirenes mTebi warmoadgens saz-Rvars safrangeTsa da espaneTs Soris. safrangeTis centraluri masivis aRmosavleTiT gaSlilia mdinareebis sonasa da ronas uxvmosavliani dablobebi. safrangeTisa da italiis sazRvarTan iWimeba alpebi, evropis yvelaze maRali mTaTa sistema.

4. a) luara safrangeTis yvelaze grZeli mdinare, saerTo sigrZiT 1,013 km. saTaves iRebs ardeSis departamentSi Jerbe de Jonkis mTidan, miedineba CrdiloeTiT orleanamde, Semdeg uxvevs dasav-leTiT. Caedineba atlantis okeaneSi nantTan axlos da qmnis estuars; b) mdinareebi (km) - garona 650, luara 1.020, marna, raini, rona 548 (sul 812), saoni, sena 776; tbebi (kv.km) - Jenevis 234 (sul 581), etan-de-beri 155, anesi;

5. mosaxleobis maRali simWidroviT gamoirCeva safrangeTis centraluri da dasavleTisa da CrdiloeTis raionebi, bretanis sanapiro zoli, elzasis dablobi da mdinareebis ronasa da sonas xeobebi.

6. maT Soris aRsaniSnavia: italielebi, espanelebi, alJirelebi, tuniselebi, portugalielebi, marokoelebi da a.S.

7. safrangeTi respublikuri mmarTvelobis qveyanaa. safrangeTi pirveli qveyana iyo msoflioSi, romelmac daamxo monarqiuli mmarTveloba da gamoacxada respublika. moqmedebs mexuTe respubli-

81

kis konstitucia 1958 wlidan. umaRlesi sakanonmdeblo organo, parlamenti, or palatiania. Sedgeba erovnuli krebisa (577 wevri) da senatisagan (321 wevri). erovnul krebas 5 wliT, xolo senats 6 wliT irCeven. saxelmwifos meTauria _ prezidenti. saxelmwifos meTaurs 5 wliT irCeven (erTi da imave pirovnebis arCeva SesaZlebelia mxolod 2 jer). mTavrobis meTauri _ premier-ministri.

safrangeTis simboloebi: himni _ marselieza, miRebul iqna 1792 wels (avtori k. ruJe de lili); devizi _ ̀ Tavisufleba, Tanasworoba, Zmoba~ (Liberté, Égalité, Fraternité); erovnuli emblema _ SroSani (Fleur-de-lis); droSa _ trikolori sami vertikaluri zoliT (lurji, TeTri, wiTeli).

germania federaciuli mmarTvelobis qveyanaa, sadac moqmedebs 1949 wels miRebuli konstitu-cia. sakanonmdeblo organo — orpalatiani parlamenti, romelic Sedgeba bundestagisa (622 wevri) da bundesratisagan (69 wevri). qveynis umaRles sakanonmdeblo organos parlaments, bundestags, irCeven oTxi wlis vadiT da Sedgeba 496 deputatisagan. parlamentSi SeiZleba arCeul iqnes 21 wels miRweuli moqalaqe, arCevnebSi monawileobis ufleba ki aqvs 18 wlis moqalaqes. mTavrobas meTaurobs kancleri. parlamentis vadamdeli daTxovna SeuZlia mxolod germaniis prezidents. bundestagis kompetenciaSi Sedis kancleris arCeva. 1999 wlidan bundestagi ganTavsebulia raix-stagis SenobaSi. saxelmwifos meTauria prezidenti. prezidents, konstituciis Tanaxmad, irCeven 5 wlis vadiT federalur krebaze. erTi da imave kandidaturis arCeva SesaZlebelia mxolod 2-jer.

sakanonmdeblo sistemaSi mniSvnelovania aseve bundesratis (federaluri sabWo) roli, ger-maniis 16 federaluri miwis warmomadgenloba. bundesratis wevrebi arian federaluri miwebis mTavrobaTa wevrebi. TiToeul federalur miwas mosaxleobis Sesabamisad aqvs 3 dan 6 xmamde. germania mravalpartiuli qveyanaa. germaniis simboloebi – himni: Das Lied der Deutschen.

8. zRvaze gasasvleli ara aqvs safrangeTis Semdeg departamentebs: burgundia, il-de- fransi, centraluri safrangeTi, limuzeni, overni.

9. parizi – TviTmfrinavmSenebloba, msubuqi avtomobilebis warmoeba, safeiqro mrewveloba, qimiuri warmoeba, mZime manqanaTmSenebloba, eleqtronika; lile _ msubuqi avtomobilebis war-moeba, safeiqro mrewveloba, qimiuri warmoeba; strasburgi _ msubuqi avtomobilebis warmoeba, safeiqro mrewveloba, qimiuri warmoeba, mZime manqanaTmSenebloba, eleqtronika; Rvinis warmoeba; lioni _ msubuqi avtomobilebis warmoeba, safeiqro mrewveloba, qimiuri warmoeba, mZime manqanaT-mSenebloba, eleqtronika; Rvinis warmoeba; grenobli _ safeiqro mrewveloba, qimiuri warmoeba, eleqtronika; marseli _ qimiuri warmoeba, eleqtronika, mZime manqanamTmSenebloba; tuluza _ TviTmfrinavmSenebloba, qimiuri warmoeba, mZime manqanaTmSenebloba; bordo _ qimiuri warmoeba, mZime manqanaTmSenebloba, Rvinis warmoeba; nanti _ TviTmfrinavmSenebloba, safeiqro mrewveloba, qimiuri warmoeba, mZime manqanaTmSenebloba, Rvinis warmoeba, eleqtronika;

10. atomuri eleqtrosadgurebi moqmedebs: brenilizSi, SinonSi, blaioSi, markulSi, tri-kasterSi, biuJSi, sen-loran-deziSi, damperSi, grevenlinSi, travdinSi, fleSenvilSi. uranis sabadoebis arsebobam.

11. xorblis gavrcelebis ZiriTadi raionia CrdiloeT safrangeTi da aqviTania. mevenaxeobis ZiriTadi raionebia md. luaris xeoba (Senen-blanis da sovinionis jiSebi), bordo (semiloni), provansi (kasisa), burgundia (Sardoni) da a.S. klimaturi pirobebis gamo.

12. magaliTi1:versalis sasaxle an ubralod versali (frang. Château de Versailles) — safrangeTis mefeebis sadResaswaulo sasaxle versalSi, parizis gareubani. sasaxlis agebis periodSi versali sofeli iyo, amJamad ki parizis gareubania sakuTari qalaqis statusiT. 1682-1789 wlebSi versalis kari safrangeTis Zveli reJimis Zalauflebis centri iyo. XVII saukunidan evropis monarqebisa da didebulTa sasaxleebisTvis nimuSi gaxda. 1979 wels iuneskom msoflio kulturuli memkvidreobis ZeglTa siaSi Seitana. versalis sasaxlis ageba lui XIV-m daiwyo.

magaliTi2: Sartris RvTismSoblis sakaTedro taZari (frang. Cathédrale Notre-Dame de Chartres) mdebareobs SartrSi, parizidan 80 km-Si da warmoadgens maRali gotikuri arqiteqturuli stilis saukeTeso nimuSs mTel safrangeTSi.

romanuli stilis nagebobis fundamentze axali Senobis aRmarTva 1145 wels daiwyo, Tumca 1194 wlis xanZars mxolod taZris dasavleTis fasadi gadaurCa da es nawili adreul goTur stilSia. kaTedralis ZiriTadi karkasi aRadgines 1194-1220 wlebSi, rac sakmaod mcire droa Suasaukuneebis taZrebis mSeneblobisTvis.

Sartris kaTedralis silamaze mravali Semoqmedis aRmafrenis wyaro yofila, arqiteqturis

82

istorikosebi xotbas asxamdnen mis daxvewil waxnagebsa da cadatyorcnil haerovan qimebs. Zvel istorikosTa amgvar Sefasebas dResac savsebiT iziareben, vinaidan Sartris taZari WeSmaritad Seudarebelia yvela frangul goTur kaTedralTa Soris. Soridan iqmneba iluzia, rom is xorblis velebze haerSia gamokiduli da mxolod masTan miaxloebisas amCnevs mnaxveli taZris gorakis ferdobebze garSemo Sefenil qalaqs. misi ori kontrastuli qimi - erTi 105 m. martivi piramidis formis, 1140 welsaa agebuli, meore ki - 113 metri simaRlis, adreuli me-16 saukunis flamboian-turi ornamentebiT damSvenebuli gumbaTia daSenebuli SedarebiT adrindel koSkze—aWimulia rux momwvano saxuravze; maT garSemo kompleqsuri ark-butantebia (e.w. mfrinavi sayrdenebi) Semovlebuli.

legendis Tanaxmad 876 wlidan taZarSi inaxeba tunika (Sancta Camisia), romelic wminda mariam RvTismSobels ekuTvnoda. es wminda reliqvia kaTedralisTvis uboZebia Sarlemans, romelmac is saCuqrad ierusalimze jvarosnuli laSqrobis dros miiRo. sinamdvileSi saCuqari Sarl II-isgan iyo; specialistTa SefasebiT qsovili siriuli warmoSobisaa da damzadebulia Cv.w. pirvel sau-kuneSi. saukuneebis ganmavlobaSi Sartri wm. mariamis pilgrimTa mniSvnelovani centri iyo da dResac morwmuneni mTeli msofliodan am wminda reliqviis pativsacemad modian.

Sartris kaTedrali istoriulad qalaqis yvelaze mniSvnelovani Senoba iyo. is iyo ekonomikuri centric da qalaqis yvela mniSvnelovani RonisZieba aq tardeboda. Sua saukuneebSi kaTedrali SigadaSig bazris funqciasac asrulebda, bazilikis TiToeul niSaSi garkveuli kategoriis saqoneli iyideboda, mag. Crd. boloSi teqstili iyo, samxreT boloSi ki sawvavi, bostneuli da xorceuli. drodadro mRvdelTmTavrebi cdilobdnen bolo moeRoT kaTedralSi amgvari saqmi-anobisTvis, Tumca uSedegod. Rvinis gamyidvelebs ekrZalebodaT Rvinis taZris sardafSi gayidva, Tumca eklesiis Sua nawili maTTvis Tavisufali iyo da aq vaWrobiT isini gare gadasaxadebisgan Tavis aridebas axerxebdnen. aqve ikribebodnen sxvadasxva xelobis muSebi samsaxuris saSovnelad. erT periodSi qalaqSi ergotizmis gavrcelebis Sedegad, romelsac mravali msxverpli hyolia, kaTedrals hospitalis funqciac Seusrulebia.

kaTedralis didebuli fasadis garda misi mniSvnelovani arqiteqturuli RirsSesaniSnaobaa taZris interieri da ganumeorebeli moWiquli minis fanjrebi. adreuli XIII saukuniT daTariRe-buli fanjrebis mozaika gadaurCa me-16 saukunis religiur omebs da miiCneva, rom es erT-erTi yvelaze sruli koleqciaa dRemde SemorCenili Suasaukuneebis moWiquli minisa msoflioSi. 1753 wlis modernizaciis mcdelobisas, minis nawili taZris klerkebma fanjrebidan moxsnes da amis gamo originali 186 moWiqul miniani fanjridan 152 gadarCa. es minebi gansakuTrebiT mniSvnelovania maTi `cocxali~ silurjis gamo, romlis yvelaze TvalsaCino nimuSia am miniT gamosaxuli madona yrmiT.

zogierTi fanjara samefo ojaxis saCuqari iyo, mag., vardisferi fanjara CrdiloeT niSaSi safrangeTis dedofali blanSis miZRvnilia. samefo gavlena igrZnoba marTkuTxa periferiul fanjrebSic, romelic samefo simboloebs gamosaxavs yviTeli flor-de-lisebiT lurj fonze da aseve yviTeli cixe-koSkebiT wiTel fonze.

kaTedralis iatakze Sartris cnobili TerTmetwriani labirinTia, romlis srul sigrZeze gavla identuri iyo ierusalimSi pilgrimobisa da mrevls codvebis mosananieblad masze muxlebze cocvas uwesebdnen. am tradiciis gamo labirinTs „gza ierusalimisken“ (fran. Chemin de Jerusalem) erqva. labirinTis centrSi moTavsebuli gvirilas magvari dizaini simbolurad datvirTulia da gabrwyinebas niSnavs.

safrangeTis revoluciis dros Sartris kaTedrali dangrevas da Zarcvas gadaurCa, xolo mas Semdeg Catarebul uamrav restavracias misi Tavdapirveli briwyinvaleba ar Seulaxavs. is yo-velTvis igive _ goTuri xelovnebis triumfi _ rCeboda. kaTedrali 1979 wels iuneskos msoflio kulturuli memkvidreobis siaSia Setanili.

Sua saukuneebSi kaTedrali aseve funqcionirebda, rogorc mniSvnelovani saganmanaTleblo kera. Sarlemanis surviliT ganaTleba frangi xalxisTvis xelmisawvdomi unda gamxdariyo da vi-naidan axali skolebis aSeneba gacilebiT Zviri iqneboda, arsebuli infrastruqturis gamoyeneba ufro advili iyo. misi brZanebiT kaTedralebsa da monastrebSi skolebis arseboba da religiuri swavleba aucilebeli kriteriumi gaxda mTel safrangeTSi. kaTedralurma skolebma male samo-nastro skolebs waarTva ganaTlebis wamyvani roli da ukve me-11 saukuneSi kaTedrali Tavad gaxda skolis simbolo/sinonimi. yvela kaTedrals sakuTari specializacia hqonda da Sartris

83

daxelovnebad logikis swavleba iTvleboda. Sartris axali logika mravalTa mier parizisaze ufro progresuladac ki iTvleboda.

13. magaliTi1:burgundia, igive burgoni (frang. Bourgogne) — regioni safrangeTis centrSi. Sedgeba oTxi departamentisagan: kot-d’ori, nievri, sona da luara, iona. burgundiis farTobi Seadgens 31.582 kv.km-s. mosaxleoba 2007 wlis monacemebiT 1 633 891 kacia. udidesi qalaqebia diJoni da neveri. Sua saukuneebSi burgundia Zlieri sahercogo iyo, romelic xSirad gamodioda safran-geTis winaaRmdeg. mimdebare qveynebi, maT Soris niderlandi da belgia, xSirad iyo burgundieli hercogebis xelqveiT. 1477 wels Sevida safrangeTis SemadgenlobaSi. cnobilia Tavisi RvinoebiT (Sabli, niui-sen-JorJi) da saqonlis sxvadasxva jiSiT.

magaliTi2: loTaringia, igive loreni (frang. Lorraine, germ. Lothringen), aris regioni aRmosav-leT safrangeTSi, mdinareebis maasisa da mozelis zemo dinebaSi. Sedgeba 4 departamentisagan: miorti da mozeli, miozi, mozeli, vogezi. farTobi – 23,6 aTasi. mosaxleoba – 2,3 mln. qalaqebi: meci, nansi, tionvili.

Zvelad loTaringiis teritoriaze keltebi cxovrobdnen. Zv. w. I saukuneSi romaelebma daipyres. Zv. w. V saukuneSi frankTa samefos SemadgenlobaSi Sevida. 855 wels frankTa imperatorma loTar I-ma es teritoria Tavis vaJs, loTars uboZa (am droidan momdinareobs saxelwodeba `loTarin-gia~). loTaringia 1766 wlamde germaneli eris saRvTo romis imperiis nawili iyo, ris Semdegac safrangeTma daipyro es miwa. 1871 wels prusiam safrangeTTan omis mogebis Semdeg isev SeierTa loTaringia. pirveli msoflio omis damTavrebis Semdeg loTaringia versalis xelSekrulebis Tanaxmad safrangeTs gadaeca,romlis Semdeg daiwyo am regionSi mcxovrebi germanelebis ufle-bebis SezRudva, maT germanuli enis swavlis ufleba skolaSi ar hqoniaT. me–2 msoflio omis dros germaniam isev daikava loTaringia da elzasi. germaniis marcxis Semdeg loTaringia isev safran-geTis SemadgenlobaSi Sevida. dRes loTaringiis regionSi 2,300 000 adamiani cxovrobs. regionis samxreTi, centri da dasavleTi frangulenovania,Crdilo–aRmosavleTi ki germanuli, sadac mosaxleoba, gansakuTrebiT xanSiSesulebi, germanulad saubroben.

§35.azia

gaixsene:azia yvelaze didi kontinentia farTobiT. is kontrastebis kontinentia: aq mdebareobs dedami-

wis yvelaze maRali da yvelaze dabali adgilebi; yvelaze naleqiani adgili.

davaleba:1. centraluri azia: yazaxeTi, yirgizeTi, tajikeTi, TurqmeneTi, uzbekeTi; aRmosavleTi azia:

CineTi, iaponia, Crd. korea, samx. korea, monRoleTi; samxreTi azia: bangladeSi, bhutani, indoeTi, maldivis kunZulebi, nepali, pakistani, Sri-lanka; samxreT-aRmosavleTi azia: brunei, mianmari, kamboja, aRmosavleTi timori, indonezia, laosi, malaizia, filipinebi, singapuri, tailandi, viet-nami; samxreT-dasavleTi azia: avRaneTi, somxeTi, Aazerbaijani, bahreini, kviprosi, saqarTvelo, irani, erayi, israeli, iordania, quveiTi, libani, omani, katari, saudis arabeTi, siria, TurqeTi, arabTa gaerTianebuli saamiroebi, iemeni.

2. a) azias gars akravs CrdiloeTi yinulovani okeane, wynari okeane da indoeTis okeane Tavisi gare zRvebiT, agreTve atlantis okeanis Siga kontinenturi zRvebi; CrdiloeTi yinulovani okeanis zRvebia: karis, laptevebis, aRmosavleT cimbiris, Cukotkis; indoeTis okeanis zRvebia: wiTeli, arabeTis, andamanis; wynari okeanis zRvebia: aRmosavleT CineTis zRva, bandis zRva, beringis zRva, iavis zRva, iaponiis zRva, marjnis zRva, oxotis zRva, samxreT CineTis zRva, sulavesis zRva, sulus zRva, tasmanis zRva, fijis zRva, filipinis zRva, yviTeli zRva.

CrdiloeT amerikisagan igi gamoyofilia beringis srutiT, xolo afrikisagan - suecis yeliT. kunZulebi: iaponiis kunZulebi ( hokaido, honsiu, sikoku, kiusiu, okinava, riukiu), kuriliis,

saxalini, andamanis, nikobaris, Sri-lanka, mcire da didi zondis kunZulebi. naxevarkunZulebi: arabeTis, afSeronis, iamalis, indostanis, indoCineTis, kamCatkis, koresi, malakis, taimiris, mcire aziis.

84

ZiriTadi mTaTa sistemebia: himalai (umaRlesi mwvervali jomolungma, 8848 m), kavkasioni, hin-duquSi, yarayumi, pamiri, tian-Sani, kun-luni, CineT-tibetis mTianeTi, altai, saianebi, urali, wina aziis mTianeTi, tibetis zegani. aziis yvelaze mniSvnelovani dablobebia: dasavleT cimbiris, Turanis, jungaris, CineTis didi, indo-gangis, mesopotamiis.

aziis udidesi mdinareebia: ianZi, obi, enisei, lena, amuri, xuanxe, mekongi, brahmaputra, gangi, indi, tigrosi, evfrati. tbebidan aRsaniSnavia: kaspiis zRva, aralis zRva, baikali.

3. a) yvelaze maRali adgilia everesti himalais mTebSi, xolo yvelaze dabali mkvdari zRva, arabeTis n/k-ze; b) Sua, centraluri da aRmosavleTi azia, malais arqipelagi xasiaTdeba Zlieri seismurobiT. kamCatkaze, samxreT-aRmosavleT aziis bevr kunZulze moqmedi vulkanebia.

5. yofili sabWoTa respublikebia: yazaxeTi (mcire evropuli nawilis gamoklebiT), uzbekeTi, yirgizeTi, tajikeTi, TurqmeneTi. es ukanaskneli oTxi qveyana Sua aziis regionad moixsenieboda.

6. aziis monarqiuli qveynebia: iaponia, brunei, butani, bahreini, arabTa gaerTianebuli sae-miroebi; federaciuli qveynebia: indoeTi, malaizia, pakistani, CineTi, arabTa gaerTianebuli saemiroebi.

8. magaliTi: bruneis saxelmwifo (sasulTno) samxreT-aRmosavleT aziaSi, kunZul kalimantanis Crdilo dasavleT nawilSi. esazRvreba samxreT CineTs zRvas da indonezias. farTobi — 5,8 aT. kv.km. mosaxleobis raodenoba — 372 aT. (2005). dedaqalaqi: bandar-seri-begavani.

saxelmwifos mmarTveli da xelmZRvaneli _ sulTani. isve aris qveynis religiuri lideri. xelisufleba dakompleqtebulia ZiriTadSi misi ojaxis wevrebisa da naTesavebisagan.

qveynis teritoriul administraciuli mowyoba — 4 regioni. brunei dayofilia oTx adminis-traciul erTeulad: belaiti, brunei-muara, Temburongi, tutongi. Temburongis mxare qveynisagan gamoyofilia indoneziis teritoriiT. regionebi dayofilia ufro mcire erTeulebad, romlebsac mukimebs eZaxian.

XVI saukuneSi brunei mZlavri feodaluri saxlemwifo iyo da ekava kalimantaniis da mimdebare kunZulebis didi nawili ase aRwers am qveyanas magelani, romelmac moinaxula es qveyana 1952 wels. 1839 wels qveynis sulTnis mmarTvelobaSi mosulma ingliselma avantiuristma j. brukma moawyo amboxeba da daikava qveynis CrdiloeTi nawili. sulTanisgan brukma rajis tituli miiRo. 1888 wels qveyana inglisis proteqtoratis qveS gadadis.1959 wels ajanyebebis talRis gamo inglisma bruneis avtonomia mianiWa,1984 wlis 1 ianvridan gamocxadda qveynis sruli damoukidebloba. 1992 wels miRebul iqna koncepcia `malauri islamuri monarqia~. sulTanma xassanal bolkiaxma daiwyo sazogadoebis modernizaciis frTxili politikis gatareba. nacionaluri dResaswaulia 23 Tebervali _ damoukideblobis dRe.

teritoriis umetesoba dablobia. klimati ekvatoruli. haeris temperatura mTeli wlis gan-mavlobaSi 26°C. teritoriis 75% tropikul tyeebs ukavia.

mosaxleobis eTnikuri Semadgenloba qveynisa mravalferovania: qveynis (66%) malaelebi arian, maTTan monaTesave eTnikuri jgufebi — kelaelebi, ibanelebi, melanauelebi, dusunebi, murutebi, daakebi da sxva — 8 %, Cinelebi _ 11%, ebraelebi, indoelebi da sxva. oficialuri enaa — malauri, gavrcelebulia aseve inglisuri da Cinuri enebi. oficialuri religiaa — islami (67 %), 13% — budizmi, 10% — qristianoba (ZiriTadad protestantebi), 10% — sxva (ZiriTadad aborigenuli kuturebi). qalaqis mosaxleoba — 58 %. simWidrove — 62 ad./km. mosaxleobis 1/3 bruneis dedaqa-laqSi cxovrobs.

qveynis ekonomikis upiratesobania: navTobis da gazis maragi _20-30 w. Tumca, ucxouri inves-ticebidan Semosavali (2004 $7.75 mlrd] aRemateba gazidan da navTobidan Semosul Semosavals. susti mxarea diversifikaciis ar qona. qveynis ekonomika orientirebulia erT produqtze.

qveyana weliwadSi moipovebs 10 mlrd. tona navTobs da 12 mlrd kub.m gazs. navTobisa da gazis didi maragis gamo qveyanas erT-erTi wamyvani adgili ukavia cxovrebis donis mixedviT samxreT aRmosavleT aziis qveynebSi. bolo wlebSi aqtiurad mimdinareobs muSaoba qveyanaSi turistebis mosazidad.

85

§36.CineTissaxalxorespublika

1. a) samxreT CineTis, aRmosavleT CineTis, yviTeli zRvebi; b) mosazRvre qveynebia: ruseTi, yazaxeTi, yirgizeTi, tajikeTi, avRaneTi, pakistani, indoeTi, nepali, bhutani, mianmari, laosi, vietnami, CrdiloeTi korea, monRoleTi; g) indoeTTan; d) qveyana mdebareobs aziaSi, ukavia konti-nentis centraluri da aRmosavleTi nawilebi. aqvs 3 zRvaze gasasvleli da 14 qveyanas esazRvreba.

2. a) CineTis ori mesamedi mTebsa da udabnoebs uWiravs. mTebidan aRsaniSnavia kunlunis mTebi da himalaebi, didi da mcire xinganebi, cinlinis mTebi, tian-Sani, beiSani, tibetis zegani; CineTSi mdebareobs alaSanis, gobis da Taklamakanis udabnoebi; b) mdinareebi (km) — ianZi 5.500; xuanxe 4.700; amuri 4.300; mekongi 4.200 km.

3. Sobadobis SemzRvudvel e.w. `erTi baSvis~ politikas.4. yvelaze meCxerad dasaxlebulia qveynis Crdilo-dasavleTi - tibetis avtonomiuri olqi, 1

kv.km.-ze 2 kaci. mWidrod dasaxlebuli raionebidan aRsaniSnavia: md. xuanxes Sua da qvemo weli, md. ianZis SesarTavis raioni. makaoSi simWidrove 23 aTasi kacia 1 kv. km-ze.

5. bunebrivma pirobebma. 6.magaliTi:lhasa (lasa) tibetis istoriuli dedaqalaqi, amJamad aris CineTis saxalxo re-

spublikis SemadgenlobaSi myofi tibetis avtonomiuri regionis administraciuli centri. qalaqi gaSenebulia jiCus (mdinare brahmaputris Senakadi) xeobaSi, tibetis mTianeTSi, zRvis donidan 3650 metr simaRleze. 2009 wlis monacemebiT mosaxleoba Seadgens 373 000 adamians. lhasis midam-oebi tibetis mTianeTis mTavari sasoflo-sameurneo raionia. lhasis daarsebas miaweren tibetis pirveli saxelmwifos damaarsebels sronZangambos, romelmac dedaqalaqi iarlungis xeobidan aq gadmoitana. XV-XVII saukuneebSi lhasa tibetis saero da sasuliero centri gaxda, rac dakavSire-buli iyo dalai-lamas xelisuflebis damkvidrebasTan. qalaqis koncentrul gegmas safuZvlad udevs wriuli gzebi. pirveli Siga gza miemarTeba jokangis monastrisken (641-450) meore (pakori) gars uvlis monastris irgvliv ganlagebul savaWro centrs, mesame (linkori) - Zvel qalaqs. ra-dialurad ganlagebuli quCebi ganaSenianebulia alizis 1-2 sarTuliani baniani saxlebiT. lhasis Crdilo-dasavleT nawilSia sasaxle-simagre potala, romelic cnobilia VII saukunidan, xolo Tanamedrove saxe mas XVI-XVIII saukuneebSi mieca.

7. provinciebia: cinxai, siCuani, Sensi, xenani, Sansi, anxoi, Ziansi, xubei da xunani; avtonomiuri raionebia: sinZianis uoRorTa, tibetis, Sida monRoleTis, guansi-juanis; centraluri daqvem-debarebis qalaqebia: ninsia-xuei, Cuncini, beijingi da tianZani; specialuri administarciuli raionebia makao da honkongi.

8. beijingi – energetikuli manqanaTmSenebloba, sayofacxovrebo sagnebis warmoeba, eleqtron-ika, Savi metalurgia, kompiuterebis warmoeba, aris mniSvnelovani samecniero centri; tianZani - energetikuli manqanaTmSenebloba, sayofacxovrebo sagnebis warmoeba, eleqtronika, Savi meta-lurgia, qimiuri mrewveloba, safeiqro mrewveloba; Sanhai _ energetikuli manqanaTmSenebloba, sayofacxovrebo sagnebis warmoeba, eleqtronika, Savi metalurgia, kompiuterebis warmoeba, aris mniSvnelovani samecniero centri; uxani _ sayofacxovrebo sagnebis warmoeba, qimiuri mrewveloba, safeiqro mrewveloba, Savi metalurgia; guanjou _ energetikuli manqanaTmSene-bloba, sayofacxovrebo sagnebis warmoeba, eleqtronika, Savi metalurgia, qimiuri mrewveloba, safeiqro mrewveloba; honkongi _ energetikuli manqanaTmSenebloba, sayofacxovrebo sagnebis warmoeba, eleqtronika, kompiuterebis warmoeba, qimiuri mrewveloba, safeiqro mrewveloba; Cuncini _ energetikuli manqanaTmSenebloba, sayofacxovrebo sagnebis warmoeba, eleqtronika; kunmini _ energetikuli manqanaTmSenebloba, sayofacxovrebo sagnebis warmoeba, eleqtronika, qimiuri mrewveloba; urumCi – gazisa da navTobis mopoveba, energetikuli manqanaTmSenebloba, sayofacxovrebo sagnebis warmoeba, qimiuri mrewveloba; lanjou _ gazisa da navTobis mopoveba, energetikuli manqanaTmSenebloba; siani _ energetikuli manqanaTmSenebloba, sayofacxovrebo sagnebis warmoeba, qimiuri mrewveloba, safeiqro mrewveloba.

9. a) brinjis, xorblis da simindis moyvanis udidesi raionebia siCuanis, Sandunis, xunanis da xenanis provinciebi; Cao – xenanisa da xives provinciebSi; b) mecxvareoba ganviTarebulia sinZianisa da cinxais provinciebSi, aseve Sida monRoleTis raionSi.

10. magaliTi1:sami paraleluri mdinaris daculi teritoria — iuneskos msoflio memkvi-

86

dreobis Zegli CineTSi, iunanis provinciaSi. mdebareobs sino-tibetis mTebSi, aziis sami udidesi mdinaris _ ianZis, mekongisa da salunis zemo auzSi, romlebic aq 3 000 m siRrmis xeobaSi, para-lelurad miedineba CrdiloeTidan samxreTisken. daculi teritoriis farTobi 758 977,8 ha-s Seadgens. gamoirCeva biologiuri mravalferovnebiT da aq warmodgenilia dedamiwis TiTqmis yvela temperaturuli zona, ris gamoc aq uamravi saxeobis cxoveli da mcenarea gavrcelebuli. miuxedavad imisa, rom es teritoria mTliani CineTis farTobis 0,4%-s Seadgens, aq warmodgenilia CineTis mcenareuli safaris 20% da faunis 25%-ze meti.

magaliTi2:siCuanis giganturi pandebis nakrZali CineTis provincia siCuanSi. aq binadrobs maRali safrTxis qveS myofi giganturi pandebis msoflio raodenobis 30%, mimdinareobs maTi moSeneba gamravleba. teritoriis farTobi 9245 kv.km-ia da moicavs Svid nakrZalsa da cxra samec-niero parks. garda pandebisa, aq binadroben aseve safrTxis qveS myofi sxva saxeobebi: wiTeli panda, Tovlis leopardi, winwklebiani leopardi. tropikuli tyeebis miRma, ganlagebulia msoflios botanikurad umdidresi zonebi, sadac floris 5000-6000 saxeobaa gavrcelebuli. miCneulia, rom regioni msgavsia mesameuli sistemis eris paleo-tropikuli tyeebisa. 2006 wels, iuneskom nakrZali msoflio memkvidreobis siaSi Seitana.

magaliTi3: Cendes kurortuli zona cinis imperiis zafxulis sasaxle CineTis xebeis provincia-Si, qalaq CendeSi. Sendeboda 1703 - 1792 wlebSi. kompleqsis farTobi 5.6 kv.km-ia da Cendes urbanuli zonis TiTqmis naxevars moicavs. es sakmaod vrceli kompleqsi Sedgeba administraciuli da sacer-emonio Senobebisgan. sxvadasxva arqiteqturuli stilis taZrebi da baRebi harmoniulad erwymis tbebis, mdeloebis da tyeebis landSafts. pekinis zafxulis sicxis dros, imperatorebi CendeSi afarebdnen Tavs. sasaxleebis zona mimsgavsebulia pekinis akrZalul qalaqs. igi ori nawilisgan Sedgeba: samefo nawili SesasvlelSi, sadac imperatorebi oficialur pirebs, aristokratebsa da sxvadasxva qveynebis despanebs iRebdnen da meore _ imperatoris ojaxis sacxovrebeli nawili. kompleqsSi yofnis dros, CineTis ori imperatori _ ciacingi da xianfeni gardaicvalnen 1820 da 1861 wlebSi. 1994 wels, iuneskom Cendes kurortuli zona msoflio memkvidreobis siaSi Seitana.

§37.indoeTisrespublika

1. a) mosazRvre qveynebia: pakistani, avRaneTi, CineTi, nepali, bhutani, mianma, bangladeSi. b) indoeTs ekuTvnis nikobaris, andamanis da lakadivis k-bi.2. Cerapunji (devanagiri: ), mcire qalaqi indoeTis Stat meghalaiaSi. mosaxleoba — 10086 ada-

miani (2001), qalaqi mdebareobs himalais mTiswineTSi, Silongis platoze, bangladeSis sazRvris siaxloves, zRvis donidan 1313 m-ze. Cerapunji erT-erTi yvelaze wvimiani adgilia dedamiwaze (11777 mm naleqi weliwadSi). amasTan aq daregistrirebuli rekordebi: weliwadSi naleqebis udidesi raodenoba (22987 mm, 1860 wlis 1 agvisto - 1861 wlis 31 ivlisamde); TveSi mosuli naleqebis udidesi raodenoba (9300 mm, 1861 wlis ivlisi).

3. indoeTis qalaqebi (aTasi kaci.) : deli (10.204; aglom. 17.038), kalkuta (4.760; aglom. 14.090), bombei (mumbai, 12.383 |17.012 aTasi), madrasi (Cenani, 4.382; aglom. 6.677 aTasi), bengalori (banga-luru, 4.461; aglom. 5.910), ahmadabadi (3.654; aglom. 4.876), haidarabadi (3.585; aglom. 5.751), puna (2.640; aglom. 3.903).

4. indoeTis religiebia: induizmi 83%, islami 11%, qristianoba 2,6%, siqizmi 1,9%, budizmi 0,7%.5. a) Cxatisgarhi, bihari da midhia-predeSi; b) orisa, dasavleT Bengali da Tripura; g) gujaraTi,

mahara-Stra da goa. 6. deli – farmacevtuli mrewveloba, sayofacxovrebo sagnebis warmoeba, safeiqro mrewv-

eloba da eleqtronika; kalkuta - farmacevtuli mrewveloba, sayofacxovrebo sagnebis warmoeba, safeiqro mrewveloba da qimiuri mrewveloba; Cenai _ sayofacxovrebo sagnebis warmoeba, safeiqro mrewveloba, mZime manqanaTmSenebloba; bangalori _ kompiuterebis warmoeba, eleqtronika, TviTmfrinavmSenebloba; mumbai _ kompiuterebis warmoeba, eleqtronika, TviTmfrinavmSenebloba safeiqro mrewveloba. qimiuri mrewveloba, mZime manqanaTmSenebloba, kinematografia; ahmadabadi – qimiuri da safeiqro mrewveloba.

87

7. a) brinjis moyvanis udidesi raionia sanapiro dablobebi da mdinareebis gangasa da brahmoputris xeobebi, xorbali ZiriTadad Crdilo-dasavleTis StatebSi mohyavT, Cai ki bengalis yuris sanapiro regionebSi; b) mesaqonleoba ganviTarebulia centralur StatebSi; g) bunebrivma pirobebma.

8. magaliTi1:kazirangis erovnuli parki asamis StatSi mdebareobs. iuneskos msoflio memkvi-dreobis obieqti 1985 wlidan. parki daarsebulia 1905 wels, mis daarsebaSi mniSvnelovani roli iTamaSa baronesa meri kerzonma, indoeTis vice-mefis jorj kerzonis colma parkis farTobi Sead-gens 42,996 heqtars. parkSi aris ulamazesi tropikuli tyeebi. msoflio cnobadoba parks moutana iman, rom aq aris yvelaze didi mudmivi dasaxleba erTrqiani martorqebis, parkis teritoriaze aseve binadrobs vefxvi, spilo, tuCa daTvi, bengaluri kata, gauri da mravali sxva veluri cxoveli. mTlianad parkSi aris 30 saxeobaze meti ZuZumwovari, romelTagan 15 Setanilia wiTel wignSi.

magaliTi2:mahabodhi budisturi taZari bodh-gaiaSi, iq, sadac sidharTa gautamam miaRwia ga-brwyinebas da gaxda buda. bodh-gaia mdebareobs indoeTis biharis Statis dedaqalaq pantidan 96 km-is daSorebiT. kompleqsi aseve moicavs bodhis wminda xeebs, romlebis qveSac gabrwyinda buda. budas sikvdilidan 250 wlis Semdeg, bodh-gaiSs swvevia mefe aSoka, romelmac aq mahabodhis mon-asteri daafuZna, magram zogierTi istorikosi miiCnevs, rom is I saukuneSi, quSanis imperiis dros aigo. indoeTSi budizmis dakninebis periodSi, taZari miiviwyes da mtvrisa da nagvis sqeli feniT daifara. XIX saukuneSi, britaneTis koloniuri reJimis dros, taZars rekonstruqcia Cautara britaneTis arqeologiurma sazogadoebam, ris Sedegadac, man pirvandeli saxe daibruna. 2002 wels, iuneskom kompleqsi msoflio memkvidreobis siaSi Seitana.

magaliTi3:indoeTis mTis rkinigza — ase ewodeba indoeTis mTebSi gamaval xuT sarkinigzo xazs, romelic am qveyanaSi XIX saukunesa da XX saukunis dasawyisSi, britaneTis koloniuri mmarT-velobis dros aigo da dRemde moqmedebs. rkinigza Sedgeba sami nawilisgan: darjiling-himalais rkinigza, nilgiris samTo rikinigza, kalka-Simlas rkinigza. iuneskom aRniSnuli xazebi cal-calke, 1999, 2005 da 2008 wlebSi Seitana msoflio memkvidreobis siaSi, rogorc „SesaniSnavi magaliTi mTian regionSi problemis teqnologiurad gadawyvetisa~.

§38.iaponia

1. a) udidesi kunZulebia: honsiu, hokaidu, kiusiu da sikoku. iaponiis arqipelagiis udidesi kunZulia honsiu (230,8 aT. kv.km). b) riukius, okinavas, iakuSima, kamaSima, liankuris, ogasaravas.

2. qalaqis mosaxleobis mkveTri zrda II msoflio omis damTavrebis Semdeg, 1945 wlidan daiwyo, xolo soflis mosxaleobis kleba 1955 wlidan aRiniSna. II msoflio omis Semdeg iaponia Zalian swrafad ganviTarda, misi ekonomikuri done yovelwliurad maRldeboda, ramac mosaxleobis qa-laqebSi gadasvla da Sesabamisad urbanizaciis procesis daCqareba gamoiwvia.

4. saporo – energetikuli manqanaTmSenebloba, ludis warmoeba, qimiuri mrewveloba; hitaCi – eleqtronika, sayofacxovrebo sagnebis warmoeba, qimiuri mrewveloba, tokio _ energetikuli manqanaTmSenebloba, ludis warmoeba, qimiuri mrewveloba, sayofacxovrebo sagnebis warmoeba, sabanko-safinanso saqme, mniSvnelovani samecniero centri; iokohama – msubuqi manqanebis warmoeba, energetikuli manqanaTmSenebloba, Savi metalurgia, gemTmSenebloba, qimiuri mrewveloba; nagoia _ msubuqi manqanebis warmoeba, energetikuli manqanaTmSenebloba, eleqtronika, Savi metalurgia, gemTmSenebloba, safeiqro mrewveloba; kioto _ sayofacxovrebo sagnebis warmoeba, safeiqro mrewveloba; osaka _ msubuqi manqanebis warmoeba, energetikuli manqanaTmSenebloba, safeiqro mrewveloba, qimiuri mrewveloba, gemTmSenebloba; nagasaki – eleqtronika; kitakiusiu _ Savi metalurgia, sayofacxovrebo sagnebis warmoeba, qimiuri mrewveloba; horosima _ msubuqi man-qanebis warmoeba, energetikuli manqanaTmSenebloba, sayofacxovrebo sagnebis warmoeba; kobe _ mniSvnelovani samecniero centri, qimiuri mrewveloba, gemTmSenebloba; toiama – safeiqro mrewveloba, sayofacxovrebo sagnebis warmoeba, qimiuri mrewveloba, msubuqi manqanebis warmoeba.

5. sinkanseni swrafi rkinigzis xazebis qseli iaponiaSi. 1964 wels pirveli tokaido sinkansenis gaxsnis Semdeg qseli gafarTovda da amJamad iaponiis yvela ZiriTad qalaqs _ tokios, nagoias, kiotos, okaiamas, osakas, hirosimas, kitakiusius da fukuokas moicavs kunZulebze honsiu da kiu-siu moZraoebis siCqariT 500 km/sT-mde, seismurad aqtiur regionSi.

88

sinkanseni pirdapir niSnavs `axal relsebian gzas~ da amgvarad mxolod rkinigzaze miuTiTebs, xolo Tavad matareblebs oficialurad `super eqspress~ uwodeben. Tumca am gansxvavebas Tavad iaponelebi iSviaTad akeTeben. Zveli xazebisgan gansxvavebiT, sinkaneni sworxazovani liandagebia, romlebic gvirabebsa da viadukebs iyenebs dabrkolebebis gadasalaxavad, maTi Semovlis nacvlad.

6. magaliTi1: ogasaravas kunZulebi, aseve cnobili, rogorc boninis kunZulebi — ocdaaTze meti kunZulisgan Semdgari kunZulTa sami jgufi iaponiis SemadgenlobaSi. maTi mTliani farTobi 7 393 ha-s Seadgens. gamoirCeva landSaftis mravalferovnebiTa da mdidari fauniT, aq boninis mfrinavi mela — erT-erTi yvelaze metad safrTxis qveS myofi Ramura gvxvdeba; aseve 195 saxeobis safrTxis qveS myofi frinveli. kunZulebze aRnusxulia 441 saxeobis adgilobrivi mcenare. maT Semogaren wylebSi gavrcelebulia veSapisebrni, mravali saxeobis Tevzebi da marjnis polipebi. ogasaravas kunZulebis ekosistema ireklavs evoluciuri procesebis gavrcelebis areals, ro-melic warmodgenilia endemuri mcenareebis gverdiT arsebuli samxreT-aRmosavleT da Crdilo-dasavleT aziis mcenareulobiT.

2011 wlis 24 ivniss, ogasaravas kunZulebi iuneskom msoflio memkvidreobis ZeglTa siaSi Seitana.magaliTi2:icukuSimas taZari sintoisturi akldama icukuSimas kunZulze qalaq hacukaiCiSi,

hirosimas prefeqtura, iaponia. 1996 wlidan Setanilia iuneskos msoflio memkvidreobis ZeglTa siaSi. iaponiis mTavrobis mier gamocxadebulia erovnul saganZurad.

taZari VI saukuneSi iRebs dasabams, xolo dRevandeli formiT 1168 wlidan modis, rodesac misTvis Tanxa didgvarovanma taira no kiomorim gaiRo. akldamis mSenebloba, romelic ubeze je-birebis msgavsi struqturebisgan Sedgeba, gamowveuli iyo kunZulis wminda adgilad SeracxviT. ubralo xalxs am kunZulze fexis dadgmis ufleba ar hqondaT da Sesabamisad naviT unda miecuraT WiSkris gavliT, romelic wyalze motivtives STabeWdilebas tovebs.

icukuSimas taZris dramatuli WiSkari - tori - iaponiis erT-erTi yvelaze popularuli tur-istuli sanaxaobaa, xolo xedi WiSkarze kunZulis mTa misenis win ki iaponiis sam umTavresTa Soris iTvleba. WiSkari aq 1168 wlidan arsebobs, Tumca amJamindeli 1875 wliT TariRdeba. kamforis xisgan damzadebuli WiSkari 16 metria simaRleSi da oTx fexze dgas damatebiTi simagrisTvis. WiSkari mcuravis STabeWdilebas mxolod moqcevis periodSi tovebs. miqcevisas mxolod Slami rCeba da masTan fexiT misvlac aris SesaZlebeli.

taZris siwmindis dacva imdenad mniSvnelovani iyo, rom 1878 wlamde mis teritoriaze mSobiaroba an gardacvaleba akrZaluli iyo. dRemde kunZulze dakrZalva akrZalulia. 2004 wlis 5 seqtembers taZari mniSvnelovnad daaziana taifunma. saxuravi da jebirebi nawilobriv ganadgurda, ris gamoc taZari droebiT daixura. Tumca amJamad is ukve gaxsnilia mnaxvelTaTvis, aRdgeniTi samuSaoebi kvlavac mimdinareobs. tradiciisamebr mnaxvelebi WiSkris sayrdenebis RriWoebSi xurda fuls deben da survils CauTqvamen.

$39.TurqeTisrespublika

1. TurqeTs esazRvreba rva qveyana: bulgareTi, saberZneTi, saqarTvelo, somxeTi, azerbaijani (naxiCevani), irani, erayi da siria.

2. Sav, egeosis (CrdiloeTiT da dasavleTiT) da xmelTaSua zRvaze (samxreTidan).3. TurqeTis respublika anatoliis naxevarkunZulze mdebareobs dasavleT aziaSi da Trakeze

(rumelia) samxreT-aRmosavleT evropis balkaneTis regionSi. anatolias Trakesgan aSorebs marmarilos zRva da TurqeTis sruteebi (bosfori da dardaneli), romlebsac aziasa da evropas Soris sazRvrad miiCneven, ris gamoc TurqeTi transkontinenturi qveyanaa. or kontinentze strategiuli mdebareobis gamo TurqeTis kultura aRmosavleTisa da dasavleTis tradiciaTa unikaluri nazavia. Zlieri istoriuli, kulturuli da ekonomikuri gavleniT regionSi evropas, centralur azias, ruseTsa da axlo aRmosavleTs Soris, TurqeTma bolo saukuneebSi strategiuli mniSvneloba SeiZina.

4. a) TurqeTis evropuli nawili qmnis sazRvrebs saberZneTsa da bulgareTTan. qveynis aziuri nawili ZiriTadad maRali centraluri platosgan Sedgeba viwro sanapiro dablobebiT qoroRlusa da aRmosavleT Savi zRvis mTaTa qedebiT CrdiloeTSi da taurusis mTebiT samxreTiT. aRmosav-

89

leT TurqeTi ufro mTagoriania. uswormasworo CrdiloeT anatoliis topografia Savi zRvis gaswvriv grZel, viwro qamars hgavs. es regioni TurqeTis miwis daaxloebiT 1/6-s Seadgens. plato aRmosavleTisken sul ufro uswormasworo xdeba. b) TurqeTSi iRebs saTaves evfrati, tigrosi da araqsi. aq mdebareobs vanis tba da mTa ararati, TurqeTis umaRlesi mwvervaliT (5,165 m).

5. magaliTi:bursa msxvili qalaqi Crdilo-dasavleT TurqeTSi (qveyanaSi sididiT meoTxe st-ambolis, ankarisa da izmiris Semdeg) da bursis provinciis administraciuli centri. 2000 wlis aRweris mixedviT qalaqis mosaxleobam 1.194.687 kaci Seadgina, saidanac TiTqmis 100%-s Turqebi Seadgendnen. XX saukunis dasawyisamde dominirebda berZnuli saxelwodeba „prusa“, Turqulad qalaqi cnobilia agreTve rogorc „eSil bursa“.

6. ankara – eleqtronika, cementis warmoeba, safeiqro mrewveloba, kvebis mrewveloba, qimiuri mrewveloba; kirikale – Savi metalurgia, navTobgadamamuSavebeli mrewveloba; sivasi _ cemen-tis warmoeba, safeiqro mrewveloba, Savi metalurgia; erzrumi _ cementis warmoeba, safeiqro mrewveloba, kvebis mrewveloba; adana _ cementis warmoeba, navTobgadamamuSavebeli mrewveloba, kvebis mrewveloba; mersini _ safeiqro mrewveloba, kvebis mrewveloba; isparta _ safeiqro mrewv-eloba, kvebis mrewveloba, cementis mrewveloba. qimiuri mrewvwloba, Savi metalurgia, msubuqi avtomobilebis warmoeba, navTobgadamamuSavebeli mrewveloba; izmiri – eleqtronika, safeiqro mrewveloba; bursa _ safeiqro mrewveloba, kvebis mrewveloba, msubuqi avtomobilebis warmoeba; stamboli _ msubuqi avtomobilebis warmeoba, eleqtronika, cementis warmoeba, safeiqro mrew-veloba, kvebis mrewveloba, qimiuri mrewveloba; izmiti _ navTobgadamamuSavebeli mrewveloba, kvebis mrewveloba, qimiuri mrewveloba;

7. marcvleuli kulturebi ZiriTadad mohyavT centralur anatoliaSi, mecxvareoba ganviTa-rebulia samxreT-aRmosavleT da centralur anatoliaSi;

8. magaliTi1:troa legendaruli qalaqi, aRwerili troas omis ciklSi, iliadaSi, homerosis Zvel berZnul eposSi. troa arqeologiuri midamoa anatoliaSi, homerosis mier aRweril adgilas zRvis piras dardanelis srutis samxreT dasavleTSi mTa idas qveS. axali qalaqi iliumi dafuZnda legendaruli ilionis (troa) adgilas romis imperator avgustusis mmarTvelobis periodSi. xel-sayreli mdebareobis wyalobiT qalaqi sakmaod mdidari iyo, Tumca konstantinepolis daarsebis Semdeg, bizantiis periodSi, is TandaTan dakninda.

1870 wels germanelma arqeologma hainrix Slimanma am adgilas arqologiuri gaTxrebi wamoi-wyo. gaTxrebis Sedegad aRmoCenil iqna erTi meoris Semdeg aSenebuli ramdenime qalaqi . erT-erTi yvelaze adreuli qalaqi homerosis troad iqna miCneuli. miuxedavad imisa, rom amgvari daskvna sakamaToa, am adgilis identifikacia SesaZlebeli gaxda hititur teqstebSi qalaq vilusad; ilioni (anu vilioni) am saxelis berZnuli varianti unda yofiliyo. 1998 wels troa Seitanes iuneskos msoflio kulturuli memkvidreobis Zeglebis siaSi.

magaliTi2: Tofqafis sasaxle ( „saTofe sasaxle“ axolmdebare karibWis saxeliT), mdebareobs stambolSi (konstantinepoli), da osmaleTis imperiis administraciuli centri iyo 1465–1853 wlebSi. Tofqafis sasaxlis mSenebloba sulTani mehmed II-is brZanebiT daiwyes 1459 wels, rac 1465 wels dasrulda. sasaxle saraglios koncxze mdebareobs oqros rqasa da marmarisis zRvas Soris, warmtaci xediT bosforze. is uamravi mcire zomis Senobisgan da oTxi didi moednisgan Sedgeba.

pirveli moedani mTel saragliozea gadaWimuli da maRali galavniTaa Semortymuli. mTavar WiSkars bab-i-hiumaiun (imperiuli karibWe) hqvia. Tofqafis sasaxlis garda pirvel moedanze aseve saimperio zarafxana mdebareobs (1727), hagia eirenes eklesia da arqeologiuri muzeumi (me-19 saukune), uricxv SadrevanTan, pavilionTan da parkTan (maT Soris gulhanis baRCa, yofili saim-peratoro vardebis baRi) erTad.

salamis did karibWes mTavari sasaxlisken da meore moednisken mivyavarT. es moedani parkia Semortymuli sasaxlis hospitaliT, sacxobiT, mcvelTa sadgomiT, sajiniboTi, saimperatori haramxaniTa da saveziroTi CrdiloeTiT, xolo samzareuloebiT ki samxreTiT. amaoebaTa karibWes SevyavarT mesame moedanze, romelic sasaxlis Suaguls warmoadgens _ warmtac baRs gars ertymis umaRlesi palatis darbazebi, romelSic moTavsebulia osmaleTis imperiis droindeli saucxoo saganZuri, ramdenime pavilioni da ahmed III-is biblioTeka centrSi.

meoTxe moedani sulTnis piradi baRi iyo da Sedgeba ramdenime pavilionis, baRisa da terasisgan. Tofqafis sasaxleSi aseve aris marTlmsajulebis koSki, wminda mantiis pavilioni, romelSic wi-

90

naswarmetyveli muhamedis wminda nivTebia da pirveli kalifsi, sataxto oTaxi , romelsac sulTani iyenebda ucxo stumrebisa da elCebis misaRebad, aseve murad IV-is aSenebuli baRdadis pavilioni meoTxe moedanze. 1853 wels sulTan abdulmeCiTma gadawyvita Tavisi rezidencia axlad aSenebul da Tanamedrove domabahCis sasaxleSi gadaetana. amJamad Tofqafi gadakeTebulia imperiuli eris muzeumad da stambulis erT-erT umTavres RirsSesaniSnaobas warmoadgens.

miuxedavad imisa, rom sasaxleSi Tavis dros msoflios uZlieresi mmarTvelebi cxovrobdnen sxva samefo sasaxleebisgan (Sonbrunis sasaxle da eqstravagantuli versali) gansxvavebiT is gamoirCeva humanuri proporciebiT, sada interieriTa da miznobrivi ganlagebiT.

§40.CrdiloeTiamerika

gaixsene:1. CrdiloeTi amerika Semdeg regionebad iyofa: CrdiloeTi amerika-kanada, aSS. centraluri

amerika — regioni CrdiloeT da samxreT amerikas Soris. aerTianebs Semdeg qveynebs; belizi, kosta-rika, salvadori, gvatemala, hondurasi, nikaragua, panama karibebi, aseve vest-indoeTi regioni amerikaSi, Sedgeba karibis zRvis, misi kunZulebisa da garSemo kontinentis napirebisgan. regioni CrdiloeT amerikis samxreT-aRmosavleT nawilSi mdebareobs, centraluri amerikis aRmosavleTiT da samxreT amerikis Crdilo-dasavleTSi. karibis zRvis kunZulebi, romlebic aseve cnobilia, rogorc vest-indoeTi, Sedgeba bahamis, didi antilisa da mcire antilis kunZulebisagan.

2. CrdiloeTi amerika kontinentia dedamiwis CrdiloeT da dasavleT naxevarsferoebSi.

davaleba:1. a) CrdileoT amerikas esazRvreba: wynari okeane – beringis zRva, atlantis okeane – sargasisa

da karibis zRvebi; CrdiloeT yinulovani okeane – bofortis, bafinis, linkolnis zRvebi; b) beringis srutiT; g) yureebia: meqsikis. hudsonis, kaliforniis; naxevarkunZulebi: kalifor-

niis, floridis, labradoris, alaskis; iukatanis; 2. a) mdinareebia: misisipi misuriT, makenzi, iukoni, kolorado, kolumbia, wm. lavrenti; b) tbebi: zemo, miCigani, huroni, eris, ontario, didi daTvis, monebis didi, vinipegi, aTabaska,

didi mlaSe. g) niagaris CanCqeri mdebareobs aSS-sa da kanadis saxelmwifo sazRvarze. CanCqerebi mdebareobs amerikis Stat niu-iorksa da kanadis provincia ontarios sazRvarze. niagaris siax-loves mdebareobs aSS-s qalaqi bufalo.

3. a) CrdiloeTi amerika-kanada, aSS. b) centraluri amerika aerTianebs Semdeg qveynebs _ be-lizi, kosta-rika, salvadori, gvatemala, hondurasi, nikaragua, panama, karibebi. didi antilis kunZulebze mdebareobs Semdegi qveynebi _ kuba, iamaika, ispaniola da puerto riko. mcire antilis kunZulebze mdebareobs Semdegi suverenuli saxelmwifoebi _ antigua da barbuda, barbadosi, dominika, grenada, sent-kitsi da nevisi, sent-lusia, sent-vinsenti da grenadinebi, trinidadi da tobago.

4. monarqiuli qveynebia: kanada, antigua da barbuda, belizi, barbadosi, grenada, iamaika, sent-kitsi da nevisi, sent-lusia, sent-vinsenti da grenadinebi.

5. magaliTi1: hondurasis respublika saxelmwifo centralur amerikaSi mdebareobs cen-tralur amerikaSi. dasavleTidan esazRreba gvatemala, samxreT-dasavleTiT el-salvadori, samxreT-aRmosavleTiT nikaragua, samxreTiT wynari okeane, ufro konkretulad karibis zRva da misi nawilebi - fonsekasa da hondurasis yureebi. qveynis farTobia 112,492 kv.km.

mosaxleoba Seadgens 8 milions (2009). maT Soris metisi 90%, indieli 7%, Savi 2%, TeTri1%. simWidrove- 64 kaci kv.km-ze; saxelmwifo ena _ espanuri. aseve regionul enebad aRiarebulia garifuna, inglisuri, miskito da indielTa sxva enebi; religia _ kaTolicizmi.

saxelmwifo sistema _ respublika; saxelmwifos meTauri _ prezidenti porfirio lobo; sakanonmdeblo organo _ erovnuli kongresi; administraciuli dayofa _ hondurasi dayofilia 18 departamentad.

magaliTi2: tegusigalpa hondurasis dedaqalaqi (1880-dan), udidesi qalaqi da fransisko-morasanis departamentis administraciuli centri. mosaxleoba 1,682,725 aT. kaci (2006). sididiT

91

mesame qalaqi centralur amerikaSi (gvatemalisa da san-salvadoris Semdeg). qalaqi mdebareobs qveynis centralur nawilSi mdebare mTebs Soris. mdinare Colutekis xeobaSi, zRvis donidan 1000 metrze. tegusigalpa espanelma kolonistebma 1578 wlis 29 seqtembers daaarses indielTa farTo dasaxlebis adgilze. im droisaTvis qalaqi oqrosa da vercxlis mopovebis mniSvnelovan centrs warmoadgenda. 1880 wlidan is hondurasis dedaqalaqi gaxda, Tumca 1970-ian wlebamde is patara qalaqad rCeboda. am droisaTvis, qveynis aRmosavleT regionebidan daiwyo masiuri imigracia. ukve 1980-iani wlebidan iwyeba gamzirebisa da didi nagebobebis mSenebloba, rac qalaqisTvis, romelic manamde mxolod orsarTuliani saxlebiT xasiaTdeboda, namdvili siaxle iyo.

qveynis resursebia: xe-tye, oqro, vercxli, spilenZi, tyvia, TuTia, rkinis madani, hidroenergia; rio koko, romlis uwindeli saxeli iyo rio sagovia, aris mdinare samxreT hondurassa da

CrdiloeT nikaraguaSi. moskito indielebisTvis, romlebic saxloben mdinaris gaswvriv, rio kokos uwodeben uanki an uankebis mdinares. mdinare saTaves iRebs san markos de kolonis mTebSi, hondurasSi da 750 km-is sigrZis kalapotis gavlis Semdeg Caedineba karibis zRvaSi. mdinaris Sua da qvemo weli emTxveva nikaraguisa da hindurasis saxelmwifo sazRvars.

eqsportSi Warbobs: yava, bananebi, Saqari, krevetebi, omarebi xe-tye, xorci. qveynis valutaa: lempira.

hondurasis teritoriis mniSvnelovan nawilze maias tomebi saxlobdnen. aq yvaoda maTi erT-erTi umniSvnelovanesi qalaqi kopani (Cv.w.150-900 ww.). 1822 wels, espaneTis mier damoukideblobis garantiis micemis Semdeg, hondurasi Sevida centraluri amerikis federaciul respublikaSi, romelic 1838 wels daiSala da mis adgilas warmoiqmna damoukidebeli saxelmwifoebi.

kopani kolumbamdeli civilizaciis naqalaqari hondurasSi, mdebareobs kopanis departamentSi, mdinare kopanis xeobaSi, gvatemalis sazRvarTan axlos. daarsebulia Zv. w. I saukuneSi, didebis mwvervals miaRwia ax. w. VII-VIII saukuneebSi da warmoadgenda maias civilizaciis mniSvnelovan politikur centrs. kopanis arqeologiuri teritoriis farTobia 24 kv.km. 1980 wlidan Setanilia iuneskos msoflio memkvidreobis Zeglebis siaSi.

§41.amerikisSeerTebuliStatebi

1. ingliselebma amerikis kontinentis kolonizacia SedarebiT gvian daiwyes. pirveli inglisuri koloniebi amerikis kontinentze jeimz I-is droidan gaCnda. koloniebis daarsebis ufleba Tavda-pirvelad savaWro kompaniebs mieca, maT kolonistebi amerikis kontinentze unda gadaeyvanaT da axal adgilebze damkvidrebaSi xeli SeewyoT. 1607 wels jeimz I-ma Crdilo amerikaSi indielebiT dasaxlebuli atlantiis okeanis sanapiroze, koloniis daarsebis nebarTva misca londonis saaqcio kompanias. am kolonias virjinia ewoda.

inglisel kolonizatorebs did siZneleebs uqmnida espaneTi da niderlandi. espaneTi ewinaaRm-degeboda inglisis koloniebis Seqmnas amitom inglisuri koloniebi mudmivi safrTxis qveS iyvnen. niderlands ki surda mas Seeqmna axali koloniebi Cr amerikaSi. XVII - XVIII saukuneebSi ingliss omebi hqonda espaneTTan da niderlandTan sadac es qveynebi damarcxdnen inglisma espaneTi aiZula rom floridis naxevarkunZuli daetovebina.

XVII - XVIII saukuneebSi CrdiloeT amerikis atlantiis okeanis sanapiroebze 13 inglisuri kolo-nia iyo. koloniebi meurneobis xasiaTis mixedviT sam jgufad iyofoda. CrdiloeTis oTx kolo-nias axal ingliss uwodebdnen, aq kolonistebi patara soflebad cxovrobdnen, TiToeul ojaxs dasamuSaveblad Tavisi sakuTari miwebi hqondaT. iqauri mosaxleoba meTevzeobas, monadireobas, zRvaosnobas, gemTmSeneblobas misdevdnen.

axalSenebi samuSao Zalis naklebobas ganicdida amitom koloniebSi inglisidan gzavnidnen msjavrdebulebs an Ratakebs. msjavrdebulebi patimrobis vadis amowurvis Semdgom koloniebSi rCebodnen. samxreTis StatebSi iyenebdnen monebis Sromas, plantatorebma ver SeZles adgilo-brivi indielebis damoneba amitom monebad amuSavebdnen afrikidan nayid mona zangebs, monebiT vaWrobam uzarmazar maStabebs miaRwia. monoba mTeli sicocxle grZeldeboda da is gadadioda STamomavlobazec.

XVII saukunis Sua xanebisTvis koloniebSi mosaxleobis raodenobam 2 milions miaRwia. maTi

92

umravlesoba ingliseli iyo. mosaxleobis mniSvnelovan nawils Seadgenda Sotlandielebi, ir-landielebi da germanelebi.

amerikis sameurveo warmatebebi ar moswonda ingliss. inglisuri saqonlis amerikuli metropo-liebisgan dacvis mizniT inglisis parlamenti koloniebSi vaWroba-warmoebis ganviTarebis Sez-Rudvas cdilobda. amis gamo metropoliasa da ingliss Soris mdgomareoba Zalzed daiZaba. 1756-1763 wlebis omebis Semdeg inglisi daepatrona safrangeTis kolonia kvebeks (kanada).

amerikul koloniebSi gadasaxadebi da begaris SemoRebisas inglisi koloniebisgan aqtiur winaaRmdegobas waawyda. inglisis mefem da parlamentma gadawyvita Zalis gamoyenebiT gaetexaT koloniebis winaaRmdegoba. maT uari Tqves amerikis koloniebis pirvel kontinentur kongresTan molaparakebaze. kongresi Seiqmna qalaq filadelfiaSi 1774 wels.

1775 wels masaCusetSi bostonTan axlos inglisur armiasa da kolonistebs Soris SeiaraRebuli Setakeba moxda. es iyo Cr. amerikis koloniebis damoukideblobisaTvis brZolis dasawyisi. bos-tonTan Setakebis Semdeg Crdilo amerikul koloniebSi sabolood gamoCnda inglisis momxreebi da mowinaaRmdegeebi torebi da vigebi (loialebi da patriotebi). torebis banakSi iyvnen mefis xe-lisuflebisadmi loialurad ganwyobili pirebi. koloniebSi myofma armiam, anglikanuri eklesiis msaxurebma, glexebma, aristokratebma, plantatorebma vigebis banaks dauWires mxari.

1775 wels filadelfiaSi Seikriba meore kontinenturi kongresi romelzec 13 koloniis war-momadgeneli iyo kongresis gadawyvetilebiT inglisTan urTierTobebi Sewyda. moxaliseebisgan Seiqmna armia, armiis sardlad dainiSna ganmaTavisuflebeli moZraobis gamoCenili wevri samxedro saqmeebis mcodne jorj vaSingtoni. amgvarad kongresis 13 koloniis warmomadgenlebis saTaTbi-rodan sakanonmdeblo organod parlamentad gadaiqca.

meore kontinenturma kongresma miiRo gadawyvetileba romlis ZaliTac 13 kolonia Statad gamocxadda. kongresma 1776 wlis 4 ivliss daamtkica damoukideblobis deklaracia, romelic erovnuli moZraobis TvalsaCino wevrma Tomas jefersonma Seadgina. damoukideblobis deklara-ciaSi naTqvami iyo rom adamianebi Tanasworni Seqmnilan da maTi xelSeuxebeli uflebebia si-cocxle, Tavisufleba da bednierebisken swrafva. deklaraciis Semqmnelebma dagmes koloniuri Cagvra da adamianebis wodebis mixedviT dayofa. kacobriobis istoriaSi pirvelad sakanonmdeblo wesiT moispo feodaluri wodebebi, damyarda politikuri Tanamdebobebi. es yvelaferi mxolod TeTrkanian mosaxleobas Seexo. plantatorebis kategoriuli moTxovnis Semdeg deklaraciidan amoiRes zangebis monobisgan ganTavisufleba. kongress araviTari gadawyvetileba ar miuRia in-dielTa Sesaxeb.

amrigad meore kontinenturma kongresma inglisisgan Tavi damoukideblad gamoacxada. Cr. amerikis kontinentze Seiqmna axali saxelmwifo amerikis SeerTebuli Statebi SemoklebiT aSS. 4 ivlisi amerikis SeerTebuli Statebis erovnul dResaswaulad gamocxadda. aSS-s saxelmwifo droSaze 13 TeTr wiTeli zoli da varskvlavi gamosaxes. SemdgomSi Statebis matebasTan erTad saxelmwifo droSaze varskvlavebis raodenoba gaizarda, amJamad varskvlavebis raodenoba 50-s Seadgens xolo zolebis raodenoba ucvleli darCa.

1783 wels inglisTan dadebuli parizis zaviT aSS-s saxelmwifos sazRvrebSi moeqca uzarmazari teritoria. 1803 wels napoleon bonapartim aSS-s Calis fasad mihyida, inglisuri flotis mier safrangeTisgan mokveTili luiziana, romlis teritoria moicavda misisipidan dasavleTiT kldo-van mTebamde. aman aSS-s farTobi orjer gazarda. am saqcieliT napoleonma ganamtkica safrangeT-aSS-s urTierToba da gaamwvava aSS-inglisis urTierToba.

marTlac 1812 wels daiwyo aSS-inglisis meore omi romelic damoukideblobisTvis meore omis saxeliT aris cnobili. omi or weliwads gagrZelda. es omi gardamavali upiratesobiT midioda. erTxans ingliselebi vaSingtonsac daeuflnen magram mere ukanve daixies da qalaqi gadawves. sabolood am omSi warmatebas vercerTma mxarem ver miaRwia.

inglisma ver SeZlo aSS-s koloniur saxelmwifod gadaqceva. verc aSS-m ver SeZlo kanadis SeerTeba. 1812-1814 wlebis omis Semdeg aRdga omamdeli mdgomareoba. magram am oms aSS-sTvis mainc didi mniSvneloba hqonda radgan inglisi darwmunda axali saxelmwifos siZliereSi, aman ganapiroba is rom rodesac XIX saukunis 40-ian wlebSi atyda dava did britaneTsa da aSS-s Soris oregoni-is teritoriis gamo inglisma dauTmo aSS-s origoni garda kunZul vankuveri-sa.

1821 wels espaneTisgan ganTavisuflda meqsika, meqsikis SemadgenlobaSi iyo texasi am terito-

93

riaze male iwyes dasaxleba aSS-dan wamosulma monaTmflobel plantatorema. 1836 wels aSS-dan Camosaxlebulma plantatorebma texasidan gandevnes meqsikelTa jarebi da Seqmnes axali sax-elmwifo romelmac daakanona zangTa monoba. 1845 wels texaseli plantatorebis kategoriuli moTxovniT texasi SeuerTda aSS-s, ramac gamoiwvia aSS-meqsikis omi.

1846-1848 wlebis aSS-meqsikis omSi meqsika sastikad damarcxda. 1848 wlis zaviT meqsika iZule-buli gaxda aSS-sTvis gadaeca axali meqsika da kalifornia. aSS miRweuliT ar dakmayofilda da 1853 wels meqsikas Camoacila Crdilo dasavleTi kuTxe. 1867 wlis xelSekrulebiT ruseTma aSS-s mihyida Tavisi samflobeloebi alaska-ze.

XIX saukunis miwurulisTvis espaneTis erT dros uZlieresi koloniuri imreria daiSala. es-paneTs mxolod ori qveyana kuba da filipinebi hyavda koloniuri uRlis qveS. kubelebi da fili-pinelebi iaraRiT ebrZodnen kolonizatorebs. Seqmnili viTarebiT isargebla aSS-m da 1898 wels espaneTTan xanmokle Zlevamosili omis Semdgom, amerikelebi daeuflnen kubas da filipinebs. kubam formalurad damoukidebloba SeinarCuna filipinebi ki aSS-s kolonia gaxda. amave 1898 wels aSS-m SeierTa wynar okeaneSi mdebare havais kunZulebi.

2. a) atlantisa da wynari okeaneebi; b) naxevarkunZulebi: alaskis, kaliforniis, floridis. aSS-s ekuTvnis agreTve rigi kunZulebi: havai, virjiniis, beikeri, wminda lavrenti, long-ailendi, guami, puerto-riko.

3. mdinareebia: kolorado, misisipi misuriT, rio-grande, sent-kleri, wminda lavrenti; tbebia: didi mlaSe, zemo, miCigani, huroni, ontario. eri.

4. indieli mosaxleoba ZiriTadad cxovrobs: arizonas, niu-meqsikos, oklahomas, montanasa da samxreT Ddakotas StatebSi; Savkaniani mosaxleoba ZiriTadad cxovrobs: luizianas, misisipis, ala-bamas, tenesis, samxreT da CrdiloeT karolinas StatebSi; espanurenovani mosaxleoba ZiriTadad cxovrobs: iuta, nevada, kalifornia, Arizona, niu-meqsiko, texasi vaSingtoni.

6. simWidrove yvelaze maRalia niu-jersiSi, 401 kaci 1 kv. km-ze, aseve maRalia kaliforniaSi, floridaSi, rod-ailendSi; xolo yvelaze meCxerad dasaxlebulia aliaska _ 1 kaci 1 kv. km-ze.

7. magaliTi: qalaqi los-anjelesi, SemoklebiT el-ei , angelozTa qalaqi, kalifornia, mosaxle-obiT aSS-is sididiT meore qalaqia niu-iorkis Semdeg. qalaqis statusi mieniWa 1850 wlis 4 aprils da amave saxelwodebis qaunTis adm. centria. 2000 wlis cenzis mixedviT misi mosaxleoba Seadgenda 3,69 milions, Tumca 2004 wlis 1 ivlisis aRweriT qalaqis mosaxleobam 3,85 milions miaRwia, qaunTis saerTo 10 milioni mcxovrebidan. qalaqi samxreT kaliforniis urbanuli aglomeraciebis centri da umniSvnelovanesi nawilia. misi farTobia 1200 kv.km, riTac is niu-iorks da Cikagos aRemateba.

los-anjelesi qveynis erT-erTi kulturuli, ekonomikuri, samecniero da garTobis centria. qalaqi aseve msoflios erT-erTi yvelaze kosmopoliti adgilia, iseve rogorc Semoqmedebis avan-gardi, sadac Tavs iyris dedamiwis faqtobrivad yvela eris warmomadgeneli. aq Camosul adamianebs yovelTvis xiblavda qalaqis saamuri klimati, cxovrebis cocxali ritmi, udidesi energia, wynar okeaneze mTavari gasasvlelis statusi da ̀ amerikuli ocnebis~ ganxorcielebis SesaZleblobani. 1932 da 1984 wlebSi los-anjelesi olimpiur TamaSebs maspinZlobda. los-anjelesis yvelaze kriminaluri ubnebia Compton-i Watts-i da inglewood-i da yvelaze kriminaluri dajgufeba ki Bloods-i

Cikago (agreTve cnobili rogorc ̀ meore qalaqi~ an ̀ qaris qalaqi~, potavatomis tomis indielebi, romlebic am adgilas saxlobdnen TeTrkaniani axalmosaxleebis gamoCenamde am adgils ̀ Ceekagu~-s uwodebdnen) - mosaxleobiT mesame udidesi qalaqi aSS-Si niu-iorkisa da los-anJelesis Semdeg. Cikago mdebareobs Sua-dasavleTis Stat ilinoisSi miCiganis tbis samxreT-dasavleT sanapiros gaswvriv. gareubnebsa da garSemo mdebare qaunTebis CaTvliT Cikagolendis didi metropolia 10 milionamde mosaxles iTvlis.

1833 wels dafuZnebuli mcire sasazRvro dasaxleba old-norzvestidan qalaqi gaizarda da ganviTarda msoflios erT-erT wamyvan metropoliad da dRes Cikago msoflios `alfa~ (yvelaze gavleniani) qalaqebis aTeulSia. Cikago iyo adgili, sadac msoflioSi pirveli caTambjeni aSenda da dReisTvis igi SuadasavleTis finansuri, satransporto da kulturuli dedaqalaqia. qalaqi aseve cnobilia misi eTnikuri mravalferovnebiT. Cikagos caTambjenebi, adgilobrivi samzareulo, politikuri tradiciebi da sprotuli gundebi misi yvelaze cnobili simboloebia.

8. axali inglisis regioni (N.E): meni – niu-hempSiri – vermonti – masaCusetsi – rod-ailendi – koneqtikuti; Sua atlantikuri regioni (M.A.): niu-iorki – niu-jersi – pensilvania; Crdilo-

94

aRmosavleTis centraluri regioni (E.N.C.): ohaio – indiana – ilinoisi – miCigani – uiskonsini; Crdilo-dasavleTis centraluri regioni (W.N.C.): minesota – aiova – misuri – CrdiloeTi dakota – samxreTi dakota – nebraska – kanzasi; samxreT atlantikuri regioni (S.A.): delaveri – merilendi – kolumbiis olqi – virjinia – dasavleTi virjinia – CrdiloeTi karolina – samxreTi karolina – jorjia – florida; samxreT-aRmosavleTis centraluri regioni (E.S.C.): kentuki – tenesi – alabama – misisipi; samxreT-dasavleTis centraluri regioni (W.S.C.): arkanzasi – luiziana – oklahoma – texasi; mTiani regioni (Mt): montana – aidaho – vaiomingi – kolorado – niu-meqsiko – arizona – iuta – nevada; wynari okeanis regioni (Pac): vaSingtoni – kalifornia – oregoni – alaska – havai.

9. Cikago – sabanko-safinanso, energetikuli manqanaTmSenebloba, msubuqi avtomobilebis war-moeba, kvebis mrewveloba; detroiti – eleqtronika, energetikuli manqanaTmSenebloba, msubuqi avtomobilebis warmoeba, qimiuri mrewveloba; niu-iorki _ sabanko-safinanso, energetikuli man-qanaTmSenebloba, qimiuri mrewveloba, kompiuterebis warmoeba. samedicino centrebi, sam xedro industria, kvebis mrewveloba; Aatlanta _ samedicino centrebi, samxedro industria, kvebis mrewveloba; maiami – eleqtronika, samedicino centrebi, samxedro industria, kvebis mrewveloba; los-anjelesi – aerokosmosuri industria, sabanko-safinanso, energetikuli manqanaTmSenebloba, msubuqi avtomobilebis warmoeba, kvebis mrewveloba, kinoindustria, samecniero centri; siliko-nis xeoba – samecniero centri; sietli _ aerokosmosuri industria, kvebis mrewveloba; ankoriji – qimiuri mrewveloba, navTobisa da gazis mrewveloba, navTobgadamamuSavebeli mrewveloba.

10. evropaSi – 13, sar-Si – 3, braziliaSi – 2, kanadaSi – 3, meqsikaSi – 3, indoeTSi – 2, TurqeTSi – 2, CineTSi – 2, aSS –Si – 16.

11. a) xorbali mohyavT CrdiloeT da samxreT dakotaSi, nebraskasa da qanzasSi. b) simindi tradiciulad iTeseba e.w. ̀ simindis sartylis StatebSi~ - aiova, ilinoisi, indina. bamba arkanzasi, texasi, oklahoma misisipi, alabama; g) sarZeve mesaqonleoba da mexileoba ganviTarebulia vaSing-tonisa da oregonis StatebSi; mexileobisa da mebostneobis raionebia niu-jersi, pensilvania, virjinia, merilendi, delaveri; subtropikuli meurneoba – kaliforniaSi.

12. magaliTi:kalifornia Stati aSS-Si, mdebareobs wynari okeanis regionSi. farTobi – 404 aTasi. saxeli miniSnebaa espanuri simReris warmosaxviTi kunZulisa, romlis mmarTveli iyo dedofali kalafia. XVIII s-is dasawyisamde kartografebs igi warmodgenili hqondaT kunZulis saxiT. 1769 wels kalifornia daipyro espaneTma; 1846 – damoukidebeli respublika. 1848 – meqsikasTan omis Semdeg SeierTa aSS-m. 1850 wlidan aSS-s Statia. 1850 wlidan daiwyo mosaxleobis arnaxuli zrda rac ganapiroba kargma havam (los-anjelesiSi ianvarSi saSualod 18-22 gradusia), mosaxleobis zrdam gamoiwvia ekonomikuri bumi XX saukunis meore naxevarSi. male kalifornia gaxda aSS-s garTobis centri. kaliforniis Stati lideria turizmis seqtorSi.

kaliforniis ekonomika umsxvilesia sididiT, SedarebisTvis kalifornia rom damoukidebeli qveyana iyos is msoflios udides ekonomikur qveynebSi merve iqneboda (mSp 1,81 trilioni aSS dolari), xolo 35-e udidesi qveyana mosaxleobis mixedviT. 2008 wlis monacemebiT kaliforniis Statma eqsportze 144 miliardi aSS dolaris Rirebulebis eleqtro da kompiuteruli teqnika gaitana. agrokultura erT-erTi yvelaze mniSvnelovani seqtoria kaliforniisTvis nedleulis gayidvebma 2008 wels 31 miliardi dolari Seadgina. kaliforniaSi Tavs iyris 81,500 ferma da ranCo romelic qmnis 36 miliardi dolaris produqts StatSi. mSp erT sul mosaxleze Seadgens 38,956 aSS dolars. uamravi okeanis pira qalaqi kaliforniaSi miCneulia msoflioSi umdidres qalaqebad (santa-klara). 2010 wlis monacemebiT kaliforniaSi cxovrobs 663,000 milioneri. kalifornia energiis yvelaze didi momxmarebelia. kaliforniaSi mdebareobs ori udidesi atomuri eleqtro sadguri: diablo qanioni da san onofre.

mosaxleoba - 37,253 aTasi kacia (TeTri 57,6 %, azieli 13,0 %, afroamerikeli 6,4 %, laTinura-merikeli 21 %) da udidesi Statia mosaxleobiT; qalaqis mosaxleoba _ 91,3 %. qalaqebi – sakramento (dedaqalaqi), 376 aTasi; los-anjelesi (daars. 1781), 3.553 aTasi; san diego, 1.171 aTasi; san xose, 839 aTasi; san fransisko (daars. 1848), 735 aTasi; long-biCi, 422 aTasi; oklendi, 367 aTasi. cnobili kalifornielebia uolt disnei, jek londoni, merlin monro, ronald reigani, jon steibeki.

95

§ 42.samxreTiamerika

gaixsene:samxreTi amerika kontinentia dedamiwis dasavleT naxevarsferosa da, ZiriTadad, samxreT

naxevarsferoSi; samxreT amerikis napirebi sustadaa danawevrebuli, mxolod samxreT-dasavleTi nawilia fiordebiT SeWril-SemoWrili. xmeleTSi Rrmadaa SeWrili guaiakilis da venesuelis yureebi, marakaibos tba da rio-de-la-platis yure. wynari okeanis sanapiro umTavresad sworxa-zovani da abraziul-akumulaciuria, peruSi umTavresad _ kldovania. atlantis okeanis sanapiroc sworxazovania. Ria, namglisebri yureebi damaxasiaTebelia patagoniis sanapirosaTvis.

davaleba:1. a) esazRvreba samxreTiT da dasavleTiT wynari okeane, CrdiloeTiTa da aRmosavleTiT at-

lantis okeane da karibis zRva. b) dreikis; g) panamis arxiT. 2. a) andebSi saTaves iRebs samxreT amerikis yvelaze didi mdinareebi: amazoni, orinoko, paragvai,

rio-negro da a.S. wynari okeanis auzi Tormetjer mcirea atlantikurze (maTi wyalgamyofi andebze gadis). garda amisa samxreTi amerikis teritoriis 10 % Caketili auzia, romelic iwyeba guaiakilis yuridan, gadis centraluri andebis mTianeTze da grZeldeba samxreT pampamde. b) maTi geografi-uli mdebareobiT: mdinareebi ZiriTadad sazrdooben wvimis wyliT, ukidures samxreTSi - TovliTa da myinvarebiT. isini umetesad ekvatorul da subekvatorul klimatur sartylebSi miedinebian, sadac naleqebi didi raodenobiT modis. g) myinvaruli warmoSobis didi tbebia lago-arxentino, buenos-airesi, lian-kiue, da sxva. andebSia msoflioSi yvelaze maRla mdebare tba _ titikaka, aqvea STenili tba poopo da sxva. lagunuri tbebidan aRsaniSnavia marakaibo, patusi, lagoa-mirini.

3. konkistadorebi is espaneli da portugalieli jariskacebi, mkvlevrebi, avantiuristebi iyvnen, romelTac qristefore kolumbis mier didi geografiuli aRmoCenebis Semdeg, XV sauku-nidan moyolebuli, Tanamedrove amerikis kontinenti espanelTa batonobis qveS moaqcies.

4. brazilia _ metisebi, evropelebi, afroamerikelebi; Bbolivia – indielebi, metisebi, evro-pelebi ; peru _ indielebi, metisebi, evropelebi; surinami – metisebi, mulatebi, afroamerikelebi; kolumbia _ sambo, metisebi, mulatebi, evropelebi, afroamerikelebi.

5. potrugaliurad laparakoben – braziliaSi, frangulad - safrangeTis gvianaSi, niderlan-durad – surinamSi, inglisurad – gaianaSi, xolo yvela danarCen qveyanaSi – espanurad.

6. es kontinenti kolumbis aRmoCenis Semdeg ZiriTadad espanelebma da portugalielebma dai-pyres, ris gamoc am qveynebis enebi farTod gavrcelda.

7. san – paulu – brazilia, Bbuenos-airesi – argenitana, rio-de-Janeiro – brazilia, lima – peru. 8. argentina – Bbuenos-airesi, Bbolivia – sukre, brazilia – brazilia, gaiana – jorjtauni, ekva-

dori – kito, venesuela – karakasi, kolumbia – bogota, peru – lima, paragvai – asunsioni, urugvai – montevidoe, Cile – Santiago, surinami – paramaribo, safrangeTis gviana – kaiena.

9. portugaliis kolonia iyo brazilia, danarCeni qveynebi – espaneTis.

§43.brazilia 1. Cilesa da ekvadors.2. udidesi marjvena Senakadebia madeira, tokantinsi, Jurua, tapaJosi, Singu, purusi; marcxena

- riu-negru, isa, Japura.3. hileebi, maradmwvane tropikuli tyeebi savanebTan erTad, fiWvnari tyeebi, palmis tyeebi,

ekliani buCqebi, savanebi, mangros tyeebi da Waobebi. 4. 101. 15-jer. 5. baia, minas-Jeraisi, san-paulu, rio-de –Janeiro, parana da santa-katarina. 6. mosaxleobis TiTqmis naxevarze meti qveynis aRmosavleT nawilis sanapiro zolSi cxovrobs

yvelaze mWidrod dasaxlebulia rio-de-Janeiros, alagosisa da san-paulus regionebi, amazonis tyeebi, savaneebi da mTianeTis Sua raionebi Zalzed meCxerad aris dasaxlebuli. kerZod dabalia simWidrove amazonasis, arkis, paras, matu-grosus StatebSi.

96

7. mosaxleobis araTanabari ganawileba qveynis bunebivi pirobebiT aixsneba. 8. a) siara, rio-grandi-du-norti, paraiba, pernambuku, alagoasi, serJipi, espirate-santu,

rio-de-Janeiro, san-paulu; b) CrdiloeTi. regionis SemadgenlobaSi Sedis Semdegi Statebi: akri, amazonasi, amapa, para, rondonia, roraima, tokantinsi. CrdiloeT-aRmosavleTi regio-nis SemadgenlobaSi Sedis Semdegi Statebi: alagoasi, baia, maraniani, paraiba, pernambuku, piaui, riu-grandi-du-norti, seara. serJipi. centraluri-dasavleTi regionis SemadgenlobaSi Sedis Semdegi Statebi: federaluri olqi, goiasi, maraniani, matu-grosu, matu-grosu-du-suli. samxreT-aRmosavleTi regionis SemadgenlobaSi Sedis Semdegi Statebi: minas-Jeraisi, rio-de-Janeiro, san-paulu, espiritu-santu. samxreTi regionis SemadgenlobaSi Sedis Semdegi Statebi: parana, riu-grandi-du-suli, santa-katarina.

9. belemi _ xe-tyis industria; manausi - xe-tyis industria, eleqtrinika; salvadori – msubuqi manqanebis warmoeba, sabanko-safinanso industria; belu-horizonte _ msubuqi manqanebis warmoeba; rio-de Janeiro _ msubuqi manqanebis warmoeba, sabanko-safinanso industria, kompiuterebis war-moeba, sagamomcemlo saqme; san-paulo _ msubuqi manqanebis warmoeba, sabanko-safinanso industria, kompiuterebis warmoeba, sagamomcemlo saqme, eleqtronika; port-alegro _ msubuqi manqanebis warmoeba, sabanko-safinanso industria, kompiuterebis warmoeba, xe-tyis industria; brazilia - sabanko-safinanso industria, kompiuterebis warmoeba, sagamomcemlo saqme.

10. marcvleuli kulturebi mohyavT braziliis samxreT- aRmosavleT (Statebi: minas-Jeraisi, rio-de-Janeiro, san-paulu, espiritu-santu) da Crdilo-aRmosavleT (alagoasi, baia, maraniani, paraiba, pernambuku, piaui, riu-grandi-du-norti, seara. serJipi) StatebSi; yava _ matu-grosu-du-sulisa da san-pauluSi; bambis – paranaSi.

§44.Cile

1. CrdiloeTiT esazRvreba peru, Crdilo-aRmosavleTiT bolivia, aRmosavleTiT argentina da samxreTiT dreikis srute. qveynis konfiguracia arakompaqturia.

2. msoflios veluri bunebis fondis gansazRvrebiT, atakamis ekoregioni iwyeba peru-Ciles sazRvridan ramdenime kilometrSi, samxreTis 30 gradusiani paralelidan. mis CrdiloeTiT mde-bareobs seCuras (naskas) udabno, samxreTiT ki Ciles matoralis ekoregioni. atakamas udabno Ciles Semdeg regionebSi vrceldeba: arika da parinakota, tarapaka, Aantofagasta, atakama da kokimbo.

3. a) 8-jer. b) 22 milions. 4. mosaxleobis maRali simWidrovea: valpariasoSi, ohiginsSi, mauliSi, bio-bioSi da araukani-

aSi. xolo meCxeradaa dasaxlebuli - arika da parinakota, tarapaka, Aantofagasta, atakama. 5. mosaxleobis araTanabari ganawileba qveynis bunebrivma pirobebma ganapiroba.6. ukidures CrdiloeTSi mdebareobs arika da parinakota, xolo ukidures samxreTSi – santia-

gos olqi.7. mSp-s maCvenebeli yvelaze dabali iyo 1950 wels, xolo yvelaze maRali 2009 wels. 8. magaliTi:regioni: tarapaka administraciuli regioni Ciles CrdiloeTSi. moicavs 2 provin-

ciasa da 7 komunas. farTobi — 41,799.5 kv.km. mosaxleoba — 238,950 kaci. mosaxleobis simWidrove — 5.7 ad./kv.km. administraciuli centri — q. ikike. regioni mdebareobs Ciles CrdiloeTSi da esazRvreba: CrdiloeTidan – arika da parinakota, aRmosavleTidan – potosis da oruros depar-tamentebi (bolivia), samxreTidan – antofagastis regioni, dasavleTidan – wynari okeane.

regionis teritoriaze aRmoCenilia uZvelesi petroglifebi, romlebic miuTiTebs aRniSnul teritoriaze adamianis cxovrebis xangrZliv istoriaze. mogvianebiT, espaneTis kolonizaciamde, regioni Sedioda inkebis imperiis SemadgenlobaSi. 1879 wels Cile perusa da boliviis winaaRmdeg omSi Caeba[1]. es omi wynari okeanis meore omis saxeliTaa cnobili. omi ZiriTadad regionis teri-toriaze mimdinareobda, romelic im droisTvis perus SemadgenlobaSi iyo. 1883 wlis 20 oqtomb-ers ankonaSi (limis axlos) xelmowerili zavis mixedviT Ciles gadaeca perus provincia tarapaka samudamod, takna da arika ki 10 wliT.

qalaqi:konsefsioni qalaqi da komuna CileSi. konsefsionis provinciisa da bio-bios regionis administraciuli centri. mosaxleoba — 212 003 kaci (2002). simWidrove — 1016,06 ad/kv.km. qalaqi

97

mdebareobs 434 km-is daSorebiT Ciles dedaqalaqidan samxreT-dasavleTiT. daaarsa 1550 wels Ciles pirvelma gubernatorma pedro de valdiviam mdinare bio-bios SesarTavTan.

RirsSesaniSnaoba:siueli dausaxlebeli meSaxteTa qalaqi CileSi, o’higinsis regionis kaCapoa-lis provinciis maCalis komunaSi. mdebareobs andebSi zRvis donidan 2000–2500 metr simaRleze, dedaqalaq santiagodan samxreTiT 85 kilometrze. aSenebulia mTis ferdobze. qalaqis mTavar quCas warmoadgens kibe, romelic miuyveba mTis ferdobs. qalaqi daarsda 1904 wels spilenZis mopovebisaT-vis da saxeli uwodes samSeneblo kompaniis pirveli prezidentis barton siuelis pativsacemad. 1918 wels misi mosaxleoba 14 000 Seadgenda, magram 1977 wlis Semdeg, rodesac kompaniam daiwyo meSaxteTa ojaxebis gadasaxleba, qalaqi gaxda dausaxlebeli. 1998 wels Ciles mTavrobam qalaqi gamoacxada erovnul Zeglad, xolo 2006 wels Seitanes iuneskos msoflio memkvidreobis Zeglebis siaSi.

§45.afrika

gaixsene:afrika dedamiwis erTaderTi kontinentia, romelsac ekvatori TiTqmis Suaze yofs. umaRlesi

mwvervalia kilimanjaro (5895 m.). afrikis teritoriaze mdebareobs msoflioSi udidesi udabno sahara.

davaleba:1. a) afrikas gars ekvris atlantis da indoeTis okeaneebi, xmelTaSua da wiTeli zRvebi. b) evropidan gamoiyofa gibraltaris viwro srutiT, xolo suecis yeliT, romelzec suecis

arxia gayvanili ukavSirdeba azias. g) afrikis udidesi yurea gvineis; afrikas ekuTvnis kunZulebi: madagaskari, pemba, zanzibari, mafia, sokorta, maskareni, amiranti, seiSeli, komori, madeira, mwvane koncxi, kanari, prinsipi, san-tome, anoboni, fernando-po, amaRlebis, wm. elene, tristan-da-kunia. naxevarkunZulebs Soris udidesia somalis naxevarkunZuli.

2. mniSvnelovani mTaTa sistemebia: CrdiloeTiT atlasis mTebi, aRmosavleTSi eTiopiis mTiane-Ti, samxreTSi drakonis mTebi. zegnebia: ahagari, TibesTi; udabnoebia: sahara, kalahari, namibia; mdinareebia: nilosi, kongo, zambezi, lompopo, senegali, nigeri, oranJi; tbebia: viqtoria, niasa, tanganika, rudolfi, Cadi, tana.

3. a) saharis farglebSi mTlianad an nawilobriv moqceulia 11 saxelmwifo: maroko, alJiri, tunisi, libia, egvipte, dasavleTi sahara, mavritania, mali, nigeri, Cadi, sudani; b) md. kongo ki - kongos demokratiuli respublika, centraluri afrikis respublika, kongos respublika, angola, gambia, tanzania, burundi, ruanda.

4. maRali simWidroviT gamoirCeva qveynebi: ruanda,U uganda, burundi, egvipte, nigeria, togo, gana, sierra-leone. dabali simWidroviT – libia, Cadi, nigeri, angola, namibia da namibi. mosaxleo-bis araTanabri ganlagebis mizezia qveynis bunebrivi pirobebi. iq sadac dabalia siWidrove udab-noebi mdebareobs.

5. islami ZiriTadad gavrcelebulia CrdiloeT afikis qveynebSi (mag; maroko, libia, egvipte, tu-nisi da sxv); qristianoba gavrcelebulia centralur, dasavleT da samxreT afrikis qveynebSi (mag; eTiopiaSi, kongos demokratiul respublikaSi, sar_Si, angolaSi da sxv); tradiciuli religiebi gvxvdeba samxreT sudanSi, bBurkina-fasoSi, aseve centraluri afrikis sxva qveynebis adgilobriv mosaxleobaSi; induizmi gvxvdeba mavrikiSi;

7. indo-evropuli sar-Si; avstroneziuli – madagaskarze; nigeriul-kongouri – senegali, gvinea, nigeria, nigeri, centraluri afrikis respublika, mozambiki, zambia da sxv. afro-aziuri enebis gavrcelebis arealia: mavritania, alJiri, libia, maroko, eTiopia, somali da sxv; nilos-saharis enebi gvxvdeba: Cadi, sudani, centarluri afrikis respublika (nawilobriv) da sxv. xoisuri _ boTsvana da namibia.

8. afrikaSi koloniebs flobdnen: safrangeTi, britaneTi, portugalia, Ggermania, belgia, espa-neTi da italia.

9. a) xmelTaSua zRvaze gasasvleli aqvT: marokos, tuniss, alJirs, libiasa da egviptes; xolo wiTel zRvaze – egviptes, sudans, eriTreas, jibuts;

98

b) gvineis yuris sanapiroze _ nigerias, togos, ganas, kameruns, gabons, ekvatorul gvineas, benins, kot-diuvars.

10. mSp-s maCvenebeli maRalia (4000 dolarze meti): egvipteSi, libiaSi, alJirSi, tunisSi, sar_Si, boTsvanaSi, namibiaSi; dabalia (800 dolarze naklebi) somaliSi, eTiopiaSi, tanzaniaSi, kongos demokratiul respublikaSi, dasavleT saharaSi.

11. opekis wevri afrikis qveynebia: alJiri, libia, nigeria da angola. 12. almass moipoveben: boTsvana, angola, kot-diuvari, namibia, gana, gvinea, liberia, tanzania,

centraluri afrikis respublika da samxreT afrikis respublika. 13. kakao moyavT Semdeg qveynebSi: kot-diuvari, gana, Bburkina-faso, togo, benini, nigeria, gvinea.

§46.samxreTafrikisrespublika

davaleba:1. CrdiloeTidan esazRvreba namibia, botsvana da zimbabve, Crdilo-aRmosavleTiT mozambiki da

svazilendi. samxreT afrikis respublikis Sida teritoriaze mdebareobs saxelmwifo - lesoto.2. karus plato vrceldeba Tavisufali Statisa da CrdiloeTi kapis teritoriaze, drakonis

mTebi - aRmosavleT kapisa da qvazulus teritoriaze, xolo kapis mTebi – dasavleT kapSi.3. simWidrove maRalia gauTengos, qvazulus, aRmosavleT kapis provinciebSi, xolo dabalia –

CrdiloeT kapisa da Crdilo-dasavleT provinciebSi. 4. gansakuTrebul gavlenas axdens bunebrivi pirobebi. simWidrove bevrad maRalia qveynis aR-

mosavleT raionebSi, vidre dasavleTiT, sadac teritoriis udidesi nawili udabnoebsa da mSral adgilebs ukaviaT.

5. dasavleT kapi – keiptauni; CrdiloeT kapi – kimberli; aRmosavleT kapi – biSo; qvazulu-neTali – pitermaricburgi; Tavisufali Stati – blumfonteini; Crdilo-dasavleTi – mafekingi, gauTengo – iohanesburgi, mpumalanga – nelsproiti; limpopo – polokvane.

6. msoflio okeaneSi gasasvleli ara aqvT Semdeg provinciebs: Tavisufali Stati, gauTengo, limpopos, Crdilo-dasavleTs. H

8. pretoria _ almasis mopoveba; durbani – Tevzis industria, manqanaTmSenebloba, navTob-gadamamuSavebeli mrewveloba, kompiuterebis warmoeba, kvebis mrewveloba; port elizabeti _ manqanaTmSenebloba, msubuqi avtomobilebis warmoeba, safeiqro da kvebis mrewveloba; keipt-auni _ manqanaTmSenebloba, msubuqi avtomobilebis warmoeba, safeiqro da kvebis mrewveloba, navTobgadamamuSavebeli mrewveloba, almasis mopoveba, kompiuterebis warmoeba, sagamomcemlo industria; port noloto da kimberli – almasis mopoveba; krunstadi da poCevstrumi – oqros mopoveba; iohanesburgi – mZime manqanaTmSenebloba, oqros mopoveba, msubuqi avtomobilebis war-moeba, kompiuterebis warmoeba, safeiqro da kvebis mrewveloba, sabanko-safinanso centri.

9. a) marcvleuli kulturebi da maT Soris xorbali mohyavT Taviusufal StatSi, gauTengoSi, qvazulu-neTalSi; b) mexileoba ganviTarebulia limpopoSi, mecxvareoba – CrdiloeT kapis pro-vinciaSi.

10. magaliTi:qalaqi:blumfonteini ( ̀ yvavilebis fantans~) – qalaqi samxreT afrikis respub-likaSi. fri-steitis provinciis da qveynis sasamarTlo dedaqalaqi. samxreT afrikis respublikis sami dedaqalaqidan erT-erTi (administraciul dedaqalaq pretoriasa da sakanonmdeblo dedaqa-laq keiptaunTan erTad). blumfonteinis poeturi saxeli aris `vardebis qalaqi~, am yvavilis siuxvisa da yovelwliuri festivalis gamo. sesotos enaze qalaqs ̀ mangaung~ qvia , rac gepardebis adgils niSnavs. 2000 wlidan Sedis manguangis municipalitetSi.

RirSesaniSnaoba:kapis floristuli regioni — floristuli regioni samxreT afrikis uki-duresi samxreTi nawilis siaxloves. warmoadgens samxreT afrikis floristuli samefos erTaderT floristul regions da moicavs provincias, romelsac kapis floristul provncias uwodeben. kapis floristuli regioni umciresia msoflioSi sul arsebuli eqvsi floris samefodan da gamoirCeva endemizmis gansakuTrebuli mravalferovnebiT, sul gavrcelebul mcenareTa 9 000 saxeobidan 69 % endemuria. biologiur RirebulebasTan erTad, gansakuTrebiT didia regionis ekonomikuri mniSvneloba — aq sakmaod warmatebiTaa ganviTarebuli ekoturizmi. regioni moicavs

99

samxreT afrikis dasavleT kapis xmelTaSuazRviuri klimatis regions, romelic gadaWimulia aRmosavleT kapamde. esaa gardamavali zona zamTris naleqian regions (dasavleTiT) da zafxulis naleqian regions Soris (aRmosavleTiT). 2004 wlidan, kapis floristuli regioni Sesulia iunes-kos msoflio memkvidreobis ZeglTa siaSi.

§47.egviptisarabTarespublika

davaleba:1. a) samxreTiT esazRvreba sudani (sazRvris sigrZea 1273 km), dasavleTiT _ libia (1150km),

aRmosavleTiT _ israeli (255km) da palestina (11km); b) aRmosavleTiT akravs wiTeli zRva _ indoeTis okeane, CrdiloeTiT-xmelTaSua zRva _ atalantis okeane; g) suecis arxi xmelTaSua da wiTel zRvebs akavSirebs.

2. libiis udabno, didi qviSis, nubiis da arabeTis.3. mdinare nilosi gaedineba burundis, ruandas, tanzaniis, sudanisa da egviptis teritoriebze;4. qairo, beni-suifi, el-minia, aseuti, soxagi, kena, el-xarga, asuani.5. gaizarda 2.9-jer. qveynis ekonomikuri ganviTarebis donis awevam.6. mWidrod dasaxlebulia nolosis delta da mdinare nilosis xeoba; danarCeni teritoriebi

ki meCxeradaa dasaxlebuli. 7. bunebrivma pirobebma. udabnoebi ZiriTadad dausaxlebeli an meCxerad dasaxlebulia. 8. xmelTaSua zRvis sanapiroze mdebareobs: matruhi, aleqsandria, beheira, garbia, dakahlia,

dumiati, port-saidi, CrdiloeTi sinai, Sarkia. wiTeli zRvis sanapiroze mdebareobs: sueci, samxreT sinai, heluani, luqsori, kena, suhagi, asiuti. sinais n/k-ze - CrdiloeTi da samxreT sinai, smailia, sueci.

9. mSp 1 sul mosaxleze egvipteSi Seadgens 1200 dolars. 10. magaliTi:qalaqi: luqsori qalaqi zemo (samxreT) egvipteSi. taZrebis nangrevebis kompleqsiT

karnakTan, luqsoris taZriTa da monumentebiT, aseve nilosis dasavleT sanapiros samefo samarxe-biT (mefeTa da dedofalTa xeobebis CaTvliT), mas xSirad msoflios udides Ria cis qveS muzeums uwodeben. luqsori saukeTeso bazaa zemo egviptis turebisTvis da popularuli misamarTia damsveneblebisTvis, rogorc Tavad qalaqi, aseve nilosis kruizebis sawyisi an saboloo wertili. es aris aseve itoriuli qalaqi Tebes adgilsamyofeli. qalaqis mosaxleoba amJamad daax. 200.000 kacia. imJamad cnobili, rogorc vaseti, Zv. egviptelebisTvis Zv.w. II-I aTaswleulebSi ubrwyinva-lesi qalaqi iyo. misi mnaxvelebisTvis is im droisTvis cnobili samyaros centrs warmoadgenda. sasaxleTa ubani, deba _ saxeli, romelic berZnebma Tebai-d, SemdgomSi ki Tebed gadaakeTes _ ganumeorebeli fufunebis, imperiuli avtoritetis, ganaTlebisa da sibrZnis, religiisa da poli-tikuri Zalauflebis, xelovnebisa da grandiozuli gegmebis epicentri iyo. Tebem politikuri Zalauflebis kulminacias Zv.w. me-2 aTaswleulis Sua saukuneebSi miaRwia da misi eqstravagantuli simdidre axali samefos faraonebis mier iyo mopovebuli SesaZloa maT mier ganoxorcielebuli eqspediciebis Sedegad samxreTis kuSis ukidegano miwebze (dRevandeli Crd. sudani) da Crdilo-eTiT qanaanSi, finikiasa da siriaSi. Tutmos III pirveli faraoni iyo, romelmac im dros Soreul evfrats miaRwia mesopotamiaSi. imJamad msoflios arc erT sxva qalaqs ar ZaluZda Sedreboda vasets samxedro ZlierebiTa da silamaziT. Zveli qalaqis sasaxleebisa da sacxovrebeli ubnebis ZiriTadi nawilis gaTxrebi jerac araa saTanadod warmoebuli, Tumca yvelaferi miuTiTebs imaze, rom virwmunoT am qalaqis simSveniereze dRemde moRweuli Zvel egvipturi naxatebiT, romelic nilosis am samoTxis saxlebs, baRebs, mindvrebs, sasaxleebsa da nadimebs asaxavs.

luqsoris RirsSesaniSnaobania: aRmosavleT sanapiro _ luqsoris taZari, karnakis taZari, luqsoris muzeumi, mumifikaciis muzeumi, sastumro zamTris sasaxle (luqsori). dasavleTi sana-piro _ mefeTa veli, dedofalTa veli, medineT habu (ramzes III-is memorialuri taZari), rameseumi (ramzes II-is memorialuri taZari), deir al-medina (muSaTa sofeli), didgvarovanTa samarxebi, deir el-bahri (hacefsuTis taZari), malkata (amenofis III-is sasaxle), memnonis kolosi (amenofis III-is taZari).

100

§ 48.avstraliadaokeaneTi

davaleba:1. melanezia Sedgeba Semdegi kunZulebis jgufisagan: axali kaledonia, axali gvinea, solomonis

kunZulebi, vanuatu, fiji, bismarkis arqipelagi, santa-krusi, loialti. mikronezia kunZulebis jgufebis erToblioba wynar okeaneSi. Sedis okeaneTis SemadgenlobaSi. moicavs kunZulebs: mari-anis, karolinis, marSalis, gilbertis da naurus. mas aseve SeiZleba mivakuTvnoT atoli ueiki. polinezia moicavs kunZulebs amerikis samoa (aSS), havais kunZulebi (aSS), dasavleT samoa, axali zelandia, niue (axali zelandia), kukis kunZulebi (axali zelandia), tokelau (axali zelandia), aRdgomis kunZuli (Ciles specialuri teritoria), pitkerni (didi britaneTis zRvisgadaRma teri-toria), tonga (samefo), tuvalu (respublika), tubuai (franguli polinezia), markizis kunZulebi (franguli polinezia), sazogadoebis kunZulebi (franguli polinezia), tuamatu (franguli poli-nezia), gambies kunZulebi (franguli polinezia), uolisi da futuna, k. laini (kiribati), k. feniksi.

2. a) wynari okeanis zRvebi: matjnis, tasmaniis, fijis, karos, solomonis, axali gvineis, fili-pinebis da indoeTis okeanis zRva – arafuris. b) kontinenturi warmoSobisaa: axali kaledonia, axali zelandia, axali gvinea da Tasmania; marjnulia - nauru, niue, banaba da sxv. vulkanuria – gilbertis, tuamotu.

3. adamstauni - pitkernis kunZulebis administraciuli centria, am teritorias ewoda mebrZol jon adamsis saxeli. adamstaunSi cxovrobs 46 adamiani da es teritoria msoflioSi yvelaze nak-lebad dasaxlebuli dedaqalaqia. am teritriaze naklebadaa ganviTarebuli komunikacia.

4. melanezia moicavs saxelmwifoebs: solomonis kunZulebi, vanuatu, fiji; mikronezia Sedgeba saxelmwifoebisagan: nauru, kiribati, marSalis kunZulebi, mikroneziis federaciuli Statebi, palau da damokidebuli teritoriebi: guami (aSS) da CrdiloeT marianis kunZulebi (aSS); polinezia Sedgeba Semdegi saxelmwifoebisagan: dasavleTi samoa, tonga, tuvalu;

5. magaliTi: respublika kiribati wynari okeanis saxelmwifoa mikroneziaSi. CrdiloeTiT esazRvreba marSalis kunZulebisa da mikroneziis federaciuli Statebis teritoriul wylebs; dasavleTiT da samxreT-dasavleTiT _ naurus teritoriul wylebs, solomonis kunZulebs da tu-valus; samxreTiT da samxreT-aRmosavleTiT _ tokelaus wylebs, kukis kunZulebs da safrangeTis polinezias; CrdiloeTiT da CrdiloaRmosavleTiT esazRvreba wynari okeanis neitralur wylebs, aseve aSS-is mcire kunZulebs. sanapiro zolis sigrZea 1143 km. teritoriuli wylebi _ daax. 22 km sabaziso xazidan. kiribatis respublikis SemadgenlobaSi Sedis 33 mcire aToli, romelTagan 20 dausaxlebelia. dedaqalaqi _ samxreT tarava. damoukidebloba didi britaneTisgan gamocxadda 1979 wlis 12 ivliss.

§49.avstralia

1. a) aziisgan gamoyofilia arafurisa da timoris zRvebiT. b) esazRvreba kunZulebi: indonezia, aRmosavleTi timori da papua-axali gvinea CrdiloeTiT, solomonis kunZulebi, vanuatu da axali kaledonia Crdilo-aRmosavleTiT da axali zelandia samxreT-aRmosavleTiT. g) karpentariisa da avstraliis didi yure, keip-iorkisa da arnemlendis n/k-ebi.

2. didi qviSiani udabno, viqtoriis didi udabno, gibsonis qviani udabno;5. kolgurli, hulunbai da ueipa– boqsitebis mopoveba; tenent griki – oqros mopoveba; brisbeni

– naxSiris mopoveba; sidnei _ ludis warmoeba, qimiuri mrewveloba, eleqtronika, kompiutrebis warmoeba, Savi metalurgia, naxSiris mopoveba, mZime manqanaTmSenebloba; kanbera – kompiutrebis warmoeba; melburni _ ludis warmoeba, qimiuri mrewveloba, eleqtronika, kompiutrebis warmoeba, Savi metalurgia, msubuqi avtomobilebis warmoeba; hobarti – Savi metalurgia; adelaida - Savi metalurgia, msubuqi avtomobilebis warmoeba, kompiuterebis warmoeba, mZime manqanaTmSenebloba; perti _ Savi metalurgia, msubuqi avtomobilebis warmoeba, kompiuterebis warmoeba, qimiuri mrewveloba, boqsitebis da naxSiris mopoveba, mZime manqanaTmSenebloba.

6. a) dasavleT avstraliaSi, samxreT avstraliaSi, CrdiloeT avstraliasa da quinslendSi; b) axal samxreT uelsSi da viqtoriaSi.

101

7. magaliTi: Stati: axali samxreT uelsi avstraliis yvelaze dasaxlebuli Stati. saxeli Searqva jeims kukma, romelic am miwaze gadmovida 1770 wels da misi azriT sanapiro zoli Zalian waagavda samxreT uelss. Statia 1901 wlidan. farTobi _ 801,6 aTasi. mosaxleoba _ 6.782 aTasi. qalaqebi (aT.) – sidnei (3.770), daars. 1842 w; opera, 1959-1973 ww; sidneis koSki, 320 m; niukasli (465), uolongongi (253).

sidnei — avstraliis yvelaze didi qalaqi. daarsda 1788 wels da atarebs britaneTis imdroin-deli Sinagan saqmeTa ministris, lord sidneis saxels. qalaqi aris axali samxreTi uelsis Statis dedaqalaqi. igi qveynis umsxvilesi savaWro, safinanso da ekonomikuri centria. aq ganlagebulia 90-ze meti banki da 400-ze meti saerTaSoriso kompaniis adgilobrivi filiali. 1938 wels qalaqi maspinZlobda britaneTis imperiis sportul TamaSebs, 2002 wels — zafxulis olimpiur TamaSebs, xolo 2002 wels — msoflios Cempionats ragbSi. qalaqis mosaxleoba 2008 wlis monacemebiT 4 39 mln adamiania.

RirsSesaniSnaoba: sidneis operis Teatri sidneiSi, axali sauz-uelsi, avstralia, XX saukunis erT-erTi yvelaze gamorCeuli Senoba da erT-erTi yvelaze ganTqmuli sakoncerto darbazi msoflioSi. Senobis proeqti ekuTvnis daniel arqiteqtor iorn utzons, romelmac am SenobisTvis 2003 wels prickeris premia miiRo. Senoba mdebareobs benelongis pointze sidneis yureSi uzarma-zar xidTan siaxloves da kompleqsSi ganumeorebel esTetiur STabeWdilebas qmnis.

bevrisTvis Senobis sferuli niJarovani saxuravi axlomdebare yureSi mcurav afrosan flotil-ias hgavs. turistebi, romelTa umravlesobas opera saerTod an TiTqmis ar ainteresebs, mxolod Senobis silamazis sanaxavad stumrobs Teatrs.

operis TeatrSi moRvaweobs avstraliis erovnuli saopero dasi, sidneis Teatraluri kompania da sidneis simfoniuri orkestri. misi administracia axali samxreT-uelsis xelovnebis saminis-tros daqvemdebarebaSia.

102

IX Semajamebeli samuSaoebis pasuxebi

Semajamebeli samuSao I

I – 1. msoflios politikuri ruka iseTi geografiuli rukaa, romelzec asaxulia msoflios qveynebi sazRvrebiT, dedaqalaqebiT da mniSvnelovani qalaqebiT.

2. msoflios politikuri rukis formirebis ZiriTadi etapebia: Zveli periodi (uZvelesi droi-dan V saukunemde), Sua saukuneebis periodi (V-XV saukuneebi), axali periodi (XVI s – 1914 w), uaxlesi periodi ( 1914 wlidan XX s-is 90-iani wlebis dasawyisi) da Tanamedrove etapi.

3. Sua saukuneebi (V-XV saukuneebi). 4. XV-XVII saukuneebSi ganxorcielda mravali mogzauroba, maT Soris qr. kolumbma aRmoaCina

amerika, f. magelanma imogzaura dedamiwis garSemo. j. kukma avstraliaSi da sxv. Sesabamisad msoflios politikur rukaze gaCnda axali kontinentebi da qveynebi.

5. I msoflio omis Sedegebi versalis xelSekrulebaSi aisaxa. I msoflios omis Semdeg ramden-ime mcire zomis politikur EerTeulebad daiSala avstria-ungreTi, germaniam dakarga erovnuli teritoriebis 13%, ruseTSi daamxes romanovebis dinastia, romlis adgilzec axali tipis totali-taruli saxelmwifo sabWoTa kavSiri warmoiSva. daiSala osmalTa imperia, SedarebiT Sesustda didi britaneTi da safrangeTi, samagierodD gaZlierda aSS.

6. evropelebis mier afrikis kolonizacia daiwyo me-15 saukuneSi. afrikis bunebrivi pirobebi _ gauvali junglebi, uzarmazar farTobebze gadaWimuli udabno sahara da sxv. xels uSlida kontinentis siRrmeSi SeRwevas da mis aTvisebas. adreuli kolonistebidan aRsaniSnavia portug-alielebi, Semdeg ki holandielebi. portugalielebma, romlebic ZiriTadad monebiT vaWrobiT iyvnen dakavebuli, afrikis sanapiroebze ramdenime porti daaarses. afrikeli monebis didi nakadi miedineboda evropelebis mier axlad aRmoCenili amerikisken. me-17 saukuneSi holandielebma daiw yes aRmosavleT indoeTis kompania, ris Sedegadac Tanamedrove samxreT afrikis teritoriaze gaCnda pirveli mudmivi evropuli kolonia. me-18 saukunis dasawyisidan afrikaSi kolonizaciis lideroba TandaTan gadavida britanelebis da frangebis mxares. me-19 saukunis meore naxevridan ki afrikis gadanawilebaSi aqtiurad CaerTvnen germania, italia da sxvebi. me-20 saukunis dasaw-yisisTvis afrikis teritoriis udidesi nawili danawilebuli iyo evropelebis mier.

kolonizaciam Zireulad Secvala afrikis teritoria. adgilobriv mosaxleobaSi gavrcelda qristianoba, gaixsna misioneruli skolebi, daarsda da mkveTrad gaizarda qalaqebis mniSvneloba, afrika CaerTo saerTaSoriso vaWrobaSi, es yvelaferi mimdinareobda afrikis mkvidri mosaxleobis masiuri Cagvris, uuflebobis da eqspluataciis fonze.

7. 1961 wels afrikis 17-ma qveyanam miiRi damoukidebloba da politikuri suvereniteti moipova. 8. msoflios politikur rukaze umniSvnelovanesi cvlilebebi gamoiwvia gasuli saukunis

bolo aTwleulebSi mimdinare procesebma. upirvelesad es iyo berlinis kedlis dangreva, rasac `civi omis~ dasasruli da 41 wlis ganmavlobaSi orad gayofili germaniis gaerTianeba mohyva. ssr kavSirSi gatarebuli gardaqmnis politika komunisturi ideologiis samxedro da ekonomikuri aliansebis sruli kraxiT dasrulda. daiSala ssr kavSiri, iugoslavia da Cexoslovakia. evraziis geopolitikur sivrceSi or aTeulze meti suverenuli qveyana gaCnda.

9. farTobiT, geografiuli mdebareobiT, mosaxleobis raodenobiT, saxelmwifo wyobiT, mmarT-velobis formiT, socialur-ekonomikuri ganviTarebis doniT da a.S.

10. saxelmwifo sazRvari – xazi, romelic sazRvravs mocemuli saxelmwifos teritoriis farg-lebs. dominioni _ Tanamegobrobis (romelsac meTaurobs didi britaneTi), sadac miuxedavad maTi sruli suverenitetisa, saxelmwifos meTaurad iTvleba didi britaneTis monarqi. mTliani Sida produqti _ nebismieri qveynis mier mis teritoriaze warmoebuli produqtis da momsaxurebis saerTo Rirebulebis maCvenebeli. mTliani erovnuli produqti _- Tu im qveynis mier, rogorc sakuTar teritoriaze, aseve mis sazRvrebs gareT warmoebuli produqtis da momsaxurebis Ri-rebulebis maCvenebeli. Sromis saerTaSoriso danawileba – calkeuli qveynis specializaciaSi gansazRvruli saxeobis produqciis warmoeba da maTi gacvla.

II – yirgizeTi, luqsemburgi, laosi, bolovia, avstria. III – norvegia, iaponia, brunei, espaneTi, SvedeTi.

103

IV - avstralia, pakistani, indoeTi, brazilia, aSS. V – 1 – msoflios unitaruli qveynebi; 2 – msoflios federaciuli qveynebi. 3 – msoflios qvey-

nebi mmarTvelobis formebis (monarqia da respublika) mixedviT.

Semajamebeli samuSao II

I – 1. saerTaSoriso organizacia — samTavrobaTaSoriso an arasamTavrobo xasiaTis mudmivi gaerTianeba, Seqmnili saerTaSoriso SeTanxmebis safuZvelze, saerTaSoriso problemebis erTo-blivad gadasaWrelad. am terminiT ZiriTadad aRniSnaven samTavrobaTaSoriso organizaciebs, rogoricaa gaero, evropis sabWo, msoflio savaWro organizacia da misT.

2. saerTaSoriso organizaciebis saqmianobis sfero da miznebi sazogadoebis interesSia, Tumca zogierTi maTgani ufro specifiuri miznisTvis aris Seqmnili (mag. opeki).

3. 2009 wlis 1 aprils moxda natos meeqvse gafarToeba. miiRes albaneTi da xorvatia. 4. natos wevria 28 qveyana, evrokavSiris 27. 5. 2007 wlis 1 ianvars moxda evrokavSiris bolo gafarToeba. miiRes bulgareTi da rumineTi. 6. dsT-s Stab-bina mdebareobs minskSi. 7. msoflio savaWro organizacia saerTaSoriso organizaciaa, romelic globaluri savaWro

sistemis kanonebs awesebs da agvarebs uTanxmoebebs mis wevr qveynebs Soris, romelTa umravlesoba daaxloebiT 30 erToblivi SeTanxmebis xelmomwerni arian.

8. navTobis eqsportior qveyanaTa organizacia, SemoklebiT opeki organizaciaa, romelSic Se-dian navTobmwarmoebeli qveynebi: alJiri, angola, indonezia, irani, erayi, quveiTi, libia, nigeria, katari, saudis arabeTi, arabeTis gaerTianebuli saamiroebi, ekvadori da venesuela.

9. didi britaneTisa da CrdileoT irlandiis gaerTianebuli samefos monaqri misi udidebule-soba elizabeT II.

10. 1965 wlidan opekis saerTaSoriso Stab-bina venaSi, avstria, imyofeba. olimpiuri komitetis – lozanaSi (Sveicaria).

II – italia, Ggermania, iaponia.III – msoflios geografiuli kavSiri; IV – Sveicaria, CineTi, ukraina.V – 1- evrokavSiris wevri qveynebi; 2 – evrozonis qveynebi; 3 – Sengenis wevri qveynebi. VI – 1 – gaero; 2 –evrosabWo; 3 – nato; 4 - evrokavSiri; 5 – Tanamegobroba; 6 - msoflio savaWro

organizacia; 7 – Tanamegobroba; 8 – olimpiuri komiteti; 9 – suami; 10 – wiTeli jvrisa da wiTeli naxevarmTvaris saerTaSoriso moZraoba.

VII - 1 – natos wevri qveynebi; 2 – evrosabWos wevri qveynebi; 3 - msoflio savaWro organizaciis wevri qveynebi; 4 – opekis wevri qveynebi.

Semajamebeli samuSao III

I – 1. 80-90 mln kaciT matulobs; 2. ganviTarebadi qveynebis xarjze; 3. gafarToebuli aRwarmoeba; 4. tradiciuli tipi; 5. mosaxleobis aRwarmoebis tipebis cvlas demografiuli gadasvla hqvia, romlis safuZvelzec

demografiuli gadasvlis Teoria warmoiSva. 6. demografiuli afeTqeba aRiniSneba CineTSi, indoeTSi da sxv., depopulacia ki _ ruseTSi,

avstriaSi da sxv. 7. CineTSi. erTi bavSvis politika, romelsac CineTis mTavroba oficialurad moixsenebs ro-

gorc ojaxis dagegmvis politikas niSnavs ojaxebisTvis erT bavSvze metis yolis SezRudvas. Aam politikas CineTis mTavroba mosaxleobis zrdis kontrolisTvis axorcielebs.

8. rasa – garkveul teritoriaze adamianTa istoriulad Camoyalibebuli jgufi, romelsac aqvs saerTo warmomavloba, msgavsi garegnuli niSnebi (kanis, Tmis, Tvalebis feri; cxviris, saxisa da Tavis qalis forma da sxva). rasizmi – mosaxleobis nawilis uflebaTa Selaxva da diskriminacia

104

rasobrivi niSnis mixedviT. aparteidi – rasobrivi diskriminaciis erT–erTi forma. romelsac zogjer ama Tu im qveynis adgilobrivi mosaxleobis mimarT atareben.

9. evropeiduli. 10. eTnosi – garkveul teritoriaze mcxovrebi xalxi, sazogadoeba, romelTa wevrebi erTma-

neTTan istoriulad arian dakavSirebulebi da aqvT saerTo ena, teritoria, kultura, tradiciebi da eTnikuri TviTSegneba. eTnosi berZnuli sityvaa da sazogadoebas, jgufs, xalxs niSnavs.

11. kacobrioba eTnikuri niSnis mixedviT saxelmwifoebadaa dayofili. zogjer ori an meti eri erT saxelmwifos qmnis. aseTi qveynebi maravlerovania. mag; indoeTi, ruseTi da sxv. msoflioSi saxelmwifoTa TiTqmis naxevari erTerovania. erTerovan qveynebSi mosaxleobis daaxloebiT 95% erTi eTnoss miekuTvneba. mag; italia. arsebobs orerovani qveynebic. mag; kanada.

12. indoevropuli. 13. inglisuri. 14. inglisuri indoevropul enaTa ojaxis germanul jgufs, qarTuli iberiul-kavkasiur enaTa

ojaxs.15. islamis.16. buduzmis. 17. islami.18. samomxmareblo kalaTa –saqonlisa da momsaxurebis erToblioba, rac aucilebelia adamianis

upirvelesi moTxovnilebebis dakmayofilebisaTvis wlis ganmavlobaSi.19. qveynebis ganviTarebis done garkveulwilad am qveynis mosaxleobis cxovrebis doniTa da

xarisxiT ganisazRvreba. cxovrebis done (igive cxovrebis standarti) socialur-ekonomikuri kategoriaa da mosaxleobis materialuri, sulieri, socialuri dovlaTiTa da sacxovrebeli pirobebiT uzrunvelyofas gulisxmobs. cxovrebis done sazogadoebrivi keTildReobis uz-runvelyofis doneze miuTiTebs da cxovrebis wesis erT-erT mniSvnelovan pirobas warmoadgens.

cxovrebis done mraval rTul da gansxvavebul garemoebazea damokidebuli: ekonomikur, poli-tikur, socialur, istoriul, erovnul Taviseburebebze, bunebriv pirobebze.

20. adamianis ganviTarebis indeqsi — msoflios nebismieri qveynisTvis misi ganviTarebis indika-tors warmoadgens da is aerTianebs am ganviTarebis iseT sazomebs, rogoricaa: sicocxlis saSualo xangrZlivoba; ganaTlebis done da mTliani Sida produqti erT sul mosaxleze gaangariSebiT. adamianis ganviTarebis indeqsi gaeros mier aRiarebulia adamianuri ganviTarebis gansazRvris standartul saSualebad. adamianis ganviTarebis indeqsis mTavari daniSnulebaa gansazRvros qveynis adamianuri ganviTarebis done, romelic aseve im jgufs gansazRvravs, romelsac es qveyana ganekuTvneba _ ganviTarebul, ganviTarebad Tu dabalganviTarebul qveyanaTa jgufs.

bednierebisa saerTaSoriso indeqsi warmoadgens indeqss, romelic asaxavs sxvadasxva qveynebSi adamianTa keTildReobas. igi 2006 wels SeimuSava organizaciam “axali ekonomikuri fondi” da indeqsis mTavri mizania realurad asaxos qveynebis keTildReoba.

bednierebisa saerTaSoriso indeqsis gamosaTvlelad sami maCvenebeli gamoiyeneba: adamianebis kmayofileba cxovrebis doniT, sicocxlis saSualo xangrZlivoba da e.w. „ekologiuri nakvalevi“.

II - 1 – qristianoba; 2 - islami; 3 – budizmi.III - aRwarmoebis formula SefardebiTi demografiuli maCveneblebis Caweris formaa da ase

gamoisaxeba: Sobadobis koeficients – mokvdaobis koeficienti = bunebrivi matebis koeficients. koefi-

cientebi %-Si izomeba anu yovel 1000 kacze iangariSeba ( SesaZlebelia %-Sic, yovel 100 kacze). mocemuli cxrilis mixedviT msoflioSi bunebrivi mateba 18 ‰-ea. ganviTarebad qveynebSi es

maCvenebeli 21‰-s, xolo ganviTarebul qveynebSi ki – 6‰-s udris. regionebis mixedviT bunebrivi matebis maCvenebeli yvelaze maRalia avstraliasa da okeneTSi da afrikaSi, xolo yvelaze dabali CrdiloeT amerikaSi. qveynebis mixedviT bunebrivi matebis maCvenebeli yvelaze maRalia kabo-verdeSi, siraisa da ruandaSi, xolo yvelaze dabali ungreTSi (-1‰).

105

Semajamebeli samuSao IV

I – 1. regioni istoriuli, geografiuli, politikuri, kulturuli da sameurneo urTierTobebis mxriv met-naklebad erTiani teritoriaa.

2. msoflios regionebad dayofa regionis kompleqsuri Seswavlis saSualebas iZleva isto-riuli, geografiuli, sameurneo da sxv. specifikis gaTvaliswinebiT, rasac Tavis mxriv, rogorc Teoriuli, ise praqtikuli gamoyeneba aqvs.

3. safrangeTi, italia, Sveicaria, lixtenSteini, avstria, germania, slovenia. 4. raini - Sveicaria, lixtenSteini, avstria, germania, niderlandi, elba – CexeTi da germania,

Temza – gaerTianebuli samefo, luara – safrangeTi, sena – safrangeTi. 5. germania. 6. gerTianebul samefos.7. safrangeTis.8. hongkongsa da makaoSi. 9. CineTis ekonomikuri sistemis Tavisebureba is aris, rom igi viTardeba sabazro ekonomikis

pirobebiT komunisturi partiis kontrolis qveS. ekonomikuri zrdis tempebis umniSvnelovanes faqtorTa Sorisaa Siga bazris sul ufro da ufro mzardi moTxovnebi da moxmareba, aseve mzardi mosaxleoba da ucxouri kapitali.

10. indoeTis.11. indoeTis.12. hokaido, honsiu, sikoku da kiusiu.13. iaponiis.14. TurqeTi – evropa da azia.15. TurqeTi.16. Savi, marmarilos, egeosis da xmelTaSua.17. aSS.18. aSS.19. brazilia.20. brazilia.21. braziliam. adre iyo rio-de-Janero, amJamad aris brazilia.22. Cile.23. samxreT afrikis respublika. pretoria (administraciuli), keiptauni (sakanonmdeblo),

blumfonteini (sasamarTlos)24. samxreT afrikis respublika.25. egviptes.26. rgvipte.27. egviptis.28. melanezia, mikromezia da polinezia.29. avstralias ekuTvnis kunZulebi: tasmania, kingi, kenguru da a.S.30. mecxoveleobiT, kerZod mecxvareobiT. II – 1 _ germania; 2 _ safrangeTi; 3 _ CineTi; 4 _ TurqeTi; 5 _ brazilia; 6 _ egvipte; 7 _

samxreT afrikis respublika.III – 1 _ garTianebuli samefo (londoni, uestminteris saabato); 2 – safrangeTi (parizi, tri-

umfaluri TaRi); 3 – saudis arabeTi (meqa, qaaba-sakredi); 4 _ CineTi (iunanis provincia, qvis tye) ; 5 – indoeTi (delisTan axlos, bahais taZari); 6 – TurqeTi (kabadokia); 7 – iaponia (vulkani fuZi-ama); 8 – brazilia (dedaqalaqi brazilia). 19 - Cile (aRdgomis kunZuli, rapa-nius erovnuli parki, qvis qandakebebi); 10 – egvipte (giza, piramida); 11 – aSS (iutas Stati, TaRebis erovnuli parki); 12 – avstralia (sidnei, avstraliis parlamentis Senoba).

IV – Cile –6; safrangeTi – 7; egvipte – 2; indoeTi – 9.V – beijingi – 7; brazilia – 4; sidnei – 2; berlini – 9.

106

X Sefasebarekomendebuli Sefaseba sazogadoebriv mecnierebebSi

პიროვნული განვითარების გეგმის განსაზღვრა და შესრულება მდგრადი განვითარება

უფრო ხშირად მდგრად განვითარებას განმარტავენ, როგორც ‖განვითარებას, რომელიც აწმყოს მოთხოვნებს იმგვარად აკმაყოფილებს, რომ მომავალ თაობებს არ ართმევს მოთხოვნათა დაკმაყოფილების შესაძლებლობას.‖ 7

7 United Nations. 1987."Report of the World Commission on Environment and Development." General Assembly Resolution

42/187, 11 December 1987. Retrieved: 2007-04-12; Smith, Charles; Rees, Gareth (1998). Economic Development, 2nd edition. Basingstoke: Macmillan. ISBN 0333722280

ის ცვლილებათა პროცესია, რომელშიც ბუნებრივი რესურსების მოხმარება, ინვესტიციები, მეცნიერულ-ტექნიკური განვითარება,

პიროვნების განვითარება და ინსტიტუციური ცვლილებები ურთიერთშეთანხმებულია და ამყარებს ადამიანის მოთხოვნილებებისა და მისწრაფებების დასაკმაყოფილებლად საჭირო აწმყო და სამომავლო პოტენციალს. გარკვეულწილად, საუბარია ადამიანთა ცხოვრების ხარისხის უზრუნველყოფაზე. თვითმმართველობა და მმართველობა

თვითმმართველობა და მმართველობა უკავშირდება იმ გადაწყვეტილებებს (ინდივიდუალურ, ოჯახის, თემის, ქვეყნის დონეზე), რომლებიც განსაზღვრავს მოლოდინებს, ძალაუფლების მინიჭებას ან საქმიანობის კონტროლს. ის მოიცავს ინდივიდუალური, ან ჯგუფური თუ საზოგადოებრივი საქმიანობის მართვის პროცესებისა და ლიდერობის სპეციფიკურ ნაწილს. გეოგრაფიული კვლევა

ამ მიმართულების მთავარი მიზანია, მოზარდმა გააცნობიეროს გეოგრაფიისა და გეოგრაფიული ცოდნის მნიშვნელობა ადამიანის საქმიანობის სხვადასხვა სფეროსათვის. გაეცნოს გეოგრაფიული კვლევების ტრადიციულ (აღწერითი, შედარებით-გეოგრაფიული, კარტოგრაფიული) და ახალ (მათემატიკური, დისტანციური, გეოინფორმაციული) მეთოდებს. შეისწავლოს გეოგრაფიული პროგნოზისა და მოდელირების საკითხები. შეძლოს შესაბამის პრობლემასთან დაკავშირებული თეორიული მასალის და წყაროების მოძიება; საველე პირობებში ინფორმაციის შეგროვება, მასალის ორგანიზება, ანალიზი და გეოგრაფიული თემის სტრუქტურის შემუშავება.

სამოქალაქო თავდაცვისა და უსაფრთხოების სწავლა-სწავლება მიმდინარეობს სამი ძირითადი მიმართულებით: პირადი უსაფრთხოების უზრუნველყოფა ყოველდღიურ ცხოვრებაში; საგანგებო ვითარებებში უსაფრთხო ქცევის საფუძვლები; გადაუდებელი ექიმამდელი დახმარება.

ადამიანის სიცოცხლისა და ჯანმრთელობის საფრთხეები სხვადასხვაგვარია თავისი წარმოშობის/მიზეზების, გავრცელების, ზემოქმედი ფაქტორების, შედეგებისა და შესაბამისი უსაფრთხოების ზომების მიხედვით. იმავდროულად, ბავშვის ზრდასთან ერთად იცვლება როგორც მასთან დაკავშირებული საფრთხეების ტიპები, ისე უსაფრთხოების ზომების დაცვის შესაძლებლობები.

მოსწავლესა და სწავლის შედეგზე ორიენტებული საგანმანათლებლო პროცესი, ბუნებრივია, უნდა ითვალისწინებდეს როგორც საფრთხეებისა და მასთან გამკლავების, ისე ბავშვების ასაკობრივ თავისებურებებს.

მნიშვნელოვანია, რომ სამოქალაქო თავდაცვისა და უსაფრთხოების საგანმანათლებლო პროგრამა ითვალისწინებდეს მრავალფეროვან შესაძლებლობებს სხვადასხვა მოტივაციისა და შესაძლებლობის მოსწავლეთათვის. ვ) შეფასება საზოგადოებრივ მეცნიერებებში

შეფასების კომპონენტები საზოგადოებრივ მეცნიერებებში: საკლასო სამუშაო 2. საშინაო დავალება 3. შემაჯამებელი დავალება

4. საკლასო სამუშაო ფასდება შემდეგი ცოდნა8 და უნარები:

1. პრობლემის გააზრება კომუნიკაცია სწავლა

თანამშრომლობა საზოგადოებრივ ცხოვრებაში აქტიური მონაწილეობა შემოქმედებითობა დროის ისტორიული გაგება გარემოზე პასუხისმგებლობა და ზრუნვა ისტორიული კვლევა გეოგრაფიული კვლევა სივრცეში ორიენტირება ისტორიული ეპოქის განცდა თვალსაჩინოებების გამოყენება და შექმნა

8 ცოდნა ფასდება თითოეული საგნისა და კლასის პროგრამული შინაარსის შესაბამისად

უნარები ფასდება შემდეგი აქტივობებით: თემასთან დაკავშირებით დასმული კითხვებით დასმულ კითხვაზე გაცემული პასუხით განსახილველ საკითხთან დაკავშირებული მსჯელობითა და ანალიზით განხილული მოვლენებისა და პროცესებისადმი საკუთარი დამოკიდებულების გამოხატვით დასმული პრობლემის გადაჭრის გზის შეთავაზებით ჯგუფურ მუშაობაში შეტანილი წვლილით დისკუსიაში მონაწილეობის სიხშირით ახსნილი ცნებებისა და ტერმინების განმარტებებითა თუ გამოყენებით მოვლენებისა და პროცესების განხილვისას საკუთარი მოსაზრების დასაბუთებით თვალსაჩინოებების გამოყენებითა და შექმნით პრეზენტაციით დროის ლიმიტის დაცვით დისკუსიაში გამოთქმული მოსაზრებებითა და არგუმენტებით

საშინაო დავალება ფასდება შემდეგი ცოდნა და უნარები: 2. პრობლემის გააზრება ინფორმაციის მოპოვება და ორგანიზება კავშირებისა და მიმართებების დადგენა კომუნიკაცია სწავლა თანამშრომლობა პრობლემის გადაჭრა შემოქმედებითობა ისტორიული დროის გაგება გარემოზე პასუხისმგებლობისა და ზრუნვა ისტორიულ-გეოგრაფიული კვლევა სივრცეში ორიენტირება ისტორიული ეპოქის განცდა თვალსაჩინოებების გამოყენება და შექმნა კრიტიკული აზროვნება

უნარები ფასდება შემდეგი აქტივობებით: ცნებებისა და ტერმინების განმარტებებითა თუ გამოყენებით მოვლენებისა და პროცესების განხილვისას მოსაზრებების არგუმენტირებით დასმულ კითხვაზე გაცემული პასუხით განსახილველ საკითხთან დაკავშირებული მსჯელობითა და ანალიზით დასმული პრობლემის გადაჭრის გზის ჩამოყალიბებით თვალსაჩინოებების გამოყენებითა და შექმნით პრეზენტაციით დისკუსიაში გამოთქმული მოსაზრებებითა და არგუმენტებით წერითი ნამუშევრის შექმნით

შემაჯამებელი შეფასება9

ფასდება შემდეგი უნარები: 3. კრიტიკულ პირობებში (ტესტი, საკონტროლო და სხვა) ცოდნისა და უნარ-ჩვევების გამომჟღავნება პრობლემის გააზრება

107

თანამშრომლობა საზოგადოებრივ ცხოვრებაში აქტიური მონაწილეობა შემოქმედებითობა დროის ისტორიული გაგება გარემოზე პასუხისმგებლობა და ზრუნვა ისტორიული კვლევა გეოგრაფიული კვლევა სივრცეში ორიენტირება ისტორიული ეპოქის განცდა თვალსაჩინოებების გამოყენება და შექმნა

8 ცოდნა ფასდება თითოეული საგნისა და კლასის პროგრამული შინაარსის შესაბამისად

უნარები ფასდება შემდეგი აქტივობებით: თემასთან დაკავშირებით დასმული კითხვებით დასმულ კითხვაზე გაცემული პასუხით განსახილველ საკითხთან დაკავშირებული მსჯელობითა და ანალიზით განხილული მოვლენებისა და პროცესებისადმი საკუთარი დამოკიდებულების გამოხატვით დასმული პრობლემის გადაჭრის გზის შეთავაზებით ჯგუფურ მუშაობაში შეტანილი წვლილით დისკუსიაში მონაწილეობის სიხშირით ახსნილი ცნებებისა და ტერმინების განმარტებებითა თუ გამოყენებით მოვლენებისა და პროცესების განხილვისას საკუთარი მოსაზრების დასაბუთებით თვალსაჩინოებების გამოყენებითა და შექმნით პრეზენტაციით დროის ლიმიტის დაცვით დისკუსიაში გამოთქმული მოსაზრებებითა და არგუმენტებით

საშინაო დავალება ფასდება შემდეგი ცოდნა და უნარები: 2. პრობლემის გააზრება ინფორმაციის მოპოვება და ორგანიზება კავშირებისა და მიმართებების დადგენა კომუნიკაცია სწავლა თანამშრომლობა პრობლემის გადაჭრა შემოქმედებითობა ისტორიული დროის გაგება გარემოზე პასუხისმგებლობისა და ზრუნვა ისტორიულ-გეოგრაფიული კვლევა სივრცეში ორიენტირება ისტორიული ეპოქის განცდა თვალსაჩინოებების გამოყენება და შექმნა კრიტიკული აზროვნება

უნარები ფასდება შემდეგი აქტივობებით: ცნებებისა და ტერმინების განმარტებებითა თუ გამოყენებით მოვლენებისა და პროცესების განხილვისას მოსაზრებების არგუმენტირებით დასმულ კითხვაზე გაცემული პასუხით განსახილველ საკითხთან დაკავშირებული მსჯელობითა და ანალიზით დასმული პრობლემის გადაჭრის გზის ჩამოყალიბებით თვალსაჩინოებების გამოყენებითა და შექმნით პრეზენტაციით დისკუსიაში გამოთქმული მოსაზრებებითა და არგუმენტებით წერითი ნამუშევრის შექმნით

შემაჯამებელი შეფასება9

ფასდება შემდეგი უნარები: 3. კრიტიკულ პირობებში (ტესტი, საკონტროლო და სხვა) ცოდნისა და უნარ-ჩვევების გამომჟღავნება პრობლემის გააზრება

ინფორმაციის მოპოვება და ორგანიზება კავშირებისა და მიმართებების დადგენა კომუნიკაცია ისტორიულ-გეოგრაფიული კვლევა პრობლემის გადაჭრა შემოქმედებითობა სივრცეში ორიენტირება ისტორიული ეპოქის განცდა თვალსაჩინოებების გამოყენება და შექმნა გარემოზე პასუხისმგებლობა და ზრუნვა კრიტიკული აზროვნება

9 შემაჯამებელი სამუშაოები სრულდება როგორც ზეპირი (დისკუსია, ინსცენირება) და წერითი (ტესტი, ნაშრომი, ისტორიულ-გეოგრაფიული თმა), ისე შერეული (პრეზენტაციის ან პროექტის წარდგენა,) ფორმით სასწავლო თემის, თემების ბლოკისა თუ საწავლო პროცესის გარკვეული ეტაპის დასრულების შემდგომ.

შემაჯამებელი დავალებების ტიპები: საკონტროლო წერა ტესტირება კითხვა-პასუხი თემა/ესე პრეზენტაცია პროექტი რეფერატი კვლევა დისკუსია/დებატები კონფერენცია

მოთხოვნები, რომლებსაც უნდა აკმაყოფილებდეს შემაჯამებელი დავალებები დავალების თითოეულ ტიპს უნდა ახლდეს თავისი შეფასების ზოგადი რუბრიკა; ზოგადი რუბრიკა უნდა დაზუსტდეს კონკრეტული დავალების პირობისა და განვლილი მასალის გათვალისწინებით; 10 ქულა უნდა გადანაწილდეს რუბრიკაში შემავალ კრიტერიუმებზე; მითითებული უნდა იყოს საგნობრივი სტანდარტის ის შედეგები, რომელთა შეფასებასაც ემსახურება შემაჯამებელი დავალება.

შეფასების რუბრიკის ნიმუშები: პრეზენტაციის შეფასების რუბრიკა

ამ შემთხვევაში მოსწავლეებს თითოეულ კრიტერიუმში ენიჭებათ ნული ან ერთი ქულა და საბოლოო ქულის გამოსაყვანად ითვლება მათი ჯამი. მაქსიმალური ჯამი არის ათი ქულა.

მოსწავლის სახელი, გვარი

1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

საინტერესო შესავალი (პრობლემის იდენტიფიცირება) 1

კვლევების/ნაშრომის წარმოჩენის უნარი 1

შემოქმედებითი უნარი 1

პრობლემის გადაჭრის გზების შეთავაზება 0

თემის გასაგებად წარმოდგენა (ლოგიკური ჯაჭვი) 0

საუბარი (გამართულობა, ტემბრი) 1

108

ინფორმაციის მოპოვება და ორგანიზება კავშირებისა და მიმართებების დადგენა კომუნიკაცია ისტორიულ-გეოგრაფიული კვლევა პრობლემის გადაჭრა შემოქმედებითობა სივრცეში ორიენტირება ისტორიული ეპოქის განცდა თვალსაჩინოებების გამოყენება და შექმნა გარემოზე პასუხისმგებლობა და ზრუნვა კრიტიკული აზროვნება

9 შემაჯამებელი სამუშაოები სრულდება როგორც ზეპირი (დისკუსია, ინსცენირება) და წერითი (ტესტი, ნაშრომი, ისტორიულ-გეოგრაფიული თმა), ისე შერეული (პრეზენტაციის ან პროექტის წარდგენა,) ფორმით სასწავლო თემის, თემების ბლოკისა თუ საწავლო პროცესის გარკვეული ეტაპის დასრულების შემდგომ.

შემაჯამებელი დავალებების ტიპები: საკონტროლო წერა ტესტირება კითხვა-პასუხი თემა/ესე პრეზენტაცია პროექტი რეფერატი კვლევა დისკუსია/დებატები კონფერენცია

მოთხოვნები, რომლებსაც უნდა აკმაყოფილებდეს შემაჯამებელი დავალებები დავალების თითოეულ ტიპს უნდა ახლდეს თავისი შეფასების ზოგადი რუბრიკა; ზოგადი რუბრიკა უნდა დაზუსტდეს კონკრეტული დავალების პირობისა და განვლილი მასალის გათვალისწინებით; 10 ქულა უნდა გადანაწილდეს რუბრიკაში შემავალ კრიტერიუმებზე; მითითებული უნდა იყოს საგნობრივი სტანდარტის ის შედეგები, რომელთა შეფასებასაც ემსახურება შემაჯამებელი დავალება.

შეფასების რუბრიკის ნიმუშები: პრეზენტაციის შეფასების რუბრიკა

ამ შემთხვევაში მოსწავლეებს თითოეულ კრიტერიუმში ენიჭებათ ნული ან ერთი ქულა და საბოლოო ქულის გამოსაყვანად ითვლება მათი ჯამი. მაქსიმალური ჯამი არის ათი ქულა.


1. 2. 3. 4. 5. 6. 7. 8. 9.

საინტერესო შესავალი (პრობლემის იდენტიფიცირება) 1

კვლევების/ნაშრომის წარმოჩენის უნარი 1

შემოქმედებითი უნარი 1

პრობლემის გადაჭრის გზების შეთავაზება 0

თემის გასაგებად წარმოდგენა (ლოგიკური ჯაჭვი) 0

საუბარი (გამართულობა, ტემბრი) 1

თვალსაჩინოებების გამოყენება 0

აუდიტორიასთან კონტაქტი 1

ინფორმაციის ფლობის უნარი (ადეკვატური კითხვა-პასუხი) 1

დროის ლიმიტის დაცვა 0

ჯამი 6

პროექტის შეფასების განზოგადებული რუბრიკა მაქსიმალური ჯამური ქულის გაყოფით სამზე მოხდება მოგროვილი ქულების ათქულიან შეფასებაზე გადაყვანა

ელემენტარული

1 ქულა მისაღები 2 ქულა

ოსტატური 3 ქულა

1.მიზანი არ არის კარგად გამოკვეთილი, ბუნდოვანია

ხდება ერთ მიზანზე ფოკუსირება კარგად გამოკვეთილი მიზნები, მარტივად აღსაქმელი

2.ორგანიზება სუსტად ორგანიზებული, არ არის იდეებს შორის ლოგიკური ჯაჭვი, რაც აბნევს მკითხველს/მსმენელს

გააზრებულია თანმიმდევრულობა, ორგანიზების ნიშნებით, ზოგი გადასვლა იდეებს შორის არის მარტივი, ზოგი გაუგებარი

კარგად ორგანიზებული ფორმატი, ლოგიკური გადასვლა ერთი იდეიდან მეორეზე, ორგანიზება ზრდის პროექტის ეფექტურობას

3.შინაარსის კორექტულობა

ხშირად გვხვდება შეუსაბამო, მცდარი ინფორმაცია,

ძირითადად კორექტულია, ზოგიერთი შეუსაბამო ან მცდარი ინფორმაციით

მთლიანად კორექტული, ფაქტები ზუსტი და მკაფიო

4.ენობრივი გამართულობა

ენობრივად გაუმართავი, ხშირი შეცდომებით

ენობრივად გამართული, მცირე შეცდომებით

ენობრივად გამართულია, დაცულია პუნქტუაციის ნიშნები

5.კვლევა კვლევა არაეფექტურადაა დაგეგმილი, გამოყენებული წყაროები არ არის სანდო, ანალიზი ზედაპირულია

კვლევა დაგეგმილია, მაგრამ ჯგუფის პოტენციალი მთლიანად არ არის გამოყენებული, შეზღუდული რაოდენობის წყაროებია გამოყენებული, ანალიზი მისაღებია

კვლევა არის დაგეგმილი, გამოყენებულია არაერთი წყარო და ანალიზი სიღრმისეულია

6.თვალსაჩინოებები

თვალსაჩინოებები ხშირად შინაარსთან შეუსაბამოა, ან არ არის ჯგუფის მიერ შექმნილი

თვალსაჩინოებების კავშირი შინაარსთან ნატელია, მაგრამ ერთფეროვანია,

მრავალფეროვანი, შინაარსის შესატყვისი, აკურატულად შესრულებული

7.შემოქმედებითობა

მცირე შემოქმედებითი ენერგიის დანახარჯი ჯგუფის მხრიდან

ზოგჯერ ჩანს ჯგუფის ორიგინალური აზრები, რაც ეხმარება პროექტის უკეთ წარმოჩენაში

ჩანს ჯგუფის ორიგინალობა, სიახლე და თავისებური ხედვა, რაც პროექტს საინტერესოს ხდის

8.კავშირები საგნებთან

არ ჩანს ჯგუფის კომპეტენცია საგნებში, გვხვდება ფაქტების უზუსტო ინტერპრეტირება

მოსაზრებები დაკავშირებულია ერთი ან ორი საგნიდან მიღებულ ცოდნასთან

ხდება მთავარი მოსაზრებების დაკავშირება სხვადასხვა საგნიდან მიღებულ ცოდნასთან, რაც მიუთითებს ჯგუფის მრავალი მიმართულებით კომპეტენტურობაზე

9.დასკვნები არ არის ჩამოყალიბებული დასკვნები

დასკვნები ჩამოყალიბებულია კვლევის ადეკვატურად, მაგრამ არ არის მკაფიო

დასკვნებში არის სიახლე (ორიგინალობა), ლოგიკური კავშირი იგრძნობა კვლევასთან, ისინი მკაფიოდაა ჩამოყალიბებულია

10.პრეზენტაცია ეფექტურად არ არის წარმოჩენილი პროექტის არსი, უჭირს აზრის ჩამოყალიბება და პასუხების გაცემა, არ არის მიზნობრივად გამოყენებული თვალსაჩინოებები

ბუნდოვნად აყალიბებს პროექტის არსს, იყენებს თვალსაჩინოებებს, პასუხობს შეკითხვების უმეტესობას

ნათლად ჩამოყალიბებული პროექტის არსი, მკაფიო მეტყველება, აუდიტორიაზე გათვლილი, ძირითადი იდეებია გაშლილი, იყენებს თვალსაჩინოებებს და პასუხობს ყველა კითხვას

რეფერატის შეფასების რუბრიკა

ამ შემთხვევაში მე-3 და მე-5 კრიტერიუმები ფასდება 0-2 ქულით, ხოლო ყველა დანარჩენი 0 ან 1 ქულით. მაქსიმალური ჯამი არის ათი

ქულა.

109





ჯამი 6









































ქულა.

110


1.

1.მიზანი/თეზისი – კვლევის შედეგად გამოთქმული ძირითადი იდეა 1

2.რეფერატის ორგანიზება 1

3.შინაარსის კორექტულობა, ფაქტობრივი საიმედოობა 2

4.ენობრივი გამართულობა 0

5.კვლევა 2

6.ილუსტრაციები/ თვალსაჩინოებები 1

7.შეთავაზებული მოსაზრების არგუმენტებითა და მაგალითებით გამყარება 1

8.დასკვნები 1

ჯამი 9

დისკუსიის შეფასების რუბრიკა

კონკრეტულ მოსწავლეს თითოეული კრიტერიუმის გასწვრივ ენიჭება შესაბამისი ქულა, ჯამდება ყველა კრიტერიუმში მიღებული ქულები და იყოფა ექვსზე (გამოითვლება მათი საშუალო არითმეტიკული).

III დონე (8-10 ქულა) II დონე (5-7 ქულა) I დონე (1-4 ქულა) მოსმენა ყოველთვის უსმენს და

თვალყურს ადევნებს ორატორს

ხშირად უსმენს და უყურებს ორატორს

იშვიათად უსმენს და უყურებს ორატორს

საუბარი მკაფიოდ მეტყველებს და უყურებს მსმენელებს

ძირითადად მეტყველება გასაგებია და უყურებს მსმენელებს

მეტყველება არამკაფიოა, მსმენელებს უჭირთ გაგება

არავერბალური კომუნიკაცია

შეუძლია ეფექტურად აღიქვას და გამოიყენოს არავერბალური კომუნიკაციის ფორმები (თვალით, ჟესტებით, გამომეტყველებით, ხმით)

ხშირად შეუძლია დაამყაროს არავერბალური კონტაქტი

იშვიათად იყენებს არავერბალურ კომუნიკაციის ფორმებს

მონაწილეობა უჩვენებს ინტერესს დისკუსიის თემისადმი საჭირო კომენტარებითა და აზრების გამოთქმით

ძირითადად გამოხატავს ინტერესს. კომენტარები და აზრები ყოველთვის არაა თემის შესატყვისი

მცირე ინტერესი აქვს. არ გამოხატავს ან ვერ უკავშირებს თავის მოსაზრებებს სადისკუსიო თემას

კოოპერაცია თანამშრომლობს თანაკლასელებთან, აცლის სხვებს აზრის გამოთქმას და იცავს დისკუსიის წესებს

ძირითადად თანამშრომლობს თანაკლასელებთან, ზოგჯერ ერთვება სხვის საუბარში, ძირითადად იცავს დისკუსიის წესებს

იშვიათად თანამშრომლობს და იცავს დისკუსიის წესებს

მოსაზრების არგუმენტირება

მოსაზრება ორიგინალურია და გამყარებულია ფაქტებით, ცნებებით. არის ლოგიკური კავშირი საკითხთან

მოსაზრების გასამყარებლად გამოყენებულია სადავო ფაქტები და ცნებები

მოსაზრება მოკლებულია ლოგიკურ კავშირს საკითხთან და არ არის გამყარებული ფაქტებით

10 ისტორიისთვის შესაძლოა მე-6 კრიტერიუმი არ გავითვალისწინოთ, შესაბამისად მე-7 კრიტერიუმი შეფასდება მაქსიმალური 2 ქულით. შემაჯამებელი დავალების კონკრეტული მაგალითი ისტორიაში: დაწერეთ თემა : ,,პირველი ჯვაროსნული ლაშქრობა‘’.

ა) ჩამოაყალიბეთ კვლევის ძირითადი იდეა, თეზისი;





ჯამი 6









































ქულა.

111

უნარს აზროვნების უნარს. დამოკიდებულებას დაკავშირებით საკუთარ პოზიციას

იყენებს თვალსაჩინოებებს

0-1 0 ქულა - თვალსაჩინოება არ არსებობს ან ძალიან მწირია

------------------ 1 ქულა - მოხსენებას ახლავს მრავალფეროვანი თვალსაჩინოება

საუბრობს გარკვევით და გამართულად

0-1 0 ქულა - საუბრობს გაურკვევლად, ჭირს აზრის გამოტანა

1 ქულა - საუბრობს გარკვევით, გამართულად მეტყველებს

პასუხობს დასმულ კითხვებს, ავლენს შესწავლილი საკითხების ცოდნას

0-1 0 ქულა-საერთოდ ვერ პასუხობს აუდიტორიის მიერ დასმულ კითხვებს,

1ქულა-ადეკვატურად პასუხობს კითხვებს, ავლენს ცოდნასა და ანალიზის უნარს

იცავს დროის ლიმიტს

0-1

0 ქულა - არ იცავს დროის ლიმიტს

1 ქულა - დროის ლიმიტი დაცულია

გამოაქვს დასკვნა/ები

0-1-2

0 ქულა - ვერ გამოაქვს დასკვნა/გამოაქვს არადეკვატური დასკვნა/ები.

1ქულა გამოაქვს გარკვეული დასკვნები, მაგრამ ვერ ასაბუთებს მათ.

2 ქულა -გამოაქვს საინტერესო დასკვნები, განმარტავს მათ სოციალურ-ეკონომიკური კონტექსტის და მნშვნელოვანი ფაქტორების გაანალიზების საფუძველზე, მსჯელობა საინტერესოა და დამაჯერებელი.

სტანდართან შესაბამისობა - შემაჯამებელი დავალება შესაბამისობაშია XI კლასის გეოგრაფიის სტანდარტის მეორე შედეგთან: გეო.XI.2. მოსწავლეს შეუძლია სოციალურ-ეკონომიკური ხასიათის გლობალური პრობლემების ანალიზი.

თავი XXXVI

საგნობრივი კომპეტენციები დაწყებით საფეხურზე

IV კლასი სამოქალაქო თავდაცვა და უსაფრთხოება (მოძრაობის უსაფრთხოება)

სტანდარტი

წლის ბოლოს მისაღწევი შედეგები მიმართულებების მიხედვით:

პირადი უსაფრთხოების უზრუნველყოფა საგანგებო ვითარებებში უსაფრთხო ქცევის საფუძვლები უსაფ. IV. 1. მოსწავლეს შეუძლია გამოიყენოს უსაფრთხოდ მოძრაობის წესები. უსაფ. IV. 2. მოსწავლეს შეუძლია გამოიყენოს ხალხმრავალ ადგილებში და საველე პირობებში უსაფრთხოდ ქცევის წესები.

უსაფ. IV. 3. მოსწავლეს შეუძლია აღწეროს უჩვეულო ვითარებაში უსაფრთხო ქცევის საფუძვლები.

წლის ბოლოს მისაღწევი შედეგები და ინდიკატორები მიმართულება: პირადი უსაფრთხოების უზრუნველყოფა უსაფ. IV. 1. მოსწავლეს შეუძლია გამოიყენოს უსაფრთხოდ მოძრაობის წესები.

შედეგი თვალსაჩინოა, თუ მოსწავლე: ამოიცნობს საგზაო მოძრაობის წესებს; კონკრეტულ ვითარებას შეუსაბამებს საგზაო მოძრაობის წესებს.

უსაფ. IV. 2. მოსწავლეს შეუძლია გამოიყენოს ხალხმრავალ ადგილებში და საველე პირობებში უსაფრთხოდ ქცევის წესები.

ვარაუდი საფუძველს მოკლებულია

სათანადო ვარაუდებს, თანამიმ-დევრულად დალა-გებული მასალის საფუძველზე ახერხებს თავისთვის საინტერესო კითხვებზე პასუხის გაცემას

15. ილუსტრაციები/ თვალსაჩინოებები

0-1 _ _ _

16. შეთავაზებული მოსაზრების არგუმენტებითა და მაგალითებით გამყარება

0-2 0 ქულა - არ აქვს საკუთარი პოზიცია

1 ქულა - ცდილობს შემოგვთავაზოს საკუთარი ხედვა საკითხთან მიმართებაში, თუმცა საკუთარ პოზიციის დაცვა უჭირს.

2 ქულა - ავლენს საგნის კარგ ცოდნას, დამუშავებული მა-სალის მოშველიებით კარგად აყალიბებს საკუთარ პოზიციას და ამყარებს მას არგუმენტებით მსჯელობს თამამად, ანგარიშს უწევს, მაგრამ ბრმად არ ენდობა ავტორიტეტებს.

8. დასკვნები 0-1 0 ქულა - რეფერატში მოცემული დასკვნები არაარგუმენტირებული და მცდარია

1 ქულა - აჯამებს კვლევის შედეგებს, კარგად ახერხებს ამის მკითხველამდე მიტანას.

ჯამური ქულა

11 ისტორიისთვის შესაძლოა მე-6 კრიტერიუმი არ გავითვალისწინოთ. ასეთ შემთხვევაში მე-7 კრიტერიუმი შეფასდება მაქსიმალური 2 ქულით. სტანდართან შესაბამისობა- მაგალითი შესაბამისობაშია X კლასის ისტორიის სტანდარტის მიმართულების - ისტორიული ინტერპრეტაცია და კვლევა - მე-4, მე-5, მე-6, მე -7 შედეგებსა და მიმართულების - კომუნიკაცია - მე-8 შედეგთან; ასევე XI კლასის ისტორიის სტანდარტის მიმართულების - სახელმწიფო მმართველობა და პოლიტიკა - მე-5 შედეგთან.

შემაჯამებელი დავალების კონკრეტული მაგალითი გეოგრაფიაში:

წარმოადგინეთ თემა - ,, გერმანიის კომპლექსური დახასიათება‖, ა) განიხილეთ შემდეგი საკითხები: 1) გერმანიის ფიზიკურ-გეოგრაფიული მდებარეობა, 2) ბუნებრივი რესურსები, 3) მოსახლეობა

(სქესობრივ-ასაკობრივი სტრუქტურა, მიგრაცია, ეკონომიკურად აქტიური მოსახლეობა) 4) ეკონომიკური მდგომარეობა (მეურნეობის დარგები, ტრანსპორტი), 5)პოლიტიკური მდგომარეობა (პოლიტიკური სტრუქტურა).

ბ) იმსჯელეთ და გამოიტანეთ დასკვნები (ქვეყნის ადგილი მსოფლიო პოლიტიკურ რუკაზე და მისი განვითარების მომავალი პერსპექტივები).

შეფასების კრიტერიუმები განიხილავს პირველ ხუთ საკითხს

0-1-2

0 ქულა - ზედაპირულად განიხილავს მხოლოდ ერთ ან ორ საკითხს

1 ქულა - განიხილავს დავალებაში მოცემული საკითხების ნახევარზე მეტს

2 ქულა - განიხილავს ხუთივე საკითხს

იცავს შინაარსობრივ თანამიმდევრობას

0-1 0 ქულა - არათანამიმდევრულად გადადის ერთი საკითხიდან მეორეზე.

------------------ 1 ქულა - თანმიმდევრულად განიხილავს საკითხებს

ავლენს ანალიზისა და კრიტიკულ აზროვნებს

0-2 0 ქულა - ყურადღებას ამახვილებს მხოლოდ ფაქტებზე, არ ავლენს კრიტიკული

1 ქულა აანალიზებს ერთ-ორ საკითხს და მათ მიმართ გამოხატავს საკუთარ

2 ქულა მოსწავლე აანალიზებს მასალაში მოცემულ საკითხებს, გამოხატავს მათთან

112

geografiuli saSualebebis gamoyeneba da Seqmna

nimuSi #1

elementaruli (1-4)

1.rukiskiTxva_ wakiTxuli informacia erTi an ramdenime elementisagan Sedgeba.2.geografiulisaSualebebisgamoyeneba _ uWirs adekvaturi monacemebis Segroveba

an misi informacia arasandoa3.geografiulisaSualebebisSeqmna _ simboloebi ZiriTadad uzustodaa datanili da

informacia ar aris sando. ar aqvs saTauri da legenda

saSualo (5-7)

1.rukiskiTxva_ esaWiroeba miTiTebebi, rogor moipovos saWiro informacia, mopovebuli informacia arasrulia da zogjer uzusto.

2.geografiulisaSualebebisgamoyeneba _ ereva saSualebebis Tematuri daniSnuleba. srulad ver moipovebs da amuSavebs informacias.

3.geografiulisaSualebebisSeqmna_ zogi simbolo ar aris saTanado adgilas datanili da informacia arazustia an ar aris srulad aRqmadi. aqvs saTauri, legenda araa sruli.

sanimuSo (8-10)

1.rukiskiTxva _ damoukideblad da srulad moipovebs informacias.2. geografiulisaSualebebisgamoyeneba _ asxvavebs sxvadasxva tipis saSualebas

Tematikis mixedviT da SeuZlia maTgan saWiro informaciis mopoveba. informaciis Sedareba, ranJireba da interpretireba teqstad an sxva saSualebad.

3.geografiulisaSualebebisSeqmna_ informacia daaqvs saTanado adgilas, simboloe-bis swori gamoyenebiT, da aqvs saTauri da legendis sxva elementebi. datanili informacia kargad aRqmadia.

113

nimuSi #2

niSani 1-4 5-7 8-10

damoukideblad da sru-liad moipovebs infor-macias.

asxvavebs sxvadasxva tipis saSualebas Tema -tikis mixedviT da Seu-Zlia maTgan saWiro informaciis mopoveba. inofrmaciis Seda reba, ranJireba da inte r pre-tireba teqstad an sxva saSualebad

informacia daaqvs saTa-nado adgilas simbo lo-ebis swori gamo ye nebiT. daaqvs saTauri da lege-ndis sxva elementebi. datanili informacia kargad aRqmadia.

gansazRvravs mTavar sakiTxs, esmis avtoris miznebi, gamoaqvs wya-rodan meoradi info-rmacia.

rukis kiTxva, wyaroze muSaoba

geografiulisaSualebebis gamoyeneba

geografiulisaSualebebisSeqmna

wyaros mTavari sakiTxis (sakiTxebi) da avtoris mizne bis gansazRvra

wakiTxuli info rma-cia erT an ram denime eleme nti-sgan Sedgeba.

uWirs adekvaturi monacemebis Segro veba an misi informacia arasandoa.

simboloebi ZiriTa-dad uzustodaa dat-anili da info rmacia ar aris sa ndo, ara aqvs saTauri da legenda.

ar cdilobs,gansazRvros wyaros mTavari sakiTxi.

esaWiroeba miTiTe-bebi, rogor moipovos saWi ro informacia, mopovebuli infor-macia, arasrulia da zogjer uzusto.

ereva saSualebebis Te maturi daniS-nuleba, srulad ver moipovebs da amuSavebs informa-cias.

zogi simbolo ar aris saTanado adgilas dat-anili da info rmacia arazustia an ar aris sruli, legenda araa sruli.

zogadad aRwers erT-erT sakiTxs, rome-lsac exeba wyaro.

114

argumentirebuli geografiuli Temis Sefasebis cxrili

Tezisi kargadaaCamoyalibebuli.

Tezisi gamyarebulia argumentebiTa da magaliTebiT .

amomwuravadaa ganxiluli sawi-naaRmdego mosaz-rebis mi ze zebi da axsnilia, Tu ratom aris sa ku Tari Sexedu leba swori.

Tema kargad aris organizebuli: Sesavali aRZravs mkiTxvelis inter-ess, SesavalSive gadmocemulia Tez-isi, aqvs ZiriTadi nawili, romelSic abzacebi kargad aris gamoyofili; aqvs daskvna, romelSic Sejame-bulia Temis Ziri-Tad nawilSi ganxi-luli argumentebi

ar gvxvdeba grama-tikuli Secdomebi; winadadebebi kargad gamarTulia; TiTqmis ar aris pun qtuaciuri Sec-domebi; sityvebi kargad aris SerCe u-li; ar vxvdebiT bevr Jargonsa da xatovan gamoTqmas (Footnotes).

niSani 1-2 3-5 6-7 8-10

Tezisi

Tezis gamyareba argumentebiTa damagaliTebiT

sawinaaRmdego mosazrebis ganxilva

Temisorganizeba

enobrivi mxare

ar aris Tezisi.

ar aris argu-mentebi da mag-aliTebi.

ar aris naxsenebi arc erTi sawina-aR m dego mosaz-reba.

Tema ar arisorganizebuli.

aris Zalian bev-ri gramatikuliSec do ma; winada-debebi xSirad gaumarTavia.

Tezisi aris bundovani.

aris erTi an ori argumenti, ma-gram ver amyare-bsTeziss.

naxsenebia sawina-aRmdego mosaz-reba, magram ar aris axsnili.

Tema organizebu-lia, magram xan-daxan scildeba sakiTxs; xandaxan abzacebi ar aris gamoyofili.

aris gramatikuli Secdomebi; wina-dadebebi zo gjer ar aris kar gad gamarTuli.

Tezisi kargadaa Camoyalibebuli.

aris argumentebi, romlebic amya re-bs Teziss, magram ar aris moyvanili Sesabamisi ma ga-liTebi

ganxilulia sawi-naaRmdego mosa-zrebis mizezebi, magram ar aris ax-snili, Tu ratom aris sakuTa ri Se -xe duleba swori.

Temas aqvs erTma-neTisgan kargad gamijnuli Ses-avali, ZiriTadi na wi li da daskv-na; abzacebi ro-gorc wesi gamo-yofilia.

aris zogierTi gramatikuli Se-cdoma; punqtua-cia ar aris yove-lTvis daculi.

maswavlebels SeuZlia, Seajamos xuTive kriteriumSi mis mier dawerili qulebi da miRebuli ricxvi

gayos xuTze. am SemTxvevaSi moswavlis naSromi fasdeba miRebuli ricxviT.

maswavlebels niSnis gamoyvanisas aseve SeuZlia, romelime kriteriums an kriteriumebs (mag.: pirvel,

meore da mesame kriteriums) mianiWos meti mniSvneloba.

115

TviTSefaseba

GganmaviTarebeli Sefasebis erT-erTi mniSvnelovani aspeqtia TviTSefaseba. TviTSefaseba adamianis damokidebulebaa sakuTari Tavis mimarT, romelic pozitiuridan

(maRali TviTSefaseba) meryeobs negatiur TviTSefasebamde (dabali TviTSefaseba).TviTSefaseba aris procesi, romlis saSulebiTac moswavle erTveba sakuTari swavlis miznebis

Camoyalibebasa da sakuTari swavlis procesis marTvaSi. amisaTvis moswavleebs unda hqondeT saku-Tari naSromebis Sefasebis saSualeba. TviTSefaseba xels uwyobs moswavles gaerkvios sakuTar sust da Zlier mxareebSi da dagegmos Tavisi saqmianoba, rac daexmareba miznebis miRwevaSi.

maswavlebeli moswavleebs sTxovs, rom awarmoon sakuTar saswavlo aqtivobebze Canawerebi, perioduli werilobiTi Sefasebebi. magaliTad, TviTSefasebis cxrilSi SesaZloa mocemuli iyos Semdegi punqtebi: (1) ra gavakeTe dRes, (2) ra warmatebiT gavakeTe, (3) visTan erTad vimuSave, (4) ra gavakeTe kargad, (5) ra minda, rom ukeT gavakeTo da a.S.

TviTSefasebis erT-erTi xerxia agreTve, roca maswavlebeli samuSaos dasrulebis Semdeg moswavleebs sTxovs, Seamowmon pasuxebi da mTel klass ukiTxavs swor variantebs. moswavleebi adareben sakuTars. miRebuli Sedegebis safuZvelze moswavleebi akeTeben TviTSefasebas. maswav-lebeli sTxovs moswavleebs axsnan TavianTi Secdomebis mizezebi.

aseve, SesaZlebelia, rom wlis dasawyisSi maswavlebelma moswavleebs sTxovos, dagegmon momaval semestrSi misaRebi niSani. xdeba realurad miRebuli saboloo niSnisa da dagegmilis Sefaseba. maswavlebeli moswavleebTan erTad ganixilavs warumateblobis mizezs dasaxuli miznis miuRw-evlobis SemTxvevaSi.

TviTSefasebis mudmivi warmoeba moswavleebs uyalibebs Secdomis mimarT swor damokidebule-bas. moswavle xvdeba, rom mxolod Secdomis gamosworebiT aris SesaZlebeli misi TviTganviTareba.

moswavleTa TviTSefasebisTvis SesaZlebelia kiTxvaris an cxrilis gamoyeneba; TviTSefasebiskiTxvari:1. rogor Seafasebdi gakveTilze sakuTar muSaobas – 0-dan 10 qulamde;2. ra miRwevebi gaqvs swavlis procesSi da rogor miaRwie mas? 3. ra xarvezebi gaqvs swavlis procesSi da rogor apireb maT gamosworebas?4. rogoria Seni aqtiuroba gakveTilze?5. ramdenjer ar Seasrule saSinao davaleba?6. TanamSromlob Tu ara TanaklaselebTan, maswavleblebTan da rogor gexmareba es urTierToba

swavlis procesSi? 7. ras uTmob ZiriTad dros gakveTilze: a) maswavleblis saubris mosmenas; b) msjelobas, diskusias; g) jgufebSi muSaobas; d) kiTxvas: e) wignsa da samuSao rveulSi mocemuli savarjiSoebis Sesrulebas; v) sxva saqmianobas. moswavleebs aseve SeiZleba SevavsebinoT kiTxvari Catarebuli gakveTilis Sesaxeb, romelic

amave dros maswavleblisTvis mniSvnelovani indikatori iqneba momavali muSaobis dagegmvisas:

kiTxva ki ara miWirs Sefaseba

gakveTili iyo kargad organizebuli

gamoyenebuli masala iyo saintereso

gakveTili iyo saintereso masSi gamoyenebuli

damatebiTi masaliT

maswavlebeli iyo moswavleze orientirebuli

maswavleblis Sefaseba iyo samarTliani

maswavlebeli iyi mkacri, ramac xeli SemiSala

gakveTilis Temis SeswavlaSi

gakveTils maRal Sefasebas vaZlev

ris gamosworebas isurvebdi momdevno gakveTile-

bze (mokle komentari)

116

yvela pedagogisTvis kargad aris cnobili, rom warmatebis misaRwevad mxolod specialuri codna ar aris sakmarisi. cnobilia isic, rom yoveli gakveTilis msvlelobis Tu moswavlesTan urTierTobis nebismier, umniSvnelo epizodSic ki, maswavlebels moeTxoveba didi ostatoba. magram swavlisa da aRzrdis mravalwaxnagovan da urTules procesSi maswavleblis qmedebis, ganwyobis, moswavlis mimarT damokidebulebis, individualuri midgomisa da urTierTkavSiris damyarebis formaluri wesiT gaanalizeba naklebad efeqturi da Sedegis momtania. albaT TviT maswavlebelze ukeT veravin SeZlebs susti da Zlieri mxareebis, xarvezebis an piriqiT warmate-bulobis gaanalizebas. viciT, rom sakuTari xedviT da Sefasebis gansxvavebuli kriteriumiT bevr specialists ucdia amgvari analizis gakeTeba. mravali praqtikosi pedagogic ara erTxel dafiqrebula amis Taobaze. rodesac erT-erT sakmao gamocdilebis mqone maswavlebels mivmarTeT pedagogis saqmianobis analizisa da Sefasebis SesaZlo kriteriumebis Taobaze ganmartebisTvis, man ase gvipasuxa:

`pedagogis Sromisa da warmatebulobis Sefasebis yvelaze obieqtur kriteriumad albaT real-uri Sedegi unda miviCnioT da is ara mxolod dRevandeli gakveTilis SedegSi unda davinaxoT. mravali wlis Semdeg es Sedegi ufro TvalnaTliv gamoCndeba da an siamayes da bednierebas mog-gvris, an guls gatkens.~

GgTavazobT kiTxvars maswavlebelTaTvis, romelic SeiZleba gamoyenebul iqnas pedagogis warmatebulobis TviTanalizisa da TviTSefasebisTvis.

CamoTvlil mosazrebebs upasuxeT: `diax~ an `ara~, amis Semdeg kvlav daubrundiT TiToeul punqts, gaaanalizeT Tqvenive Sefaseba, ipoveT TqvenTvis problematuri aspeqtebi da gaakeTeT daskvnebi:

1. bavSvebi didi siamovnebiT ismenen Cems monayols.

2. miyvars codnis mudmivi Sevseba da ganaxleba.

3. adamianebis mimarT var yuradRebiani.

4. sakuTar Tavs vgrZnob bednier, mxiarul adamianad.

5. ar miCndeba Sinagani dabrkoleba, skolaSi bavSvebTan didi xniT darCena saWiro Tu

gaxda.

6. didi siamovnebiT viReb monawileobas saskolo musikalur saRamoebSi.

7. ar viRlebi bavSvebTan xangrZlivi urTierTobisgan, isini muxts mmateben, maTTan

yofna saintereso da saxalisoa.

8. miyvars sagani, romelsac vaswavli. didi gulmodginebiT vagroveb masalas, romelic

damexmareba muSaobaSi.

9. yovelTvis vcdilob, bavSvebSi davinaxo da ganvaviTaro yvelaze Rirebuli da

warmatebis momtani Tvisebebi.

10. yovelTvis vecdebi, TiToeul bavSvs moveqce pativiscemiT, ar ganvasxvavo erTmane-

Tisgan da calkeulebis mimarT ar gamoviCino negatiuri damokidebuleba.

11. momdevno gakveTilisTvis saxlSi momzadeba CemSi ar iwvevs nerviulobas. yovel-

dRiurad amis keTebis survili ar miqreba.

12. me ar vvardebi prostraciaSi, Tu xelmZRvanelebi eswrebian Cems gakveTilebs.

SemiZlia rCevis mosmena an naklovanebis Taobaze mocemuli rekomendaciis gaziareba da

daskvnis gamotana.

13. myofnis Sinagani Zala imisaTvis, rom gawonasworebulad da keTilmosurneobiT

moveqce axlobel adamianebs da rac ginda moxdes skolaSi, javrs ar viyri sakuTar Svile-

bze.

14. Zalian miyvars sagani, romelsac vaswavli, fsiqologiuri, pedagogiuri, special-

uri literaturis, agreTve memuarebis, msoflio klasikis kiTxva.

15. araferi ar maxarebs ise, rogorc kargi, mravalferovani musika.

16. Semwevs unari kviris ganmavlobaSi SevinarCuno da gavanawilo sakuTari Zalebi.

17. didi siamovnebiT vakeTeb fizikur varjiSebs.

18. ar miyvars monotonuri, erTferovani saqmis keTeba.

19. sakuTari sixalisiT sixaruliT, SeupovrobiT da dainteresebulebis piradi mag-

aliTiT me SemiZlia saqmeSi Cavaba yvela moswavle.

117

20. moswavleebTan erTad yovelTvis vigoneb rame axals, sainteresos. amitom isini ar

meSvebian gagrZelebis moTxovniT.

21. bavSvebTan erTad davdivar laSqrobaSi, vdgam speqtaklebs, aRvniSnavT dabadebis

dReebs.

22. ivlisis TveSi ukve moviwyen xolme, velodebi seqtembris mosvlas da moswavleebTan

Sexvedras.

23. yofil moswavleebs Zalian vuyvarvar, yovelTvis uxariaT Sexvedra, mommarTaven

da madlierebiT iReben rCevas.

24. Cemi msoflmxedvelobisa da msoflSegrZnebis safuZvelSi devs bedniereba da sixa-

ruli.

25. yvela gakveTilze vcdilob, moviZio urTierTobis axali nakadulebi, gzebi,

bilikebi.

26. diferencirebuli midgoma CemTvis niSnavs, gavugo TiToeul moswavles, mis Sesaxeb

vicode rac SeiZleba meti, mqondes gansakuTrebuli da sando urTierTobebi, vexmarebode

cxovrebiseuli arCevanis gakeTebaSi, winsvlisken moZraobaSi.

27. vcdilob, adamianze arasdros ar vilaparako cudad.

28. me miyvars mimowera Cems moswavleebTan.

29. bevri saintereso ram vici Cems ojaxze.

30. keTilmosurne damokidebuleba maqvs Cemi skolis mimarT da xSirad vyvebi mis miR-

wevasa da upiratesobaze.

31. dadebiTi damokidebuleba maqvs skolaSi moswavleTa stimulirebis mimarT,

SemiZlia davinaxo bavSvebis warmatebebi da wavaxaliso isini.

32. Zalian vRelav, rodesac vatareb Ria gakveTils, magram misi dasrulebis Semdeg

ganvicdi kmayofilebis grZnobas.

33. me pativs vcem Cems kolegebs.

34. vcdilob viyo gulaxdili, magram:

• yovelTvis vambob simarTles;

• mxolod nawilobriv vambob simarTles.

35. me pativs vcem TiToeuli bavSvis interess, mis individualur da bavSvTa koleq-

tivis azrs

36. arasodes davcini bavSvebs.

37. keTilsindisierad vasruleb administraciis davalebas.

38. garda skolisa, maqvs sxva mdgradi SemoqmedebiTi interesebi.

39. miyvars kargad Cacma.

40. TviTganaTleba Cemi Zlieri mxarea.

41. Semwevs unari, gamovkveTo da konkretulad davsaxo mizani.

42. saerTo saqmianobas me vgegmav bavSvebTan erTad.

43. SemiZlia Sevqmna iseTi pirobebi, bavSvi rom gaTavisufldes kompleqsebisgan da

gamoavlinos sakuTari niWi da unari.

118

XI damatebiTi masala

raarissazogadobrivigeografia?

sazogadoebrivi geografia aris geografiis nawili, romelic moicavs am mecnierebis yvela aspeqts, garda im sakiTxebisa, romlebic uSualod exeba fizikur (bunebriv) garemos, da iseTi geografiuli disciplinebisa, romlebic Seiswavlian wminda teqnikur sakiTxebs.

sazogadoebrivi geografia igive socilaur-ekonomikuri geografia (ingl. Human Geography) — dasavluri midgomis Sesabamisad, es aris geografiis is nawili, romelic moicavs am mecnierebis yvela aspeqts, garda im sakiTxebisa, romlebic uSualod exeba fizikur (bunebriv) garemos, da iseTi geografiuli disciplinebisa, romlebic Seiswavlian wminda teqnikur sakiTxebs. mTlianad geografiis msgavsad, sazogadoebrivi geografiac moicavs sam erTmaneTTan dakavSirebul sferos: sivrcobriv analizs — sazogadoebis arsebobis da saqmianobis aRricxvasa da aRweras dedamiwis farglebSi; adamianebisa da maTi garemos (rogorc bunebrivis, aseve socialur-ekonomikuris) urTierTkavSirsa da urTierTqmedebas; regionul sinTezs — romelic axdens pirveli ori sakiTxis kombinirebas gansazRvruli adgilmdebareobis farglebSi.

dResdReobiT, sazogadoebrivi geografia martivad SeiZleba davaxasiaToT rogorc mecniereba, romelic Seiswavlis adamianis sazogadoebis organizaciisa da funqcionirebis sivrce-droiT Taviseburebebs.

sazogadoebrivi geografiis dargebia: politikuri geografia, mosaxleobis geografia, eko-nomikuri geografia, kulturis geografia, socialuri geografia, turizmis geografia da sxv.

ekonomikuri geografia — sazogadoebrivi geografiis dargi, romelic Seiswavlis ekonomikuri saqmianobis ganawilebas da sivrcul organizacias. erTi gagebiT, igi Seiswavlis sazogadoebriv (socialur-ekonomikur) procesTa geigrafiul Taviseburebebsa da kanonzomierebebs, xolo meore, ufro Tanamedrove gagebiT, ekonomikuri geografia mxolod ekonomikis dargebis geografiaa da Seiswavlis warmoebis ganlagebis Taviseburebebsa da kanonzomierebebs. is sakmaod farTo disci-plinaa da misi Seswavlisas ekonom-geografebi sxvadasxva gansxvavebul meTodologias iyeneben.

ekonomikuri geografiis Semadgeneli nawilebia: soflis meurneobis geografia, mrewvelobis geografia, saerTaSoriso vaWrobis geografia, bunebrivi resursebis geografia, transportisa da komunikaciebis geografia.

politikuri geografia — geografiis dargi, romelic Seiswavlis politikuri Zalebis teri-toriul ganawilebas da Sefardebas rogorc qveynis SigniT, ise calkeul qveynebsa da qveynebis jgufebs Soris maT socialur-ekonomikur struqturasTan dakavSirebiT; qveynebisa da saxelm-wifoebis teritoriuli formirebis, maTi saxelmwifo sazRvrebis, istoriuli olqebis, adminis-traciuli wyobis sakiTxebs.

gasul saukuneSi zogi mecnieri mas ekonomikuri geografiis ganuyofel nawilad miiCnevda, zogic ki mas ekonomikur geografiasTan dakavSirebul calke geografiul disciplinad Tvlida. politikuri geografia pirvel rigSi iyenebs geografiul meTodebs, maT Soris kartografiuls. misi Teoriuli safuZvlebis formirebaSi didi roli iTamaSa germanelma geografma karl riterma, romelmac sabolood miiRo politikur-geografiuli azris principi. SemdgomSi, es idea gaxda anTropogeografiis safuZveli, romlis didi wamomadgeneli iyo fridrix raceli. am ukanasknelma araerTi safuZvliani Teoriuli naSromi Seqmna, romlebmac kidev ufro ganamtkices am dargis ideuri principebi. politikur-geografiuli kvlevebis gagrZelebisaTvis didi mniSvneloba hqonda aseve frangi geografisa da sociologis a. zigfridis Sromebs.

istoriuli geografia — geografiisa da istoriis dargi; Seiswavlis am Tu im qveynis an teri-toriis fizikur, ekonomikur da politikur geografias istoriul warsulSi. misi mizania daadgi-nos ama Tu im qveynis Zveli sazRvrebi, politikur-administraciuli dayofa, Zveli qalaqebisa da soflebis mdebareoba, gzaTa qseli, cixesimagreTa da sakulto nagebobaTa ganlageba da moq-medebis are, meurneobis mdgomareoba, xalxTa migracia, amboxebani, laSqrobaTa gzebi, savaWro da kulturuli kavSirebi mezobel qveynebTan, agreTve adamianis zegavlena bunebaze (tyis gakafva, gzebisa da arxebis gayvana) da, piriqiT, bunebrivi movlenebis (miwisZvra, kldezvavi, wyaldidoba da sxv.) zegavlena adamianis yofaze.

istoriuli geografia emyareba kartografiul, werilobiTsa da arqeologiur wyaroebs, to-

119

ponomikas da safuZvels umzadebs istoriuli rukebis Sedgenas.istoriuli geografiis kvlevis ZiriTadi mimarTulebebia: istoriuli fizikuri geografia

(istoriuli miwaTmcodneoba); istoriuli politikuri geografia; istoriuli mosaxleobis geografia; istoriuli socialuri geografia; istoriuli kulturuli geografia; istoriuli geografia - bunebisa da sazogadoebis urTierTkavSiris TvalsazrisiT; istoriuli ekonomikuri geografia; istoriul-geografiuli qveyanaTmcodneoba.

istoriuli geografiis Camoyalibeba daiwyo aRorZinebisa da didi geografiuli aRmoCenebis epoqaSi (XV-XVI ss.). mniSvnelovani roli am saqmeSi Seasrula flamandieli kartografis abraham orteliusis mier Sedgenilma atlasma (1579). XVII-XVIII ss. istoriuli geografiis ganviTarebas xeli Seuwyo holandieli swavlulis f. kliuverisa da frangi swavlulis J.b. danvilis Sromebma. XIX saukuneSi istoriuli geografiis Sinaarsi gamdidrda warsulis socialur-ekonomikuri prob-lematikiT (mag.: darbis naSromebi didi britaneTis sitoriul geografiaSi).

warsulis saukuneebSi sazRvargareT Seiqmna araerTi naSromi istoriul geografiaSi. aRsaniS-navia krausis mcire moculobis Sroma, romelic gamoqveynda 1905 wels. krausma yuradReba gaamax-vila XIV-XIX ss. ekonom-geografiis sakiTxebze. mniSvnelovani iyo aseve blinkisa da preisleris Sromebi, Tumca isini ver asaxaven istoriuli geografiis ganviTarebis mecnierul analizsa da gamoxataven am dargis aRwerilobiT mniSvnelobas. am droisaTvis ZiriTadad iqmneboda mcire moculobis naSromebi.

istoriuli geografiis qarTuli skola Camoyalibda n. berZeniSvilis meTaurobiT. igi farTo masStabiT ikvlevda am TvalsazrisiT saqarTvelos da kavkasias.

mosaxleobis geografia sazogadoebrivi geografiis Semadgeneli nawilia. misi Seswavlis mTa-vari sagani mosaxleobaa. ufro konkretulad ki misi zrda an Semcireba, migraciebi, eTnikuri, religiuri Tu enobrivi Semadgenloba da a.S. mosaxleobis geografia, demografias, rogorc mecnierebas, ganixilavs geografiul perspeqtivaSi. is fokusirdeba mosaxleobis ganawilebis xasiaTze sivrcul konteqstSi. magaliTisaTvis, SegviZlia davxedoT mosaxleobis simWidrovis rukas, aq aSkarad SevamCnevT mosaxleobis araTanabar gadanawilebas dedamiwaze. mosaxleobis geografia Sesiwavlis: demografiul fenomenebs (Sobadoba, mokvdavoba, zrdis maCvenebeli da a.S.) drosa da sivrceSi; mosaxleobis raodenobis zrdasa da Semcirebas.; mosaxleobis moZraobas da cvalebadobas; profesiul struqturas; dasaxlebebis dajgufebas. yvela zemoT CamoTvlili ganixileba drosa da sivrceSi.

kulturuli geografia — sazogadoebrivi geografiis erT-erTi ganStoeba. Seiswavlis kul-turul produqtebsa da normebs da maT cvalebadobas drosa da sivrceSi. fokusirdeba aRweros da gaaanalizos enebi, religiebi, ekonomika, mTavrobebi da sxva kulturuli fenomenebis cvaleba-dobis an SenarCunebis mudmiva erTi adgilidan meoreSi, aseve xsnis rogor moqmedeben adamianebi sivrceSi. kulturuli geografiis Seswavlis areali sakmaod farToa.

samedicino geografia — mecniereba, romelic Seiswavlis adamianis daavadebaTa da paTologiur mdgomareobaTa gavrcelebas, gavrcelebis mizezebs da geografiuli garemos galvenas mosaxleo-bis janmrTelobaze. samedicino geografia viTardeba geografiisa da samedicino biologiur mecnierebaTa mijnaze, mWidrod ukavSirdeba ekologias, epidemiologias, higienas, fizikur da ekonomikur geografias.

samedicino geografiis cneba dakavSirebulia italieli mecnieris bernardino ramacinis sax-elTan (XVII saukune). samedicino geografia, rogorc mecniereba, yalibdeba XIX saukunis meore naxevarSi.

samedicino geografia Seiswavlis bunebriv-teritoriul kompleqsTa zemoqmedebas mosaxleo-bis janmrTelobaze (komponenturi samedicino geografia, samedicino landSaftmcodneoba, samedicino-geografiuli qveyanaTmcodneoba), garemos zemoqmedebas daavadebaTa gavrcelebis sazRvrebsa da arealebis struqturaze (nozogeografia), bunebriv garemosa da mosaxleobis janmr-Telobas Soris arsebuli kavSirebis teritoriul araerTgvarovnebas (samedicino geografiuli daraioneba); amuSavebs samedicino-geografiuli rukebis Sedgenis principebsa da meTodebs.

samedicino geografia aqtiurad monawileobs problemis „adamiani da biosfero“ SeswavlaSi. samedicio-geografiuli kvleva saSualebas iZleva sxvadasxva teritoriebisaTvis winaswar gaviTvaliswinoT adamianis organizmze garemos gardaqmnis Sedegad warmoqmnili axali bunebriv-teritoriuli kompleqsebis zemoqmedebis xasiaTi da Sedegebi.

saqarTvelos samedicino-geografiuli kvelvis Canasaxi jer kidev adreul saukuneebSi aRiniS-

120

neba (karabadinebi). pirveli mecnieruli samedicino-geografiuli kvleva saqarTveloSi Caatara m. toropovma (1864 w.). 1962 wels TbilisSi saqarTvelos geografiul sazogadoebaSi, aleqsandre javaxiSvilis iniciativiT, Seiqmna samedicino-geografiis seqcia, romelic koordinacias uw-evda samedicino da geografiul dawesebulebebSi mimdinare samedicino-geografiuli xasiaTis samuSaoebs.

evropa

evropulienebi

saxelmwifo enebi: azerbaijanuli, albanuri, belarusuli, berZnuli, bosniuri, bulgaruli, germanuli, daniuri, espanuri, estonuri, Turquli, inglisuri, irlandiuri, islandiuri, italiuri, katalanuri, laTinuri, latviuri, litvuri, luqsemburguli, makedonuri, malturi, moldavuri, niderlanduri, nervegiuli, polonuri, ruminuli, rusuli, serbuli, slovakuri, slovenuri, somxuri, ukrainuli, ungruli, finuri, franguli, qarTuli, Sveduri, Cernogoriuli, Cexuri, xorvatuli.

regionuli enebi: aranuli, axali asuruli, bavariuli, baskuri, boSuri, bretonuli, gali-siuri, galo, valonuri, inglisur-Sotlandiuri, kalabriuli, kaSuburi, kornuli, ladinuri, limburguli, miranduli, normanduli, oqsitanuli, pikarduli, ruTinuli, samuri, sardiniuli, siciliuri, uelsuri, frizuli, friuluri, qveda saqsoniuri, qurTuli, Sotlandiuri, jersiuli,

enobrivi ojaxebi: indoevropuli ( baltiuri, kelturi, germanuli, indoariuli, indoiranuli, romanuli, slavuri…), finur-ungruli, kavkasiuri.

boloniisunoiversiteti

boloniis universiteti (ital. Università di Bologna, UNIBO) msoflioSi siZveliT meore univer-sitetia boloniaSi, italia. 2000 wlidan saxeli gadaerqva da ewodeba Alma mater studiorum (laT. swavlis dedaboZi) msoflioSi erT-erTi uZvelesi universitetis titulis pativsacemad. universitetma qartia miiRo fridrix barbarosasgan 1158 wels, Tumca me-19 saukuneSi istorikosTa komitetma josue karduCis meTaurobiT miakvlia universitetis dabadebis namdvil TariRs _ 1088 wels. dasavleTis samyaroSi yvelaze mxcovanma universitetma 900 wlisTavi 1988 wels izeima. bolo-niis universiteti istoriulad cnobilia kanonikuri da sazogadoebrivi samarTlis swavlebiT. garkveuli mosazrebiT es dawesebuleba msoflios uZveles universitetad moiazreba, vinaidan sityva `universiteti~ aq axsenes pirvelad misi daarsebisas.

CrdiloeTiamerika

meqsika

meqsikis SeerTebuli Statebi (esp. México), – federaciuli saxelmwifo CrdiloeT amerikaSi. xmeleTze misi yvelaze didi mezobelia, CrdiloeTiT mdebare amerikis SeerTebuli Statebi, samxreTiT da dasavleTiT esazRvreba wynari okeane. meqsikis samxreTeli mezoblebia gvatemala da belizi, qveynis aRmosavleTi sanapiro gaSenebulia karibis zRvis da meqsikis yuris sanapiro zolSi. qveynis farTobi Sadgens daaxloebiT 2 milion kvadratul kilometrs (760,000 kvadrat-uli mili), meqsika meTxuTmete saxelmwifoa mTels msoflioSi farTobis mixedviT. aq mcxovrebTa raodenoba Seadgens 111 milion adamians, msoflioSi mosaxleobis TvalsazrisiT meqsikas me-TerTmete adgili ukavia. mcxovrebTa umravlesoba espanel-meqsikelia, rac meqsikas msoflioSi pirvel adgilze ayenebs espanidebis raodenobis mxriv. meqsika iyofa ocdaTerTmet Statad da erT federaluri raionad.

kolumbamdel periodSi aq arsebobda bevri saxelmwifo romlebic ganviTarebis sakmaod maRal safexurze imyofebodnen. maT Seqmnes mowinave civilizaciebi, pirveli meqsikuri saxelmwifoebis

121

daarseba jer kidev qristes Sobamde iwyeba. qristefore kolumbis mier amerikis aRmoCenis dros, aq arsebobda actekebis da maias saxelmwifoebi, am or qveyanas Soris mudmivi dapirispireba arsebobda. es yvelaferi orive maTgans azianebda da asustebda, ukve 1521 wels aq ganxorcielda espanelebis pirveli eqspedicia. espanelma dampyroblebma dasustebuli meqsikuri saxelmwifoebi advilad daipyres da daimorCiles. Seiqmna axali saxelmwifo axali espaneTi, mis SemadgenlobaSi moeqca mTlianad meqsikis da aramarto meqsikis teritoriebi. 1810 wels daiwyo meqsikeli xalxis brZola damoukideblobisTvis, 1821 wels meqsikam moipova damoukidebloba espaneTisgan. damoukidebloba mopovebul saxelmwifos ewoda meqsikis imperia, 1910 wels meqsikaSi moxda revolucia. 1917 wlis konstituciiT meqsika federaciuli saxelmwifoa. 2000 wels Catarebuli arCevnebiT qveynis mmarTveli xdeba meqsikis erovnuli moqmedebis partia (esp. Partido Revolucionario Institucional, memp), xolo 2006 wels Catarebuli arCevnebiT qveynis prezidenti gaxda felipe kalderoni.

meqsika gawevrianebulia ekonomikuri TanamSromlobisa da ganviTarebis organizaciaSi (OECD) 1994 wlidan. ganviTarebis mxriv miekuTvneba axlad industrializebul qveynebs. mTliani Sida produqtis gaangariSebiT meqsikas me-11 adgili ukavia. meqsikis ekonomika Zlieradaa damokidebuli CrdiloeT amerikis Tavisufal savaWro SeTanxmebaze, gansakuTrebiT ganviTarebulia vaWroba aSS-sTan. meqsikis ekonomikisTvis udidesi Semosavali moaqvs turistul industrias, aq yovelwliu-rad daaxloebiT 21.4 milioni turisti Camodis. meqsikaSi ganviTarebulia xelovneba da kultura, saqveynodaa cnobili meqsikuri samzareulo. aq mdebareobs iuneskos mier msoflio memkvidreobad aRiarebuli 29 Zegli, am raodenobiT meqsikas pirveli adgili ukavia amerikis kontinentze.

samxreTiamerika

samxreTamerikisbunebriviregionebi:

reliefis gaTvaliswinebiT samxreT amerikas yofen or did nawilad — andebsgare aRmosavle-Tad da andur dasavleTad. andebsgare aRmosavleTSi gamoyofilia Semdegi bunebrivi mxareebi: lianos-orinoko — subekvatoruli sartylis vakeebi, sadac notio da cxel zafxuls Tbili da mSrali zamTari cvlis. dafarulia savaniTa da naTeli tyiT. amazonia — dablobi vake ekvatorul sartyelSi. damaxasiaTebelia mdinareTa xSiri qseli, maradmwvane notio tye — hilea. gvianis ze-gani _ umTavresad cokoliani denudaciuri vakeebi kristaluri WiuxebiTa da qviSaqvis magida masivebiT. Semosilia notio (CrdiloeTSi sezonurad notio) maradmwvane tyiT. hava cxelia da mudmivad notio. mdinareebi wyaluxvia da Woromiani. braziliis zegani _ maaRali masivebi da co-koliani vakeebi. romelTa Crdilo-dasavleT subekvatorul da aRmosavleT tropikul raionebSi gavrcelebulia sezonurad notio da mudmivad notio tyeebi, centralur nawilSi _ buCqovani savana, Crdilo-aRmosavleT nawilSi _ subtropikuli maradmwvane da farTofoTlovani tyeebi da savana.

samxreTamerikisqalaqebi:

bogota (esp. _ Bogotá. 2000 wlamde erqva santa-de-bogota) — kolumbiis dedaqalaqi. samxreT amerikis erT-erTi udidesi da kolumbiis yvelaze didi qalaqi. farTobis mixedviT, bogota msoflios 30 udidesi qalaqis siaSia. mesamea zRvis donidan yvelaze maRla mdebare dedaqalaqebs Soris 2625 m. (la-pasisa da kitos Semdeg). bogotaSi araerTi universiteti da biblioTekaa, amitom mas xSirad „samxreT amerikis aTensac” uwodeben. bogotas Zveli saxelwodebaa `Bacatá~, rogorc mas CibCa-miuskebis xalxi eZaxda. espanur kolonizaciamde, qalaqi swored maTi civilizaciis centri iyo. pirveli evropuli dasaxleba aq 1538 wels daaarsa espanelma gonsalo ximenes de kesadam da mas santa-fe-de-bakata uwoda, misi dabadebis adgilisa (santa-fe) da adgilobrivi saxelis Serwy-mis Sedegad. mogvianebiT, qalaqi gaxda perus vice-samefos Semadgeneli nawilis, axali granadis samefos dedaqalaqi, xolo Semdeg axali granadis vice-samefos dedaqalaqi. sul male bogota gaxda samxreT amerikaSi espaneTis koloniuri mmarTvelobis erT-erTi centri.lima (esp. Lima) — perus dedaqalaqi da qveynis umsxvilesi qalaqi. gaSenebulia mdinareebis

122

— Cilonis, rimakis da lurinis velebze, qveynis centralur nawilSi, wynari okeanis udabnos tipis sanapiroze. sazRvao navsadgur kaliaosTan erTad qmnis limis metropolias. daaxloebiT 9 milioni mcxovrebiT, lima laTinuri amerikis mexuTe udidesi qalaqia mexikos, san-paulus, buenos-airesisa da rio-de-Janeiros Semdeg. qalaqSi ganlagebulia laTinuri amerikis erT-erTi udidesi safinanso kvanZebi. globalizaciisa da msoflio qalaqebis kvlevis qselis (GaWC) mier igi ganisazRvreba rogorc beta rangis qalaqi.

qalaqi 1535 wlis 18 ianvars espanelma konkistadorma fransisko pisarom daaarsa da siudad-de-los-reiesi anu „mefeTa qalaqi“ uwoda. igi gaxda espanuri perus vice-samefos dedaqalaqi da yvelaze mniSvnelovani qalaqi. perus damoukideblobisaTvis omis Semdeg, lima perus respublikis dedaqa-laqi gaxda. dReisaTvis, perus mosaxleobis daaxloebiT 1/3 limis metropoliur arealSi cxovrobs.

limaSi mdebareobs axali samyaros uZvelesi umaRlesi saswavlebeli, san-markosis erovnuli universiteti, romelic espaneTis koloniuri reJimis periodSi, 1551 wlis 12 maiss daarsda da uZvelesi, dRemde uwyvetad funqcionirebadi universitetia amerikis kontinentze.

limis urbanuli areali 800 kv.km-s moicavs. igi mdebareobs mTlianad brtyel zedapirze, perus sanapiro zolis vakeze, mdinare Cilonis, rimakisa da lurinis velebze. qalaqi nel-nela aizideba wynari okeanis sanapirodan xeobebisa da mTebisaken, romelTa simaRlec zRvis donidan 500 metrs ar aRemateba. qalaqis SigniT arsebobs izolirebuli borcvebi, romlebic araa dakavSirebuli garSemortymul borcvTa jaWvebTan; aseTebia magaliTad el-avgustinos, san-kosmes, el-pinos, la-millias, muleriasa da pros borcvebi. san-krostobalis borcvi rimakis raionSi, romelic qalaqis saqmian nawils CrdiloeTidan gadmohyurebs, anduri borcvebis adgilobriv ukidureso-bas warmoadgens.

limis metropoliuri areali 2 672,28 kv.km-s Seadgens, saidanac 825,88 kv.km (31%) qalaqis ZiriTadi nawilia, xolo 1 846,40 kv.km (69%) gareubnebi. urbanuli areali gadaWimulia 60 km-ze CrdiloeTidan samxreTis mimarTulebiT da 30 km-ze dasavleTidan aRmosavleTisken. qalaqis centri mdebareobs mdinare rimakis napirebze, romelic, Tavis mxriv, limis sasicocxlo resurss warmoadgens — uzrunvelyofs mosaxleobas sasmeli wyliT, xolo masze agebuli hidroeleqtro dambebi — eleqtroenergiiT. miuxedavad imisa, rom ar arsebobs qalaqis (limis) oficialuri administraciuli gansazRvreba, miiCneva, rom igi moicavs limis provinciis 43 raionidan 30 cen-tralurs. qalaqi warmoadgens limis metropoliuri arealis guls, romelic erT-erTia amerikis kontinentis aTi udidesi metropoliidan. lima msoflios meore udidesi qalaqia, romelic ud-abnoSi mdebareobs, egviptis dedaqalaq kairos Semdeg.

lima Sedgeba 30 mWidrod dasaxlebuli raionisagan, romelTagan TiToeuls xelmZRvanelobs adgilobrivi meri, xolo mTlianad limis meris Zalaufleba, aRniSnuli raionebis garda, limis provinciis 13 gare raionzec vrceldeba.

qalaqis istoriuli centri mdebareobs serkado-de-limas raionSi, adgilobrivebi mas ubralod limas an el-sentros (`El Centro~) uwodeben. am nawilSi mdebareobs limis koloniuri warsulis uamravi naSTi, prezidentis sasaxle (esp. Palacio de Gobierno), limis metropoliuri municipaliteti (esp. Consejo municipal metropolitano de Lima) da didi raodenobiT sastumro, romlebic maspinZloben adgilobriv Tu saerTaSoriso elitas.

maRali klasis san-isidros raioni qalaqis safinanso centria. aq cxovrobs mravali gamoCenili pirovneba, maT Soris, politikosebi. aq aseve ganlagebulia perus umTavresi bankebi da msoflios sxvadasxva bankis filiali. san-isidroSo bevri parkia, maT Sorisaa el-olivari, sadac dargulia zeTisxilis xeebi, romlebic XVII saukuneSi espaneTidan Camoitanes.

sxva maRali klasis raionia mirafloresi, sadac ganlagebulia mravali mdidruli sastumro, maRazia da restorani. mirafloress samxreT limaSi ufro meti parki da mwvane areali aqvs, vi-dre sxva romelime raions. aq mdebareobs lankomari — kldeze aSenebuli popularuli savaWro da gasarTobi centri, romelic wynar okeanes gadahyurebs. raionSi aseve mravali gamorCeuli bari, sacekvao klubi, kinoTeatri, kafe, maRazia, butiki da galereaa. Ramis cxovreba, garToba da saSopinge centrebi aseve Tavs iyris kenedis parkis garSemo, mirafloresis SuagulSi, sadac yovelTvis aliaqoTi, uamravi xalxi da cocxali warmodgenebia.

limis sami sxva mdidruli raionia la-molina, san-birxa da santiago-de-surko. aq mdebareobs aSS-is saelCo da qalaqis eqskluziuri klubi polo.

limis yvelaze xalxmravali raionebi qalaqis CrdiloeT da samxreT kideebSia ganlagebuli (esp. Cono Norte, Cono Sur - kono-norte, kono-suri). es raionebi, ZiriTadad, dasaxlebulia XX saukunis

123

meore naxevarsa da bolo wlebSi andebidan cxovrebis ukeTesi pirobebis saZebnelad andebidan Camosuli imigrantebiT an maositur-komunistur organizacia „naTel gzasTan“ 80-90-ian wlebSi mimdinare Sida konfliqtis dros gamoqceuli adamianebiT. raionebis macxovrebelTa ZiriTadi nawili saSualo an dabal-saSualo klass ganekuTvneba.

barankos raioni, romelic mirafloressa da wynar okeanes esazRvreba, qalaqis bohemuri raio-nis saxeliTaa cnobili. aq mravali cnobili perueli mwerali cxovrobda, maT Soris iyvnen mario vargas liosa, Cabuka granda da alfredo brise eCenike. raionSi bevri xmauriani restorani da Sveicariuli stilis viqtorianuli saxlia, aqaa aseve musikaluri arena „peniasi“, sadac imarTeba sanapiro perusTvis tradiciuli musikaluri RonisZiebebi.karakasi (esp. Caracas, oficialurad Santiago de León de Caracas) — venesuelis dedaqalaqi.

qveynis umsxvilesi qalaqi. mdebareobs venesuelis CrdiloeT nawilSi, karakasis viwro xeobaSi, venesuelis sanapiro masivze (kordiliera-de-la-kosta), zRvis donidan 760-910 metrze. qalaqis mosaxleoba Seadgens 2 097 350 mln kacs (2009 w.), xolo mTlianad metropoliis 3 196 514 mln. kacs (2008 w.). karakasis daarsebamde, daaxloebiT 400 wlis win, karakasis xeoba dasaxlebuli iyo ad-gilobrivebiT. 1562 wels, sanapiro zolSi mTeli rigi qalaqebis aRmocenebis Semdeg, espaneli kapitnis vaJma, fransisko faxardom am xeobaSic scada dasaxlebis gaSeneba. magram am dasaxlebas didxans ar uarsebia, radgan is daarbies adgilobrivma macxovreblebma. es adgilobrivebis mxri-dan bolo ajanyeba iyo. 1567 wlis 25 ivliss, amjerad kapitanma diego leonma aq kvlav wamoiwyo qalaqis mSenebloba da mas santaigo-de-leon-de-karakasi uwoda.

XVII saukuneSi venesuelis sanapiro zols mekobreebi xSirad esxmodnen Tavs, magram am mxriv karakasi sakmaod daculi iyo bunebrivi barieriT, sanapiro mTebis masiviT. am faqtma, karakasi regionis umTavres qalaqad aqcia.

afrika

afrikisdekolonizaciadapost-koloniuriafrika

pirvel msoflio oms afrikelTa cxovrebaSi arsebiTi cvlilebebi ar Seutania. saomar moqmede-bebs aq adgili ar hqonia, radgan germaniis koloniebi afrikaSi ingliselebma swrafad aiyvanes kontrolqveS, xolo Semdeg erTa ligis mandatiT safrangeTTan erTad gainawiles. erTaderTi fronti iyo palestinis _ isic suecis arxis dasacavad. 1922 wels egviptes formalurad mieniWa damoukidebloba, Tumca suecis arxs ingliselebi akontrolebdnen da qveyanaSic inglisis jar-ebi rCebodnen. ganmaTavisuflebeli brZolebi mimdinareobda arabul CrdiloeT afrikaSi, sadac marokoelebi iaraRiT xelSi ebrZodnen frang da espanel kolonizatorebs.

meore msoflio omSi faSizmTan da militarizmTan brZolis warmatebiT dasrulebam, afrikis koloniur da naxevradkoloniur qveynebs koloniuri sistemis mokle droSi gauqmebis imedi gauCina. ori zesaxelmwifos amerikis SeerTebuli Statebis da sabWoTa kavSiris fonze evropis koloniuri imperiebi _ didi britaneTis, safrangeTis, belgiis, holandiis, espaneTis da por-tugaliis dasusteba amis pirobas qmnida. Tumca metropoliebi omis Semdegac cdilobdnen TavianTi samflobeloebis SenarCunebas. maT am mizniT zogan samxedro saSualebebic gamoiyenes. miuxedavad amisa afrikis qveynebma zogjer mSvidobianad, zogjer SeiaraRebuli brZolebis gziT moaxerxes damoukideblobis mopoveba.

axalgazrda saxelmwifoebis mier politikuri damoukideblobis miRweva sakmarisi ar aRmoCnda maTi sruli ganviTarebisTvis. bevr qveyanaSi SenarCunebuli iqna yofili metropoliis ekonomi-kuri poziciebi, agreTve maTi samxedro bazebi da jarebi. axalgazrda qveynebis umravlesobaSi saxelmwifo anu ofcialuri enac ki yofili metropoliis ena gaxda. aRniSnulma qveynebma memkvi-dreobiT CamorCenili ekonomika miiRes. amitom maTi umravlesobis ekonomika mravawyobiania, xolo socialur-politikuri mdgomareoba arastabiluri. revoluciebi da saxelmwifo gadatrialebebi da saxelmwifoTa Soris konfliqtebi, afrikis umetesi qveynebis damaxasiaTebeli niSnebia. amiT isini, laTinuri amerikis qveynebTan erTad, gansxvavdebian dasavleTis Tu aRmosavleTis ganvi-Tarebuli qveynebisgan.

amitom aRniSnuli regionebis saxelmwifoebs uwodeben mesame samyaros an kidev ganviTarebad qveynebs. afrikis qveynebis ekonomikuri damokidebuleba ara romelime didi saxelmwifos poli-

124

tikuri zegavlenis, aramed, pirvel rigSi, maTi sakuTari CamorCenilobis Sedegi iyo.CamorCenilobas xels uwyobda cxovrebis TiTqmis yvela sferoSi arqauli formebis batonoba,

mosaxleobis udidesi nawilis wera-kiTxvis ucodinaroba, komunikaciebis da kavSiris saSualebebis ganuviTarebloba.

CamorCenilobisTvis Tavis dasaRwevad aucilebeli iyo romelime erTi saxelmwifos orien-tirze uaris Tqma, globalur konfliqtebSi CarTvisagan Tavis daxsna, mravalmxrivi daxmarebebis miReba. amitom aRniSnuli qveynebis umravlesobam aqtiuri monawileoba miiRo e.w miumxroblobis moZraobaSi, rac or mtrulad dayofil msoflioSi romelime samxedro blokTan SeerTebaze uaris Tqmas niSnavda.

dekolonizaciis Semdeg socialur-ekonomikuri ganviTarebis gzis arCevis problema afrikis yvela qveynis saerTo problema gaxda. arCevani didi ar iyo `socialisturi gza~ an Tavisufali mrewvelobis da sabazro ekonomikis anu `kapitalisturi gza~.

CamorCenilobis problemas arTulebda damoukideblobis Semdeg dawyebuli mosaxleobis zrdis tempebis daCqareba anu, rogorc mas uwodeben demografiuli afeTqeba. sikvidilianoba am qveynebSi Semcirda, Sobadoba ki tradiciulad didi darCa. soflis ̀ zedmeti~ mosaxleobis nawili qalaqebisken daiZra. daiwyo arnaxuli urbanizacia. 1950 - 1980 wlebSi asobiT milioniani sofeli qalaqi gaxda. es axali qalaqebi ZiriTadad didi qalaqebis gareubnebSi, qoxmaxebSi saxlobdnen. mosaxleobis zrda aaxalgazrdavebda mosaxleobis Semadgenlobas. am qveynebSi 15 wlamde asakis bavSvebi mosaxleobis naxevars Seadgenda. maTTvis saWiro iyo ganaTleba rasac saxelmwifo ver axorcielebda. mosaxleobis zrdis maRali tempebi iwvevda umuSverobis zrdasac.

1945 wlamde tropikuli afrika dayofili iyo evropis saxelmwifoebis koloniebad, magram XX saukunis 90-iani wlebis dasawyisisTvis yvela maTgani ganTavisuflebuli iyo. dekolonizaciis procesi aq daiwyo 1950-iani wlebis meore naxevarSi. tropikul afrikaSi pirveli damoukidebeli qveyana gaxda gana (1957 w), yvelaze meti qveyana ki (sul 17) 1960 wels gaTavisuflda. amitomac am wels ̀ afrikis wels~ uwodeben. portugaliis koloniuri imperia mxolod metropoliaSi momxdari revoluciis Semdeg, 1970-iani wlebis Sua xanebSi gauqmda.

afrikis xalxTa damoukideblobisTvis brZolaSi didi roli iTamaSa afrikis erTobis orga-nizaciam, romelic 1963 wlis 25 maiss Seiqmna. amitom es dRe 25 maisi ̀ afrikis gaTavisuflebis dRed~ iTvleba. am msoflioSi udidesi, regionaluri organizaciis mTavari mizani iyo kolonizmis yvela gamovlinebisagan afrikis gaTavisufleba. magram damoukideblobis Semdeg araerTi problema war-moiSva. Tavidan maTi liderebi fiqrobdnen, rom amis Semdeg mokle droSi SesaZlebeli iqneboda danarCeni samyarosagan uzarmazari ekonomikuri CamorCenilobis daZleva. erT-erTi yvelaze mwvave problema iyo siRatake, kolonializmis epoqaSi koloniuri mmarTvelebi mxolod nedleu-lis warmoebaze zrunavdnen. zogjer es iyo spilenZi, ufro xSirad ki raime sasoflo-sameurneo produqcia, magaliTad, kakao an banani. evropel vaWrebs gahqondaT es nedleuli da SemohqondaT ukve mza produqcia. amitom TiTqmis yoveli maTganis soflis meurneoba monokulturul xasiaTs atarebda, anu aSenebdnen saeqsportod gaTvaliswinebul romelime erT kulturas.

aseTi politikis erT-erTi Sedegi iyo isic, rom afrikis damoukidebel qveynebSi Zalian cota sakuTari fabrika-qarxnebi arsebobda. mosaxleobis umravlesoba dasaqmebuli iyo kakaos, bananis an miwis Txilis plantaciebSi. kvebisaTvis aucilebeli produqtebis warmoeba ki sul ufro mcird-eboda. ris gamoc Seiqmna sirTuleebi afrikelTa mzardi mosaxleobis sursaTiT uzrunvelyofis saqmeSi. gaxSirda xan erTi xan meore regionis SimSiloba. fasebi saeqsporto kulturebze ecemoda da, maSin Zvirdeboda importi. aseTma viTarebam afrikis qveynebi umZimes finansur mdgomareobaSi Caayena. wliTiwlobiT katastrofulad izrdeboda maTi sagareo vali. zogierTi maTganis sae-qsporto Semosavlis naxevari sagareo valebis dafarvas xmardeboda. amave dros bevr qveyanaSi samxedro xarjebi gacilebiT meti iyo vidre, ganaTlebis da janmrTelobis dacvisTvis gamoyo-fili Tanxebi. ase rom, 1980-ian wlebis dasasrulisTvis msoflios 35 yvelaze Raribi qveynidan 26 tropikul afrikaSi mdebareobda.

samxedro xarjebis zrda iwvevda afrikis kidev erT umwvaves problemas _ SeiaraRebul konfliqtebs, rogorc qveynis SigniT mcxovreb xalxebs aseve sxvadasxva saxelmwifos Soris. kolonizmis dros evropelebma koloniaTa sazRvrebi sakuTari neba-surviliT gaavles. xalxebs, romlebsac araferi saerTo ar hqondaT erTmaneTTan, erTi qveynis farglebSi aRmoCndnen, an, piriqiT, erTidaigive eTnikuri jgufi saxelmwifoebrivi sazRvrebiT gaiTiSa. gansxvaveba enaSi, religiaSi, cxovrebis wesSi, socialur mdgomareobaSi xSirad warmoSobs antipaTias. zogan es an-

125

tipaTia siZulvilSi gadaizardeboda xolme, rac tomTaSoris omebs iwvevs. aseT omebSi tropikul afrikaSi milionobiT adamiani daiRupa. xSirad meomari mxareebis ukan idgnen gareSe Zalebi. am mxriv gansakuTrebiT aqtiurobdnen sabWoTa kavSirSi da aSS-Si, romlebsac msoflios am regionSi yofili metropoliebis adgilis dakaveba surdaT. eTnikuri konfliqtebis gamomwvevia afrikis saxelmwifoebis sazogadoebriv cxovrebaSi damkvidrebuli e.w traibolizmi, anu Sidatomobrivi solidaroba.

politikuri mrwamsis damoukideblad afrikeli lideri, pirvel rigSi, Tavis toms ekuTvnis. rodesac is ministri an saxelmwifos meTauri xdeba, Tavdapirvelad is Tavisi soflis an Tavisi tomis interesebze zrunavs. am dros is iyenebs yvela saSualebas, maT Soris sxva tomis wevrebis mospobasac ki. afrikis qveynebSi partiebi da mTavrobebi tomobriv safuZvelze iqmneba, aseve erTi tomis interesebis Sesabamisi saxelmwifo politika tardeba im SemTxvevaSic ki, Tu is qveynis saerTo interesebs ewinaaRmdegeba.

amgvarad, traibolizmi erTpirovnuli sistemis safuZveli gaxda. traibolizmTanaa dakavSire-buli e.w nepotizmic anu Tanamdebobis pirTa mier TavianTi naTesavebis, axloblebis mfarveloba, `naTlimamoba~. nepotizmis arsebobis drosac korufcia maRal donezea, is aris damokidebuli ama Tu im politikosis patiosnebasa da usindisobaze.

damoukideblobis mopovebis Semdeg tropikuli afrikis qveynebis umravlesobam scada evro-puli yaidis saxelmwifos Seqmna, nawilma ki Tavdapirvelad `socialisturi orientacia~ airCia, romelic xelisuflebis saTaveSi mosul Zalebs maTi qveynisTvis yvelaze Sesaferisad miaCndaT. magram utopiurma socialusturma RonisZiebebma savalalo Sedegebi gamoiRo. amitom TiTqmis yoveli maTgani an samxedro gadatrialebis Sedegad daemxo, an TviTonve Tqves uari socialistur orientaciaze. tropikuli afrikis qveynebis umravlesobaSi armia aRmoCnda erTaderTi saerTo saxalxo Zala, amitom 1990-iani wlebis dasawyisSi 17 saxelmwifos samxedroebi marTavdnen. am pe-riodisaTvis naTeli gaxda, miuxedavad imisa, rom damoukidebloba didi monapovari iyo TiToeuli maTganisTvis, am saxelmwifoebSi mcxovrebi xalxebisTvis keTildReoba jer kidev ar iyo damdgari.

maRribi

maRribad (arab. al-maRrib „dasavleTi“, romelic warmoebulia zmnisagan Raraba „wasvla (mzis) Casvla“), moixsenieben ZiriTadad sam Crdilo-afrikul qveyanas — tuniss, alJirsa da marokos, nawilobriv aseve libiasa da mavritanias, romelTac TavianTi istoriis Sedegad mravali saerTo ram aqvT. arabul enaSi maRribiT ZiriTadad gulisxmoben marokos, romelic ukiduresad dasavle-TiT mdebare arabuli qveyanaa da misi saxelwodebac sakuTriv al-maRribad JRers. Zveli arabuli gamoTqmis Tanaxmad, maRribi wminda frinvelia, romlis sxeuli alJiria, marjvena frTa tunisi, marcxena ki maroko.

maRribis sapirispiro cnebaa maSriyi (arab. al-maSriy „aRmosavleTi“), nawarmoebi arabuli zm-nisagan „Saraya (mzis) amosvla, naTeba“.

maRribis kultura ZiriTadad wminda afrikuli kultura iyo. miwaTmoqmedebis gavrcelebis Semdeg aRmosavluri gavlena gavrcelda egvipteze da kardialuri kulturis gavrcelebis kvalda-kval maRribSi. es ukanaskneli Tavdapirvelad finikiis gavlenis qveS iyo. karTageni, yvelaze didi da Zlieri „punikuri“ qalaqi tunisSi mdebareobda, punikuri omebis Semdeg mTeli regioni roms daemorCila. umeteswilad berberebiT dasaxlebuli regioni TiTqmis mTlianad gaqristianebuli iyo, roca igi VII saukuneSi islamis gavrcelebis Semdeg arabuli gavlenis qveS moeqca. Tumca dRemde didi umciresoba adgilobriv berberul enaze laparakobs. saboloo mravalsaukunovani osmaluri gavlena XIX da XX saukuneebSi evropuli kolonizaciis Sedegad Semcirda. maRribSi Semavali qveynebis teritoriuli sazRvrebi nawilobriv osmaluri, nawilobriv ki evropuli gadawyvetilebebis Sedegia.

1989 wels alJirma, mavritaniam, marokom (marokos TvalsazrisiT dasavleT saharac), libiam da tunisma daaarses saerTaSoriso organizacia arabuli maRribis kavSiri.

arabuli enis maRribuli dialeqtebi qmnian did dialeqtur jgufs, romelic am enaze mosaubre-TaTvis gasagebia. maTze Zlieri gavlena moaxdines berberulma enebma, romlebmac amis miuxedavad Seviwroeba ganicades. malturi ena Tavdapirvelad maRribuli dialeqti iyo, romelic Tanamedrove standartul enad Camoyalibda. mniSvnelovania franguli enis roli maRribis qveynebSi.

126

XII damatebiTi literatura

1. i. miqaZe `ekologia~, Tb., 2005 w.

2. m. ardia, g. margvelani, `msoflios bunebrivi resursebi~, Tb., 1998 w.

3. g. qajaia, `biosfero da sazogadoeba~, Tb., 1997 w.

4. m. bliaZe, d. kereseliZe, `geografia~, leqsikoni. cnobari, Tb., 2011 w.

5. geografiis enciklopedia da msoflio atlasi, Tb., 2004 w.

6. g. babutaSvili, g. xutaSvili, zogadi ekologia da garemos dacva, Tb., 2003 w.

7. l. Wanturia, `globaluri ekologiuri problema da samarTali~, `samarTali~ #4, Tb., 1992 w.

8. a. gegeSiZe, `geopolitika~, Tb., 1997 w.

9. z. daviTaSvili, `saqarTvelos istoriuli da politikuri geografia~, Tb., 1999 w.

10. Максаковский В.П., “Географическая картина Мира”, часть 1, 2 и 3, Ярославль, 1996.11. Реймерс Н.Ф. “Природопользование”, М., 1990.12. Greenow L.L. and all. “World Geography”, peuple in Time and Place. Silver Burdett Ginn. 1991.

http://ru.wikipedia.orghttp://www.unep.orghttp://www. eea.europa.euhttp://www.bellona.nohttp://www.greenpeace.orghttp://www. panda.orgwww.iucn.orghttp://www.earthcharter.orghttp://seu.ruhttp://ecodelo.orghttp://green-cross.net/news.phphttp://www.ipcc.ch/publications_and_data/publications_and_data_technical_papers.shtmlhttp://unstats.un.org/unsd/methods/m49/m49regin.htm#europe

maswavleblis wigni geografia

Documents