mazurkiewicz choroby drobiu drobiu oraz... · • efektywne przetwarzanie białka paszy na białko...

specjalizacyjne studium podyplomowe dla lekarzy weterynarii

CHOROBY DROBIU ORAZ PTAKÓW OZDOBNYCH

materia y szkoleniowe

KRAJOWY KIEROWNIK SPECJALIZACJI PROF. ZW. DR HAB. MICHA MAZURKIEWICZ

WROC AW 2008

Autorzy: prof. zw. dr hab. dr h.c. Andrzej Faruga − Uniwersytet Warmi sko-Mazurski w Olsztynie prof. dr hab. Jarosław Olav Horba czuk − Instytut Genetyki i Hodowli Zwierz t

Polskiej Akademii Nauk w Jastrz bcu prof. dr hab. Dorota Jamroz − Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu dr Robert Karczmarczyk − Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu prof. dr hab. Jan Kuryszko − Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu prof. dr hab. Ewa Łukaszewicz − Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu prof. zw. dr hab. dr h.c. Adam Mazanowski − Instytut Zootechniki – Oddział Badawczy

Drobiarstwa w Zakrzewie prof. zw. dr hab. Michał Mazurkiewicz − Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu lek. wet. Lech Rybarczyk − Wojewódzki Inspektorat Weterynarii

we Wrocławiu dr in . Lesław Szyma ski − Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu

Krajowy kierownik specjalizacji prof. zw. dr hab. Michał Mazurkiewicz

Opracowanie redakcyjnemgr El bieta Winiarska-Grabosz

Korektadr Ewa Jaworska

Łamanie Alina Gebel

Projekt okładki Halina Sebzda

Publikacja finansowana przez Katedr Epizootiologii i Administracji Weterynaryjnej z Klinik Uniwersytetu Przyrodniczego we Wrocławiu

© Copyright by Uniwersytet Przyrodniczy we Wrocławiu, Wrocław 2008

ISBN 978–83–60574–37–9

WYDAWNICTWO UNIWERSYTETU PRZYRODNICZEGO WE WROCŁAWIU Redaktor Naczelny – prof. dr hab. Andrzej Kotecki ul. Sopocka 23, 50–344 Wrocław, tel. 071 328–12–77

e-mail: [email protected]

Nakład 150 + 16 egz. Ark. druk. 16,0 Druk i oprawa: Wydawnictwo Tekst Sp. z o.o.

ul. Kossaka 72, 85–307 Bydgoszcz

Szanowni Pa stwo

Zawarte w tym opracowaniu materia y szkoleniowe stanowi uzupe nienie wyk a-dów i wicze . Obejmuj one ogólne zagadnienia dotycz ce organizacji, hodowli i produkcji drobiarskiej, kierunków u ytkowania i typów u ytkowych drobiu, ochrony zasobów genetycznych drobiu, wychowu i chowu drobiu grzebi cego (kury, indyki), drobiu wodnego (kaczki, g si) oraz bezgrzebieniowców (strusie).

Du o uwagi po wi cono jako ci ywienia oraz aspektom prawnym i wymogom we-terynaryjnym, a w szczególno ci regulacjom prawnym w Unii Europejskiej w zakresie zasad i wymaga prawa ywno ciowego, produkcji pasz leczniczych, dodatków paszo-wych i higieny pasz z uwzgl dnieniem systemu HACCP.

Wyra am przekonanie, e prezentowane obecnie materia y szkoleniowe, jak te pod-r cznik pt. „Choroby drobiu”, wydany wcze niej nak adem Wydawnictwa Uniwersytetu Przyrodniczego we Wroc awiu, tak e materia y konferencyjne nt.: „Choroby go bi i ptaków ozdobnych – diagnostyka i zwalczanie” oraz dost pny w Internecie poradnik pt. „Systemy utrzymania drobiu”, opracowany pod kierunkiem W. Romaniuka i T. Overby’ego w ramach Projektu Bli niaczego Phare Standardy technologiczne dla go-spodarstw rolnych, b d pomocne Pa stwu w kszta ceniu specjalizacyjnym i uzyskaniu tytu u specjalisty z zakresu – Choroby drobiu oraz ptaków ozdobnych.

Prof. zw. dr hab. Micha Mazurkiewicz

ORGANIZACJA HODOWLI I PRODUKCJI DROBIARSKIEJ

Prof. dr hab. Ewa Łukaszewicz

Praca hodowlana i namnażanie materiału do produkcji towarowej opiera się na dwu- lub trzystopniowej strukturze organizacyjnej obejmującej fermy zarodowe, praro- dzicielskie, rodzicielskie oraz towarowe, współdziałające z zakładami wylęgu drobiu.

Głównym zadaniem pracy hodowlanej jest stałe doskonalenie i utrwalanie cech użytkowych ptaków celem uzyskania jak najlepszego materiału do produkcji towarowej (jaja i mięso). W zależności od kierunku użytkowania doskonali się takie cechy, jak: szybkość dojrzewania, nieśność, płodność, szybkość opierzania, tempo wzrostu, wyko-rzystanie paszy, zdrowotność. Ostatnio zwraca się coraz większą uwagę na jakość i bezpieczeństwo surowców drobiarskich.

Tak jak w początkowych latach rozwoju intensywnej produkcji drobiarskiej w Pol-sce, organizacja hodowli i produkcji ma kształt piramidy, zmienił się jedynie kierunek zarządzania. Obecnie klient (konsument i przetwórca) decyduje o kierunku i celach selekcji w fermach zarodowych. Genotyp danej linii musi być dostosowany nie tylko to kierunku produkcji, ale również do systemu utrzymania, warunków środowiskowych (mikroklimat + żywienie) i klimatycznych. Skutki decyzji podejmowanych w fermach zarodowych widoczne są dopiero w czwartym pokoleniu w postaci produkcyjności stad towarowych. Odpowiedni dobór par do rozpłodu i tworzenie mieszańców towarowych ma kluczowe znaczenie, bowiem od jednej kury stada zarodowego kierunku nieśnego uzyskuje się: • 80 kur stada prarodzicielskiego, • 6 400 kur stada rodzicielskiego, • a od nich 550 000 kur stada towarowego, które w okresie 72–80 tyg. użytkowania

nieśnego produkują ponad 180 mln jaj konsumpcyjnych. Fermy zarodowe prowadzą pracę selekcyjną wg metody tworzenia rodów na

podstawie oceny wartości użytkowej rodzin. Strukturę ferm stanowią stadka selekcyjne i stado kontrolne, w których ptaki objęte są oceną indywidualną cech pożądanych w danym kierunku użytkowania. Ferma zarodowa musi posiadać co najmniej 1–2 rody składające się z 20–70 stadek selekcyjnych. W zależności od gatunku i typu użytkowego stadko selekcyjne stanowi jeden samiec i 6–14 samic. Po okresie wychowu potomstwo ze stadek selekcyjnych przenosi się do stad kontrolnych, gdzie kontynuuje się indywidualną ocenę cech użytkowych. Osobniki najbardziej wartościowe, pod względem pożądanych cech, pozostawia się w celu dalszego doskonalenia. Fermy rodzicielskie, za pośrednictwem zakładów wylęgowych, produkują mieszańce

Ewa Łukasiewicz

6

międzyrasowe i wielorodowe dla ferm towarowych, zależnie od kierunku użytkowania są to kurki do produkcji jaj konsumpcyjnych lub pisklęta obu płci do produkcji młodych ptaków rzeźnych.

W pracy hodowlanej dąży się do: • uzyskania postępu hodowlanego (polepszenia cech) lub utrzymania wartości okre-

ślonych cech na pożądanym poziomie, • uzyskania siły przekazywania na potomstwo doskonalonych cech, • uzyskania w potomstwie po stadzie zarodowym niezbyt dużego rozrzutu doskona-

lonych cech od średniej stada, • wysokich efektów krzyżowania (mieszańce towarowe) i czystych linii hodo-

wlanych.

W doskonaleniu kur kierunku nieśnego dąży się do:

• zmniejszenia upadków w okresie produkcji do 0,1% tygodniowo lub 5,2% rocznie, poprzez zwiększenie: − przeżywalności, − odporności na choroby;

• obniżenie kosztów żywienia – zużycie paszy poniżej 2 kg/kg jaj, zgodnie z zasa-dami ochrony środowiska;

• zachowania dobrostanu ptaków, szczególnie w wielkotowarowym systemie utrzy-mania;

Organizacja hodowli i produkcji drobiarskiej

7

• optymalizacji jakości jaj poprzez: − zwiększenie wytrzymałości skorupy, − zapewnienie masy handlowej w granicach 60–66 g, − ujednolicenie barwy skorupy jaj, − zapewnienie odpowiedniej barwy i jakości żółtka jaja, − produkowanie jaja o dużej zdolności do magazynowania, − zmniejszenie występowania plam: mięsnych i krwistych, − zapewnienie cech jakościowych.

Przy selekcji i doskonaleniu kur bierze się coraz częściej pod uwagę oczekiwania i wymagania konsumentów, którzy w coraz większym stopniu interesują się, w jakich warunkach jaja zostały wyprodukowane i poszukują jaj pochodzących z ekstensywnego chowu z zachowaniem dobrostanu niosek, jaj ekologicznych wyprodukowanych na bazie pasz naturalnych, w kontrolowanych warunkach środowiskowych. Konsumenci domagają się również podnoszenia jakości produktów rolno-spożywczych i zapewnie-nia ich bezpieczeństwa żywności.

U kur kierunku mięsnego, z uwagi na wysoką i ujemną korelację pomiędzy cechami związanymi z umięśnieniem i cechami reprodukcyjnymi, selekcję prowadzi się odręb-nie w rodach męskich i żeńskich.

Najprostszy schemat krzyżowania przedstawiono poniżej:

Rodzaj fermy Rody męskie Rody żeńskie

ZARODOWA Ród

ojcowski Ród

mateczny Ród

ojcowski Ród

mateczny Czyste rody A x A B x B C x C D x D PRARODZICIELSKA Mieszańce międzyrodowe

A

B

C

D RODZICIELSKA Mieszańce międzyrasowe

AB

CD TOWAROWA Mieszańce czterorodowe

ABCD

W rodach męski doskonali się: − procent jaj zapłodnionych, − wydajność rzeźną, − zużycie paszy, − zwiększenie tempa wzrostu.

Ewa Łukasiewicz

8

W rodach żeńskich doskonali się: − wydajność nieśną, − liczbę jaj wylęgowych, − liczbę piskląt od jednej nioski.

Praca hodowlana oraz wszelkie zabiegi prowadzone na poszczególnych etapach produkcji piskląt brojlerów zmierzają do tego, aby w stadach towarowych uzyskać postęp hodowlany przejawiający się w postaci obniżenia kosztów produkcji, zwiększe-nia tempa wzrostu i wydajności rzeźnej, niższego spożycia i wykorzystania paszy, uzy-skiwania mięsa wysokiej jakości i coraz wyższych wskaźników produkcyjnych brojle-rów. Zwraca się także uwagę, aby postęp ten był osiągnięty w połączeniu z zapewnie-niem ptakom odpowiedniego dobrostanu.

Równolegle z doskonaleniem genetycznym ptaków należy wciąż dążyć do poprawy warunków środowiskowych, bowiem od nich przede wszystkim zależy efektywność pracy hodowlanej i opłacalność produkcji.

Źródło i poziom zmienności w liniach kur mięsnych zależą od czynników:

Genetycznych w %

Środowiskowych w %

Stada reprodukcyjne − Dojrzałość płciowa − Masa jaja − Zapłodnienie − Wylęgowość − Przeżywalność

35 45 5 5 5

65 55 95 95 95

Stada towarowe − Wzrost − Wykorzystanie paszy − Tłuszcz sadełkowy − Wydajność rzeźna − Przeżywalność − Jakość tuszki

30 20 50 35 5 5

70 80 50 65 95 95

W fermach zarodowych ocena wartości hodowlanej rodów prowadzona jest dla: • rodów w obrębie poszczególnych gatunków drobiu, • rodzin,

– indywidualnie dla poszczególnych osobników z uwzględnieniem płci i wieku, – na podstawie oceny użytkowości własnej ptaka i jego krewnych.

Na podstawie uzyskanych wyników oceny określa się: Osobniczy indeks selekcyjny – wg wzoru:

Io = k1G1 + k2G2 + …knGn

gdzie: Io – wartość osobniczego indeksu selekcyjnego, k1, k2,…kn – współczynnik ekonomicznej wartości ocenianej cechy, G1, G2,…Gn – wartość hodowlana ptaka dla poszczególnych cech użytkowych.

Organizacja hodowli i produkcji drobiarskiej

9

Wartość hodowlaną określonej cechy – wg wzoru:

G = b1Z1 + b2Z2 + …bnZn gdzie: G – wartość hodowlana osobnika dla określonej cechy, b1, b2,…bn – współczynnik regresji, Z1, Z2,…Zn –wynik oceny wartości użytkowej określonej cechy ocenianego osobnika i jego krewnych.

Ocenie wartości użytkowej podlegają: • stada zarodowe, • stada rezerwy materiału hodowlanego, • stada objęte programem ochrony zasobów genetycznych, • stada reprodukcyjne, • reprezentacyjna dla każdego gatunku liczba stad towarowych (w szt.):

− kury mięsne 15.000 − kury nieśne do intensywnej produkcji utrzymywane na ściółce 5.000 − kury nieśne do intensywnej produkcji utrzymywane w klatkach 20.000 − indyki (samce i samice) 5.000 − indyki (samce) 3.500 − indyki (samice) 6.000 − kaczki i gęsi. 1.000

ZALETY PRODUKCJI DROBIARSKIEJ


Produkcja drobiarska jest jednym z najszybciej rozwijających się sektorów produk-cji zwierzęcej, dostarcza pełnowartościowego białka w postaci jaj i dietetycznego, ni-skokalorycznego mięsa różnych gatunków ptaków. Kierunek produkcji wyznacza pro-dukt finalny tworzony w fermach towarowych, w Polsce są to jaja konsumpcyjne, pro-dukowane głównie przez kury, w mniejszym stopniu przepiórki czy strusie oraz mięso drobiowe, głównie kurcząt (70%) i indyków (25%). Relatywnie niska cena mięsa dro-biowego powoduje znaczny wzrost zarówno produkcji, jak i jego spożycia. W 1970 roku spożycie mięsa drobiowego w Polsce wynosiło 2,0 kg na jednego mieszkańca, obecnie ok. 25 kg.

Tak szybki rozwój i wzrost produkcji drobiarskiej wynika z wielu jej walorów, do których można zaliczyć: • wysoki stopień uprzemysłowienia – w wielkotowarowej produkcji jaj konsumpcyj-

nych i ptaków rzeźnych większość czynności związanych z ich obsługą (zadawanie paszy, pojenie, zbiór jaj) jest zautomatyzowana;

• krótki okres odchowu: kurczęta 35–63 dni, indyki 84–168 dni, kaczki 55–77 dni, gęsi 98–140 dni;

• efektywne wykorzystanie paszy (zużycie paszy/kg masy ciała): kurczęta 1,7–2,5 kg, indyki 3,0–3,5, kaczki 2,9–3,5, gęsi 6,5–7,0 kg;

• szybkie tempo wzrostu – liczba dni od wyklucia/urodzenia do 10-krotnego zwięk-szenia masy ciała wynosi: cielęta – 380; prosięta – 46; jagnięta – 170; króliki – 38; gęsi – 27; kaczki – 27; kurczęta – 25;

• efektywne przetwarzanie białka paszy na białko zwierzęce tuszki; • wysoka wydajność rzeźna: kurczęta brojlery 70–71% (z podrobami 74–75%), in-

dyki rzeźne 80–85%; • wysokie walory mięsa drobiowego:

− niska kaloryczność, − łatwość i szybkość przyrządzania, − wysoki współczynnik strawności białka, − stosunkowo niska cena (w porównaniu do mięsa innych gatunków zwierząt go-

spodarskich), − wysokie walory smakowe i dietetyczne, − łatwe do podziału, − szerokie wykorzystanie w produkcji różnorodnych produktów garmażeryjnych;

• bardzo korzystna konwersja białka paszowego w białko zwierzęce (w %):

Ewa Łukasiewicz

12

− jaja 22,0 − kurczęta brojlery 17,5 − wieprzowina 14,0 − wołowina 4,5.

Stopniowo wzrasta również spożycie jaj, które są bardzo cennym elementem co-dziennej diety człowieka. Jajo o masie 60 g dostarcza 90 kcal energii (100 g żółtka – 350 kcal; 100 g białka – 150 kcal); pokrywa w 25% dzienne zapotrzebowanie na białko, dostarczając doskonale zbilansowanych aminokwasów; 6 g tłuszczów, z czego 1,2 g to WNNKT, 2,7 g MNNKT, a jedynie 2,2 g stanowią NKT oraz związki mineralne – za-równo makro, jak i mikroelementy. W jaju kurzym znajduje się 13 witamin (brak wita-miny C).

Białko jaja kurzego przyswajalne jest przez organizm człowieka w 94–98%, pod-czas gdy: mleka w 85%; ziemniaków – 77%; roślin strączkowych – 40–60%; wieprzo-winy – 74% czy wołowiny – w 69%.

Tłuszcz zawarty w jaju przyswajalny jest w 95%, węglowodany – 98%, związki mi-neralne w 76%.

Wciąż niedoceniana jest wartość skorupy jaj, choć w niektórych krajach azjatyckich jest już wykorzystywana do produkcji preparatów zwalczających osteoporozę u ludzi. W skorupie

związki nieorganiczne stanowią ponad 95%, w tym 93,5% to węglan wapnia, trój-fosforan wapnia - 0,8% oraz 0,8% węglanu magnezu. Skorupa jednego jaja dostarcza 2,3 g łatwo przyswajalnego wapnia.

KIERUNKI UŻYTKOWANIA I TYPY UŻYTKOWE DROBIU


Kierunek użytkowania drobiu wyznaczony jest przez produkt finalny, wytwarzany w fermach towarowych. W zależności od kierunku, a także od zapotrzebowania rynku na określone produkty drobiowe, w fermach zarodowych i reprodukcyjnych doskonali się ptaki poszczególnych rodów i poszukuje najkorzystniejszych zestawów hodowlanych, aby w pełni zaspokoić wymagania klienta (bezpośredniego konsumenta lub przetwórcę).

Zgodnie z najnowszą ustawą o organizacji hodowli i rozrodzie zwierząt gospodar-skich z dnia 29 lipca 2007 r. (Dz. U. z dnia 24 lipca 2007 r., nr 133 poz. 921) w Polsce do drobiu zalicza się dziewięć gatunków ptaków domowych: kury (Gallus gallus), in-dyki (Meleagris gallopavo), perlice (Numida meleagris), przepiórki japońskie (Coturnix japonica) – należące do ptaków grzebiących, kaczki piżmowe (Cairina moschata), kaczki typu Pekin (Anas platyrhynchos), gęsi (Anser anser) i gęsi garbonose (Anser cygnoides) – zaliczane do ptaków wodnych oraz utrzymywane w warunkach fermo-wych strusie afrykańskie (Struthio camelus) – należące do bezgrzebieniowców.

Drób użytkuje się w dwóch podstawowych kierunkach: • nieśnym – produkcja jaj konsumpcyjnych (spożywczych), w tym celu użytkuje się

przede wszystkim kury, w dwóch typach użytkowych: − nieśnym lekkim, − nieśnym średnio-ciężkim, i w mniejszych stopniu przepiórki – głównie przepiórki japońskie oraz strusie.

• mięsnym – produkcja młodego drobiu rzeźnego (brojlerów) – wszystkie gatunki ptaków.

Dodatkowym źródłem mięsa drobiowego, przeznaczanego głównie do produkcji różnorodnych wyrobów garmażeryjnych, są ptaki dorosłe ubijane po zakończeniu użyt-kowania (ptaki reprodukcyjne wszystkich gatunków oraz kury nieśne ze stad towarowych).

Produkcja jaj konsumpcyjnych może być prowadzona zarówno w fermach wielko-towarowych, jak i w gospodarstwach drobnotowarowych (produkcja półintensywna lub ekstensywna).

Do każdego typu fermy (odmiennych warunków środowiskowych) preferowane są inne linie.

Kury przeznaczone do intensywnej (wielkotowarowej) produkcji jaj wywodzą się od ras nieśnych lekkich (nioski jaj o białej skorupie) i nieśnych średnio-ciężkich (nioski jaj o skorupie kremowej do brązowej).

Najbardziej rozpowszechnioną kurą w typie nieśnym-lekkim jest rasa White Le-ghorn (WL, Lg) wywodząca się z basenu Morza Śródziemnego. W wyniku pracy selek-

Ewa Łukasiewicz

14

cyjnej, prowadzonej niezależnie w wielu ośrodkach hodowlanych na całym świecie, wytworzono liczne linie, pokrojem zbliżone do rasy wyjściowej. W Polsce najczęściej użytkowane są następujące linie: Iwno Lg, Lohmann White, Hissex White, Shaver Whi-te, Hy – Line W 77, Bovans Wite, Babcock White. Są to kury o delikatnej budowie, z wysuniętą do przodu klatką piersiową i dobrze rozwiniętą tylną częścią tułowia. Upie-rzenie tych ptaków jest białe lub lekko kremowe; grzebień pojedynczy prosty; zausznice białe; barwa dzioba i łusek na skokach żółta. Charakteryzują się one szybkim tempem nieśności i wysokim poziomem produkcji jaj. Po 2–3 tygodniach od rozpoczęcia pro-dukcji stado osiąga 50% nieśności, a w 24–26 tygodniu życia dochodzi do szczytu nie-śności, który wynosi 92–95%.

Kury przeznaczone do wielkotowarowej produkcji jaj o ciemnej skorupie są mie-szańcami wywodzącymi się od rasy White Leghorn oraz ras nieśnych średnio-ciężkich: Rhode Island Red (RIR), Rhode Island White (RIW), Sussex (Sx), New Hampshire (NH), Plymouth Rock (PL, BR). Z uwagi na stale wzrastający popyt na jaja o brązowej skorupie liczba linii wyhodowanych z wyżej wymienionych ras jest bardzo duża, najbardziej znane to: Astra S, Messa 445, Hissex Brown, Lohmann Brown, Shaver Brown, ISA Brown, Hy – Line Brown, Tetra SL, Tetra H, Bovans Gold Line, Babcock B – 380.

Zależnie od linii upierzenie kur jest od złocistego do ciemnobrunatnego, często z domieszką piór białych; grzebień pojedynczy prosty; zausznice czerwone; barwa dzioba i łusek na skokach żółta.

Parametry użytkowe kur przeznaczonych do chowu przemysłowego (nioski jaj o białej i ciemnej skorupie) są bardzo zbliżone i kształtują się następująco: − użytkowanie nieśne – 18–76–80 tyg. − masa ciała w 20 tyg. – 1200–1700 g − przeżywalność – 94–95 % − osiągnięcie 50% nieśności – 140–145 dni − szczyt nieśności – 94–95 % − liczba jaj na nioskę wstawioną – 340–350 szt. − masa jaj na nioskę wstawioną – 21,8–22,0 kg − średnia masa jaj – 61,8–62,8 g − średnie dzienne zużycie paszy – 107–114 g − wykorzystanie paszy – 2,16–2,23 kg/ kg − masa ciała w 80. tyg. życia – 1680–2000 g

Kury przeznaczone do chowu drobnotowarowego, przyzagrodowego charaktery-stycznego dla polskiej wsi, wyhodowane zostały głównie na bazie ras średnio-ciężkich. Są to linie pochodzące z krajowych ferm zarodowych: Messa 245, Messa P – Ferma Zarodowa Kur w Mieni; Astra N, Astra D, Astra P, Astra W – IZ OBD w Dusznikach k/ Poznania; Rosa 1, Rosa 2 – Ferma Zarodowa w Rszewie; Iwno RS, Iwno NH – Stadnina Koni Iwno, Ferma Kur Nieśnych, Rujsca. Łączą one cechy dobrej nioski, przy równocześnie dobrym umięśnieniu i wysokiej odporności na warunki śro-dowiskowe, są cięższe od kur zalecanych do chowu wielkotowarowego i mają niższe parametry użytkowe:

Kierunki użytkowania i typy użytkowe drobiu

15

− masa ciała w 20 tyg. – 1800–2200 g − początek nieśności – 150–165 dni − nieśność do 72 tyg. życia – 220–260 szt. − średnia masa jaj – 59–62 g − upadki miesięcznie – 0,3% − zużycie paszy na produkcję 1 jaja – 190–240 g

Z uwagi na wysoką i ujemną korelację pomiędzy cechami mięsnymi i reprodukcyjny-mi stada rodzicielskie kur kierunku mięsnego zestawia się z mieszańców wywodzących się głównie z dwóch ras: linie męskie z rasy Dominant White Cornish (DWC), linie żeńskie z rasy White Rock. Tak jak w przypadku kierunku nieśnego liczne firmy ho-dowlane rozprowadzają własne linie, których nazwa jest często nazwą handlową firmy; najliczniejsze w Polsce są: Hydro G, Hydro PN, Avian Farms, Arbor Acres, Lohmann Meat, Indian River, Ross 308, Cobb 500, Flex, F–15.

Kury w typie mięsnym mają masywną budowę ciała, dobrze rozwinięte nogi i klatkę piersiową, a słabiej tylną część tułowia. Upierzenie tych ptaków jest białe; grzebień pojedynczy prosty lub groszkowy; zausznice czerwone; barwa dzioba i łusek na sko-kach żółta. Kury reprodukcyjne typu mięsnego osiągają następujące parametry użytkowe: − masa ciała w 22 tyg. życia – 2100–2300 g − masa ciała w 64 tyg. życia – 3300–3700 g − początek nieśności – 160–175 dni − liczba jaj do 64 tyg. życia – 165–185 szt. − średnia masa jaj wylęgowych – 59–62 g − upadki miesięcznie – 0,6%

Koguty w stadzie rodzicielskim muszą charakteryzować się bardzo dobrą kondycją, bez wad budowy, silnymi nogami, bez jakichkolwiek schorzeń. Masa ciała w 22 tyg. powinna być w granicach 2700–3100 g, a w 64 tyg., pod koniec okresu użytkowania 4600–5000 g.

Kurczęta brojlery odchowywane systemem intensywnym mają osiągać następujące wskaźniki produkcyjne: − liczba dni odchowu – 35–60 − masa ciała – 1200–2300 g − zużycie paszy na 1 kg masy ciała – 1,7–2,2 kg − upadki za okres odchowu – do 5–6% − wydajność rzeźna – 70–71%, z podrobami do 74%.

Indyki użytkowane są wyłącznie w kierunku mięsnym, tak jak w przypadku kur wy-różnia się trzy typy użytkowe: lekki (mini), średnio-ciężki (midi) i ciężki (maxi). Po-szczególne typy użytkowe różnią się przede wszystkim masą ciała w okresie uzyskania dojrzałości płciowej, wczesnością dojrzewania i poziomem produkcji nieśnej, a jako ptaki rzeźne wczesną lub późniejszą dojrzałością ubojową i końcową masą ciała. Wy-wodzą się one głównie od ras o białym upierzeniu: beltsville i białe szerokopierśne.

W kraju do produkcji brojlerów indyczych przeznacza się pisklęta pochodzące po materiale rodzicielskim importowanym z kanadyjskiej firmy Hybrid Turkeys i angiel-skiej firmy British United Turkeys, w typie ciężkim linie Hybrid Large White, BIG–6 oraz w typie średnio-ciężkim, Hybrid Super Medium, Hybrid Medium, BUT–9, BUT–8.

Ewa Łukasiewicz

16

Linie te charakteryzują się efektywnym wykorzystaniem paszy, wysokimi przyrostami masy ciała, a także dobrą zdrowotnością i odpornością na warunki środowiskowe.

Kaczki, podobnie jak indyki i gęsi, użytkowane są jedynie w kierunku mięsnym. Rasy i linie kaczek hodowanych w kraju pochodzą od dwóch odrębnych gatunków. Kaczki typu pekin wywodzą się od dzikiej kaczki krzyżówki Anas platyrhynchos. Są to ptaki o sylwetce typowej dla ptaków pływających, o opływowym kształcie ciała pokry-tym gęstymi piórami puchowymi i mocno przylegającymi piórami pokrywowymi. Upierzenie tych kaczek jest białe lub kremowe; barwa dzioba i skoków pomarańczowa. Drugim gatunkiem są kaczki piżmowe (Barbarie, francuskie, nieme) pochodzące od dzikiej kaczki Cairina moschata. Występują one w odmianie białej, czarno—białej i czarnej. Charakterystyczne dla tych kaczek są czerwone, guzowate narośla skórne występujące na nieopierzonej części twarzowej i u nasady dzioba. Bardzo popularna jest produkcja mieszańców kaczora piżmowego i kaczek typu pekin, tzw. mulardów. Po 6–7 tyg. odchowu masa ciała kaczek typu pekin wynosi 2,5–3 kg, piżmowych (po 8–11 tyg.) 2,3–4,2 kg, a mulardów 3,6–4,2 kg. Wydajność rzeźna kaczek wynosi około 70%.

Gęsi chowane są w systemie półintensywnym lub ekstensywnym, głównie z prze-znaczeniem na eksport. Są również powszechnie utrzymywane w chowie przyzagrodo-wym, gdyż charakteryzują się szybkimi przyrostami, niskimi wymaganiami pokarmo-wymi, dobrym wykorzystywaniem zielonek pastwiskowych, a także odpornością na niekorzystne warunki mikroklimatyczne i choroby. W krajowym chowie gęsi wyróżnia się gęsi wcześnie dojrzewające typu tłusto-mięsnego (podkarpacka, kielecko-lubelska, zatorska, biała włoska) i późno dojrzewające typu smalcowego (pomorska, suwalska, rypińska, kartuzka). Na bazie gęsi białych włoskich wyhodowano użytkowaną obecnie gęś o nazwie handlowej Biała Kołudzka®. Stada reprodukcyjne gęsi użytkuje się przez 3–4 lata. Nieśność gęsi jest sezonowa i w okresie od stycznia do lipca samica znosi 60–75 jaj. Cennym produktem ubocznym produkcji gęsi jest pierze i puch. W jednym pod-skubie można uzyskać około 250 g pierza, a po uboju ok. 350 g pierza i ok. 90 g puchu. Młode gęsi stad towarowych odchowuje się jako gęsi rzeźne lub tzw. „polskie gęsi owsiane”. W ciągu 14–20 tygodni odchowu można uzyskać gęsi o masie 5,8–7,3 kg. Wydajność rzeźna gęsi wynosi ok. 65%.

SYSTEMY PRODUKCJI I UTRZYMANIA PTAKÓW


Produkcja zarówno jaj konsumpcyjnych, jak i mięsa (ptaki rzeźne, brojlery) wszyst-kich gatunków zaliczanych do drobiu może odbywać się systemem: • intensywnym (wielkotowarowym), • półintensywnym, • ekstensywnym.

W systemie wielkotowarowym jest ścisła specjalizacja, tj. w jednym obiekcie znaj-dują się ptaki tego samego gatunku, tej samej grupy technologicznej (np. stada repro-dukcyjne, nioski towarowe, ptaki rzeźne), utrzymywane w budynkach bezokiennych, bezwybiegowych, o regulowanych i kontrolowanych warunkach mikroklimatycznych i żywione są mieszankami pełnoporcjowymi. Mogą być utrzymywane systemem: • podłogowym (na głębokiej ściółce), • ściółkowo-rusztowym, • klatkowym (bateryjnym).

Maksymalna obsada ptaków na m2 powierzchni pomieszczenia przy utrzymaniu podłogowym wynosi dla: • kur mięsnych:

− do 8. tygodnia życia – 8 sztuk, − powyżej 8. do 20. tygodnia życia – 7 sztuk, − powyżej 20. tygodnia życia – 5 sztuk.

• kurcząt brojlerów: − do 3. tygodnia życia – 35 sztuk, − powyżej 3. do 5. tygodnia życia – 22 sztuki, − powyżej 5. tygodnia życia – 17 sztuk.

• indyków hodowlanych: − do 8. tygodnia życia – 7 sztuk, − powyżej 8. do 14. tygodnia życia – 4 sztuki, − powyżej 14. do 29. tygodnia życia – 3 sztuki, − powyżej 29. tygodnia życia – 2 sztuki.

• indyków rzeźnych: − do 3. tygodnia życia – 32 sztuki, − powyżej 3. do 6. tygodnia życia – 12 sztuk, − powyżej 6. do 16. tygodnia życia – 4 sztuki, − powyżej 16. tygodnia życia – 3 sztuki.

Ewa Łukasiewicz

18

• gęsi: − do 3. tygodnia życia – 5 sztuk, − powyżej 3. do 6. tygodnia życia – 3 sztuk, − powyżej 6. do 28. tygodnia życia – 2 sztuki, − powyżej 28. tygodnia życia – 1 sztuka.

• kaczek: − do 4. tygodnia życia – 10 sztuk, − powyżej 4. do 8. tygodnia życia – 7 sztuk, − powyżej 8. tygodnia życia – 5 sztuk.

Przy chowie ściółkowo-rusztowym obsada kur wzrasta do 25 /m2, a główne zalety tego chowu to: • częściowa izolacja ptaków od ściółki, • niższa śmiertelność, • łatwiejsze czyszczenie i dezynfekcja, • możliwość wielokrotnego wykorzystania rusztu, • część pomiotu nie zanieczyszczona ściółką.

System klatkowo-bateryjny Dyrektywa Rady 1999/74/EC z dnia 19 lipca 1999 r. ustala minimalne standardy

służące ochronie kur niosek utrzymywanych w: • klatkach nie udoskonalonych (przejściowych, modernizowanych), • klatkach udoskonalonych (wzbogaconych, „umeblowanych”), • systemach alternatywnych.

Przepisy te nie dotyczą stad do 350 szt. oraz stad reprodukcyjnych. Od 1 stycznia 2003 r. w Polsce obowiązują tzw. klatki przejściowe (modernizowa-

ne), w których powierzchnia przypadająca na 1 nioskę wynosi co najmniej 550 cm2. Również od tego okresu nie można budować lub wprowadzać tego typu klatek po raz pierwszy. Po 1 stycznia 2012 r. obowiązywać będą klatki wzbogacone („umeblowane”), w których powierzchnia zostanie zwiększona do 750 cm2, czyli na 1 m2 przypadać bę-dzie 13 kur. Przepis ten dotyczy wszystkich klatek montowanych w Polsce po 1 maja 2004 roku.

Systemy produkcji i utrzymania ptaków

19

Wymogi dla utrzymania kur w klatkach przejściowych i wzbogaconych

Wyszczególnienie Klatki modernizowane (przejściowe) Klatki „umeblowane”

Powierzchnia podłogi klatki przypa-dająca na jednego ptaka min. 550 cm2 min. 750 cm2

Minimalna powierzchnia podłogi klatki – 2000 cm2

Wysokość klatki

min. 40 cm nad 65% po-wierzchni podłogi,

nad pozostałą częścią min. 35 cm

min. 600 cm2/szt. o wys. 45 cm, pozostała nie mniej

niż 20 cm

Maksymalne pochylenie podłogi w klatce 14% (8°) 14% (8°)

Szerokość klatki – min. 30 cm

Karmidła podłużne stały dostęp do paszy min. 10 cm krawędzi

na ptaka

stały dostęp do paszy min. 12 cm brzegu

na ptaka

Poidło

podłużne – 10 cm/ptaka względnie dostęp

do 2 poideł kropelkowych lub kubeczkowych

dostęp do dwóch poideł kropelkowych

lub kubeczkowych

Gniazda nie przewiduje się wymagane Grzędy nie przewiduje się 15 cm grzędy na kurę Ściółka nie przewiduje się wymagana Usytuowanie klatek – wysokość najniższego rzędu nad posadzką – szerokość korytarza dla obsługi

– min. 35 cm

min. 90 cm

Inne wymagania

– równomierne i dostateczne oświetlenie – stały dozór obsługi – ograniczenie poziomu hałasu – urządzenie do ścierania pazurów

Dodatkowe wymagania to: − wielkość wejścia do klatek musi być taka, aby można wyjąć dorosłą kurę bez powo-

dowania niepotrzebnego cierpienia lub urazów; − klatki powinny być tak zabezpieczone, aby uniemożliwić kurom ucieczkę; − ustawienie więcej niż dwóch kondygnacji klatek dozwolone jest tylko wtedy, gdy

istnieją odpowiednie urządzenia lub środki na swobodną kontrolę wszystkich po-ziomów;

− konstrukcja klatek oraz materiał użyty do ich budowy nie może powodować urazów zwierząt;

− wszystkie urządzenia do zadawania paszy oraz wentylatory muszą być tak skonstru-owane, rozmieszczone i użytkowane, aby powodowały jak najmniej hałasu;

Ewa Łukasiewicz

20

− izolacja i wentylacja budynku powinna zapewniać optymalne warunki mikroklimatu w zakresie prędkości ruchu powietrza, temperatury i wilgotności względnej, koncen-tracji gazów i zapylenia;

− musi istnieć system alarmowy, ostrzegający hodowcę o uszkodzeniu jakiegokolwiek ze zautomatyzowanych urządzeń wentylacyjnych;

− na wypadek awarii trzeba zapewnić alternatywne sposoby karmienia, wentylacji, ogrzewania itp.;

− sprzęt automatyczny, podstawowy dla zdrowia i dobrego samopoczucia zwierząt musi być kontrolowany przynajmniej raz dziennie;

− wykryte defekty powinny być natychmiast naprawione lub, jeżeli jest to niewyko-nalne; muszą być podjęte odpowiednie kroki dla zabezpieczenia zdrowia i dobrego samopoczucia zwierząt do momentu usunięcia uszkodzenia;

− kury powinny mieć stały dostęp do odpowiednio pożywnej i higienicznej paszy oraz świeżej wody, z wyjątkiem okresów leczenia lub profilaktyki;

− stado lub grupa drobiu mają być kontrolowane co najmniej raz dziennie i w tym celu powinno być dostępne źródło światła wystarczająco silne, aby każdy ptak był dobrze widoczny i, w razie potrzeby, dokładnie przebadany;

− wobec drobiu, który wydaje się chory, ze zmianami w zachowaniu włącznie, należy ustalić przyczynę i wprowadzić odpowiednie środki zaradczo-zapobiegawcze (np. leczenie, odizolowanie, lub poprawa czynników środowiskowych).

ALTERNATYWNE SYSTEMY CHOWU DROBIU

Prof. zw. dr hab. dr h.c. Adam Mazanowski

Systemy utrzymania drobiu. System wybiegowy umożliwia ptakom korzystanie z ograniczonych lub nieograniczonych wybiegów. Niewielkie ograniczone wybiegi są często źródłem zarobaczenia i przynoszą więcej szkody niż pożytku. Lepszym rozwią-zaniem są wybiegi przemienne, przeważnie mniej skażone, na których wprawdzie drób tylko w niewielkim stopniu uzupełnia dawkę pokarmową, ale korzysta z ruchu, powie-trza i słońca.

Zupełnie inną funkcję spełnia pastwisko, które stanowi źródło paszy i może być wy-korzystywane w produkcji żywności ekologicznej. Bezwybiegowy system utrzymania drobiu, różni się w zależności od gatunku ptaków gospodarskich oraz podłoża, na któ-rym ptaki są utrzymywane (ściółka, ruszt, siatka). Zastosowanie w budynku rusztu lub siatki umożliwia zwiększenie liczby drobiu na jednostce powierzchni. Największą ob-sadę uzyskuje się jednak przy klatkowym systemie utrzymania ptaków.

Systemy odchowu kurcząt. Intensywny system odchowu ma na celu uzyskanie w ciągu 42 dni kurcząt brojlerów o masie ok. 2500 g, przeznaczonych do produkcji tuszek ważących do 1650 g. Do tego celu używa się mieszańców o szybkim wzroście, utrzymywanych na ściółce, w regulowanych warunkach środowiska, żywionych mie-szankami wysokobiałkowymi i wysokoenergetycznymi. W czasie odchowu realizowany jest pełny program profilaktyczny.

Półintensywny system odchowu ma na celu uzyskanie w ciągu 56 dni kurcząt rzeź-nych o masie wyższej niż 2500 g, przeznaczonych do produkcji elementów tuszek. Mieszańce o szybkim lub średnioszybkim wzroście żywi się do 5. – 6. tygodnia życia mieszankami bogatymi w białko i energię metaboliczną. Później podaje się kurczętom paszę z dużym udziałem ziarna zbóż (pszenicy). Do 6. tygodnia życia zapewnia się warunki odchowu podobne jak dla brojlerów. Później trzeba zmniejszyć obsadę na jednostce powierzchni i ewentualnie umożliwić kurczętom korzystanie z zielonego wybiegu. Odchów kaczek i gęsi można również prowadzić systemem półintensywnym, a kaczek także intensywnym.

Ekstensywny system odchowu ma na celu uzyskanie kurcząt rzeźnych Label Rouge. Warunkiem udanej produkcji kurcząt Label jest posiadanie materiału genetycznego, wolniej rosnącego od kurcząt brojlerów. W tym celu można w kraju wykorzystać kogu-ty ogólnoużytkowe ze stad objętych ochroną zasobów genetycznych, a kury Ross 308, Ross 508 lub Cobb 500, względnie po kogutach mięsnych i kurach ogólnoużytkowych. Uzyska się w ten sposób ptaki dosyć wolno rosnące, odporne na ekstensywne warunki

Adam Mazanowski

22

odchowu. System ten ma na celu produkcję żywności tradycyjnej, w naturalnym środo-wisku i przy zachowaniu dobrostanu odchowywanych kurcząt.

Według modelu francuskiego wielkość fermy nie powinna być zbyt duża, dlatego powierzchnię budynków produkcyjnych ogranicza się do 1600 m2. Powierzchnia po-mieszczenia dla kurcząt nie może przekraczać 400 m2 (40 x 10 m). Stada ptaków nie po-winny liczyć więcej jak 200 sztuk, a obsada na 1 m2 posadzki 8–10 kurcząt. Odchów kurcząt Label Rouge prowadzi się do 28. dnia w klimatyzowanym pomieszczeniu, na ściółce ze słomy żytniej. W ciągu pierwszych trzech dni oświetla się pomieszczenie przez 24 godz. w celu szybkiego nauczenia ptaków pobierania paszy i wody, a następ-nie przechodzi się na 16-godzinny dzień świetlny.

W 4. tygodniu wypuszcza się kurczęta na wybieg aklimatyzacyjny, a następnie na zadarnione (zielone) wybiegi. Na jedno kurczę Label Rouge przeznacza się 2 m2 wy-biegu. Po wykorzystaniu wybiegu przez 3–4 tygodnie – przesuwa się kurczęta w bud-kach na płozach, na nowe miejsce. Chroni to kurczęta przed zarażeniem pasożytami wewnętrznymi. Początkowo w żywieniu kurcząt stosuje się ad libitum mieszankę peł-noporcjową. Od 28. dnia życia przechodzi się stopniowo na paszę zawierającą 75% ekspandowanego ziarna zbóż, w tym kukurydzy (30%), pszenicy (20%), jęczmienia (20%) i owsa (5%). Pozostałe składniki to: śruty poekstrakcyjne sojowa i rzepakowa oraz 10% łącznie ekspandowanych nasion roślin strączkowych łubinu żółtego, grochu (peluszki) i bobiku. Do mieszanki wprowadza się 2–3% tłuszczu roślinnego, susz z traw lub motylkowych oraz limitowane dodatki witamin rozpuszczalnych w tłuszczach. Do takiej mieszanki nie wprowadza się dodatku stymulatorów wzrostu, przeciwutleniaczy, substancji barwiących, enzymów itp. Leki stosuje się tylko w przypadku konieczności leczenia stanów chorobowych. Kurczętom Label Rouge zaleca się podawanie w od-dzielnych karmidłach mieszanki całych ziaren zbóż i także oddzielnie mieszanki mine-ralnej. Kurczęta muszą mieć zapewniony dostęp do czystej, zimnej wody.

Ubój ptaków można przeprowadzić między 81. a 150. dniem życia, po uzyskaniu przez kurczęta 2000 g (masa tuszki 1500 g). Od starszych kurcząt, w wieku bliskim osiągnięcia dojrzałości płciowej, uzyskuje się mięso o najlepszym smaku, w pełni doj-rzałe technologicznie. Transport kurcząt powinien trwać możliwie krótko. Po transpor-cie kurczęta nie mogą być zmęczone, dlatego trzeba je przewozić ostrożnie, bez wstrzą-sów. Odpoczynek po transporcie ma wynosić do 2 godzin. W czasie oczekiwania na ubój zaleca się zapewnienie kurczętom nawiewu świeżego powietrza w celu ich dobre-go natlenienia i schłodzenia (w okresie letnim).

Oszałamianie przeprowadza się prądem o natężeniu do 85 mA. Czas skrwawiania powinien wynosić najmniej 90 sekund. Oparzanie tuszek przeprowadza się w temp. do 54ºC, następnie tuszki dokładnie się płucze, a później chłodzi powietrzem o temp. poni-żej 4ºC. Następnie mięso musi dojrzewać w temp. 1–4ºC najmniej 8 godzin. Tuszki kurcząt Label Rouge podlegają określonemu czasowi magazynowania i ustalonym wcześniej warunkom dystrybucji. Kurczęta utrzymywane systemem ekstensywnym na wybiegach i żywione paszą z dużym udziałem zboża dają mięso mniej soczyste i o innym smaku niż mięso brojlerów.

Systemy chowu drobiu. System chowu drobiu w prymitywnym pomieszczeniu z nieograniczonym wybiegiem może być określony jako przyzagrodowy. Jego celem jest pokrycie zapotrzebowania gospodarstwa na jaja i mięso. Ewentualne nadwyżki jaj

Alternatywne systemy chowu drobiu

23

i żywca są sprzedawane i mogą stanowić produkcję towarową. Przyzagrodowy system utrzymania ptaków gospodarskich określany jest też jako system ekstensywny. Jeżeli stworzy się ptakom prawidłowe warunki środowiskowo-żywieniowe w pomieszczeniu i zapewni prawidłowo pielęgnowany ograniczony wybieg (wielkość wybiegu równa wielkości pomieszczenia), to można w takich warunkach prowadzić chów większej liczby ptaków. Taki system utrzymania określa się jako półintensywny. W ten sposób można hodować kury, kaczki i gęsi.

Ekologiczną produkcję jaj spożywczych prowadzi się w prawidłowo wyposażonym kurniku z dostępem do przemiennych wybiegów lub pastwisk (na 1 ha pastwiska może być nie więcej jak 2500 kur). Pomieszczenie dla kur powinno spełniać szereg warun-ków. Przynajmniej jedna trzecia posadzki nie może być zbudowana z rusztu lub siatki i musi być pokryta słomą. Pomieszczenie powinno być wyposażone w grzędy. Długość otworów wejściowo-wyjściowych na 100 m2 posadzki powinna wynosić najmniej 4 m. W żywieniu kur należy stosować podobne zasady jak w żywieniu kurcząt Label Rouge.

W pomieszczeniach z wolierą chowa się przeważnie kury ozdobne, bażanty, czasem gołębie lub przepiórki, a nawet ozdobne ptaki wodne. Pomieszczenie powinno mieć okna i wyloty do woliery od strony południowej. Wolierę ogradza się ocynkowaną zgrzewaną siatką o oczkach 1,8 x 2 cm, uniemożliwiającą dzikim ptakom przedostanie się do wewnątrz. Siatkę wkopuje się na głębokość 40 do 60 cm w celu zabezpieczenia woliery przed drapieżnikami. Ptaki przebywające w wolierze mogą korzystać ze słońca i świeżego powietrza, ale nie powinny być narażone na zbyt silne nasłonecznienie i przeciągi. Dlatego wolierę obsadza się drzewami i krzewami, które chronią ptaki przed nadmiernym promieniowaniem słonecznym i wiatrem. Woliera od strony zachodniej musi mieć dodatkowo osłonę przed wiatrem do wysokości 60 cm.

Wolierę należy urządzić na glebie przepuszczalnej i zadaszyć (ostatecznie osiatko-wać). Wtedy ścielenie słomą, podobnie jak w przypadku pomieszczenia, ma pełne uza-sadnienie. Przed zaścieleniem trzeba wolierę, dla dezynfekcji, posypać wapnem gaszo-nym. Zamiast ściółką słomiastą można posypać wolierę 10-centymetrową warstwą piasku lub żwiru. Wybieg trawiasty stanowi zagrożenie dla ptaków ze względu na brak możliwości odkażania, a także z uwagi na obecność dużej liczby pasożytów, stawono-gów, mięczaków itp., zawierających w ciele różne, szkodliwe dla ptaków substancje, m.in. pestycydy i sole metali ciężkich. Dobrym podłożem dla bażantów i niektórych innych ptaków jest kora sosnowa. Kora zapewnia niskie pH podłoża, dzięki czemu chroni ptaki przed bakteriami i pasożytami, które nie mogą przebywać zbyt długo w kwaśnym środowisku. Kora przeznaczona na ściółkę powinna być sucha. Warstwa kory musi wynosić co najmniej 15 cm.

Wolierę dla ptaków grzebiących trzeba wyposażyć, podobnie jak pomieszczenie, w poziomo umieszczone 2–3 grzędy, o przekroju 5 x 5 cm lub 4 x 6 cm, z zaokrą-glonymi od góry kantami. Odstęp między grzędami powinien wynosić 30 do 35 cm, a od ściany 30 cm. Na jedną kurę przeznacza się ok. 20 cm grzędy. Odległość grzęd od podgrzędnej ma wynosić 20 cm, a podgrzędnej od ściółki 30 do 60 cm, w zależności od gatunku i rasy ptaków. Ptaki korzystające z grzęd mniej się płoszą. W wolierze dla ptaków grzebiących urządza się miejsce do kąpieli piaskowej. Dla ptaków wodnych instaluje się natomiast zbiornik wodny z tworzywa sztucznego, dostosowując jego wiel-kość do liczby ptaków i powierzchni woliery.

Adam Mazanowski

24

Na zawilgocenie ściółki w pomieszczeniu wpływa niesprawny lub nieprawidłowy (ptactwo wodne) system pojenia, zbyt cienka warstwa lub zła jakość materiału ścioło-wego, zła izolacja budynku (efekt rosy), niedostateczna wentylacja, a także zły stan zdrowia ptaków (biegunki) lub zbyt duża obsada ptaków na jednostce powierzchni pomieszczenia. Biegunkę u ptaków może spowodować nieprawidłowy skład wody (zbyt dużo składników mineralnych rozpuszczonych w wodzie, nadmiar azotanów i azotynów, mikroorganizmy chorobotwórcze) lub paszy.

Najczęściej przyczyną biegunki jest zbyt duża zawartość chlorku sodu (powyżej 0,20%), nadmierna ilość polisacharydów nieskrobiowych w mieszance (zbożach) nie-zawierającej enzymów paszowych czy mikotoksyny w paszy. Śruta sojowa bogata w potas oraz oligosacharydy i polisacharydy nieskrobiowe może powodować większe pobieranie wody i wydalanie wodnistego pomiotu, a w rezultacie silne zawilgocenie ściółki. Ptaki wodne wydalają bardziej wodnisty pomiot niż grzebiące. Wtedy usunięcie wody za pomocą wentylacji staje się niemożliwe i trzeba zastosować preparaty wiążące wodę oraz zwiększyć częstość ścielenia. Do zwalczania biegunki u ptaków używa się ekstraktu z rzadko występującej odmiany akacji o nazwie Diarex.

Można również dodawać do mieszanek preparaty enzymatyczne umożliwiające wy-korzystanie włókna i polisacharydy nieskrobiowe, jak i enzymy rozkładające tzw. czyn-niki antyżywieniowe. Korzystne działanie przeciw biegunce mają też preparaty zakwa-szające lub probiotyki, które obniżają pH przewodu pokarmowego i przeciwdziałają rozwojowi mikroorganizmów chorobotwórczych. Ważną rolę w praktycznym żywieniu mają również detoksykanty powodujące m.in. inaktywację mikotoksyn.

W celu zredukowania liczby mikroorganizmów w ściółce i obniżenia jej temperatu-ry należy zmniejszyć wilgotność oraz obniżyć pH ściółki z zasadowego na kwaśny. Ogranicza się w ten sposób emisję szkodliwych gazów, poprawia jakość ściółki i tym samym warunki bytowania ptaków. Do najczęściej stosowanych materiałów poprawia-jących warunki środowiskowe w pomieszczeniu z ptakami należy pylisty lub granulo-wany superfosfat, który sypie się na ściółkę w ilości od 0,30 do 0,70 kg/m2, w zależno-ści od potrzeb, a następnie przykrywa warstwą świeżego materiału ściołowego. Zabieg ten najlepiej przeprowadzić wieczorem, bezpośrednio przed zgaszeniem światła, ażeby uniemożliwić ptakom zjadanie superfosfatu. W praktyce stosuje się superfosfat pylisty, który szybko przysypuje się świeżą warstwą materiału ściołowego. Superfosfat spełnia podwójną rolę – zakwasza i osusza ściółkę, dzięki czemu ogranicza liczbę mikroorgani-zmów chorobotwórczych.

Dobrym sposobem ograniczenia liczby mikroorganizmów i poprawienia jej właści-wości jest odkażanie ściółki razem z ptakami. W tym celu używa się 0,5 do 1,0% roz-tworu Virkonu, 0,5 do 3,0% roztworu Neopredisanu lub 1 do 4% roztworu Nobactelu, które zakwaszają ściółkę i działają bakteriobójczo. Odkażanie przeprowadza się przez zamgławianie, unikając bezpośredniego działania preparatem na ptaki. Najlepiej kiero-wać dyszę zamgławiacza wytwarzającego mgłę z preparatem odkażającym – w stronę sufitu pomieszczenia.

Dużą grupę cieszącą się coraz większym powodzeniem stanowią preparaty dezodo-ryzujące, zmniejszające wytwarzanie amoniaku i siarkowodoru oraz redukujące uciąż-liwe odory w pomieszczeniach i na wybiegach z drobiem. Do bioneutralizatorów przy-krych zapachów organicznych należy preparat Vitopar, stosowany do spryskiwania


25

ściółki w rozcieńczeniu od 1 : 100 do 1 : 200. Do często używanych substancji dezodo-ryzujących należą preparaty oparte na ekstraktach z Yucca schidigera. Preparaty o róż-nych nazwach handlowych (De Odorase, Micro--Aid, Ekonomix i in.) ograniczają ak-tywność ureazy lub bezpośrednio wiążą amoniak i siarkowodór, zmniejszając tym sa-mym ilość szkodliwych gazów w powietrzu. Środki te można dodawać do mieszanek (120 g/t paszy), do wody pitnej (50 ml/1000 l wody) lub stosować do spryskiwania po-wierzchni ściółki (5 ml/1 l wody). Preparatem przeznaczonym do higienizacji pomiesz-czeń jest m.in. Mistral oparty na naturalnych, silnie osuszających komponentach, olej-kach roślinnych oraz mieszaninie wodorostów i alg morskich. Mistral zapewnia czyste, świeże i wolne od amoniaku (redukuje do 92%) powietrze oraz zapobiega niektórym chorobom, np. pterofagii.

Ptaszarnia stanowi alternatywę dla klatkowego systemu utrzymania kur. Ptaki prze-bywają na wielopiętrowych poziomych platformach (maksymalnie czterech) połączo-nych drabinkami. Na dolnym piętrze znajdują się karmidła, poidła i gniazda, ustawione na ściółce. Na innych piętrach podłoga jest rusztowa lub siatkowa. Zaletą ptaszarni jest możliwość umieszczenia w niej 10–15 kur/m2 posadzki. Od 2007 roku obowiązują niektóre nowe ustalenia dla różnych systemów alternatywnych. I tak na jedno gniazdo otwarte przypada 7 kur, a na 1 m2 gniazda do 120 kur, a dla jednej kury trzeba przeznaczyć 15 cm grzędy. Poza tym na jedną kurę musi przypadać 250 cm2 powierzchni ze ściółką (1/3 posadzki ze ściółką). Otwory na wybieg powinny mieć 40 cm szerokości i 35 cm wyso-kości. Dla 1000 kur trzeba zapewnić 2 m długości otworów na wybieg (5 otworów). Na wybiegu należy zapewnić schronienie przed niekorzystnymi warunkami pogodowymi. Maksymalna obsada wybiegu wynosi 9 kur/m2.

Intensywny system chowu w zamkniętych pomieszczeniach różni się w zależności od sposobu utrzymania ptaków. Ptaki można utrzymywać na ściółce, rusztach lub siat-kach, albo w systemie kombinowanym na ściółce i ruszcie. W kraju utrzymuje się przeważnie ptaki na ściółce. Zastosowanie w budynku rusztu lub siatki umożliwia zwiększenie obsady ptaków na m2 posadzki. Jednak największą obsadę ptaków na m2 uzyskuje się przy klatkowym systemie utrzymania, tzw. bateryjnym. Zestaw klatek może być jednopoziomowy (płaski), kaskadowy (dwu- lub trzypoziomowy) lub piono-wy (dwu-, trzy- lub czterokondygnacyjny). W klatkach można utrzymywać reproduk-cyjne kury mięsne, indyki i perlice, kury nieśne produkujące jaja spożywcze oraz kur-częta i kaczki brojlery, a sporadycznie gęsi. Najbardziej rozpowszechniony jest chów klatkowy kur. Ma on zalety i wady. Zalety mogą być wykorzystane pod warunkiem ścisłego przestrzegania programów żywienia, profilaktyki i utrzymania optymalnych warunków środowiskowych.

Typy baterii klatek to jednopoziomowe – płaskie (flat-deck), kaskadowe dwu- lub trzypoziomowe (kalifornijskie) z pełnym albo częściowym przesunięciem oraz wielo-kondygnacyjne zwarte (compact) przeważnie trzy- lub czteropoziomowe. W każdym z wymienionych typów baterii mogą występować różne wariantowe rozwiązania sposo-bu zestawienia klatek w baterie, usuwania pomiotu, podawania paszy i wody. Zależy to także od wieku ptaków i celu produkcji.

Charakterystyka klatek. Baterie jednopoziomowe można ustawić na wysokości 1 m w każdym pomieszczeniu, tylnymi ścianami do siebie, tworząc rzędy oddzielone od siebie korytarzem roboczym o szerokości co najmniej 100 cm. Umieszczenie klatek na

Adam Mazanowski

26

wysokości 1 m od posadzki zapewnia kurom bardzo dobre warunki środowiskowe. Jeszcze lepsze wykorzystanie powierzchni uzyskuje się, zestawiając szczelnie klatki od ściany do ściany. Podawanie paszy i wody oraz zbiór jaj są całkowicie zmechanizowa-ne, a obsługa porusza się na górze klatek za pomocą ruchomych pomostów.

Baterie kaskadowe dwu- lub trzypoziomowe z częściowym lub pełnym przesunię-ciem są wyposażone w płytki chroniące niżej umieszczone klatki przed zabrudzeniem pomiotem. Pasza rozprowadzana jest przy użyciu wózka, a pojenie odbywa się z poide-łek otwartych lub kropelkowych (smoczkowych). Baterie wielokondygnacyjne zwarte trzy- lub czterokondygnacyjne mają przenośniki taśmowe do usuwania pomiotu na każdym poziomie klatek lub inne rozwiązanie do usuwania pomiotu. Pomiot spada do dołu nawozowego, skąd jest usuwany poza pomieszczenie. Urządzenia do zbioru jaj są podobne we wszystkich typach baterii klatek. Kąt nachylenia podłogi powinien wynosić 7–9º, co umożliwia swobodne stoczenie się jaj na zewnątrz klatki do rynienki wyścielo-nej masą plastyczną lub wyposażonej w gumowe zderzaki. Taśma z elastycznego mate-riału (np. juty) biegnąca w rynience jest uruchamiana kilka razy dziennie, z szybkością nie większą niż 10 m/min. Większa szybkość może powodować uszkodzenie jaj. Straty jaj w wyniku ich uszkodzenia nie powinny przekraczać 2–5%.

Jaja z całej hali, a nawet z kilku hal, są przenoszone przenośnikami poprzecznymi do maszyny sortującej umieszczonej w magazynie jaj, w którym znajdują się też urzą-dzenia do odkażania i pakowania jaj. Budynek wyposażony w baterie klatek wymaga bardzo dobrych urządzeń wentylacyjnych, ponieważ obsada ptaków na m2 posadzki jest znacznie większa (8.–22 kur/m2) niż w budynkach utrzymujących kury na ściółce (4–5 kur/m2).

Produkcja jaj wylęgowych i spożywczych odbywa się w bateriach klatek różnego typu. Powierzchnia klatki dla jednej kury powinna wynosić 450 cm2, wysokość klatki na co najmniej 65% powierzchni podłogi 40 cm, a nachylenie podłogi nie więcej jak 14%. Jedna klatka powinna posiadać 2 poidła kropelkowe (smoczkowe) albo misecz-kowe i 10 cm brzegu karmidła dla jednej kury. Baterie klatek do chowu mięsnych kur reprodukcyjnych są trzykondygnacyjne. Na dwóch kondygnacjach umieszcza się kury, a na jednej koguty. Koguty powinno się żywić dawkami paszowymi uboższymi w biał-ko i energię metaboliczną oraz wapń.

Wymiary klatek zależą od liczby kur w klatce. Przy 3 kurach w klatce powierzchnia podłogi przypadająca na 1 ptaka powinna wynosić 460 cm2 (wielkość klatki 1380 cm2). Przy 2 kurach powierzchnia klatki na 1 ptaka ma wynosić 850 cm2 (wielkość klatki 1700 cm2), a przy 1 kurze 1000 cm2. W niektórych krajach na 1 kurę przy obsadzie 3–6 kur przewiduje się po 480 cm2 (wielkość klatki 1440–2880 cm2), przy obsadzie 2 kur przewiduje się po 600 cm2 (wielkość klatki 1200 cm2). W jednej klatce nie powinno być więcej jak 6 kur. Obecnie nie stosuje się indywidualnych klatek, tylko grupowe dla 3–5 kur. Wraz ze zwiększaniem liczby kur w klatkach maleją nieśność i żywotność, a także straty paszy, natomiast zwiększa się nieznacznie masa jaj.

Podłoga klatki powinna być wykonana z drutu o grubości 22,5 mm, o oczkach siatki 2 x 2,5 cm. Nachylenie podłogi ma wynosić optymalnie 9º. Długość i głębokość klatki dla 4 kur powinna wynosić 450 x 400–450 mm, tj. 1800–2025 cm2. Natomiast wyso-kość ściany frontowej ma wynosić 480 mm, a tylnej 350 mm. Taką samą powierzchnię uzyskuje się, zapewniając długość ściany frontowej 600 mm, a głębokość 300 mm.


27

Nioski w takiej klatce mają swobodniejszy dostęp do karmidła, natomiast jaja krótszą drogą staczają się do rynienki zbiorczej.

Karmidło umieszcza się 25–30 cm od podłogi klatek, natomiast poidła lepiej umie-ścić z tyłu klatek. Szybkość ruchu przenośników łańcuchowych powinna wynosić 3,4–6,0 m/min. W bateriach klatek spożycie wody przez kury jest większe niż na ściółce, dlatego można rozważyć jej okresowe ograniczenie, po szczycie nieśności. Młode kury przenosi się do klatek na 3 tygodnie przed rozpoczęciem nieśności. Przed umieszcze-niem w klatkach należy przeprowadzić brakowanie kur chorych, w złej kondycji, z uszkodzeniami nóg. Pozostawia się ptaki w dobrej kondycji, prawidłowo zbudowane, z wyraźnie zaznaczonymi II-rzędowymi cechami płciowymi.

Zalety i wady klatkowego systemu chowu kur stanowią często przedmiot rozważań. Przeciwnicy klatek podnoszą, że stłoczone na małej powierzchni ptaki pozbawione są możliwości ruchu, dziobania ściółki, grzebania, poszukiwania pokarmu, kąpieli pia-skowej czy machania skrzydłami. Kurom ogranicza się też większość ich naturalnych zachowań, np. siedzenie na grzędach, kąpiel piaskowa względnie siedzenie w gnieździe. Uważa się, że stosowane obecnie baterie klatek mają wiele niedoskonałości dla dobro-stanu kur ze względu na małą powierzchnię. Stwierdza się poza tym, że kury utrzymy-wane systemem bateryjnym ulegają często bolesnym urazom, które są konsekwencją braku ruchu (kruchość kości). Ponadto u kur utrzymywanych w klatkach zauważa się często uszkodzenia i pęknięcia stóp. Zwolennicy klatek podnoszą znacznie bardziej higieniczną produkcję jaj, większą produkcję jaj i mniejsze spożycie paszy na jedno jajo, oszczędność ściółki, mniejszy nakład pracy na produkcję i łatwość utrzymania odpowiednich warunków środowiskowych. Poza tym zwolennicy klatek uważają, że kury w klatkach podlegają znacznie mniejszym stresom.

Sugeruje się też, że brak ruchu i możliwości siedzenia na grzędach, a także brak gniazda wywołują stres działający ujemnie na behawioryzm kur. Objawia się to często nienormalnymi zachowaniami, m.in. znacznym zwiększeniem pterofagii. Schorzenia będące następstwem obniżonego dobrostanu, a jednocześnie wynikające z systemu czy technologii utrzymania drobiu nazywa się technopatiami. Są to m.in. schorzenia nóg, zmęczenie kur połączone z paraliżem, deformacje mostka, uszkodzenia palców i stóp (pęknięcia). Dlatego w 1999 r. Rada Ministrów Rolnictwa Unii Europejskiej wyraziła zgodę na wycofanie baterii klatek dla kur niosek od 2012 roku. Od tego roku tylko „wzbogacone klatki” będą zgodne z prawem. Klatki te muszą zapewnić 750 cm2/kurę, z których 600 cm2 musi być użytkowanych. Takie klatki muszą posiadać także gniazda, ściółkę do dziobania i grzebania, grzędy (najmniej 15 cm/kurę) i odpowiednie urządze-nie do ścierania pazurów. Organizacje zajmujące się ochroną zwierząt uważają jednak, że te alternatywne rozwiązania dostarczają niewielkich korzyści dla dobrostanu kur.

Uważają, że powierzchnia użytkowa zapewniająca podstawowe zachowania kur mieści się między 1800 a 2600 cm2. Alternatywnymi sposobami dla klatkowego chowu kur są: ptaszarnia, system utrzymania kur na ściółce i system wolnowybiegowy. Zmiana konsumpcji jaj z chowu bateryjnego (tańsze) na jaja otrzymywane w ptaszarni (droższe) będzie kosztować konsumenta 1,94 euro, a z chowu wolnowybiegowego 4,14 euro rocznie.

Nowe wymagania w sprawie klatek dotyczą okresu przejściowego od 01.01.2003 do 30.12.2011 r., a następnie klatek udoskonalonych od 01.01.2012 roku. W okresie przej-

Adam Mazanowski

28

ściowym kury mogą przebywać w tych samych klatkach co dotychczas, ale na większej powierzchni (550 cm2/szt.). Klatka musi być wyposażona w urządzenie do ścierania pazurów, a także w karmidła (10–12 cm/szt.), poidła kropelkowe lub kubkowe (2/klatkę), albo poidła rynienkowe (10 cm/szt.). Wysokość klatek musi wynosić na 65% powierzchni 40 cm, a na pozostałej 35 cm. Nachylenie podłogi nie może przekraczać 14% (optymalne 8%). Podłoga druciana powinna mieć prostokątne oczka.

Klatki udoskonalone, tzw. umeblowane, muszą gwarantować 750 cm2/kurę, w tym 600 cm2 ma stanowić powierzchnię użytkową. Wielkość minimalna klatki powinna wynosić 2000 cm2. Wyposażenie klatki to: gniazdo, ściółka umożliwiająca grzebanie i dziobanie, grzędy (15 cm/kurę), karmidła z dostępem bez ograniczeń (minimum 12 cm/kurę), co najmniej 2 poidła kropelkowe lub kubeczkowe dla kur znajdujących się w klatce lub 12 cm/kurę poidła rynnowego oraz urządzenie do ścierania pazurów. Przej-ście między bateriami klatek musi mieć minimum 90 cm szerokości. Przestrzeń między posadzką a dolnym dnem baterii klatek ma wynosić minimum 35 cm.

Systemy chowu drobiu

System ekstensywny

Mała liczba ptaków, nieograniczony wybieg, znaczna część paszy pozyskiwana na pastwisku, bezpośredni kontakt ludzi z drobiem, większe zakażenie mikrobiologiczne drobiu, pogorszenie estetyki gospodarstwa.

System półintensywny

Większa liczba ptaków, pomieszczenie przystosowane do chowu drobiu, ograniczo-ny wybieg, podaje się pełną dawkę paszy, możliwość utrzymania higieny produkcji, ale dosyć duża emisja NH3, pyłów i mikroorganizmów.

System intensywny

Duża liczba ptaków, pomieszczenie typowe dla drobiu (bez okien, bez wybiegu), mieszanki pełnoporcjowe, program świetlny i program profilaktyczny ograniczający skażenia chemiczne, mikrobiologiczne i fizyczne środowiska przyrodniczego.

Systemy chowu drobiu

W pomieszczeniu z wybiegiem: − nieograniczonym (gospodarski), − ograniczonym (półintensywny), − zielonym (ekologiczny). W pomieszczeniu z wolierą przeważnie dla drobiu ozdobnego.


29

W pomieszczeniu bez dostępu do wybiegu (intensywny): − na ściółce, − na ruszcie, − na siatce, − ściołowo-rusztowy, − w ptaszarni (z wybiegiem lub bez wybiegu), − w bateriach klatek.

Systemy odchowu kurcząt rzeźnych

System intensywny (odchów kurcząt brojlerów – produkcja tuszek). Mieszańce o szyb-kim wzroście, regulowane warunki środowiska, mieszanki wysoko-białkowe i wysoko-energetyczne, pełny program profilaktyczny, duża obsada na jednostce powierzchni, skrócony czas odchowu (do 6 tygodni).

System półintensywny (odchów kurcząt rzeźnych – produkcja elementów tuszek). Mieszańce o szybkim lub średnioszybkim wzroście, do 6. tygodnia mieszanki wysoko-białkowe i wysokoenergetyczne, później pasza z dużym udziałem zboża, do 6. tygodnia warunki odchowu jak w odchowie intensywnym, później mniejsza obsada i możliwość korzystania z zielonego wybiegu. Ubój w 8. tygodniu życia lub później.

System ekstensywny (odchów kurcząt rzeźnych Label Rouge – produkcja tuszek). Mieszańce o wolnym wzroście, żywienie od 28. dnia paszami z dużym udziałem zboża oraz dostęp do wybiegu, ubój najwcześniej po 12 tygodniach życia.

Wymogi dla ptaszarni

Powierzchnia zaścielona słomą 250 cm2/kurę Gniazdo jedno/7 kur Karmidło 10 cm/kurę Liczba poziomów (maksymalnie) 4 Przestrzeń nad głowami ptaków 45 cm Wymiary otworów wyjściowych 40 cm szerokości i 35 cm wysokości Dla 1000 niosek 2 m długości otworów 5 szt. Obsada ptaszarni 10–15 kur/m2 Obsada wybiegu 8–9 kur/m2

Typy baterii klatek dla kur:

1. Baterie jednopoziomowe – płaskie (flat-deck), obsada 8–10 kur/m2 posadzki. 2. Baterie kaskadowe dwu- lub trzypoziomowe (kalifornijskie), obsada 10–12 kur/m2

posadzki: − kaskadowe z pełnym przesunięciem, − kaskadowe z częściowym przesunięciem.

3. Baterie wielokondygnacyjne zwarte (compact): − pionowe trzykondygnacyjne, obsada 16–18 kur/m2 posadzki, − pionowe czterokondygnacyjne, obsada 18–22 kur/m2 posadzki.

Adam Mazanowski

30

W każdym z wymienionych typów baterii mogą występować różne wariantowe rozwiązania sposobu zestawienia klatek w baterie, usuwania pomiotu, podawania paszy i wody.

Wymagania dla klatek do 2002 r.

Powierzchnia klatki 450 cm2/kurę Wysokość klatki na 65% podłogi 40 cm Nachylenie podłogi 7–14% Poidła na klatkę (smoczkowe) 2 szt. Poidła rynienkowe 10 cm/kurę Karmidło (długość brzegu) 10–12 cm/kurę Wymiary klatki dla 4 kur:

− długość ściany frontowej 450 mm − wysokość ściany frontowej 480 mm − wysokość ściany tylnej 350 mm − głębokość klatki 400–450 mm

Wymagania dla klatek przejściowych na okres od 2003 do 2011 r.

Powierzchnia klatki 550 cm2/kurę Wysokość klatki na 65% powierzchni 40–45 cm Dłuższa ściana frontowa, mniejsza głębokość klatki Swobodny dostęp do karmideł Urządzenie do ścierania pazurów Podłoga (prostokątna siatka druciana)

Wymagania dla klatek udoskonalonych, tzw. umeblowanych, od stycznia 2012 r.

Powierzchnia części klatki 750 cm2/kurę Powierzchnia użytkowa (gniazda nie wlicza się) 600 cm2/kurę Powierzchnia całej klatki 2000 cm2 Wyposażenie klatki:

− gniazdo − ściółka (grzebanie, dziobanie) − grzędy 15 cm/kurę (?) − karmidło łatwo dostępne 12 cm/kurę − poidło rynnowe 12 cm/kurę − poidła kropelkowe lub kubeczkowe na klatkę 2 szt. − urządzenie do ścierania pazurów − przejście między bateriami klatek 90 cm − wysokość dolnej podłogi klatki od posadzki 35 cm


31

Piśmiennictwo

Kołacz R., Dobrzański Z., 2006. Higiena i dobrostan zwierząt gospodarskich. Wyd. AR Wrocław. Mazanowski A., 2004. Systemy odchowu kurcząt rzeźnych. Polskie Drobiarstwo, nr 5 i 6. Mazanowski A., 2005. Drób w gospodarstwie agroturystycznym. Polskie Drobiarstwo, nr 1. Mazanowski A., 2006. Behawioryzm w chowie intensywnym drobiu. Hodowca Drobiu, nr 5. Potemkowska E. i in. 1983. Technologia przemysłowej produkcji drobiarskiej. PWRL, Warszawa. Świerczewska E., Stępińska M., Niemiec J., 1995. Chów kur. Fundacja Rozwój SGGW, Warszawa.

WYCHÓW I CHÓW KUR MIĘSNYCH


Genotyp i jakość piskląt. Do produkcji kurcząt brojlerów używa się przeważnie ze-stawów czterorodowych. Są to dwa rody ojcowskie (A, B) i dwa rody mateczne (C, D). Ród jest to stado zwierząt jednej rasy lub mieszańców kilku ras, rozmnażanych przez kilka pokoleń bez dolewu obcej krwi w celu ujednolicenia cech i przekazania tych cech na potomstwo. Do tworzenia zestawów komercyjnych używa się rodów kur dających w kojarzeniach najlepsze efekty produkcyjne (dobre wskaźniki reprodukcji, duża masa ciała i dobre umięśnienie brojlerów).

Pisklęta rodzicielskie powinny pochodzić po kurach zdrowych, prawidłowo żywio-nych, utrzymywanych w odpowiednich warunkach środowiskowych i objętych pełnym programem profilaktycznym. Bardzo ważne jest przestrzeganie zasad i higieny lęgu piskląt. Odkażanie piskląt w komorze klujnikowej przeprowadza się za pomocą par formaldehydu (16 ml formaliny na 1 m3 komory klujnikowej). Formalinę nalewa się do płaskich naczyń umieszczonych na całej podłodze komory i pozostawia do wyparowa-nia. Puch piskląt odkażonych parami formaldehydu ma barwę intensywnie żółtą aż do pomarańczowo-brązowej.

W zakładzie wylęgowym przeprowadza się ocenę i brakowanie piskląt. Pozostawia się pisklęta ruchliwe, z dobrze wykształconym puchem, o okrągłych oczach, dobrze trzymających się na nogach, o prawidłowej budowie i masie ciała (ok. 40 g), z zagojo-nym pępkiem, niewyczuwalnym po stronie brzusznej oraz o podobnym pokroju. Na rodziców następnego pokolenia nie nadają się pisklęta z wylęgów, w których wystąpiły ptaki z wadami budowy powstałymi z różnych przyczyn oraz odwodnione lub prze-wodnione. Po usunięciu piskląt nienadających się do wychowu pozostałe seksuje się, znakuje i szczepi przez zamgławianie.

Pisklęta przeznaczone do reprodukcji umieszcza się w kartonach jednorazowego użytku. Kartony wyściela się wełną drzewną, która zapobiega uszkodzeniom piskląt. Transport piskląt przeprowadza się możliwie szybko, ale ostrożnie, klimatyzowanym i odkażonym samochodem (temp. 20–22°C, wilgotność względna 65–75%). Należy za wszelką cenę unikać przegrzania lub niedogrzania piskląt, powodujących znaczne zmniej-szenie odporności ptaków i uzjadliwienie się bakterii warunkowo chorobotwórczych.

Warunki środowiskowe wychowu i chowu. Istotny wpływ na uzyskanie dobrych wyników reprodukcji mają profilaktyka i higiena utrzymania, właściwe postępowanie z pisklętami po wylęgu, prawidłowe warunki środowiska, dobra jakość paszy i wody, kontrolowane żywienie i masa ciała, utrzymanie zgodności między masą ciała a krzywą wzrostu oraz staranne prowadzenie stada.

Adam Mazanowski

34

Przygotowanie pomieszczenia. Po zakończeniu produkcji spryskuje się pomiesz-czenie środkiem owadobójczym, a następnie zmiata kurz z sufitu, ścian i sprzętu. Sprzęt przenosi się do innego pomieszczenia. Po wyczyszczeniu pomieszczenia z pomiotu i umyciu ciepłą wodą pod ciśnieniem, najlepiej z dodatkiem preparatu odkażającego lub myjąco-odkażającego, należy przeprowadzić odkażanie sufitu, ścian i posadzki. Dewa-stację oocyst kokcydii przeprowadza się 8% wodą amoniakalną, preparatami Oocid 1 i 2 lub metodą amonową (na 100 m2 posadzki przeznacza się 10 kg wapna i 20 kg siarczanu amonu, które polewa się 100 l wody, powstaje gaz szkodliwy dla ludzi). In-stalację wodną wraz z poidłami kropelkowymi najlepiej odkazić kwasem mlekowym.

Należy dokładnie umyć i odkazić sprzęt do karmienia i pojenia drobiu oraz gniazda dla niosek. Pomieszczenie trzeba ponownie odkazić po zaścieleniu słomą, np. parami formaldehydu (na 30 m3 pomieszczenia przeznacza się 1050 ml formaliny, 525 ml wo-dy i 750 g nadmanganianu potasu). Pomieszczenie musi być szczelne, nagrzane do 25°C i o 75% wilgotności. Konieczne jest bieżące przestrzeganie zasad profilaktyki (odzież ochronna, śluza sanitarna) oraz okresowe odkażanie paszociągów, poideł, gniazd i hali produkcyjnej (zamgławianie pomieszczenia). Skuteczność odkażania trze-ba sprawdzić badaniem mikrobiologicznym pobranych wymazów. Przed wprowadze-niem ptaków należy rozpylić insektycydy.

Postępowanie z pisklętami. Nazwa pisklę dotyczy ptaka w okresie postembrional-nym, który trwa 10 dni po wylęgu. Po 10 dniach używa się określenia kurczę, natomiast po 140 dniach (20 tygodniach) określenia kogut albo kura. Pomieszczenie ogrzewa się na 48 do 72 godz. przed wprowadzeniem piskląt tak, aby ściółka dotknięta ręką nie sprawiała wrażenia chłodu. Temperatura ciała pisklęcia wynosi 40–40,3°, a zbyt niska temperatura posadzki wychowalni lub przeciągi, mogą wywołać szok termiczny i obni-żenie temperatury nawet do 35°C. Powoduje to spowolnienie procesów fizjologicznych, zmniejszenie lub zanik pobierania paszy i wody, zanik trawienia woreczka żółtkowego, opóźnienie rozwoju piskląt oraz padnięcia. Pomiar temperatury ciała pisklęcia w kloace jest stresujący i może być wykonany wyjątkowo. Temperatura w wychowalni 10–15 cm nad posadzką powinna wynosić 24–25°C, a pod sztuczną kwoką 30–32°C. Wilgotność względna powietrza wynosi początkowo 75–80%. Pisklęta rozmieszcza się równomier-nie w pomieszczeniu. Ptakom podaje się najpierw wodę w poidłach odwracalnych, później za pomocą kropelkowych (jeden smoczek dla 9 kurcząt na wysokości oczu ptaków). Poidła i karmidła należy dobrze oświetlić, co przyspiesza nauczenie się przez pisklęta pobierania wody i paszy. Wysokość górnego brzegu karmideł i wysokość umieszczenia smoczków reguluje się w miarę wzrostu ptaków.

Temperatura w wychowalni i w kurniku. Temperatura w pomieszczeniu zależy od pory roku oraz ciepłochłonności dachu i ścian budynku. Potrzeby cieplne związane są z genotypem i zdrowiem ptaków oraz rodzajem pobieranej paszy. W ciągu 3–4 tygo-dni temperaturę pod sztucznymi kwokami obniża się do 22–26°C. Jednorazowe obniże-nie temperatury nie powinno wynosić więcej niż 1°C, tygodniowo 3–4°C, a w wycho-walni do uzyskania 18–21°C. Między innymi w celu ochrony ptaków przed przeciągami instaluje się wokół sztucznych kwok parawany, na pierwsze 7 - 8 dni. Obecnie najczę-ściej używa się kwok gazowych, sterowanych elektronicznie i łatwych w obsłudze. Kurczęta trzeba na bieżąco obserwować i regulować temperaturę oraz wysokość zawie-szenia sztucznych kwok.

Wychów i chów kur mięsnych

35

Optymalna temperatura dla kur dorosłych wynosi 18–20°C. Należy zapewnić dobrą izolację termiczną budynku. Budynek dla kur musi być w czasie zimy ogrzewany. Równomierny rozkład temperatury i oszczędność nośników energii oraz poprawę mi-kroklimatu pomieszczenia i jakości ściółki uzyskuje się, stosując ogrzewanie podłogo-we (płaszczyznowe). Ogrzewanie podłogowe ma też korzystny wpływ na zdrowie pta-ków. Bardzo dużym zagrożeniem dla kurcząt i kur jest przegrzanie, zwiększa bowiem dwu- lub trzykrotnie pobieranie wody. Podwyższa się też wydalanie z organizmu wita-min i substancji mineralnych oraz obniża ilość białka i cukru we krwi. Przegrzanie powoduje choroby układu pokarmowego, większą wrażliwość na inne choroby i obni-żenie produkcji (liczby i masy jaj, grubości skorupy, zmniejszenie spermatogenezy, pogorszenie wylęgów).

U kurcząt przegrzanie wpływa na zmniejszenie masy bursy Fabrycjusza, która od-grywa znaczącą rolę w układzie immunologicznym (następuje pogorszenie odporności). Maleje masa ciała, zwiększa się zapotrzebowanie na witaminy B1, B6 i C oraz wapń i składniki energetyczne paszy. W celu zmniejszenia skutków przegrzania należy poda-wać ptakom wodę o temp. 10–12°C, zwiększyć intensywność wentylacji (ruch powie-trza 2 m/sek.) oraz zamgławiać pomieszczenie z ptakami zimną wodą. Można też pod-wyższyć moc światła w celu pobudzenia ptaków do większego pobierania paszy i wody. U kurcząt i kur przestawia się karmienie dzienne na nocne i ranne, kiedy jest chłodniej. W mieszance paszowej należy zwiększyć ilość białka, energii metabolicznej, witamin i składników mineralnych (szczególnie wapnia).

Oświetlenie wychowalni i kurnika. Oświetlenie odbywa się według określonego programu. W czasie wychowu obowiązuje zasada skracania dnia świetlnego z 24 do 6–8 godz. i zmniejszania mocy światła, a w okresie reprodukcji przedłużanie dnia świetl-nego do 16–18 godz. z utrzymaniem stałej lub zwiększającej się mocy światła. Przedłu-żanie lub skracanie dnia świetlnego może być gwałtowne (nawet o kilka godzin) lub niewielkie o 30–60 min. Moc światła na początku wychowu powinna wynosić 4–5 W/m2. Kurczęta i kury reagują na barwę światła (czerwone – przeciwdziała pterofagii i kanibalizmowi, niebieskie i zielone – uspokaja, przyspiesza dojrzewanie i zwiększa nieśność kur, sodowe podobne do naturalnego – działa korzystnie na produkcję). Nie-dopuszczalne są przerwy w oświetleniu (powodują zaduszenia, spowolnienie wzrostu, zmniejszenie produkcji).

Promienie świetlne działają na gruczoły wydzielania wewnętrznego i przemianę ma-terii, skład chemiczny i morfologiczny krwi oraz układ nerwowy i ruchowy ptaków. Zbyt intensywne światło zwiększa ruchliwość ptaków, zużycie paszy i zapylenie powie-trza, a także agresywność kogutów i kur. Stymulację światłem rozpoczyna się, gdy kury ważą ok. 2200 g i są dojrzałe płciowo. Zbytnie przyspieszenie dojrzewania płciowego (światło, żywienie) powoduje znoszenie jaj dwużółtkowych, wypadanie jajowodu i inne. Przy 60% nieśności długość dnia świetlnego powinna wynosić 16–17 godz. Zbyt duża moc światła wywołuje skłonność do kanibalizmu. Od 13. tygodnia życia do szczy-tu nieśności nie należy skracać dnia świetlnego. Trzeba wprowadzać oświetlenie ener-gooszczędne, np. lampy jarzeniowe, świetlówki energooszczędne (elektroniczne świe-tlówki samostatecznikowe). Świetlówka o mocy 100 W zużywa tyle prądu, ile żarówka o mocy 15 W, a jej trwałość wynosi 6000 godz.

Adam Mazanowski

36

Paszę bogatszą w białko zaczyna się podawać kurom po 20. tygodniu życia (dawka 120–125 g, nieśność 5%, przyrost masy 120–150 g tygodniowo). Stymulację światłem i żywieniem uzależnia się od zaznaczonych II-rzędowych cech płciowych. Nieśność zaczyna się w 3 tygodnie po rozpoczęciu stymulacji światłem. Światło wpływa też na rozwój kośćca i mięśni nóg.

Wentylacja (wymiana powietrza). Jest to ważny czynnik kształtujący mikroklimat w pomieszczeniu. Celem jest usunięcie szkodliwych gazów z pomieszczenia i wprowa-dzenie świeżego powietrza, a w lecie także usunięcie nadmiaru ciepła, natomiast w zimie nadmiaru wilgoci. Wielkość wentylacji zależy od temperatury na zewnątrz budynku, obsady ptaków na jednostce powierzchni, wieku i masy ciała ptaków, izolacji cieplnej budynku, zdrowia ptaków oraz jakości ściółki. Optymalna wentylacja wynosi 3,7 m3 powietrza/h/1 kg masy ciała, a maksymalna w czasie upałów nawet 11 m3 powie-trza/h/1 kg masy ciała. Optymalny ruch powietrza wynosi 0,2 m/sek., maksymalny 2 m/sek.

Młode ptaki reagują najsilniej na zanieczyszczenie powietrza przekraczające do-puszczalne normy. U kur duża wilgotność powietrza pogarsza nieśność i wykorzystanie paszy oraz zmniejsza odporność ptaków na zakażenia. Za mała wilgotność połączona z wysoką temperaturą powoduje wysychanie i pękanie błon śluzowych górnych dróg oddechowych, co sprzyja zakażeniom, zmniejsza odporność na choroby, zwiększa zu-życie paszy i obniża produkcję. Optymalna wilgotność względna dla skóry, piór i roz-woju ptaka mieści się w przedziale 40–70%. Zbyt duża wilgotność wyostrza środowi-sko, dlatego utrzymanie nieco wyższej wilgotności jest dla kur korzystniejsze.

Obsada kurcząt i kur na jednostce powierzchni. Początkowo można prowadzić wychów kurcząt na mniejszej powierzchni, powiększanej w miarę zmniejszania się zapotrzebowania ptaków na ciepło. Od 7. dnia trzeba udostępnić całą wychowalnię. U kur zbyt duża obsada powoduje zmniejszenie odporności, pogorszenie wskaźników produkcyjnych i zwiększenie spożycia paszy, bowiem utrudniony jest dostęp do paszy i wody (stresy). Pogarsza się też skład powietrza i jakość ściółki. Na 1 m2 wychowalni przeznacza się do 6. tygodnia życia maksymalnie 7–9 kurcząt, od 7. do 20. tygodnia 5–6 kurcząt, a po 20. tygodniu 4–5 kur. Stado kur dzieli się na grupy liczące 200–300 szt. Raz utworzonych grup kur nie należy łączyć ani uzupełniać.

Rozwój kurcząt. Celem wychowu kurcząt jest uzyskanie właściwej masy ciała, du-żego jej wyrównania do 20. tygodnia życia i równomiernego przyrostu. Zgodność z krzywą standardową określa się na podstawie ważenia 5% ptaków w stadzie. Po wa-żeniu kurcząt przeprowadza się w miarę potrzeby korekty programu żywienia. Szcze-gólnie między 6. a 12. tygodniem życia przebieg krzywej wzrostu powinien być zgodny z krzywą standardową. Ograniczenie żywienia rozpoczyna się już od 3. – 4. tygodnia życia (dawka 32–40 g). Zmiany wielkości dawki trzeba wprowadzać bardzo ostrożnie, ponieważ reakcja na zmiany żywienia następuje u kurcząt nieraz dopiero po 2 tygo-dniach.

Na wyrównanie stada wpływa równocześnie podawanie paszy wszystkim kurczętom (różnica do 4–5 min). Wyrównanie ptaków pogarsza za niska temperatura w chwili wprowadzenia piskląt do wychowalni, odwodnienie piskląt w pierwszych dniach wy-chowu, złe przycięcie dzioba, za dużo energii metabolicznej w paszy, ograniczony do-


37

stęp ptaków do paszy, rozwarstwienie paszy, niedobór wody w czasie wychowu, choro-by, zbyt duża obsada na jednostce powierzchni itp.

W celu zwiększenia wyrównania stada trzeba podawać paszę zawierającą nieco mniej białka i o mniejszej energetyczności. Między 4. lub 5. tygodniem, a 10. tygo-dniem życia można w celu wyrównania stada rozdzielić kurczęta na grupy według masy ciała. Zwiększenie dawki pokarmowej należy przeprowadzać wolno, szczególnie mię-dzy 12. a 24. tygodniem życia, bowiem w tym czasie powinien nastąpić rozwój układu rozrodczego, a nie masy ciała. Dla prawidłowego rozwoju do 20. tygodnia życia kura powinna zjeść w paszy 1300–1500 g białka ogólnego i uzyskać dojrzałość płciową. Zmienność masy ciała kur nie powinna przekraczać 8% w 20. tygodniu życia.

Zabiegi pielęgnacyjne. Polegają na przestrzeganiu zasad profilaktyki (programu szczepień, odkażania pomieszczenia razem z ptakami, bieżącego brakowania itp.), dba-łości o ściółkę (przesuszania, odkażania), regulacji mikroklimatu, zabezpieczenia cią-głości podawania paszy i wody, zapewnienia odpowiedniej obsługi itp. Kurczęta i kury z objawami chorób, wolno rosnące i słabo opierzające się, z wadami budowy, kulejące, z uszkodzeniami mechanicznymi lub z biegunką, trzeba koniecznie usunąć ze stada. Ze stada reprodukcyjnego usuwa się też ptaki podziobane i z wpadniętym jajowodem.

Przycinanie dziobów należy przeprowadzić między 4. (♀) a 7. (♂) dniem, najpóź-niej między 7. a 10. dniem życia. Kogutom przycina się ⅓ dzioba 5 mm przed otworem nosowym, a kurom ½ dzioba 3 mm przed otworem nosowym i następnie przypala w celu uniknięcia krwawienia. Dwa dni przed zabiegiem należy podawać witaminę K3 i antybiotyki oraz nieco więcej paszy przez 2–3 godz. po zabiegu. Ptaków lepiej nie karmić i nie poić. Korektę przycięcia dziobów przeprowadza się przy zestawianiu kur do reprodukcji.

Dla kur reprodukcyjnych zakłada się ściółkę ze słomy żytniej dobrej jakości ewen-tualnie z domieszką trocin z drzew liściastych. Na posadzkę sypie się najpierw wapno hydratyzowane lub superfosfat w ilości 0,25–0,5 kg/m2. Grubość warstwy ściółki po-winna wynosić od 5–15 cm do 15–20 cm. Ściółka wymaga wyrównania, natleniania i podsuszania (np. superfosfatem w ilości 5–7 kg/10–15 m2). Przy wilgotności poniżej 40% ściółka słomiasta nie zbryla się i nie przylepia do butów.

W celu częściowego zahamowania w ściółce procesów biologicznych i neutralizacji amoniaku stosuje się różne preparaty wiążące amoniak i zmniejszające konsystencję pomiotu. Uzyskano też pozytywny rezultat, stosując do ściółki różne minerały wiążące wodę, a także zwiększające wartość nawozową ściółki. Kurczę w okresie wychowu wydala do 17 kg pomiotu, a kura w okresie reprodukcji aż 60 kg. Emisja amoniaku z 1 m2 posadzki z uwzględnieniem strat azotu wynosi w okresie wychowu i reprodukcji 3,4–5,0 kg.

Higiena żywienia kurcząt i kur. Brak higieny żywienia powoduje pogorszenie produkcji jaj, wykorzystania paszy i żywotności kur. Konieczne jest okresowe mycie i odkażanie sprzętu do karmienia i pojenia oraz odkażanie pomieszczenia z drobiem. Należy zapobiegać zakażeniom mikrobiologicznym paszy, ściółki i powietrza (miko-toksyny w paszy, choroby, np. aspergiloza). Resorpcja mikotoksyn z paszy odbywa się szybko, ich usuwanie bardzo wolno. Dopuszcza się 0,01 mg/1 kg mikotoksyn w paszy dla kurcząt, a 0,02 mg/1 kg paszy dla kur. Higienizację paszy uzyskuje się w wyniku hydrotermicznego przetwarzania.

Adam Mazanowski

38

W celu ograniczenia liczby mikroorganizmów w paszy stosuje się także różne kon-serwanty, np. 0,3–1,5% dodatek kwasu propionowego lub preparaty wiążące mikotok-syny (Mycobond – 1 kg/t paszy). Stosuje się probiotyki, preparaty zakwaszające (np. kwas mlekowy, cytromix i in.). Kwas mlekowy podaje się 2 dni w tygodniu w ilości 250 ml na 100 l wody lub w postaci sypkiej w ilości 2 kg/t paszy. Do nowszych biopre-paratów należy Biosan, który stosuje się co 14 dni w ilości 2–5 g/m2 posadzki. Preparat ten reguluje wilgotność ściółki, ogranicza emisję szkodliwych gazów i odorów oraz hamuje rozwój drobnoustrojów patogennych. Stosuje się też zamgławianie piskląt, preparatami zawierającymi liofilizaty bakterii jelitowych, uzyskanych od zdrowych kur. W pomieszczeniach produkcyjnych należy zwalczać owady oraz szczury i myszy, które są roznosicielami bakterii chorobotwórczych i pasożytów.

Woda w wychowie i chowie kurcząt oraz kur. Na 1 g paszy kurczę zużywa 2–3 ml wody pitnej. W temperaturze 20°C zapotrzebowanie na wodę u młodej kury wynosi 220–300 ml. Powyżej 21°C na każdy kolejny 1°C zwiększa się spożycie wody o 7%. Woda o temperaturze 10–12°C powinna być stale dostępna. Niedobór wody spowalnia wzrost kurcząt, a u kur obniża produkcję jaj, ich masę i grubość skorupy. Dzienne spo-życie wody mierzone za pomocą wodomierza, dostarcza ważnych informacji o zdrowiu ptaków i jakości paszy. Odczyn pH wody powinien wynosić 7–8,5. Skład wody poda-wanej kurom powinien być taki sam jak dla ludzi.

Niektórzy specjaliści proponują w okresie ograniczonego żywienia także ogranicze-nie podawania wody. Ograniczenie ilości wody może następować w wyniku skrócenia ptakom dostępu do poideł (sposób preferowany) lub przez limitowanie z góry ilości podawanej wody przy założeniu, że na każdy 1 g paszy potrzeba 2 ml wody. W tempe-raturze powyżej 30°C i po osiągnięciu przez ptaki 5% nieśności należy podawać wodę przez cały czas. Ograniczenie wody wymaga obserwacji zachowania ptaków, a także codziennej oceny wola, które powinno być miękkie. W przypadku stosowania poideł kropelkowych (smoczkowych) ograniczenie pojenia nie jest potrzebne.

Żywienie kurcząt. Żywienie kurcząt ma na celu uzyskanie ptaków dobrze wyro-śniętych, prawidłowo zbudowanych, bardzo dobrze umięśnionych, nie otłuszczonych, ważących w 20. tygodniu życia od 2,2 kg (kury) do 3,4–3,6 kg (koguty), dobrze przygo-towanych do reprodukcji. Od 1. – 3. tygodnia życia żywi się kurczęta ad libitum mie-szanką zawierającą 18–19% białka ogólnego i 2850 – 2900 kcal energii metabolicznej w 1 kg paszy (łączne spożycie 450 g/szt.), a od 4. – 22. tygodnia systemem ograniczo-nym (dawka mniejsza o 20% od 7. tygodnia życia) mieszanka zawierającą 15–16% białka i 2800–2850 kcal energii metabolicznej. Mieszanka paszowa powinna zawierać poza białkiem i energią dostateczną ilość witamin i składników mineralnych.

Początkowo podaje się paszę sypką, od 2. tygodnia granulowaną (2,5 x 7 mm), a od 6. tygodnia wymiary granul powinny być większe (3,2 x 9 mm). Często zaleca się po-dawanie mieszanki poddanej działaniu hydrotermicznemu, ale bez zakończenia tego procesu granulowaniem. Między 14. a 20. tygodniem życia przyrost tygodniowy nie powinien przekraczać 150 g. Większość firm zaleca podawanie kurczętom i kurom granitowego żwirku. Od 3. tygodnia podaje się 2 g 2–4 mm żwirku na ptaka tygodnio-wo, a od 8. – 20. tygodnia do 5 g 4–6 mm żwirku na ptaka. Kurom można podawać


39

w oddzielnych karmidłach mieszankę mineralną łącznie ze żwirem (tylko przy żywieniu ad libitum). Od 6. tygodnia sypie się na ściółkę owies, pszenicę lub łamaną kukurydzę w ilości 5 g/szt. dziennie.

Przejście z żywienia ograniczonego na żywienie ad libitum wprowadza się, gdy kur-częta są zbyt lekkie, gdy temperatura w pomieszczeniu jest niższa niż 18°C lub wyższa niż 25°C, po szczepieniu oraz w przypadku choroby albo leczenia ptaków. Co tydzień lub dwa 5% stada przed odpasem trzeba zważyć (praktyczne jest automatyczne ważenie kur). W przypadku przekroczenia masy ciała powyżej zalecanej przez firmę nie zwięk-sza się dawki pokarmowej aż do uzyskania zgodności z masą standardową. Dawkę pokarmową można zmniejszyć w przypadku przekroczenia masy ciała przez kurczęta dopiero po 16. tygodniu życia.

Postępowanie z kogutami. Koguty są bardziej wrażliwe niż kury, dlatego wymaga-ją szczególnej troski. Wychów kogutów trzeba prowadzić oddzielnie, stwarza to możli-wość zapewnienia prawidłowych warunków środowiskowych, a także usunięcia kur z błędów sekowania. Obsada kogutów na 1 m2 posadzki wynosi początkowo do 7 sztuk, później nie więcej niż 5 sztuk. Na jednego koguta przeznacza się 12–20 cm paszociągu, a na jedno karmidło cylindryczne o średnicy 35 cm 8–12 ptaków. Jedno poidło kropel-kowe przeznacza się dla 8–10 kogutów.

Po 20. tygodniu podaje się kogutom 125 g paszy zawierającej 15 g białka (tj. 12%), 350 kcal EM, 1,06 g Ca i 0,44 g P dziennie. W wieku 23 tygodni koguty powinny wa-żyć o 600–700 g więcej niż kury. Później kogutom zwiększa się ilość paszy do 130–135 g. Masa ciała 24-tygodniowych kogutów ma wynosić 130% masy ciała kur. Pierwsze brakowanie kogutów przeprowadza się po 6. tygodniu, a drugie między 17. a 20. tygo-dniem. Ocenia się II-rzędowe cechy płciowe, budowę i zdrowie ptaków oraz pierzenie, a przede wszystkim masę ciała przyszłych reproduktorów i ich kondycję. Stosunek kogutów do kur powinien wynosić 8–9 : 100. Usuwa się najcięższe ptaki i ze zmianami stawów nóg. W 40. tygodniu usuwa się ze stada 20–30% najcięższych kogutów. Po 50. – 60. tygodniach życia wystarcza 6,5–7 kogutów na 100 kur.

Koguty (dobrze wyrośnięte i dojrzałe płciowo) łączy się z 22-tygodniowymi kurami. Początkowo zwiększa się kogutom paszę o 5–10 g. Na karmidła dla kur zakłada się kratki o wymiarach od 43 mm szerokości i 55 mm wysokości (kury z genem karłowato-ści) do 45 x 60 mm. Z tak zabezpieczonych karmideł koguty mające większe głowy niż kury nie mogą skorzystać. Karmidła cylindryczne dla kogutów zawiesza się o 50 cm nad powierzchnią ściółki tak, żeby mogły łatwo pobierać paszę, a kury nie. Przez regu-lację dawki pokarmowej, skład mieszanki, dobrą jakość ściółki (np. sypanie na ściółkę owsa) utrzymuje się dobrą kondycję kogutów i unika chorób nóg.

Wybór kogutów i kur do reprodukcji. Kupuje się o 15% więcej kogutów. W wie-ku 6. – 7. tygodni wybiera się do chowu ptaki ciężkie, zdrowe, o samczym wyglądzie, o nogach silnych, grubych, prostych i szeroko rozstawionych. Palce ptaka powinny być proste, dziób silny i dość krótki, mostek prosty i długi, grzbiet prosty i szeroki, pierś szeroka, a opierzenie pełne. Około 20. tygodnia odrzuca się osobniki o skrajnej masie ciała. Brakuje się też ptaki chore, kulawe, osowiałe, o niepełnym upierzeniu. U kur zwraca się uwagę na pokrój i zdrowie oraz na II-rzędowe cechy płciowe. Odrzuca się ptaki zbyt ciężkie lub za lekkie, z biegunką albo kulawe, a także z deformacjami kośćca.

Adam Mazanowski

40

Kloaka powinna być delikatna i wilgotna, a wyrostki kości łonowych szeroko rozsta-wione. Odrobaczanie ptaków przeprowadza się w 17. i 20. tygodniu życia (przed prze-niesieniem do kurnika).

Zestawienie stada reprodukcyjnego. Tylko wyrównane stado kur nadaje się do pobudzania światłem dojrzewania płciowego i nieśności (20. – 22. tydzień). Początek nieśności następuje w 24. – 25. tygodniu (15 godz. światła i 115–122 g paszy/szt.). Po 25. tygodniu zapewnia się 16 godz. światła i 160–165 g paszy/szt. dziennie (kończy się rozwój). Szczyt nieśności przypada około 30. – 31. tygodnia życia. Dawkę paszy trzeba zwiększać bardzo ostrożnie, żeby ptaków nie zatuczać. Przeniesienie ptaków z wycho-walni do kurnika wiąże się z silnym stresem. Dlatego należy kury przygotować, a mia-nowicie zaszczepić 2–3 tygodnie przed przeniesieniem, w dniu przenoszenia nie karmić, po przeniesieniu zwiększyć dawkę paszy o 25%. Skład paszy można wzbogacić po rozpoczęciu nieśności. Koguty nieaktywne należy wybrakować. Brakuje się także ptaki słabe, kulawe i z biegunką. Wszelkie zakłócenia środowiskowo-żywieniowe powodują nieodwracalne zmniejszenie nieśności. Zmęczeniu ptaków objawiającym się częścio-wym przepierzaniem, zmniejszeniem produkcji i kwoczeniem można przeciwdziałać, zapewniając prawidłową długość i moc światła oraz mieszankę bogatą w białko, wita-miny i mikroelementy, a także ciągłość podawania wody.

Przygotowanie stada do nieśności. W kilka dni po połączeniu z kurami usuwa się słabsze koguty i kury. Obsada kur na ściółce powinna wynosić maksymalnie 5–5,5 szt./m2 , a na posadzce ściołowo--rusztowej 6–6,5 szt./m2 (do obsady kogutów nie wli-cza się). W chowie na ściółce należy unikać jaj ściołowych. Trzeba zapewnić gniazda o odpowiedniej konstrukcji i ustawić je w spokojnym miejscu, niezbyt silnie oświetlo-nym. Warstwa ściółki na początku nieśności powinna wynosić 10 cm. Jaja ściołowe trzeba szybko zbierać, a z gniazd w pierwszych dniach nieśności tylko raz dziennie. Nie należy też karmić kur w godzinach największej nieśności (9–1200).

Żywienie kur reprodukcyjnych. Program żywienia kur między 16. a 30. tygo-dniem życia powinien zapewnić harmonijny rozwój i dobre umięśnienie ptaków. Kur nie wolno przekarmiać (zatuczenie, większe padnięcia, mniejsza produkcja jaj). Wyso-kość zawieszenia karmideł musi być dostosowana do wieku ptaków. Ziarno zbóż podaje się 2–3 godz. przed zgaszeniem światła. Mieszankę na okres wzrostu stosuje się od 7. – 18. tygodnia życia (niskoenergetyczna pasza po hydrotermicznym przetworzeniu, zja-dana przez 40–60 min.). Od 18. – 23. tygodnia podaje się kurom paszę o dużej zawarto-ści białka, bogatą w witaminy i substancje mineralne. Uzyskuje się lepszą jakość piskląt i lepszą wytrwałość w nieśności.

Paszę na okres produkcji od 23. - 35. tygodnia życia bogatą w aminokwasy siarkowe i kwas linolowy wprowadza się w celu zwiększenia masy jaj. Dopuszcza się zakwasza-nie kurom paszy kwasem mlekowym lub innym kwasem organicznym. Przy ustalaniu dawki paszy trzeba uwzględnić wielkość produkcji i masę jaj, ilość i jakość białka oraz zawartość aminokwasów i energii metabolicznej w paszy, a także temperaturę w kurni-ku, zdrowie i kondycję kur oraz stopień wyrównania stada. Powyżej 27°C zapotrzebo-wanie na energię maleje o 5 kcal/szt./dzień/1°C. Poniżej 20°C zapotrzebowanie na energię zwiększa się o 5 kcal/szt./dzień/1°C. Przy 10% nieśności dawkę paszy zwiększa się o 15 g, przy 20% nieśności o 12 g, a przy 30% nieśności o 10 g. Jeżeli nieśność wyniesie 50–60%, podaje się maksymalną dawkę paszy. Maksymalne zużycie paszy na


41

kurę określa się na 160–168 g dziennie przy zawartości 27–28 g białka i 465–473 kcal energii metabolicznej. Zwiększenie paszy na 1% nieśności wynosi 0,50,9 g (maksymalnie 15 g paszy tygodniowo). Po szczycie nieśności trzeba zmniejszać dawkę paszy o 2–3 g przez 3 tygodnie (powstrzymanie przyrostu masy ciała bez wpływu na nieśność), póź-niej o 1 g tygodniowo aż do uzyskania dawki 145 g/szt./dzień.

Od 35. tygodnia życia rozpoczyna się podawanie mieszanki uboższej w białko (15,5–16,5%) oraz aminokwasy i fosfor przyswajalny. W okresie reprodukcji przezna-cza się na jedną kurę 15 cm karmidła rynnowego lub 10 cm cylindrycznego (1 karmidło cylindryczne dla 10 kogutów) oraz 2,5 cm poidła rynnowego dla jednej kury lub dla 8–9 kur jedno poidło kropelkowe. Celem żywienia kur reprodukcyjnych jest zapewnienie dostatecznej ilości składników pokarmowych, niezbędnych do uzyskania dużej liczby pełnowartościowych biologicznie jaj wylęgowych oraz zaspokojenie potrzeb bytowych kur. Poza tym do ściółki sypie się przez cały okres reprodukcji ziano zbóż, a od 21. tygodnia życia podaje się kurom w oddzielnych karmidłach granitowy żwirek o średni-cy 610 mm, w ilości 250–300 g/100 kur. Kurom żywionym ad libitum można podawać oddzielnie mieszankę mineralną, kredę MM-D i żwir, w proporcji objętościowej 1 : 2 : 2.

U kur reprodukcyjnych wapń decyduje o kruchości, a fosfor o elastyczności i sprę-żystości skorupy jaja. Zapotrzebowanie na wapń wynosi 4,0 – 4,6 g/szt./dzień; przyswa-jalność wapnia – 50%. Wapń pochodzenia zwierzęcego jest lepiej wchłaniany. W 1 kg paszy powinno być 400 mg magnezu, 50 mg manganu i 50 mg cynku. Proporcja między sodem i potasem a chlorem zapewnia utrzymanie równowagi kwasowo-zasadowej (prawidłowy rozwój kośćca, właściwe formowanie skorupy jaja). Należy zapewnić odpowiednią ilość metioniny i lizyny w paszy.

Postępowanie z jajami wylęgowymi. Dla kur mięsnych przeznacza się gniazda o wymiarach 35 cm (głębokość) x 27 cm (szerokość) x 32–35 cm (wysokość). Z przodu gniazda przybija się 12–15 cm listwę. Gniazda ustawia się 50 cm nad podłogą. Przed gniazdami instaluje się grzędy, umożliwiające kurom wchodzenie do środka. Gniazda ustawia się w kurniku przed wprowadzeniem kur. Na jedno gniazdo przeznacza się 4–5 kur lub 35–40 kur na 1 m2 gniazda grupowego. Należy uczyć kury składania jaj w gniazdach, a nie na ściółce. Gniazda trzeba odkażać 0,5% roztworem siarczanu mie-dzi, na zmianę z innymi preparatami odkażającymi. Do ścielenia gniazd używa się do-brej słomy żytniej, owsianej lub pszennej.

Zbiór jaj przeprowadza się 4–6 razy dziennie, a następnie odkaża parami formalde-hydu lub w inny sposób. Jaja o masie poniżej 52 g nie nadają się do lęgu. Jaja ściołowe zbiera się oddzielnie i po odkażeniu nakłada do oddzielnej komory lęgowej. W maga-zynie jaj zapewnia się temperaturę 13–15°C i wilgotność względną 75%. Temperatura i wilgotność zależą od czasu magazynowania jaj. Jaja od 45-tygodniowych i starszych kur lepiej magazynować krócej (do 5 dni). Jaja układa się na wytłaczankach lub na szufladach komory lęgowej ostrym końcem w dół. Nakład jaj przeprowadza się nie wcześniej jak w 48 godz. po zniesieniu. Dłuższy czas lęgu (21 dni i 8–12 godzin) jest związany z wiekiem ptaków, długością czasu i temperaturą magazynowania jaj oraz rodzajem komory lęgowej i klujnikowej.

Adam Mazanowski

42

Kury mięsne – importowane (2007 r.)

Prarodzice

Hubbard Polska sp. o.o. – Pawłów Trzebnicki (rozprowadza zestawy Flex, F15)

Rodzice

• Flex • F15 • JA57 • Ross 308, 508, 708 • Cobb 500 • Hybro G+, PG+, PN, PN+

Dane charakteryzujące zestawy kur mięsnych (wg różnych firm hodowlanych)

Rozpoczęcie przygotowania do nieśności 20. – 21. tydzień

Rozpoczęcie nieśności (5–10%) 23. – 25. tydzień

Jaj wylęgowych do 64. tygodnia życia 160–175 szt.

Masa jaj 48–68 g

Liczba brojlerów od jednej kury 130–150 szt.

Użytkowość kur mięsnych (Koźlecka i Wencek, 2007)

Zestaw rodzicielski

Jaja od nioski (szt.) Zapłodnienie

(%)

Wylęg piskląt z jajnałożonych

(%)

Zużycie paszy na sztukę (kg)

ogółem wylęgowych

Ross 308 153 139 89,0 77,7 42,1 Cobb 500 141 131 89,5 77,5 39,1 Hybro G+ 136 125 83,9 74,3 36,0 Hybro PG+ 132 104 88,6 74,8 31,1 Średnia* 150 136 89,2 77,8 41,1

* Ross 308, Cobb 500, Flex, F15, Hybro G+, Hybro PG+, Ross PM3, Hybro PN, Hybro G, Minibro.


43

Okresy w wychowie i chowie kur mięsnych (Kolańczyk, 2006)

• Okres pisklęcy (0 – 1. tygodnia życia) • Wczesny wychów (2. – 4. tygodnia życia) • Wychów twórczy (5. – 10. tygodnia życia) • Wychów rutynowy (11. – 16. tygodnia życia) • Późny wychów (17. – 22. tygodnia życia) • Okres przed nieśnością (do 5% nieśności) • Początek nieśności (6–70% nieśności) • Szczyt produkcji (65–70–65% nieśności) • Produkcja po szczycie (do ok. 45. tygodnia życia) • Późna nieśność (po 45. tygodnia życia)

Piśmiennictwo

Kolańczyk M., 2006. Typowe sytuacje techniczne w prowadzeniu stad reprodukcyjnych. Polskie Drobiarstwo, nr 7–12, 7: 32–34, 8: 18–21, 9: 12–15, 10: 23–26, 11: 29–31, 12: 27–32.

Majewska T., 2006. Drobiarstwo niekonwencjonalne. Oficyna Wyd. „Hoża” – Warszawa. Mazanowski A., 2005. Wychów i chów kur mięsnych. Polskie Drobiarstwo, nr 5–10, 5: 47–48, 6:

9–11, 7: 13–15, 8: 11–14, 9: 12–14, 10: 14–17. Świerczewska E., Stępińska M., Niemiec J., 1995. Chów kur. Fundacja SGGW – Warszawa.

ODCHÓW KURCZĄT BROJLERÓW

Prof. zw. dr hab. dr h. c. Adam Mazanowski

Tendencje w hodowli kur mięsnych. Spożycie mięsa drobiowego, w tym głównie brojlerów, wynosi ok. 24 kg rocznie i wykazuje tendencję wzrostową. Wzrost produkcji zależy od popytu, a ten od jakości i ceny surowca. Dotychczas prowadzono selekcję na masę ciała, zmniejszenie zużycia paszy na 1 kg masy, zwiększenie umięśnienia a zmniej-szenie otłuszczenia oraz na dobre wskaźniki reprodukcji i żywotność. Podejmuje się selekcję nad ograniczeniem występowania niektórych chorób (związanych z metaboli-zmem), a także jakością i budową tkanki mięsnej.

Postęp w wartościach cech użytkowych u kur mięsnych i ich potomstwa (brojlerów) musi się odbywać z równoczesnym doskonaleniem warunków środowiska, żywienia i zabiegów profilaktycznych. Doskonalenie kur mięsnych, a tym samym ich potomstwa będzie się odbywać nadal metodami genetyki populacji, ale także metodami genetyki molekularnej. Rozpoczęto wykorzystywanie polimorficznych sekwencji DNA jako genetycznych markerów (znaczników) cech użytkowych. Kolejnym etapem jest two-rzenie ptaków transgenicznych (chimer), powstałych w wyniku zmodyfikowania zarod-ka za pomocą komórek pierwotnych lub komórek blastodermalnych.

Przygotowanie pomieszczenia dla brojlerów. Po opróżnieniu pomieszczenia z broj-lerów trzeba zwalczać pleśniakowca lśniącego i muchy preparatami firmy Bayer. Są to Solfac WP10 zawierający cyflutrynę (niszczy owady dorosłe) i Baycidal WP25, w któ-rego skład wchodzi: triflumuron (niszczy larwy). Ciecz roboczą na ±100 m2 uzyskuje się, rozpuszczając 20 g preparatu w 10 l wody. Następnie trzeba pomieszczenie odku-rzyć i spryskać ściółkę roztworem preparatu dezynfekcyjnego, a następnie usunąć sprzęt. Pomieszczenie należy oczyścić, a obornik wywieźć na pryzmę na odległość nie mniejszą jak 300 m (optymalnie 1,5 km). Pryzmę trzeba spryskać Baycidalem WP25.

Przed umyciem pomieszczenia usuwa się resztki pomiotu i kurzu, a następnie myje pomieszczenie 0,16–0,50% roztworem myjąco-odkażającym Rapicidu lub 0,4% roz-tworem Despadacu. Należy też umyć i zdezynfekować paszociąg i linię pojenia. Linię pojenia wypełnia się 5% roztworem preparatu Tornax Agro i pozostawia przez 24 go-dziny. Następnie roztwór wypuszcza się i przepłukuje linię pojenia czystą wodą aż do usunięcia biofilmu. Dezynfekcję linii pojenia przeprowadza się 2% roztworem prepara-tu Cid 2000 przez 12 godz. i ponownie przepłukuje czystą wodą.

Pomieszczenie dezynfekuje się metodą aerozolową (aerozol wielkocząsteczkowy), pianową (wytwornica piany) lub zamgławiania (generator mgły, zamgławiacz termicz-ny). Po 15–30 min pomieszczenie myje się gorącą wodą pod ciśnieniem, a następnie dezynfekuje za pomocą 0,5% roztworu Virkonu, 0,5–1% roztworu Rapicidu, 1–5% roztworu Antec Biofarmu, 0,5% roztworu Virocidu, 1% roztworu Cidu 20 lub 0,5%

Adam Mazanowski

46

roztworu Kickstartu. Po zaścieleniu brojlerni i rozstawieniu sprzętu należy pomieszcze-nie spryskać Baycidalem WP25.

Ściółka w odchowie brojlerów. Ściółka ma być elastyczna, chłonna, sucha (ale nie przesuszona), niespleśniała, wolna od mikroorganizmów (nie może mieć wcześniej kontaktu ze zwierzętami). Dobra ściółka jest ze słomy żytniej, ze słomy pszennej, z wiórów z drzew liściastych, ze słomy z wiórami (1 : 1). Trocin nie należy używać do ścielenia. Przed założeniem ściółki sypie się na posadzkę 0,25–0,50 kg/m2 wapna hy-dratyzowanego lub superfosfatu. Warstwa ściółki powinna wynosić 10–15 cm w zimie, a 6–8 cm w lecie. Na 1 m2 posadzki przeznacza się 5–6 kg i więcej materiału ściołowe-go. Przed zasiedleniem brojlerni należy ściółkę lekko ugnieść.

Temperatura ściółki dla piskląt powinna wynosić 29–31ºC. Od 14. dnia w zależności od składu, wilgotności i stopnia skażenia temperaturę ściółki zwiększa się, a powinna być zbliżona do temperatury powietrza w brojlerni. Za wysoka temperatura ściółki powoduje przegrzanie kurcząt. Ściółka jest najczęściej zakażona przez Escherichia coli, Salmonelle, Lactobacillus, Corynebacterium, Candida, Pseudomonas spp., Klebsiella spp., Bacillus spp., oocysty kokcydiów i inne. Wilgotna ściółka sprzyja chorobom łap (odgnioty), stanom zapalnym stawów, odleżynom i pęcherzom piersiowym, a także dyschondroplazji kości piszczelowej, chondrodystrofii (peroza), syndromowi nagłej śmierci sercowej oraz chorobom bakteryjnym, wirusowym i pasożytniczym.

Wilgotna ściółka jest też źródłem emisji szkodliwych dla kurcząt gazów – amonia-ku, siarkowodoru, dwutlenku i tlenku węgla oraz pary wodnej. Na zawilgocenie ściółki wpływają: zła wentylacja, zła jakość ściółki, za niska temperatura w brojlerni, zbyt duża obsada na m2, niesprawny system pojenia, choroby brojlerów (biegunka), błędy żywie-niowe oraz wady konstrukcyjne budynku. Zbyt sucha ściółka powoduje nadmierne zapylenie powietrza, choroby płuc i worków powietrznych (m.in. aspergillozę).

Pielęgnacja ściółki polega na wyrównywaniu, przetrząsaniu, obniżaniu pH (podsu-szanie i zakwaszanie ściółki za pomocą 0,30–0,70 kg/m2 superfosfatu). Odkażanie ściółki razem z ptakami za pomocą: 0,5–1% roztwór Virkonu, 0,3–3,0% roztwór Neo-predisanu, 1–4% roztwór Nobactelu lub 0,2% roztwór Rapicidu. Używa się też prepara-tów dezodoryzujących opartych na ekstraktach z Yucca schidigera, wiążących amoniak (stosuje się 120 g/t paszy, 50 ml/1000 l wody pitnej, 5 ml/1 l wody do spryskiwania powierzchni ściółki). Można też dodawać do ściółki ziemiste odmiany węgla brunatne-go (humodetrynity) lub glinokrzemiany (bentonit), które dobrze wchłaniają wodę i wiążą amoniak. Do ściółki wprowadza się również biopreparaty (Biosan GS) przy-spieszające rozpad substancji azotowych i ograniczające rozwój mikroorganizmów patogennych w ściółce. Preparat sypie się na ściółkę od 14. dnia życia brojlerów, co 14 dni w ilości 2–5 g/m2.

Ocena piskląt do produkcji brojlerów. Określenie pisklę dotyczy ptaka w okresie postembrionalnym, trwającym 10 dni po wylęgu, później używa się określenia kurczę. Na jakość jaja wylęgowego i pisklęcia mają wpływ środowisko, żywienie, profilaktyka (odkażanie, szczepienie) i wiek kur rodzicielskich. Znaczący wpływ na jakość piskląt ma też postępowanie z jajami wylęgowymi (zbiór, magazynowanie, higiena) oraz tech-nologia lęgu jaj i wylęgu piskląt oraz odkażanie piskląt.

Po wylęgu ocenia się jakość piskląt, w tym przebieg wylęgu, jakość skorup po wy-lężonych pisklętach oraz masę piskląt (co najmniej 34 g). Poza tym ocenia się ruchli-

Odchów kurcząt brojlerów

47

wość i budowę ciała piskląt. Pępka i woreczka żółtkowego nie powinno się wyczuwać. Pisklęta mmają mieć okrągłe oczy, czysty odbyt oraz gęsty i wybarwiony puch. Ptaki nie mogą być odwodnione ani przewodnione. Za granicą prowadzi się punktową ocenę jakości piskląt. Po ocenie jakości i usunięciu piskląt nie nadających się do odchowu pakuje się pisklęta do plastikowych pojemników, wyścielonych watą drzewną i szczepi przeciwko zakaźnemu zapaleniu oskrzeli i rzekomemu pomorowi drobiu (ae-rozol wielkocząsteczkowy), a w przypadku zagrożenia także przeciwko chorobie Mareka (iniekcja). Pisklęta transportuje się do fermy brojlerów klimatyzowanym samochodem.

Początkowy odchów brojlerów. Celem produkcji brojlerów jest uzyskanie w ciągu 35–42 dni, ptaków o jak największej masie ciała, przy małym zużyciu paszy na 1 kg masy i o dobrej żywotności. W kraju brojlery Cobb 500 i Ross 308 mają największą użytkowość. Istnieje jeszcze możliwość podwyższenia wskaźników użytkowości kur-cząt brojlerów w wyniku doskonalenia poszczególnych etapów cyklu produkcyjnego. Przygotowanie pomieszczenia do odchowu brojlerów polega na wyczyszczeniu z po-miotu, umyciu i odkażeniu. Brojlernie nagrzewa się przez 48–72 godz. do temp. 31–33ºC (mierzona na wysokości grzbietu piskląt). Temperatura ściółki powinna wynosić 29–31ºC. Bardzo korzystne jest zainstalowanie w brojlerni sztucznych kwok.

Przed przyjęciem piskląt przygotowuje się wodę i paszę, zapewnia 24-godzinny dzień świetlny i dostateczną wentylację. Po transporcie piskląt przeprowadza się ich ocenę. Obsada brojlerów (17–25 szt./m2) zależy od ilości kg żywca, jaki zamierza się uzyskać z 1 m2 posadzki (36–42 kg), masy ciała brojlerów i pory roku. Linie pojenia rozmieszcza się co 3 m, paszociągi co 4 m (dla piskląt do 3 m). Mieszankę paszową dla piskląt robi się z najlepszych i lekko strawnych komponentów. Mieszanka powinna zawierać 21–24% białka ogólnego, 290–3150 kcal energii metabolicznej w 1 kg paszy, 1,06–1,36% lizyny, 0,44–0,58% metioniny oraz makro- i mikroelementy, witaminy, enzymy i probiotyki (0,5 kg preparatu/t paszy). Mieszankę poddaje się obróbce hydro-termicznej. Pierwsze 10 dni stanowi 23,8% 42-dniowego odchowu brojlerów. Błędy popełnione w tym czasie są nieodwracalne i rzutują w znaczący sposób na końcowy wynik produkcji.

Temperatura w brojlerni. Temperaturę w brojlerni mierzy się zawsze na wysoko-ści grzbietu ptaków. W pomieszczeniu bez sztucznych kwok utrzymuje się temp. 33–36ºC, a ze sztucznymi kwokami 31–33ºC. Od 2. do 4. tygodnia obniża się temp. z 30 do 20ºC, tygodniowo o 3–4ºC, a jednorazowo o 1ºC. Po 7. (10.) dniach zdejmuje się para-wany otaczające sztuczne kwoki, a sztuczne kwoki podnosi na taką wysokość, żeby kurczęta mogły pod nie swobodnie wchodzić. Od 5. tygodnia prowadzi się odchów brojlerów bez sztucznych kwok w temp. 18–20ºC.

Bieżąca obserwacja brojlerów dostarcza wielu informacji o jakości ptaków, żywie-niu, potrzebach termicznych i o innych czynnikach mikroklimatu. Pisklęta reagują ob-niżeniem temperatury ciała na ruch powietrza (0,1 m/sek. o 1ºC), a także na temperaturę ściółki. Ściółka o temp. poniżej 29ºC powoduje obniżenie temp. ciała piskląt z ok. 40ºC, nawet do 32ºC. U 4-tygodniowych i starszych brojlerów następuje przegrzanie w temp. powyżej 35ºC. W celu uniknięcia przegrzania stosuje się zamgławianie pomieszczenia zimną wodą, uruchamia wewnątrz brojlerni wentylatory o średnicy 1 m (co 10 m), za-pewniające ruch powietrza (2 m/sek.) bezpośrednio nad głowami kurcząt, a także prze-

Adam Mazanowski

48

dłuża dzień świetlny i zwiększa natężenie światła. Poza tym daje się mniejszą obsadę brojlerni, ścieli nagrzaną ściółkę nową warstwą słomy, a także stosuje żywienie bogat-sze w białko, witaminy i składniki mineralne.

Wymiana powietrza w brojlerni. Potrzeby wentylacyjne brojlerni wynoszą 0,6–6 m3/h/kg masy ciała, a ruch powietrza powinien wynosić 0,2–2 m/sek. W budowie broj-lerni pojawiają się nowe tendencje: wyższe budynki, silnie nachylone dachy, kominy wentylacyjne obniżone do wewnątrz budynku, lepiej izolowane dachy i inne. Celem wentylacji jest usunięcie latem nadmiaru ciepła, zimą nadmiaru wilgoci, a przez cały rok szkodliwych gazów. Optymalna wilgotność dla skóry, piór i rozwoju brojlerów wynosi 60–65% (max. 70%). Poniżej 55% wilgotności następuje wysychanie i pękanie błon śluzowych, gorsze opierzanie się i większe zapylenie powietrza. Niedobór tlenu oraz duża zawartość szkodliwych gazów w powietrzu sprzyjają występowaniu wielu chorób metabolicznych. Dlatego zainstalowanie w brojlerni czujników wskazujących poziom amoniaku, dwutlenku węgla i wilgotności względnej jest w pełni uzasadnione. W brojlerniach instaluje się też system alarmowy doprowadzony do mieszkania produ-centa, sygnalizujący zbyt wysoką temperaturę.

Światło w brojlerni. Światło wpływa na aktywność ruchową kurcząt brojlerów, szybkość przemian metabolicznych oraz rozwój i funkcje układu hormonalnego. Nato-miast przerwa nocna uczy ptaki gromadzenia paszy przed okresem ciemności. Umiejęt-ność ta poprawia spożycie i wykorzystanie paszy przez starsze brojlery. Powstająca głównie w ciemności melatonina bierze udział w działaniu układu naczyniowo-płucnego i wydzielniczego, w termoregulacji i w reakcjach behawioralnych, a także wzmaga odporność immunologiczną. Optymalny program świetlny powinien zapewnić możliwie największy przyrost masy ciała, przy najmniejszym zużyciu paszy i energii elektrycznej oraz minimalizację chorób i padnięć. Elementy programu świetlnego obejmują długość dnia świetlnego, rodzaj światła (żarowe, jarzeniowe, kompaktowe) i moc (W) lub natężenie (lx) światła. Wyróżnia się cztery najważniejsze rodzaje pro-gramów świetlnych: z oświetleniem ciągłym, z przedłużanym dniem świetlnym, ze skróconym dniem świetlnym oraz z przerywanym dniem świetlnym. Przyrosty masy ciała i inne cechy brojlerów można regulować długością dnia świetlnego lub natężeniem światła (konieczny zakup luksomierza), albo równocześnie długością i natężeniem światła (automatyzacja oświetlenia).

Długość dnia świetlnego i natężenie światła. Od 1. – 3. dnia należy zapewnić 24-godzinny dzień świetlny. Natężenie światła powinno wynosić 20–40 lx (moc światła 4–5 W/m2). W tym czasie pisklęta uczą się pobierania wody i paszy (masa ciała 80 g). Od 4. – 7. dnia należy zapewnić 23-godzinny dzień świetlny. Natężenie i moc światła powinny być takie same jak na początku odchowu. W przypadku wystąpienia objawów kanibalizmu moc światła zmniejsza się do 1,5 W/m2. Od 4. do 7. dnia życia następuje intensywny wzrost masy ciała (do 150–170 g) oraz układów i narządów.

Od 8. – 21. dnia życia zmniejsza się stopniowo ilość godzin światła z 18 do 16, a nawet 12. godzin. Natężenie światła ogranicza się do 10 lx (moc światła 1,5–2 W/m2), powoduje to dużą oszczędność energii elektrycznej. W tym czasie powinno nastąpić niewielkie spowolnienie szybkości wzrostu, a równocześnie wyrównanie masy ciała, zmniejszenie aktywności i agresywności ptaków, lepsze wykorzystanie paszy, pełny rozwój układów kostnego, pokarmowego i krwionośnego, przygotowujące brojlery do


49

intensywnego wzrostu. W tym okresie zwiększa się poziom przeciwciał i odporność brojlerów. Maleje liczba ptaków padłych i wybrakowanych, występuje też mniej chorób kośćca i objawów syndromu nagłej śmierci sercowej. Masa ciała 14-dniowych brojle-rów wynosi 430 g, a 21-dniowych około 840 g.

Od 22. – 35. dnia życia zwiększa się liczbę godzin światła z 16 do 20 godzin. Pod-wyższa się też natężenie światła z 10 do 15 lx (moc światła 2–3 W/m2). W tym czasie notuje się większą ruchliwość i żerność brojlerów oraz większe przyrosty masy ciała. Dlatego konieczna jest intensywna wentylacja. U brojlerów odchowywanych w prawi-dłowych warunkach środowiskowych notuje się mniej deformacji nóg i pęcherzy pier-siowych. Kurczęta brojlery w wieku 35 dni powinny ważyć 1850 g. Od 36. – 42. dnia odchowu zwiększa się z 22 do 24 godz. ilość światła, a natężenie światła z 15 do 20 lx, a nawet do 40–60 lx (moc światła 4 W/m2). Konieczne jest zapewnienie bardzo inten-sywnej wentylacji, dzięki temu maleje liczba przypadków nagłej śmierci sercowej. Masa ciała 42-dniowych brojlerów powinna wynosić 2400 g, a w 49. dniu – 2850 g.

Programy świetlne dla brojlerów. Program świetlny zależy od tego, jaką masę cia-ła brojlerów zamierza się uzyskać i w jakim czasie. O programie świetlnym decyduje genotyp brojlerów, jakość piskląt, temperatura, wentylacja, obsada (ilość kg żywca z 1 m2), masa ciała, liczba i rodzaj karmideł oraz poideł, jakość ściółki, postać i skład mie-szanki (komponenty, skład chemiczny), a także program profilaktyczny. Program świetlny zależy również od posiadanych urządzeń do oświetlenia brojlerni (np. do wol-nego wygaszania światła nie nadają się świetlówki energooszczędne).

W praktyce stosuje się różne programy świetlne, np. z oświetleniem ciągłym, ale z regulacją natężenia światła, czasem z jedną godziną ciemności. Stosuje się też pro-gramy z przerywanym dniem świetlnym, przeważnie między 4.a 35. dniem odchowu (na zmianę 5 godz. światła i 1 godz. ciemności). W programach ze skracanym od 8. do 25. dnia do 8–10 godz. dniem świetlnym występuje niebezpieczeństwo odwodnienia brojlerów. Można temu zapobiec, wprowadzając w połowie okresu ciemności 1 godz. światła.

Uniwersalny program świetlny dla brojlerów przedstawia się następująco:

Wiek (dni)

Światło (godz.)

Ciemność (godz.)

Natężenie światła (lx)

Moc światła (W/m2)

Masa ciała (g)

1. – 3. 24 0 20–40 4–5 80 4. – 7.a 23 1 20–40 4–5 160

8. – 14.b 18 6 10–15 2–3 430 15. – 21.b 16 8 10–15 2–3 830 22. – 35.b 18 6 10–15 2–3 1850 36. – 42.c 23 1 20–40 4–5 2400 42. – 49.c 23 1 20–40 4–5 2850

a. W przypadku kanibalizmu zmniejszyć natężenie światła. b. Uwaga na odwodnienie brojlerów. c. Zwiększyć wentylację.

Adam Mazanowski

50

Zalety programu uniwersalnego: pisklęta szybko uczą się pobierania paszy i wody, następuje prawidłowy wzrost masy ciała, układów i narządów, mniej jest chorób kośćca i syndromów nagłej śmierci sercowej, mniej jest deformacji nóg i pęcherzy piersio-wych, po zakończeniu odchowu stwierdza się dużą masę ciała, dobre wykorzystanie paszy oraz oszczędność energii elektrycznej.

Żywienie kurcząt brojlerów. Do żywienia brojlerów używa się karmideł talerzo-wych (jedno dla 50 szt.), talerzowo-tubowych (jedno dla 30 szt.) lub pełzakowo-łańcuchowych (5–7. cm/szt.). Do pojenia brojlerów używa się poideł smoczkowych – kropelkowych (jedno dla 8–12. szt.), korytowo-–rynnowych (2 cm/szt.) lub okrągłych – dzwonowych (jedno dla 100 szt.). Odległości między rzędami karmideł mogą wynosić do 4 m, a między liniami pojenia do 3 m. Maksymalna odległość między karmidłami i poidłami nie powinna przekraczać 3 m. Wysokość zawieszenia poideł i karmideł nale-ży dostosować do wzrostu brojlerów.

Koszt żywienia szacuje się na 60–70% kosztów odchowu. Dlatego należy unikać strat mieszanki paszowej. Straty mieszanki powodują: wady konstrukcyjne karmideł (12%), zbyt duże napełnienie karmideł paszą (6%), rozsypywanie paszy z karmideł, choroby lub pasożyty (7%), niewłaściwy skład komponentowy oraz niewłaściwa postać mieszanki. Kruszonkę lub paszę sypką podaje się do 10., a nawet do 18. dnia życia. Kiedy ptaki osiągną 250 g, można podawać granulat o średnicy 2,5 mm, powyżej 400 g o średnicy 2,8 mm, a kurczętom o masie ciała powyżej 700 g granulat o średnicy 3,5 mm. Przejście z kruszonki na granulat powinno odbywać się stopniowo. Granulat jest chętnie wyjadany i daje większą o 5–11% masę ciała brojlerów. W celu uzyskania gra-nul o dużej trwałości trzeba mieszankę przed granulowaniem dobrze rozdrobnić i ewen-tualnie wprowadzić 2,5% substancji wiążących (hemicelulozę, bentonit lub melasę). Jakość granulatu poprawia też 0,5–1% dodatek tłuszczu.

Mieszankę lub składniki mieszanek (np. tylko zboża) można poddać zabiegom hy-drotermicznym, tj. ekstrudowaniu lub ekspandowaniu. Uzyskuje się higienizację paszy, modyfikację i kleikowanie skrobi, zmniejszenie substancji toksycznych i antyżywie-niowych, zwiększenie właściwości sensorycznych paszy, teksturację białka i tworzenie wiązań peptydowych, zwiększenie przyswajalności błonnika oraz strawności paszy. Otrzymuje się jednolity produkt o małej pylistości, bardzo dobry do żywienia piskląt i do granulowania. Dobra pasza musi być zbilansowana pod względem składników pokarmowych, wolna od substancji antyżywieniowych i szkodliwych dla drobiu (od-kładających się w produktach drobiarskich) i dla ludzi. Nowoczesne mieszanki powinny zawierać przeciwutleniacze, enzymy paszowe, konserwanty i detoksykanty, probiotyki oraz preparaty poprawiające warunki środowiskowe brojlerni.

Śruty zbożowe podaje się w połączeniu z enzymami. Poza tłuszczami zwierzęcymi należy podawać tłuszcze roślinne (oleje). Dodatek kwasu linolowego znajdującego się w oleju sojowym lub słonecznikowym powinien wynosić początkowo 1,3%, później 1%. Ilość śruty sojowej, zawierającej dużo potasu, nie może przekroczyć w mieszance 39% (ilość potasu nie może przekroczyć 0,95% w mieszance). Są zwolennicy podawa-nia brojlerom całego ziarna pszenicy w mieszance finiszer do 20%. Jednak przeważnie stosuje się pszenicę po 40. dniu odchowu, kiedy brojlery odchowuje się dłużej w celu uzyskania większej masy ciała. Wraz z wiekiem zmniejsza się w mieszankach zawar-tość białka, a zwiększa ilość energii.


51

Mieszanki dla kurcząt brojlerów

Nazwa mieszanki Liczba dni odchowu Białko ogólne (%)

Energia metaboliczna (kcal)

Starter 1. – 10. 21–24 2950–3010 Grower 11. – 24. 19–23 3080–3175 Finiszer 1 23. – 42. 18–21 3175–3225 Finiszer 2 po 42. do uboju 17 3175

Mieszanki dla brojlerów powinny zawierać dostateczną ilość aminokwasów lizyny, metioniny, cystyny, tryptofanu, treoniny i argininy. Ważną rolę w żywieniu odgrywają mikroelementy, w tym szczególnie wapń, fosfor przyswajalny, sód i chlor. Kokcydio-statyki podaje się do 5. tygodnia życia. Ostatni 6. tydzień jest okresem karencji.

W niektórych przypadkach za granicą przeprowadza się oddzielny odchów samców i samic. Seksowanie przeprowadza się na podstawie długości lotek. Samce mają krótsze lotki II rzędu, a samice mają długie lotki I i II rzędu (ta sama długość). Uzyskuje się w dniu uboju mniejszą zmienność masy ciała. Samicom rosnącym krócej i mniej inten-sywnie podaje się od 11. dnia życia o 1% mniej białka i nieco mniej aminokwasów oraz mieszankę mniej energetyczną. Od 25. dnia życia mieszanka dla samic powinna zawie-rać nieco mniej makroelementów. Samce rosną dłużej i uzyskują większą masę ciała, większą wydajność rzeźną i cięższe elementy tuszki (przetwórstwo). Samice mają tusz-ki mniejsze, przeznaczone do pieczenia w całości. Samce przeznaczone do dłuższego odchowu i do uzyskania większej masy ciała żywi się od początku odchowu mieszan-kami uboższymi w białko i energię metaboliczną.

Woda stanowi 50–70% masy ciała, 60–70% masy mięśni, ok. 25% masy kości. Temperatura wody dla brojlerów powinna wynosić 10–12ºC, pH wody 7–8,5, zawartość związków rozpuszczalnych w wodzie nie może przekroczyć 3 g/l, a azotanów i azoty-nów 15 mg/l. Woda nie powinna zawierać zanieczyszczeń mikrobiologicznych. Stosu-nek spożycia paszy do wody wynosi 1 : 1,6 – 1,8; przy czym ilość spożytej wody zależy od składników paszy. Spożycie wody zwiększa się wraz z wiekiem i w 42. dniu życia wynosi ok. 288 ml. Powyżej 21ºC zwiększa się spożycie wody o 7% na 1ºC. Podwyż-szenie zawartości białka o 1% zwiększa pobieranie wody nawet o 3%. Za pomocą wo-domierza należy prowadzić codzienną kontrolę spożycia wody przez brojlery i wszelkie usterki w żywieniu i mikroklimacie jak najszybciej usuwać.

Pozostałości organiczne, sole mineralne (głównie wapń) i bakterie wytwarzające po-lisacharydy zewnętrzne tworzą glikokaliks, a ten biofilm w linii pojenia. Biofilm usuwa się za pomocą kwaśnych związków amoniowych, dwutlenku chloru, kwasu nadoctowe-go lub innych związków. Następnie płucze się linię pojenia i odkaża. W przypadku zmiany smaku i zapachu wody w linii pojenia – trzeba niezwłocznie przystąpić do czyszczenia, mycia i dezynfekcji całego układu.

Profilaktyka odchowu brojlerów. W odchowie brojlerów obowiązuje zasada pod-stawowa: „wszystko pełne, wszystko puste”. W pierwszym dniu życia szczepi się pi-sklęta w zakładzie wylęgowym przeciwko rzekomemu pomorowi drobiu i zakaźnemu zapaleniu oskrzeli (aerozol wielkocząsteczkowy), a w przypadku zagrożenia – także przeciwko chorobie Mareka. W 12. dniu odchowu szczepi się brojlery przeciwko za-kaźnemu zapaleniu oskrzeli (aerozol lub w wodzie pitnej), w 21. dniu przeciwko choro-

Adam Mazanowski

52

bie Gumboro (szczepionka w wodzie do picia), a w 25. dniu przeciwko rzekomemu pomorowi drobiu i zakaźnemu zapaleniu oskrzeli (aerozol lub w wodzie pitnej). Można też poza pierwszym szczepieniem w zakładzie wylęgowym podawać w fermie szcze-pionkę w 14. dniu, przeciwko zakaźnemu zapaleniu oskrzeli (aerozol lub w wodzie pitnej) oraz między 14. a 18. dniem i między 21. a 25. dniem przeciwko chorobie Gum-boro (szczepionka w wodzie do picia).

Zalecany jest monitoring serologiczny mający na celu określenie poziomu przeciwciał po szczepieniu. Ma to pomóc w ocenie skuteczności szczepienia i ewentualnie wykryciu nowego zakażenia. Konieczne jest właściwe przygotowanie brojlerni przed wprowadze-niem piskląt, a następnie codzienna kontrola warunków środowiskowych oraz spożycia wody i paszy. Należy prowadzić bieżącą obserwację brojlerów, okresowo sprawdzać masę ciała ptaków, rejestrować padnięcia i brakowania brojlerów nie nadających się do dalszego odchowu. Jest też zalecane podawanie preparatów poprawiających zdrowotność brojlerów i warunki środowiskowe odchowu. Dbałość o mikroklimat brojlerni i prawi-dłowe żywienie ptaków zapobiega zmniejszeniu odporności (immunosupresji).

Dla uzyskania dobrych wyników odchowu kurcząt brojlerów trzeba na bieżąco re-alizować kompleksowy program profilaktyczny. Kilka razy w tygodniu przeprowadzać odkażanie brojlerni razem z ptakami (zamgławianie). W budynku należy urządzić śluzę sanitarną. Ograniczyć wizyty obcych ludzi w fermie i zabezpieczyć brojlernię przed wchodzeniem do środka zwierząt dzikich i domowych.

Przygotowanie brojlerów do uboju i transport do rzeźni. Na tydzień przed pla-nowanym ubojem należy z dawki pokarmowej wycofać ziarno pszenicy i wszystkie leki (m.in. kokcydiostatyk) oraz zapewnić 23-godzinny dzień świetlny. Przed rozpoczęciem łapania brojlerów trzeba pomieszczenie zaścielić, w celu zmniejszenia kontaktu ptaków z pomiotem. Głodzenie ptaków rozpoczyna się 8–10 godz. przed ubojem, natomiast wodę podaje się aż do rozpoczęcia załadunku. Dłuższy niż 10 godz. czas głodzenia powoduje przenikanie wody z tkanki mięśniowej do jelit. Następuje wzrost bakteryjne-go zakażenia pomiotu, występuje biegunka, która jest wskaźnikiem zbyt długiego ocze-kiwania na ubój. Ma też miejsce pogorszenie wydajności rzeźnej, odwodnienie ptaków oraz pogorszenie jakości mięsa i masy ciała brojlerów.

Do uboju nie nadają się ptaki słabo wyrośnięte, źle umięśnione, zbyt otłuszczone, z brakami w upierzeniu, z widocznymi deformacjami kośćca i z uszkodzeniami ciała. Pozostałe ptaki chwyta się i ładuje do skrzynek transportowych. Przed rozpoczęciem tych czynności usuwa się lub podnosi całe wyposażenie brojlerni tak, żeby ptaki nie uszkodziły się w czasie łapania. Dla brojlerów o masie do 3 kg potrzeba ±160 cm2 po-wierzchni skrzynki/1 kg masy. Do przewozu używa się skrzynek transportowych o wymiarach 60 x 80 cm, mieszczących 10–14 brojlerów. Masa skrzynki z brojlerami wynosi 20–30 kg. Do przewozu brojlerów używa się też kontenerów wyposażonych w szuflady. Na 140 cm2 daje się 1 kg brojlera. Kontener mieści 36–85 kg żywca. Kon-tenery uważa się za lepsze do transportu brojlerów niż skrzynki (mniej uszkodzeń).

Brojlery łapie się za oba skoki, uniemożliwiając im machanie skrzydłami. Dla uła-twienia łapania używa się przenośnych płotków oraz zmniejsza natężenie światła lub stosuje światło niebieskie, w którym ptaki słabo widzą. Transport brojlerów do rzeźni


53

musi być ostrożny i nie powinien trwać dłużej niż 1,5 godziny, z maksymalną szybko-ścią 70 km/godzinę. Przewiezienie ptaków trzeba uzależnić od warunków atmosferycznych.

Po transporcie należy zapewnić ptakom odpoczynek, połączony z dobrą wentylacją i zamgławianiem zimną wodą w celu schłodzenia brojlerów w przypadku upałów. Skrzynki lub kontenery trzeba ustawić w taki sposób, ażeby istniał dobry obieg powie-trza. Oczekiwanie na ubój nie powinno być zbyt długie. Przy rozładunku i zawieszaniu brojlerów na przenośniku linii uboju zwraca się ponownie uwagę na przydatność rzeź-ną, a szczególnie na czystość ptaków (łapy, pióra) oraz stopień wygłodzenia i kondycję brojlerów. Jakość tuszek i mięsa związane są z prawidłowym oszałamianiem (natężenie prądu 85 mA). Większe natężenie prądu powoduje pogorszenie wykrwawiania, wybro-czyny krwawe na skrzydłach i nogach, gorszy smak mięsa oraz pogorszenie jakości i trwałości tuszek. Pogorszenie smaku i zapachu mięsa powodują też: leki, nieprawi-dłowe środowisko, niektóre pasze (np. mączka rybna, śruty poekstrakcyjne, zanieczysz-czona woda), a także środki odkażające, choroby, niewłaściwe głodzenie przed ubojem oraz nieprawidłowa obróbka poubojowa.

Użytkowość kurcząt brojlerów (Koźlecka i Wencek, 2007)

Zestaw

towarowy

Padnięcia (%) Średnia masa ciała (kg)

Zużycie paszy na 1 kg masy

ciała (kg)

Europejski Wskaźnik Wy-

dajności (EWW) do 7. dnia do 43. dnia

Ross 308 0,7 4,2 2,29 1,92 267 Cobb 500 0,8 4,1 2,30 1,89 279 Hybro G+ 1,1 3,2 2,28 1,83 283 Hybro PG+ 2,1 8,1 2,44 1,94 271 Średnia* 0,7 4,2 2,28 1,91 269

* Ross 308, Cobb 500, Flex, Ross PM3, F15, Hybro G+, Hybro PG, Ross 508, ISA 215.

EWW = przeżywalność (%) x masa ciała (kg) liczba dni odchowu x zużycie paszy na 1 kg masy ciała (kg)

Piśmiennictwo

Mazanowski A., 1997. Czynniki wpływające na efektywność odchowu kurcząt brojlerów. Polskie Drobiarstwo, nr 1, 3, 4 i 5.

Mazanowski A., 2007. Kury mieszańce. Hodowca Drobiu, nr 1. Mazanowski A., 2007. Tendencje w hodowli kur mięsnych. Hodowca Drobiu, nr 2. Mazanowski A., 2007. Odchów kurcząt brojlerów. Hodowca Drobiu, nr 4, 5, 6/7, 9, 10, 11 i 12. Smulikowska S., Rutkowski A., 2005. Zalecenia żywieniowe i wartość pokarmowa pasz. Inst.

Fizjologii i Żywienia Zwierząt PAN Jabłonna.

TECHNOLOGIA PRODUKCJI JAJ KONSUMPCYJNYCH


Wielkotowarowa produkcja jaj konsumpcyjnych w Polsce prowadzona jest w bu-dynkach bezokiennych i bezwybiegowych, zarówno systemem podłogowym (na głębo-kiej ściółce), jak i klatkowo-bateryjnym, a w zależności od wybranej linii genetycznej produkowane jaja będą miały skorupy o barwie od białej do ciemnobrązowej. Poziom produkcji nieśnej i jej przebieg w dużym stopniu zależą od prawidłowego wychowu kurek. Dla pełnego wykorzystania potencjału genetycznego kur kierunku nieśnego należy im zapewnić niemalże idealne warunki mikroklimatyczne i doskonale zbilanso-wane pasze (stosuje się mieszanki pełnoporcjowe). Efekt ekonomiczny fermy towaro-wej zależeć będzie od: • genotypu i jakości piskląt, • warunków wychowu kurek, ich wyrównania, • warunków mikroklimatycznych, • systemu żywienia i jakości pasz.

W okresie wychowu ubytki i brakowania zdrowotne kurek nie powinny przekroczyć 5%. Czynnikami ograniczającymi efektywność wychowu kurek są: • nadmierna obsada ptaków, • ograniczony dostęp do paszy, • niedostateczna liczba karmideł i poideł, • nieodpowiednie warunki mikroklimatyczne, • wolne opierzanie, • nieprawidłowe przycięcie dziobów.

W Polsce pozostały tylko cztery fermy zarodowe zajmujące się doskonaleniem kur kierunku nieśnego (w Zakrzewie, Mieni, Iwnie i Rozewie). Zarówno krajowa, jak i europejska hodowla zdominowana jest głównie przez dwie korporacje: ISA-Hendrix – Poultry Breeders i HY-Line – Lohmann Tierzucht. Zapewniają one materiał w pełni zaspokajający wymagania i oczekiwania hodowców, w zależności od pożądanej barwy skorupy, warunków klimatycznych czy systemu i warunków utrzymania.

Jaja o białej skorupie znoszą kury następujących linii: Iwno LG (polska linia), LSL Classic, LSL Extra, LSL Lite, Bovans White, Hisex White, Shaver White, Babcock White, ISA White, Dekalb White.

Linie znoszące jaja o kremowej lub brązowej skorupie to: Astra S, Messa 445, Mes-sa 443 (polskie linie), Bovans Brown, Bovans Nera, Hisex Brown, Shaver Brown, Bab-

Ewa Łukaszewicz

56

cock Brown, Babcock 380, ISA Brown, ISA Warren, Dekalb Brown, Dekalb Amber-link, LB Classic, LB Lite, LB Extra, Tradition, Silver, Sandy.

Parametry użytkowe niosek, uzyskiwane w okresie produkcyjnym (liczba jaja, śred-nia masa jaj, spożycie i wykorzystanie paszy), w dużej mierze zależą od ich rozwoju fizjologicznego i masy ciała w 16. – 17. tyg. życia. W wychowie kurek nieśnych dąży się do: • uzyskania odpowiedniej masy ciała w 5. tyg. życia, • wyrównania stada w 16. tyg. życia (min. 80%), • wzrostu masy ciała od rozpoczęcia nieśności do osiągnięcia szczytu nieśności (25. –

26. tydzień życia). Aby osiągnąć pierwszy z zamierzonych celów – uzyskanie odpowiedniej masy ciała

w 5. tyg. życia, w pierwszych tygodniach wychowu kurek należy zapewnić: • stabilną temperaturę (może być niższa, ale bez wahań dobowych); • wilgotność względną – na poziomie 60–65%; • oświetlenie – 0–7. dzień życia – min. 20 godz. światła/dobę; od 3. tyg. – 16 godz.;

do 9. tyg. stopniowe skracanie długości dnia do 9–10 godz.; • paszę o odpowiedniej strukturze, zbilansowaną pod względem stosunku energetycz-

no-białkowego; • obsadę – od 0 do 4. tyg. – 175 cm2 na szt.; po 4 tyg. – 350 cm2; • korekcję dziobów – zabieg ten zaleca się przeprowadzać w 7. – 8. tyg. życia); • szczepienia.

Przyczyną słabego i niedostatecznego wyrównania ptaków może być: • odwodnienie piskląt, • zbyt niska temperatura w wychowalni przy wstawieniu piskląt, • zbyt późne rozrzedzenie stada (zmniejszenie obsady), • zła dystrybucja paszy (ograniczony dostęp, nieodpowiednie rozmieszczenie karmideł), • nieprawidłowe dawkowanie paszy lub niska jej jakość (zła struktura paszy), • niewłaściwa korekta dziobów.

Należy dążyć do tego, aby w połowie dnia świetlnego kury wyjadły całą paszę, po-daje się ją 2–3x w ciągu dnia.

W okresie wychowu kurek wyróżnia się trzy fazy rozwojowe: • Do 6. tyg. – charakterystyczne dla tego okresu są:

− przerywany lub 23-godzinny program świetlny w czasie pierwszych dni życia piskląt;

− stopniowe skracanie długości dnia świetlnego z 23 do 16 godz.; − formowanie się kośćca do ok. 50%; − podawanie paszy dla kurcząt 1 lub paszy „starter”; − żywienie ptaków ad libitum; − następuje szybki wzrost masy ciała; − pierwsze przepierzanie się ok. 3 tyg. życia; − odpowiedni program szczepień.

Technologia produkcji jaj konsumpcyjnych

57

• Od 7. do 15. tyg.: − zmiana paszy na wzrostową; − drugie przepierzanie się ok. 9. – 10. tyg. życia; − kościec ptaka formuje się do ok. 95%; − stopniowy, stały wzrost masy ciała; − program szczepień powinien zostać zakończony do ok. 15 tyg.; − ograniczona liczba godzin światła; − od 14 tyg. rozpoczyna się trzecie przepierzanie, które powinno być równomierne

i zakończyć się do 17 tyg. życia. • Od 16. do 20. tyg. życia – fazę tę charakteryzuje:

− bardzo szybki przyrost masy ciała; − masa ciała stabilizuje się i następuje bardzo szybkie dojrzewanie ptaków; − rozpoczyna się stymulację ptaków do rozpoczęcia nieśności; − przenoszenie ptaków z wychowalni do kurnika produkcyjnego; − zmiana paszy wzrostowej na przednieśną (17. – 18. tydzień).

Czas rozpoczęcia nieśności stada można stymulować za pomocą światła lub odpo-wiedniego programu żywienia i musi być on ściśle powiązany ze stopniem rozwoju kurek. Dla większości linii wysokoprodukcyjnych stymulacja świetlna zalecana jest dopiero wówczas, kiedy kurki osiągną masę ciała rzędu 1250 g, a całe stado będzie dobrze wyrównane. Ponadto rozpoczęcie stymulacji świetlnej ptaków możliwe jest dopiero po całkowitym zakończeniu ostatniego przepierzenia kurek.

Po rozpoczęciu nieśności bardzo ważny jest dalszy rozwój somatyczny i stopniowy wzrost masy ciała. W chwili uzyskania dojrzałości płciowej (ok. 5% nieśności) kurki powinny ważyć 1400–1500g. Między 5 a 90% nieśności (do osiągnięcia szczytu nie-śności przypadającego na 25–26 tyg. życia) masa ciała kurek powinna wzrosnąć o 300 g, a spożycie paszy wzrosnąć o 40% (o ok. 30 g). Decyduje to o późniejszej wytrwało-ści nieśności, masie jaj, wytrzymałości skorupy i utrzymaniu dobrej kondycji niosek.

Nioski zbyt wcześnie wprowadzone w okres nieśności mają: • masę ciała niższą od normatywnej, • ograniczoną wytrwałość nieśności, • zbyt niską masę jaj, • gorsze upierzenie, • podwyższone upadki w okresie produkcyjnym, • brak stabilności w nieśności.

Tylko ptaki o dobrze rozwiniętym przewodzie pokarmowych i dużym apetycie będą w stanie zaspokoić swoje wysokie zapotrzebowanie na składniki pokarmowe w okresie intensywnej nieśności. Dla ptaków, które mają doskonale rozwinięty zmysł wzroku, bardzo ważna jest forma paszy w istotny sposób wpływająca na jej konsumpcję. Zaleca się podawanie pasz zawierających 75–80% komponentów o średnicy 0,5–3,2 mm lub paszę w formie kruszonki.

Okres produkcji nieśnej kur dzieli się na cztery okresy: • 18. – 35. tydz. – szczyt nieśności – wzrost masy ciała, nieśności i masy jaj, bardzo

ważna w tym okresie jest wielkość wyjadanej paszy;

Ewa Łukaszewicz

58

• 35. – 50. tydz. – nieśność wciąż utrzymuje się na poziomie ponad 90%, dalszy wzrost masy jaja;

• 50. – 65. tydz. – ważna w tym okresie wytrwałość nieśności, odpowiedni poziom wapnia w paszy oraz optymalizacja wykorzystania paszy;

• 65. tydz. do końca użytkowania – należy zwrócić szczególną uwagę na poziom i formę wapnia, 2/3 wapnia powinna być podana w postaci grysu, a tylko 1/3 w formie pylistej (kredy pastewnej). W całym okresie nieśności, poza doskonale zbilansowaną paszą, formą i wartością

pokarmową dostosowaną do fazy nieśności, nioskom należy zapewnić odpowiednie warunki mikroklimatyczne: • obsada – przy chowie ściółkowym – 6–6,5 szt/m2, • temperatura – 14–160C, • wentylacja – wymiana powietrza: zimą: 1,5–2,0 m3/kg masy ciała/h; szybkość prze-

pływu powietrza – 0,3–0,5 m/s; latem 4,0–6,0 m3/kg masy ciała/h, przy szybkości przepływu powietrza – do 1,5 m/s,

• wilgotność względna – 55–65%, • oświetlenie – programy świetlne:

− natężenie światła – 1,5 W/ m2 (10 luksów), − długość dnia świetlnego – 14–17 h/ dobę, − w okresie produkcji nieśnej nie należy skracać długości dnia świetlnego, − barwa światła.

Prawidłowo wychowane i prowadzone współczesne stado towarowe niosek może osiągać następujące parametry produkcyjne (na podstawie wskaźników linii ISA White (nioski jaj o białej skorupie) i ISA Brown

ISA White ISA Brown Okres nieśności (tyg.) 18–80 18–80 Przeżywalność (%) 94.0 93,2 Wiek przy 50% produkcji (dni) 141 143 Szczyt nieśności (%) 95 95 Średnia masa jaja (g) 61.8 63,1 Liczba jaj na nioskę wstawioną (szt.) 352 351 Masa jaj na nioskę wstawioną (kg) 21.8 22,1 Średnie dzienne spożycie paszy (g) 110 111 Wykorzystanie paszy (kg/kg) 2.16 2.14 Masa ciała w 80 tyg. życia (g) 1750 2000

Produkcyjność stada definiuje się w postaci wskaźnika nieśności stanu początkowe-go (PL) lub stanu średniego (SL) niosek:

% nieśności stada = Liczba jaj w analizowanym okresie Średni (SL)/ początkowy (PL) stan niosek x liczba dni

SL – średnia liczba jaj na nioskę stanu średniego, PL – średnia liczba jaj na nioskę stanu początkowego.

TECHNOLOGIA CHOWU INDYKÓW

Prof. zw. dr hab. dr h.c. Andrzej Faruga

Szczegółowe informacje zawiera opracowanie książkowe pt. „Indyki – hodowla i użytkowanie” autorstwa A. Farugi i J. Jankowskiego, PWRiL, Warszawa 1996 r.

Notowany w ostatnich latach szybki wzrost produkcji indyków, nie tylko w Polsce, był odpowiedzią na stale zwiększający się popyt na ten gatunek mięsa drobiowego. Decydują o tym zalety mięsa indyczego, rozwój przetwórstwa, wydajność rzeźna, a także dość korzystna ekonomika produkcji młodych indyków rzeźnych.

W latach 1976–1984 produkcja młodych indyków rzeźnych w Polsce kształtowała się na poziomie 5–6 tys. ton rocznie, a w 1995 r.. wynosiła ponad 80 tys. ton i w 2004 r. ok. 270 tys. ton.

Dalszy rozwój tego kierunku produkcji zwierzęcej wymagać będzie od producentów poszukiwania możliwości obniżenia kosztów produkcji żywca oraz przetworów mięsa indyczego, a także zwiększenia ich asortymentu na rynku. Dlatego też niezbędna staje się rozbudowa w kraju ferm rodzicielskich, które w większym stopniu powinny brać udział w zaopatrywaniu ferm towarowych w pisklęta do tuczu. Ponadto musi nastąpić większa integracja producentów pasz, ferm indyczych i rzeźni drobiu, w trosce o kie-szeń konsumenta, by produkt finalny z mięsa indyczego był konkurencyjny z innymi.

Szansą utrzymania się na rynku i zwiększania produkcji oraz konsumpcji mięsa indy-czego jest także i to, że u indyków korzystniejsza jest (o ok. 4%) niż u kurcząt transforma-cja białka paszy na białko części jadalnych, wyższa jest też zawartość mięśni i części jadalnych w tuszce, a mięso charakteryzuje się bardzo wysoką wartością odżywczą.

Charakterystyka indyków użytkowanych w Polsce

Aktualizacja danych przedstawionych w książce „Indyki – hodowla i użytkowanie” (s. 9–20):

Indyki typu ciężkiego: • Big 6 (zAnglii), • Nicholas 700 (ze Szkocji).

Andrzej Faruga

60

Orientacyjne masy ciała i zużycie paszy na l kg masy ciała

Wiek (tyg.)

Masa ciała (kg) Zużycie paszy (kg/kg) samce samice samce samice

12 8,9-9,5 6,7–7,1 1,90 2,03–2,12 13 10,0–10,8 7,4–7,9 2,00 2,10–2,25 14 11,2–12,9 8,6–8,7 2,05 2,20–2,39 15 12,4–13,3 9,0-9,5 2,15 2,30–2,49 16 13,3–14,6 9,6–10,2 2,23 2,40–2,60 18 15,5–17,0 10,2–11,6 2,40 2,60–2,80 20 17,5–19,4 x 2,57 x 22 20,0–21,7 x 2,75 x 24 21,0–23,9 x 2,97 x

Masa ciała w wieku ubojowym: samce 14–22 tyg.; samice 12–18 tyg. • XL (z Kanady): samce 13–20 kg; samice 8–13 kg, • Converter: samce 12–19 kg; samice 6–11 kg.

Indyki typu średniociężkiego • BUT-8 (samiec Big 5xsamica BUT-8) –z Anglii, • BUT-9 (samiec Big 5xsamica Big 6) – z Anglii.

Orientacyjne masy ciała i zużycie paszy na l kg masy ciała

Wiek (tyg.)

Masa ciała (kg) Zużycie paszy kg/kg samce samice samce samice

12 8,3 -8,6 6,0-6,4 1,85-1,94 1,95-2,10 13 9,4-9,8 6,7 -7,1 1,93-2,00 2,04-2,20 14 10,5 - 10,9 7,3-7,8 2,01-2,07 2,15-2,30 15 11,5 -12,0 7,9-8,4 2,10-2,15 2,28-2,40 16 12,6 - 13,2 8,4 - 9,1 ~2,20 2,40-2,50 18 14,6-15,4 x 2,35-2,40 x 20 16,6-17,5 x 2,50-2,65 x 22 18,6-19,6 x ~2,75 x

Indyki typu lekkiego (z Anglii) • HB-91, • HB-92, • T-5.

Technologia chowu indyków

61

Orientacyjne masy ciała i zużycie paszy na 1 kg masy ciała

Wiek (tyg.) Płeć

HB-91 HB-92 T-5 Masa ciała (kg)

Zużycie paszy (kg/kg)

Masa ciała (kg)

Zużycie paszy (kg/kg)

Masa ciała (kg)

10 samiec 4,3 18–1,9 3,5 -2,0 x samica 3,4 2,0–2,1 2,8 -2,2 x

12 samiec 5,7 1,9–2,1 4,7 -2,2 6,7 samica 4,4 2,2–2,3 3,6 -2,4 5,1

14 samiec 7,2 2,1–2,3 5,9 -2,3–2,4 8,5 samica 5,3 2,4–2,6 4,4 -2,7 6,2

16 samiec 8,6 2,3–2,4 7,1 -2,5–2,6 10,8 samica 6,1 2,6–2,8 5,0 -2,9 7,1

Technologia odchowu indyków rzeźnych

Organizując fermę intensywnego odchowu indyków rzeźnych, należy między inny-mi przestrzegać następujących zasad: 1. Ferma powinna być ogrodzona i oddalona od innych zabudowań gospodarczych

oraz powinna posiadać dobry dojazd. 2. Przy wjeździe na fermę i wejściach do budynków należy zbudować baseny lub

ułożyć odpowiednie maty dezynfekcyjne, które powinny być stale uzupełniane środkami odkażającymi.

3. Dla utrzymania czystości, drogi wewnętrzne powinny być utwardzone. 4. Wstęp osób na fermę winien być ograniczony do minimum. 5. Osoby wizytujące i obsługujące indyki muszą bezwzględnie przestrzegać zasad

higieny i profilaktyki weterynaryjnej.. 6. Przed wejściem na fermę należy zmieniać buty i ubranie na odzież ochronną,

wchodząc do budynku produkcyjnego należy buty odkazić na macie dezynfekcyj-nej, a ręce umyć i spłukać środkiem odkażającym.

7. Osoby pracujące na fermie indyków nie mogą mieć kontaktów z innymi gatunkami ptaków.

8. Wnętrza budynków winny być zabezpieczone przed dostępem ptactwa dzikiego. 9. Na fermie indyków zabronione jest utrzymywanie innych gatunków ptaków gospo-

darskich, a ptaki padłe należy natychmiast usuwać z budynku. 10. W jednym budynku należy odchowywać tylko ptaki w tym samym wieku i jedna-

kowego pochodzenia. 11. Budynki dla indyków są zazwyczaj bezokienne, co umożliwia zastosowanie

w odchowie wybranego programu świetlnego. Dla oszczędności energii elektrycz-nej można też odchów prowadzić w budynku z oknami, regulując wówczas czas oświetlenia budynku przez włączenie światła rano i wieczorem, w przypadku krót-szego niż 12 h światła naturalnego.

12. W okresie letnim, dla efektywniejszego wykorzystania wychowalni (zwiększenie rotacji odchowywanych ptaków), można też od 7 tyg. odchów indyków rzeźnych prowadzić w wiatach.

Andrzej Faruga

62

13. W celu zabezpieczenia fermy przed przerwami w dopływie energii elektrycznej ferma powinna posiadać agregat prądotwórczy.

14. Na 1 m2 podłogi zaleca się obsadę 35 do 40 kg masy ciała, tj. 5 szt./m2 do 12 tyg.; 3,5 szt. od 13 do 16 tyg. i do 2,5 szt./1 m2 od 17 tyg. do końca odchowu.

15. Pracownicy obsługi powinni posiadać aktualną kartę zdrowia i poddawać się okre-sowym badaniom na nosicielstwo pałeczek Salmonella.

Organizacja produkcji. Cykl produkcyjny może trwać średnio 16 tyg. (15 do 17 tyg.) przy jednoczesnej sprzedaży indyczek i indorów lub też indyczek do 16 tyg., na-tomiast indorów do 22–24 tygodni.

Przerwa w odchowie indyków w danym budynku po zakończonym odchowie, prze-znaczona na przygotowanie pomieszczenia do następnego cyklu odchowu, powinna wynosić 2–3 tygodnie.

Ze względów organizacyjnych optymalnym jest jednoczesne "zasiedlenie" co naj-mniej dwóch budynków, z tym że „zasiedlenie” całego „sektora” powinno nastąpić w czasie nie dłuższym niż 2–3 tygodnie.

Proponuje się 3 warianty organizacji „zasiedlenia” budynków: 1. Odchów tej samej liczby indyków w jednym budynku od pierwszego do ostatniego

dnia tuczu. W przypadku otrzymania piskląt seksowanych należy samce i samice wstawić do oddzielnych budynków lub do przedziałów jednego budynku prze-miennie w kojcach: l) samice, 2) samce, 3) samce, 4) samice. Po sprzedaży indy-czek (w 16 tyg.) należy połowę indorów z przedziału 2 przepędzić do 1, a z 3 do 4, tj. usunąć przegrody pomiędzy przedziałami 1 i 2 oraz 3 i 4.

2. Odchów podwójnej liczby indycząt w jednym budynku do wieku 4 tyg., a następnie przeniesienie lub przepędzenie połowy z nich do drugiego budynku znajdującego się w sąsiedztwie.

3. Odchów do 6 tyg. w wychowalni, a następnie przeniesienie indyków do wiat (w okre-sie od wiosny do jesieni).

Wariant drugi daje możliwość znacznych oszczędności energii niezbędnej do ogrzewania budynku oraz mniejszych nakładów pracy ludzkiej. Może to w sposób zna-czący obniżyć koszty produkcji.

Przygotowanie indycznika

Higiena. Wprowadzenie indycząt do wychowalni musi być poprzedzone odpowied-nim przygotowaniem budynku, tak pod względem wyposażenia, jak i dokładnego wy-mycia, zdezynfekowania pomieszczeń, ściółki, a także sprzętu dostępnymi na rynku środkami dezynfekcyjnymi zaproponowanymi przez lekarza weterynarii.

Przed przystąpieniem do odkażania należy też pamiętać o bardzo dokładnym odku-rzeniu przewodów wentylacyjnych i wentylatorów. Posadzkę i ściany (do wys. 1,5 m) w pomieszczeniu, w którym ptaki chorowały na kokcydiozę, dobrze jest opalić płomie-niem; czynność tę przeprowadza się z wielką ostrożnością, aby nie wzniecić pożaru i tylko w budynkach z materiałów trudno palnych.

Po dokładnym odkażeniu pomieszczenia należy przygotować i zdezynfekować ściółkę. Dopiero na odpowiednio przygotowanej ściółce rozstawia się sprzęt, uprzednio


63

wydezynfekowany. Po ustawieniu sprzętu całe pomieszczenie spryskuje się ponownie jednym ze środków dezynfekcyjnych, a następnie 1% siarczanem miedzi.

Po tak przeprowadzonej dezynfekcji pomieszczenie należy ogrzać, a następnie od-kazić jeszcze raz (po zamknięciu wentylatorów) parami formaliny przez 24 godz. lub innym preparatem o podobnym działaniu. Osoby pracujące przy dezynfekcji-gazowaniu muszą włożyć maski.

Podczas odchowu indycząt do wieku 3–4 tyg. trzeba w celu podniesienia wilgotno-ści w hali oraz dezynfekcji pomieszczenia 3–4 razy dziennie spryskiwać ściółkę i sprzęt znajdujące się w kręgach 1% roztworem dezynfekcyjnym zawierającym jod. Jod uwol-niony zapobiega skutecznie chorobom grzybiczym.

Jednorazowo rozpyla się w hali 10 l roztworu w bardzo drobnych kropelkach. W trakcie odchowu indycząt w przypadku wymiany lub uzupełnienia ściółki należy ją spryskiwać l% roztworem siarczanu miedzi albo innym preparatem o podobnym działaniu.

Sprzęt. Wyposażenie w sprzęt uzależnione jest od fazy odchowu indyków. Przed wstawieniem piskląt budynek powinien być wyposażony w sztuczne kwoki, wokół których ustawia się na pierwsze siedem dni parawany. Wewnątrz pierścienia (parawa-nu) ustawia się sprzęt do karmienia i pojenia. Ustawienie parawanu zapobiega przede wszystkim zbijaniu się dużej liczby indycząt, mogącemu prowadzić do uduszeń, a także może ułatwić utrzymanie wymaganego mikroklimatu w strefie przebywania ptaków. Stosowanie sztucznych kwok przyczynia się do zmniejszenia nakładów na ogrzewanie pomieszczeń, a także umożliwia ptakom samodzielne regulowanie potrzeb termicznych. Niektórzy producenci nie stosują (z różnych powodów) parawanów, co jednak wzbudza pewne kontrowersje u specjalistów. Na późniejszy okres odchowu mogą być używane różne systemy pojenia i karmienia oferowane przez firmy specjalistyczne krajowe i zagraniczne.

Wymagania dotyczące karmideł

Wiek Liczba karmideł Długość brzegu

na ptaka (cm)

1–8 dzień Dla 250 indycząt: 3-tubowe karmidła o obwodzie 99 cm + 3 karmidła korytkowe o długości 117 cm. Całkowita długość brzegu karmideł 648 cm.

2,5

9 dni – 8 tyg. Dla 120 indycząt: 2-tubowe karmidła o obwodzie 140 cm każde 2,3

9 tyg. do końca chowu

Dla 120 indycząt: 2-tubowe karmidła o obwodzie 196 cm każde 3,3

Na początku odchowu rozkładamy karmidła wokół źródeł ciepła. Między pierw-

szym a czwartym dniem odchowu wymieniamy paszę cztery do pięciu razy dziennie, ażeby stymulować i pobudzić pisklęta do pobierania paszy. W pierwszych dniach życia piskląt karmidła należy utrzymywać w czystości. Jako karmideł można używać no-wych, nieużywanych wytłaczanek.

Andrzej Faruga

64

Minimalna ilość poideł na jednego ptaka

Okres odchowu Minimalna ilość poideł w zależności od wieku:

1–8 dzień Dla 250 indycząt: 3 poidła typu dzwon. Całkowita długość brzegu poideł: 336 cm (1,3 cm/szt.)

9 dni–8 tyg. Dla 100 indycząt: 2 poidła typu dzwon o obwodzie 112 cm (2,2 cm/szt.)

9 tyg. – do końca chowu Dla 120 indycząt: 2 poidła typu dzwon o obwodzie 140 cm (2,3 cm/szt.)

Poidła muszą być utrzymywane w czystości woda świeża i czysta przez cały czas. W ciągu l-go tygodnia życia poidła należy czyścić 4 razy dziennie, do 3–4 tyg. raz dziennie, a później co najmniej 2 razy w tygodniu. Zaleca się notowanie dziennego spożycia wody. Wczesne ostrzeżenie, jeżeli chodzi o liczne problemy patologiczne, może być manifestowane poprzez zmianę spożycia wody. Ptaki muszą mieć stały do-stęp do świeżej wody o dobrej jakości. Należy regularnie badać jakość wody w miejscu ujęcia i w poidłach. Spożycie wody zależy od temperatury otoczenia, wilgotności po-wietrza, mieszanki paszowej, wieku i stanu zdrowotnego indyków. Wyraźne zmiany w ilości spożywanej dziennie wody mogą sygnalizować o zdrowiu ptaków. Stąd też należy zamontować wodomierze i regularnie sprawdzać jej spożycie. W pierwszych tygodniach spożycie wody bywa 2,5 razy większe niż paszy. W środkowej fazie od-chowu jest 2 razy większe, a pod koniec tuczu spożycie wody (proporcjonalnie do pa-szy) zmniejsza się.

Orientacyjne zużycie wody pitnej przez 1000 indyków ciężkich w ciągu doby (w litrach)

Tydzień Indyczki Indory

1. 40 45 3. 130 150 5. 250 270 7. 390 420 9. 500 600 11. 630 750 13. 740 900 15. 800 1000 17. 840 1050 19. x 1200 21. x 1300 22. x 1450

Podczas upalnej pogody zużycie wody znacznie wzrasta.


65

Obsada indyków na 1 m2 powierzchni zależnie od wieku i typu (masy ciała) oraz kierunku użytkowania

Wiek (tyg.)

Stado rodzicielskie Stado towarowe (indyki rzeźne) indyczki

(szt.) indory (szt.)

indyczki (szt.)

indory (szt.)

l. wersja 1–8 7,0 5,0 10 8 9–14 3,5 2,0 x x 9–24 x x 35–40 kg na 1 m2 powierzchni

15–29 3,0 1,5 x x 30–56 1,5–cięższc

2,0–średniociężkie 1,0 x x

1,0 x x 2. wersja

1–12 5,5 x 5,0 5,0 1–15 x 2,7 x x

13–16 x x 3,3*–4,0 2,5*–3,6 13–28 2,7 x x x 17–24 x x x 2,0*–2,5 16–55 x 1,5–1,4 x x 29–56 1,8 x x x

* Mniejsza liczba ptaków dotyczy indyków ciężkich.

Mikroklimat

Temperatura. Przy rozwiązywaniu problemu ogrzewania w budynku należy uwzględnić możliwość utrzymania temperatury w strefie przebywania indyków, dosto-sowanej do ich wymagań termicznych. Wymagania te zmieniają się z wiekiem indyków (tabela).

Wiek (tyg.)

Temperatura w strefie przebywania indyków (°C)

1–2 dni 38–37 3–7 dni 37–35

2 35–33 3 33–29 4 29–24 5 24–20

6–7 20–18 >7 18–10

Jeżeli w kręgu temperatura jest zbyt wysoka, a pisklęta mają uniemożliwioną ucieczkę od gorąca, to wówczas mogą pojawić się następujące problemy: • zmniejszenie się aktywności piskląt, w rezultacie czego maleje spożycie paszy

i wody – ptaki są głodne i odwodnione; • obserwuje się wysokie tempo oddychania spowodowane stresem (zwiększa się za-

potrzebowanie na tlen);

Andrzej Faruga

66

• skutkiem stresu jest również wzrastające tętno oraz rozmaite inne problemy, np. syndrom „okrągłego serca”;

• z powodu przegrzania zostaje zahamowana absorpcja woreczka żółtkowego, co może stanowić przyczynę wzrostu zapadalności na infekcje;

• stres powoduje także obniżenie spożycia dostępnych witamin i aminokwasów; zapo-trzebowanie na te składniki wzrasta, wskutek czego nasila się występowanie róż-nych infekcji, głodowanie, śmiertelność oraz zróżnicowanie stada. Wentylacja. Jeżeli wentylacja jest niewystarczająca, to mogą występować następu-

jące problemy: • wysoki poziom dwutlenku węgla (CO2) może być przyczyną dziobania, wiodącego

do dużych strat we wczesnym okresie odchowu’ • zwiększa się występowanie syndromu „okrągłego serca”; • zmniejsza się dopływ tlenu do narządów organizmu, młode ptaki wpadają w stres; • zwiększa się podatność organizmu na takie choroby, jak zapalenie nosa i tchawicy,

mykoplazmoza oraz na drugorzędne infekcje, takie jak np. Escherichia coli; • z powodu licznych stresów obserwuje się ogromne zróżnicowanie stada, bardzo

dobrze widoczne są małe, opóźnione w rozwoju indyki; • wzrastają koszty własne z powodu niewłaściwej budowy ciała, niskiej odporności na

różne choroby (rosną wydatki na zakup leków). Gdy poziom amoniaku dochodzi do 50 ppm, koszty własne wzrastają do 20%. Zapotrzebowanie na powietrze latem: 0,75 do 4,0 m3/h/kg do 8 tygodnia; 5,0 do

7-9 m3/h/kg u starszych.

Skutecznie zapobiega pterofagii i kanibalizmowi program świetlny

Wiek indyków Długość dnia świetlnego (h) Lux

1–3 dzień 24 100 4–14 dzień 14 2–6 3–13 tydzień 12 5–6 od 14 tyg. do końca odchowu 16–18 5–6

Jeżeli w zakładzie wylęgowym nie dokonano kauteryzacji (przycinania dziobów), niektórzy hodowcy w porozumieniu z lekarzem weterynarii zalecają też w siódmym dniu kauteryzację dziobów. Przez pierwsze 3 dni po skróceniu dzioba należy ułatwić indykom pobieranie paszy, sypiąc ją do połowy wysokości brzegu karmidła. W tym czasie należy obniżyć temperaturę (wyłączenie kwok), co zmniejsza ewentualne krwa-wienie z dzioba. Jednocześnie należy podawać indyczętom witaminy z wodą do picia.

Żywienie. Chcąc wykorzystać potencjał genetyczny, indyki rzeźne powinny być karmione mieszankami granulowanymi pełnoporcjowymi, zabezpieczającymi potrzeby pokarmowe w zależności od stanu fizjologicznego ptaków, zwłaszcza ich wieku (tab. l i 2).

W pierwszych tygodniach życia mieszanki paszowe podajemy w formie kruszonki lub granulek o średnicy 2 mm, a dla starszych ptaków granulki winny mieć średnicę 3–4 mm. Wytwórnie pasz mogą też programować produkcję mieszanek oddzielnie dla indy-czek i indorów, z uwzględnieniem wieku i różnic w tempie przyrostów masy ciała. Nie bez znaczenia w produkcji określonych mieszanek paszowych są uwarunkowania eko-


67

nomiczne i sytuacja rynkowa, a także zalecenia firm hodowlanych. Jako dodatek do specjalnie wyprodukowanych koncentratów granulowanych, dla zmniejszenia kosztów odchowu, zaleca się od 4–6 tyg. stosować w żywieniu ziarna pszenicy lub kukurydzy (całe lub gniecione).

Aby zachęcić pisklęta do jedzenia po wstawieniu, należy przestrzegać następujących zaleceń: • na każdego ptaka powinny przypadać co najmniej 2 cm długości brzegu karmidła, • dosypywanie paszy do karmideł co 2–3 godz. w pierwszych 2–3 dniach przyciąga

pisklęta w stronę karmideł; wstrząsanie oraz przestawianie karmideł również zachę-ca pisklęta do jedzenia, redukuje śmierć głodową oraz stymuluje przyrosty masy ciała,

• światło musi być jaskrawe (100 lx), dzień świetlny długi, dlatego, że wpływa to w dużym stopniu na pobieranie paszy,

• zbyt niska temperatura i duży przepływ powietrza powodują większą aktywność indycząt, wskutek czego zwiększa się spożycie paszy.

Wpływ rodzaju paszy i masy ciała indycząt w wieku 4 tyg. na końcowy wynik tuczu indyków (wg Nixeya, 1989)

Struktura mieszanki paszowej podawanej w pierwszych 4 tyg.

4 tyg. 20 tyg. Masa ciała w kg

Kruszonka 1,02 14,55 Sypka 0,78 13,52

Indyki, których masa ciała w wieku 4 tyg. była mniejsza, były o 1,03 kg lżejsze przed ubojem.

− 4 tyg. = 0,24 kg różnicy − 20 tyg. = 1,03 kg różnicy

Różnica między masą ciała indyków w wieku 20 tyg. była czterokrotnie większa w porównaniu do różnicy między masą ciała w wieku 4 tygodni.

Duża liczba doniesień naukowo-badawczych wykazuje, że jeżeli w wieku 4 tyg. różnica między masą ciała jest równa l jednostce miary, to w wieku 20 tyg. ta różnica będzie równa tym samym 4 jednostkom miary.

O specyfikach stosowanych w żywieniu indyków i szczepionkach powinien decy-dować specjalista – lekarz weterynarii. Szczepienia indyków stały się nieodłącznym składnikiem profilaktyki chorób zakaźnych. Współczesny chów indyków bez szczepień profilaktycznych nie jest możliwy. Programy szczepień indyków opracowuje się na stosunkowo krótki okres. Podstawą jest aktualna sytuacja epizootyczna w danym regionie.

Uwagi ogólne

Uzyskanie oczekiwanych efektów produkcyjnych i utrzymanie dobrej zdrowotności indyków jest możliwe tylko przy stałym monitoringu stada. Codziennie winniśmy prze-glądać stado (najlepiej w obecności lekarza weterynarii) oraz kontrolować spożycie wody i paszy. Okresowo trzeba przeprowadzać badania diagnostyczne stada. Indyki kalekie i wyraźnie odstające od stada należy brakować i jak najszybciej przeznaczać na ubój. Dokładna obserwacja ściółki – jej barwa i konsystencja – są dobrym wskaźnikiem

Andrzej Faruga

68

stanu zdrowotnego indyków. Wczesna interwencja lekarza weterynarii może znacząco obniżyć skutki choroby oraz koszty leczenia. Zaleca się, aby cały odchów prowadził ten sam lekarz weterynarii.

Zagospodarowanie ptaków padłych stwarza fermom o dużej koncentracji indyków wiele problemów. Sposobów zagospodarowania ptaków padłych może być kilka, jed-nak muszą być tu brane pod uwagę obowiązujące w kraju przepisy sanitarne i decyzja lekarza weterynarii.

Również pomiot niewłaściwie zagospodarowany może być uciążliwy dla środowi-ska; podobnie jak gazy i pyły usuwane przez urządzenia wentylacyjne. Pomiot i obornik z indyczników są dobrym nawozem organicznym w różnych postaciach. Według róż-nych źródeł w pomiocie jest 22–5% suchej masy i 1,3–1,6% azotu. Ilość wydalanego pomiotu warunkowana jest od spożycia wody i paszy (1,25–1,5 raza więcej niż spoży-cia paszy), jej jakości oraz od wieku ptaków.

Orientacyjna masa ciała i spożycie paszy przez ciężkie indyki rzeźne

Wiek (tyg.)

Masa ciała (kg)

Spożycie paszy Całkowite (kg)

indory indyczki indory indyczki l 0,15 0,14 0,15 0,15 2 0,40 0,37 0,50 0,48 3 0,79 0,70 1,06 0,99 4 1,32 1,13 1,90 1,67 5 2,00 1,66 3,06 2,59 6 2,81 2,29 4,57 3,79 7 3,73 3,00 6,43 5,22 8 4,76 3,77 8,62 6,90 9 5,86 4,57 11,0 l 8,86

10 7,03 5,39 13,61 10,91 11 8,25 6,22 16,42 13,11 12 9,50 7,04 19,45 15,47 13 10,78 7,84 22,67 17,99 14 12,06 8,62 26,08 20,65 15 13,34 9,37 29,69 23,42 16 14,61 10,09 33,40 26,25 17 15,86 10,47 37,26 29,]5 18 17,09 11,41 41,33 32,20 19 18,28 11,99 45,60 35,27 20 19,44 12,53 50,08 38,43 21 20,56 54,79 22 21,63 59,72 23 22,65 64,88 24 23,60 70,27

Ilość wydalanego świeżego pomiotu np. w odchowie trwającym 18 tyg. (indory plus indyczki) wynosi ok. 51 kg/szt., a przy odchowie oddzielnym indorów (do 22 tyg.) ok. 83 kg/szt. oraz indyczek (16 tyg.) ok. 36 kg na ptaka. Emisja amoniaku w przeliczeniu na jednego młodego indyka rzeźnego w jednym cyklu wynosi ok. 212 g – indory i 102 g


69

indyczki. Emisję amoniaku z pomieszczeń dla indyków można zmniejszyć, przestrzega-jąc reżimów technologicznych oraz stosując dodatki paszowe blokujące aktywność enzymu ureazy (np. wyciąg z rośliny Yucca Schidigera).

Ferma indyków zaopatrująca się w pisklęta (lub jaja wylęgowe) z importu powinna od dostawcy uzyskać wyczerpujące zalecenia szczegółowego programu utrzymania młodych indyków rzeźnych (danego genotypu - typu użytkowego), które pochodzą z określonej firmy hodowlanej.

Zalecana dla indyków zawartość witamin i mikroelementów w 1 kg mieszanki o zawartości 88% suchej masy

Składniki Jedn. miary

Wiek w tygodniach 0–4 5–12 powyżej 13

Witaminy A j.m. 12000 10000 8000 D3 j.m. 4000 3000 2500 E mg 50 40 40 K mg 4 3,5 3,0 B1 mg 4 3 2,5 B2 mg 8 6 5 B6 mg 6 5 4 Kwas nikotynowy mg 65 60 40 Kwas pantotenowy mg 15 15 15 Kwas foliowy mg 3 2 1 Biotyna mg 0,4 0,3 0,2 BI2 mg 0,03 0,02 0,02 Cholina g 1,6 1,4 1,2 Mikroelementy Mangan mg 120 100 80 Cynk mg 90 70 60 Żelazo mg 80 60 50 Miedź mg 20 20 25 Jod mg 2 2 2 Selen mg 0,30 0,25 0,25

j.m. – jednostki międzynarodowe

Andrzej Faruga

70

Przykładowe optymalne zalecenia żywienia indyków rzeźnych. Zawartość składników po-karmowych w 1 kg paszy o zawartości 88% suchej masy1


Wiek (tyg. życia) do 3 4–6 7–9 10–12 13–15 16–18 od 19

EMN2 kcal3 2800 3000 3100 3200 3200 3300 3300 EMN2 MJ 11,7 12,6 13,0 13,4 13,4 13,8 13,8 Białko og. % 27,8 26,1 24,4 22,6 19,3 17,7 15,4 Włókno surowe % do 4,0 do 4,1 do 4,3 do 4,4 do 4,4 do 4,5 do 4,5 Aminokwasy: lizyna

%

1,76

1,65

1,55

1,32

1,16

1,03

0,90

metionina % 0,62 0,62 0,61 0,52 0,43 0,44 0,38 metionina + cystyna % 1,04 1,04 1,04 0,90 0,77 0,75 0,66 treonina % 0,98 0,91 0,90 0,77 0,72 0,66 0,59 tryptofan % 0,29 0,26 0,24 0,21 0,20 0,18 0,16 arginina % 1,84 1,73 1,62 1,36 1,18 1,03 0,9 Kwas linolowy % 1,34 1,33 1,32 1,16 1,10 1,10 1,10 Składniki mineralne: wapń

%

1,34

1,38

1,22

1,16

1,10

1,04

0,99

fosfor przyswajalny % 0,72 0,69 0,66 0,64 0,57 0,55 0,53 sód % 0,17 0,17 0,18 0,18 0,18 0,16 0,16

1 – Praca zbiorowa pod red. S.Smulikowskiej i A.Rutkowskiego. 2005. Zalecenia żywieniowe i wartość pokarmowa pasz. Normy Żywienia Drobiu. Rozdz. Indyki (J. Jankowski). IFiŻZ–PAN, Jabłonna (Polska) 2 – EMN – pozorna energia metaboliczna poprawiona do zerowego bilansu azotu 3 – kcal – kilokaloria

Specyfika chowu indyków, w tym użytkowanie stad reprodukcyjnych

Wymogi utrzymania indyków:

• ptak lubiący przestrzeń i wolność, której brakuje w chowie przemysłowym; • w pracach hodowlanych prowadzi się selekcję dotyczącą zdolności przystosowaw-

czych do intensywnych warunków produkcji ; • wiele jednak cech indyków nie uległo zmianie lub w niewielkim stopniu; • indyki często cierpią na depresję, co nie zawsze jest dostrzegane – ale obniża ona

efektywność produkcji; • mimo wieloletniej selekcji indyki zachowały naturalny instynkt do oddzielnego

życia ♂ i ♀.

Do negatywnych skutków selekcji indyków zaliczyć można m. in.:

• otłuszczenie tuszek, • osłabienie odporności wrodzonej i odporności na stres i choroby, • osłabienie nóg, • pogorszenie jakości mięsa, • wady budowy spowodowane nierównomiernym rozwojem poszczególnych organów.


71

Nogi

• nogi indyków wymagają pracy w ruchu, stąd lepiej kiedy w pierwszych tygodniach pomieszczenie dogrzewamy sztuczną kwoką (to pobudza ptaki do ruchu);

• bardzo korzystne jest utrzymywanie starszych indyków – z dostępem do woliery lub wybiegu;

• zwiększanie masy ciała – prowadzi często do deformacji nóg – zwłaszcza u indorów; • inne przyczyny:

− schorzenia wieku rozwojowego, − schorzenia na tle niedoborów żywieniowych, − schorzenia spowodowane czynnikami zakaźnymi, − schorzenia na tle zatruć.

Koralenie (7–10 tydzień)

To okres krytyczny w życiu indyków.

1. Ptaki są osowiałe, chodzą powoli, czasem z opuszczonymi skrzydłami. 2. Wrażliwe w tym czasie są na wilgoć, przeciągi, zbyt duży poziom NH3 lub błędy

żywieniowe – powodują brak apetytu, biegunki i duże upadki. Coraz częściej między 4–5 tyg. u pojedynczych sztuk występuje tzw. „syndrom mo-

krej ściółki”: • biegunka o zabarwieniu jasno- do ciemnobrązowego (czasem ślady krwi), z wie-

kiem > 5 tyg. wzrasta liczba indyków z takimi objawami (nawet do 20%), przyczyną biegunek mogą być: − 1) bakterie E. coli i Clostridium, − 2) bakteriofagi, − 3) reowirusy.

• nadmierne zagęszczenie (zwiększenie odchodów) i niewłaściwa wentylacja potęgują skutki biegunek,

• wysoki poziom K, Na i Cl powoduje wzrost spożycia wody, a tym samym rozrze-dzenie pomiotu – tj. dodatkowy czynnik zwiększający wilgotność ściółki;

• wysoki poziom soi (> 20%) też zwiększa możliwość wystąpienia biegunki; • niedobór witamin z grupy B.

Wyżej wymienione czynniki powodują zapalenia ,,poduszek” nóg, co sprawia, że indyki chodzą na palcach, a to męczy ptaki, które przysiadają, co powoduje odgniecenie piersi!

Profilaktyka w chowie indyków polega m. in. na: • utrzymaniu równowagi mikroflory jelitowej, poprzez stosowanie bakterii kwasu

mlekowego, • stosowaniu w mieszankach kwasów organicznych; • zmniejszeniu zawartości białka w mieszankach przez dodatek aminokwasów synte-

tycznych; • uwzględnieniu upodobań indyków do niektórych pasz niezbędnych do prawidłowe-

go funkcjonowania przewodu pokarmowego;

Andrzej Faruga

72

• w warunkach wolnego chowu indyki chętnie zjadają: − rośliny gorzkie (krwawnik, piołun, gorczyczkę itp.), − ogromne ilości owadów, ich chrząszcze, gąsienice i larwy.

• chitynowe skrzydełka owadów drażniąc śluzówkę przewodu pokarmowego, powodują: − wzmożone wydzielanie soków trawiennych, − wzrost łaknienia, − obniżenie pH przewodu pokarmowego.

• taką samą rolę pełnią rośliny gorzkie. Śmierć głodowa indycząt w pierwszych dniach życia (do 5%) – nie jest w pełni wy-

jaśniona. Niektórzy tłumaczą to ,,rozchwianiem” momentu klucia czy też następstwem stresu związanego z: − seksowaniem, − szczepieniem, − obcinaniem wisiorków ♂, − transportem piskląt.

Może być i inna przyczyna, jak np.: − nadmierne rozdrobnienie mieszanek, − obróbka hydrotermiczna paszy, − zbyt mały udział włókna, stąd też skłonność do zjadania ściółki i pterofagia.

Dobre rezultaty w zapobieganiu powyższym zaburzeniom daje np. dodatek owsa do mieszanek oraz ziół (zwłaszcza roślin gorzkich), które wzmagają sekrecję kwasu solne-go i soków trawiennych, obniżają pH. • Preferencja wysokiej masy ciała, w krótkim czasie, nie oznacza, że wykorzystanie

składników odżywczych jest efektywne – np. na mięso chude! • Dostarczoną energię ptak wydatkuje na odłożenie tkanki tłuszczowej. • Metabolizm odkładania tłuszczu w tuszce nie jest dotychczas w pełni poznany. • Selekcja indyków pod kątem ograniczenia otłuszczenia jest mało skuteczna. • Podejmowane są badania weryfikujące stosunek energetyczno-białkowy. • Zawężenie stosunku energetyczno-białkowego wpływa na obniżenie otłuszczenia. • Skuteczniej może pomóc inżynieria genetyczna.

Postęp genetyczny w masie ciała indyków Big-6 w wieku 18 tygodni Rok Indory Indyczki 1972 10,27 7,27 1996 15,80 11,01 2007 17,10 11,65

rocznie: 1972–2007 195 g 125 g w tym: 1972–1996 230 g 155 g

1996–2007 118 g 58 g


73

Stado rodzicielskie

Brakowanie: • 13. – 16. tydzień, wady budowy, • przed zestawieniem stada.

Indory (odddzielny sektor)

• 3 grupy wagowe, • do inseminacji najcięższe, pozostałe to rezerwa (np. na II okres nieśności), • liczba ♂ → 7 – 8% liczby indyczek, • przy pobieraniu nasienia co 3 dni i jego rozcieńczaniu na 1 ♂ przypada → do 30 –

40 ♀, • okres użytkowania ♂ może być dłuższy od ♀ (→ 35 tygodni).

Indyczki

• nieśność ~ 32–33 tyg.; • okres nieśności: • rody ojcowskie 12–13 tyg., (20–30 jaj); • rody mateczne 24–26 tyg., (130–140 jaj); • przed nieśnością (po 10 dniach stymulacji świetlnej) – wstawić i otwierać gniazda,

by przyzwyczaić indyki do znoszenia w gniazdach – też często przechodzić po hali; • >60 % jaj znoszą indyczki w pierwszych 8 h dnia, 7% jaj znoszą w 2 ostatnich

godzinach; • często należy wybierać jaja z gniazd (przeciwdziała to kwoczeniu); • jaja znoszą indyczki w seriach (nawet do 18 jaj); • przerwy w seriach są często związane z kwoczeniem (im większa seria, tym lepsza

nioska); • kwoczenie pojawia się po 3–4 tyg. nieśności; • kwoczy ok. 20–30% ♀, w tym 70% 1 x; a ~ 8% 3 i więcej razy; • kwoki należy natychmiast umieszczać w ,,odkwoczniku”, gdy:

− wysiadują w gnieździe, na ściółce, − stawiają opór przy ich usuwaniu, − syczą i mają nastroszone pióra, − kloaka jest sucha i zaciśnięta.

Andrzej Faruga

74

Kwoczenie indyczek (%) w zależności od wieku, stymulacji świetlnej i czasu reakcji na nią (Jankowski i Bojar)

Czas reakcji na stymulację

(dni)

Wiek stymulacji (dni) Średnio 210 224 231

19 14.3 15,9 17,3 16,6 20–23 19,7 20,5 22,3 20,6 24–27 19,2 26,7 19,2 20,9

28 12,9 32,6 22,9 22,2 Średnio 16,4 23,9 20,6


75

Przykładowe wersje podłoża stosowane w odkwocznikach

I. piasek kamienie piasek piasek II. piasek siatka piasek piasek III. żwirek żwirek beton beton

Wymiary i zapotrzebowanie na grzędy dla indyków

Konstrukcja grzędy – platformy dla indyczek

Wysokość – 61 cm Długość – 310 cm Szerokość – 150 cm

Platforma powinna być pokryta galwanizowaną siatką o oczku 1,5 x 5 cm.

Wyszczególnienie

Wymiary grzęd Odległość pomiędzy grzędami

Wysokość grzęd ponad

podłogą

Łączna dłu-gość grzęd na 1000 indyczek Szerokość

(cm) Grubość

(cm) (cm) (cm) (m.b.) W okresie wychowu 5–8 5 20 45–55 200

Indyki dorosłe 8–10 10 30 60 300

Andrzej Faruga

76

Jednopoziomowe gniazdo półautomatyczne – pełna konstrukcja z profilu

W wychowie i chowie indyków stad rodzicielskich zaleca się poniższe programy świetlne według ART Olsztyn

Płeć Wiek Światło godz./dobę Intensywność oświetlenia (Ix)

Indory

1.–2. dzień 24 100 3.dzień–14.tydzień 14 50

15–24. tydzień 10 20 25. tydzień do końca

reprodukcji 14 20–30

Indyczki

1.–dzień 24 100 3. dzień–l8. tydzień 14 50

19.–29. tydzień 8 50 30. tydzień do końca

nieśności 14 50–100

W okresie wychowu stad rodzicielskich istnieje również pewne zróżnicoWanie w programach świetlnych, zalecanych przez firmy sprzedające stada rodzicielskie. Wy-bór programu świetlnego należy do prowadzącego fermę na podstawie własnych do-świadczeń lub po konsultacji ze specjalistą – zootechnikiem.


77

Średnie wyniki reprodukcji stada rodzicielskiego indyków

Wyszczególnienie Big 6 Hybryd Large White

Nicholas 700 Średnia

Okres nieśności tyg. 24 24 24 24 Wiek zniesienia pierwszego jaja dni 225 224 224 224,3

Nieśność na nioskę stanu początkowego

szt. 89,65 86,46 88,14 87,94 % 54,94 52,60 53,67 53,73

Nieśność na nioskę stanu średniego

szt. 91,71 89,31 90,43 90,49 % 56,27 54,46 55,14 55,29

Liczba jaj wylęgowych na nioskę– stanu początkowego – stanu średniego

szt. 85,65 84,35 84,96 84,77 szt. 87,70 86,43 87,29 87,22

Masa jaj w 10 tyg. nieśności g 89,51 87,53 86,79 87,96

Zapłodnienie % 87,51 94,51 89,89 90,64 Wyląg z jaj zapłod-nionych % 82,59 85,08 84,63 84,10

Standardowa krzywa nieśności indyczek typu ciężkiego (Hybryd Turkeys Inc.)

%

Okres użytkowania budynków (tygodnie) dla stada reprodukcyjnego i indyków rzeźnych

Rodzaj budynku Produkcja Odkażanie Użytkowanie budynku

Do wychowu młodzieży hodowlanej: Okres wychowu

30

1* + 2

33

Dla stada podstawowego (jeden cykl nieśności): przygotowanie do nieśności nieśność

3

24

1 + 2

30 Dla stada podstawowego (2 cykle nieśności): przygotowanie do nieśności pierwszy cykl nieśności przepierzanie drugi cykl nieśności

3

20 13–15

18

1 + 2

55–57 Do odchowu indyków rzeźnych 12–24 1 + 2 15–27

* Tydzień na usunięcie pomiotu

Andrzej Faruga

78

Program świetlny dla indyczek w okresie reprodukcji (Hybryd Turkeys Inc.)

Wiek (tyg.) Długość dnia świetlnego, (licz-ba godz./dobę)

Natężenie oświetlenia (lx)

30 14 50 35 15 50 36 15 i 15 min 50 39 16 50 40 16 i 15 min 50

od 43. 17 50

Częstotliwość i technika inseminacji

Termin pierwszej inseminacji jest niezmiernie ważnym czynnikiem wpływającym na zapłodnienie jaj w pierwszych tygodniach użytkowania nieśnego. Dokonuje się jej zazwyczaj pomiędzy 12. a 16. dniem od stymulacji świetlnej, kiedy większość indyczek przysiada na widok obsługi i w stadzie pojawiają się pierwsze jaja. W czasie pierwszej inseminacji nie udaje się unasiennić wszystkich indyczek, bowiem nie wszystkie są już dojrzałe. Inseminuje się te, którym można wynicować jajowód. Każdy dzień opóźnienia pierwszej inseminacji zwiększa odsetek unasienionych indyczek, ale jednocześnie uniemożliwia zapłodnienie już znoszonych jaj.

W celu dobrego wypełnienia plemnikami gruczołów nasiennych indyczek (przewę-żenie pomiędzy pochwą a macicą) po 2–3 dniach inseminację należy powtórzyć. Trzeci raz unasienia się indyczki po upływie tygodnia. Następnych inseminacji dokonuje się w odstępach 7–10-dniowych. Dwukrotna inseminacja w ciągu tygodnia, pomiędzy 10. a 12. i 17. a 19. tygodniem nieśności, zwiększa wypełnienie gruczołów nasiennych indyczek i poprawia zapłodnienie jaj. Poniższa tabela przedstawia przykładowy pro-gram inseminacji indyczek.

Objętość jednej dawki inseminacyjnej powinna wynosić 0,03–0,05 cm3. Objętość dawki, koncentracja plemników oraz wymagana liczba plemników w 1 dawce warunku-ją stopień rozcieńczenia nasienia. Zazwyczaj nasienie z rozcieńczalnikiem miesza się w stosunku 1:1–2. Zbyt mała gęstość dawki inseminacyjnej może powodować wycieka-nie rozcieńczonego nasienia z pipet.

Program inseminacji indyczek (Hybrid Turkeys Inc., 1994)

Inseminacja Liczba dni od stymulacji świetlnej

Liczba plemników w dawce (mln)

Pierwsza 14 200–220 Druga 17 200–220 Trzecia 24 200–220 Czwarta 31 200–220 Piąta 41 200–220 Do 10. tygodnia nieśności co 7 dni 200–220 W 10. tygodniu 2 razy 200–220 Od 11. tygodnia do końca co 7 dni 220–240 W 18. tygodniu 2 razy 220–240


79

Czynniki wpływające na zapłodnienie jaj

Zapłodnienie, czyli wniknięcie plemnika do komórki jajowej i połączenie się z nią, ma miejsce w lejku jajowodu tuż po owulacji, przed przejściem żółtka do części białko-twórczej jajowodu. Plemniki w jajowodzie indyczek poruszają się bardzo szybko i mo-gą znaleźć się w lejku jajowodu już po 15 min po wprowadzeniu ich do jajowodu. Ko-mórkę jajową zapładnia tylko jeden plemnik.

Pozostałe plemniki gromadzą się w cewkowatych gruczołach nasiennych umiejsco-wionych pomiędzy pochwą a macicą. Pod wpływem bodźców neurohormonalnych część plemników jest rytmicznie uwalniana przed owulacją. Mechaniczną barierą dla ruchu plemników w górę jajowodu jest obecność tworzącego się jaja w części białko-twórczej. Jajo w skorupie znajdujące się w macicy nie wstrzymuje ruchu plemników (Ponińska i Uziębło 1977).

Zapłodnienie jaj określa się podczas świetlenia ok. 10. doby inkubacji. Jaja bez wi-docznego zarodka (żywego lub martwego) przyjmuje się jako niezapłodnione (czyste). Jest to pewne uproszczenie, bowiem w tej grupie znajdują się także jaja zapłodnione z zarodkami zamarłymi w dwóch pierwszych dobach rozwoju. Dokładne określenie zapłodnienia jaj jest możliwe tylko po ich rozbiciu i oddzieleniu zapłodnionych z wcze-śnie zamarłymi zarodkami. W sytuacjach nieoczekiwanie rosnącego odsetka jaj czys-tych należy najpierw określić, czy jest to wzrost wczesnej zamieralności zarodków, czy też spadek zapłodnienia. Jest to wstępny krok do diagnozy zaistniałego stanu.

Wyniki zapłodnienia jaj w stadzie zależą w zbliżonym stopniu od samic i samców, a także od techniki i częstotliwości inseminacji. Wpływ indorów wyraża się przede wszystkim jakością wyprodukowanego nasienia. Indyczka powinna stwarzać w jajowo-dzie warunki fizjologiczne do jak najdłuższej żywotności i najlepszej ruchliwości plem-ników. Znane są przypadki reakcji immunologicznej indyczek na nasienie indora. Wy-twarzają one przeciwciała niszczące plemniki wprowadzone do jajowodu.

Plemniki w jajowodzie mogą zachować zdolność zapładniającą nawet do 70 dni, jednak uzyskanie wysokiego poziomu zapłodnienia jaj wymaga zastosowania podanej wcześniej częstotliwości. Zmniejszenie zapłodnienia następuje zazwyczaj w drugiej połowie okresu reprodukcji. Używanie do inseminacji nasienia indorów młodszych, rozpoczynających okres rozpłodowy, nie poprawia wyników zapłodnienia. Wskazuje to na ujemny wpływ wieku indyczek na zapłodnienie jaj. Przyczyną są prawdopodobnie niekorzystne zmiany zachodzące w jajowodzie. Zapłodnienia nie poprawia wówczas ani zwiększenie dawki inseminacyjnej, ani częstotliwości inseminacji.

Wydłużenie czasu od pobrania nasienia do inseminacji oraz niewłaściwa jej głębo-kość mogą wpłynąć na zmniejszenie zapłodnienia jaj. Wprowadzenie pipety na głębo-kość mniejszą niż 4 cm oraz wydmuchiwanie nasienia w czasie wyjmowania pipety mogą powodować wyciek nasienia z jajowodu. Także od pory inseminacji uzależniona jest jej skuteczność. Najkorzystniej unasienniać indyczki na ok. 12 godz. przed zniesie-niem jaja, a więc pod koniec dnia świetlnego, kiedy to zdecydowana większość zniosła już jaja. Taka pora inseminacji pozwala jednocześnie na zmniejszenie uszkodzeń skoru-py jaj znajdujących się w macicy.

Andrzej Faruga

80

Krzywa zapłodnienia jaj indyczek Big-6 (BUT, 1995)

Użytkowanie indyków przez dwa okresy reprodukcji

Indyki użytkuje się zazwyczaj przez l okres reprodukcji. Jednak wysokie koszty wy-chowu, a niekiedy także względy organizacyjne lub hodowlane stwarzają konieczność użytkowania rozpłodowego w dwu okresach reprodukcji. Stosuje się wtedy przymuso-we przepierzanie, oddzielające oba okresy reprodukcji. Przy planowaniu przepierzania indyków wskazane jest skrócenie pierwszego okresu reprodukcji o 3–4 tygodnie.

Przed rozpoczęciem programu przymusowego przepierzania należy dokonać do-kładnego przeglądu stada. Brakuje się wtedy indyczki słabe, z mechanicznymi uszko-dzeniami ciała oraz z silnym instynktem kwoczenia. W przypadku indorów trzeba jesz-cze uwzględnić stan nóg i sposób poruszania się oraz ilość i jakość nasienia. Zazwyczaj na drugi okres nieśności pozostawia się 70–80% liczby ptaków z początku pierwszego okresu użytkowania.

Zakładając, iż objętość ejakulatu indora wynosi 0,4 cm3, a koncentracja plemników 7 miliardów w l cm3 (7 x 109), liczba plemników w l ejakulacie wynosi 2800 milionów. Wystarcza ona na 14 dawek inseminacyjnych po 200 mln plemników każda. Stosując dawki o objętości 0,04 cm3, ejakulat ten należy rozcieńczyć w stosunku 2 : l. Przy dwu-krotnym pobieraniu – nasieniem takiego indora można inseminować 28 indyczek.

W warunkach fermy reprodukcyjnej nie rozcieńcza się pojedynczych ejakulatów, tylko określoną ilość zmieszanego (od różnych indorów) nasienia. Koncentrację plem-ników określa się po dokładnym wymieszaniu.

Indyczki inseminuje się za pomocą pipet jednorazowego użytku, napełnianych do-zownikami o napędzie ręcznym lub mechanicznym. Pipety długości ok. 10 cm i 3–4 mm grubości (światło ok. 1 mm) wykonane są z tworzywa sztucznego i mają zaokrą-glone końce. Napełnioną pipetę osadza się na pompce, która wydmuchuje z niej nasie-nie po wprowadzeniu do jajowodu.

Po wynicowaniu końcowego odcinka jajowodu inseminujący wprowadza do po-chwy pipetę z nasieniem na głębokość 4–5 cm, a następnie ściska gumową część pomp-ki, wydmuchując nasienie. Osoba wynicowująca jajowód zwalnia ucisk brzucha, co


81

powoduje cofnięcie się jajowodu, inseminator wyjmuje pipetę. Cofający się jajowód zasysa nasienie, co chroni je przed wypłynięciem z jajowodu.

U niektórych indyczek przy pierwszym wynicowaniu ujście jajowodu jest pokryte błonką. Przebija się ją pipetą inseminacyjną. Normalnie pęka ona sama na 2–3 tygodnie przed rozpoczęciem nieśności.

Unasiennioną indyczkę należy delikatnie położyć na ściółce. Nie wolno rzucać in-dyczek z góry, bowiem uderzenia piersi o podłoże powodują wystąpienie tzw. choroby zielonych mięśni. Zmiany chorobowe wpływają na poubojową dyskwalifikację mięśni piersiowych. Brutalne obchodzenie się z indyczkami podczas inseminacji to nie tylko zwiększenie liczby jaj nie nadających się do wylęgu (uszkodzenia skorup jaj przebywa-jących w macicy) ale i mechaniczne uszkodzenia ciała, co powoduje konieczność ich brakowania.

Jeżeli w fermie reprodukcyjnej w każdym stadzie indyczek znajdują się również in-dory i tylko od nich nasienie używa się do inseminacji, konieczny jest podział indyczek na grupy inseminacyjne, tak aby można było zsynchronizować terminy pobierania i ilość uzyskanego nasienia z wymaganą częstotliwością inseminacji.

Indyczki przebywające w odkwocznikach także należy unasienniać z normalnie sto-sowaną częstotliwością. Najlepiej inseminować je w tych samych terminach co grupy indyczek, z których zostały one wydzielone.

Program przymusowego przepierzania indyczek (Faruga, 1987)

Dzień przepierzania Światło, godz./dobę Pasza Woda 1 – – do woli 2 – – – 3 – – – 4 – – – 5 – – przez 3 godz. 6 4 100 g/szt. do woli 7 5 180 g/szt. do woli

8–77 6 80% normalnej do woli od 78 14* do woli do woli

* W miarę upływu czasu zwiększyć do 17 godz. tak jak w pierwszym okresie W czasie przepierzania, w porach przewidzianych programem, musi panować

w pomieszczeniu pełna ciemność. Warunek ten często decyduje o powodzeniu całego przedsięwzięcia. Dlatego też przed rozpoczęciem przepierzania należy dokładnie zakryć wszelkie prześwity w pomieszczeniu.

Na drugi okres użytkowania rozpłodowego można pozostawić zarówno indyczki, jak i indory. Przepierzone indyczki należy inseminować nasieniem młodych indorów lub też, zwłaszcza w stadach zarodowych i prarodzicielskich, szczególnie cenne roz-płodniki można użytkować przez dwa okresy, używając ich nasienia do inseminacji młodych indyczek. Program przepierzania indorów różni się od indyczek tym, iż już od 7. dnia przepierzania zadaje się im paszę do woli oraz w 42. dniu przedłuża się dzień świetlny do 14 godzin.

Andrzej Faruga

82

Opisany program przepierzania jest najczęściej stosowany. Inne programy oparte są na takich samych założeniach (wywołanie szoku u indyków), a różnice polegają jedynie na długości okresu pozbawienia wody i paszy oraz długości dnia świetlnego.

Prawidłowo przepierzone indyczki rozpoczynają nieśność w 13. – 14. tyg. po za-kończeniu pierwszego okresu reprodukcji. Postępowanie z nimi, tj. inseminacja i od-kwoczenie, są takie same jak w pierwszym okresie.

W drugim okresie nieśność jest zazwyczaj o 15–25% mniejsza niż w pierwszym. Znaczne zmniejszenie liczby jaj występuje około 18. – 20. tygodnia nieśności. Indyczki znoszą zazwyczaj cięższe jaja o zwiększonej zawartości żółtka. Pisklęta wyklute z ta-kich jaj również są większe i mają duży zapas składników pokarmowych w pęcherzyku żółtkowym.

Jakość nasienia indorów w drugim okresie użytkowania nie pogarsza się. Objętość ejakulatu bywa mniejsza, natomiast koncentracja plemników nie ulega wyraźnym zmianom. Zapłodnienie jaj na początku drugiego okresu użytkowania może być nawet większe niż w pierwszym, jednak wcześniej i szybciej następuje jego spadek

Porównanie zapłodnienia jaj w dwóch okresach użytkowania rozpłodowego indyków (Kozłowski i Jankowski, 1995)


83

Warunki inkubacji

Temperatura. Zarodki, zwłaszcza w pierwszej połowie okresu inkubacji, są bardzo wrażliwe na wahania temperatury. Wymagania temperatury lęgu można określić nastę-pująco:

Komora lęgowa: 1) od 1. do 2. doby – 37,6°C 2) od 3. do 6. doby – 37,5°C 3) od 7. do 17. doby – 37,4°C 4) od 18. do 20. doby – 37,3°C 5) od 21. do 24. doby – 37 ,2°C

Komora klujnikowa: 1) od 25. do 27. doby"' 37,2°C 28 2) 28. doba ~ 37,0°C

Wilgotność Komora lęgowa: od l. do 24. doby – 60 – 62%

Komora klujnikowa: 1) 25. doba - 62% 2) 26. doba - 80 – 85% 3) od 27. do 28 doby – 70%

Prawidłowo przeprowadzony wylęg powinno kończyć się jednorazowym wyjmo-

waniem piskląt, traktując pozostałe, jeszcze klujące się jaja, jako odpad powylęgowy. Wybierając indyczęta do chowu (najczęściej w 4–5 godz. po zakończonym wylęgu) ocenia się stan zdrowotny każdego pisklęcia, stopień żywotności, kondycję oraz cechy charakterystyczne dla danego typu użytkowego indyka.

Andrzej Faruga

84

Cechy morfologiczne piskląt, które należy wziąć pod uwagę, obrazuje poniższe zestawienie

Cechy Prawidłowa Nieprawidłowa (dyskwalifikująca) Masa ciała (g) powyżej 52 poniżej 52

Puch suchy, gęsty z połyskiem mokry, rzadki, bez połysku, przyle-gający do ciała

Dziób prosty z czystymi otworami nosowymi

skrzyżowany lub skrócony, brak dolnej albo górnej części dzioba, otwory nosowe wypełnione śluzem

Oczy żywe, błyszczące

przymknięte, zalepione śluzem, ślepota na jedno bądź dwoje oczu

Szyja prosta, normalnej długości skrzywiona, skrócona

Kręgosłup prawidłowy, postawa pio-nowa

nieprawidłowy, postawa odbiegają-ca od normy, głowa odchylona do tyłu opierająca się o grzbiet

Brzuch pełny, jędrny twardy (prawdopodobnie wystąpiła infekcja)

Woreczek żółtkowy całkowicie wciągnięty nie wciągnięty Pępowina całkowicie zagojona, sucha nie zagojona, koloru sinego, mokra

Strupek suchy, nie wystający ponad puch mokry, sterczący ponad puch

Odbyt czysty, nie zaklejony kało-moczem pobrudzony kałomoczem

Nogi silne, proste, prawidłowe (kolor jasny, cielisty)

z objawami krzywicy o nieprawidłowym zabarwieniu

Palce i pazury proste pokrzywione

Ogólna kondycja (ocena wyrywkowa lub małych liczebnie grup)

pisklę rzucone z wysokości 20 cm powinno utrzymać się na nogach (balansować i kroczyć do przodu)

pisklę rzucone z wysokości 20 cm rozkracza się lub przysiada

WYCHÓW I CHÓW KACZEK


Korzyści z chowu kaczek. Stosunkowo niski koszt utrzymania kaczek, szczególnie w warunkach ekstensywnych, jest związany z niewielkimi potrzebami tych ptaków zarówno pomieszczeniowymi, jak i żywieniowymi. Kaczki są źródłem dobrego mięsa i tłuszczu (dobra wydajność rzeźna, dużo kwasów tłuszczowych nienasyconych, dobry smak i zapach) oraz nawozu i pierza. Na pastwiskach i w sadach wyrządzają niewielkie szkody. W gospodarstwach agroturystycznych są naturalnym magazynem mięsa (ele-ment krajobrazu, polska kuchnia). Służą też do samozaopatrzenia gospo-darstw wiejs-kich (możliwość przetrzymania na tanich paszach gospodarskich). Kaczki i gęsi są producentami bezpiecznej żywności dla ludzi, ponieważ w ich dawce pokarmowej jest duży udział pasz gospodarskich, w tym objętościowych. Korzystają też z pastwiska, dzięki czemu ich pokarm jest urozmaicony, a pozyskane mięso pełnowartościowe i smaczne.

Wychów, odchów, tucz – definicje. Celem wychowu jest przygotowanie ptaków do reprodukcji, a następnie do tworzenia dużej liczby pełnowartościowych biologicznie jaj wylęgowych. Odchów zmierza do uzyskania w możliwie najkrótszym czasie ptaków nadających się do uboju (brojlerów) lub po odchowie do tuczu, odznaczających się odpowiednią dla danego kierunku produkcji masą ciała, uzyskaną przy małym zużyciu paszy na 1 kg masy i małej śmiertelności, a przy tym cechujących się dobrym umięśnieniem i małym otłuszczeniem. Celem tuczu jest spowodowanie osadzania się tkanki mięsnej i tłuszczowej w tuszkach oraz narządach wewnętrznych, zmierzające do uzyskania większej smakowitości mięsa (mięso przerośnięte tłuszczem), poprawy wyglądu i jakości tuszki (tłuszcz podskórny) lub uzyskania nowych produktów (wątroba stłuszczona – kaczory piżmowe, mulardy, gęsi) albo dużej ilości tłuszczu sadełkowego (gęsi).

Technologia wychowu kaczek i odchowu kaczek brojlerów. Na efektywność wy-chowu i odchowu kaczek mają wpływ genotyp, środowisko, żywienie i profilaktyka.

Postępowanie z pisklętami po wylęgu. Po wyjęciu piskląt z komory klujnikowej ocenia się ich budowę, jakość i barwę puchu, kształt oczu oraz zagojenie pępka. W przypadku odwodnienia pisklęta nienaturalnie piszczą, skoki mają cienkie i suche. Po przywiezieniu do wychowalni niechętnie piją wodę. Ptakom trzeba podawać dużo wody bez dodatków i zapewnić w powietrzu 80–85% wilgotności względnej. W przy-padku odwodnienia w ciągu pierwszych 1–14 dni następują zwiększone padnięcia, spowodowane często zapaleniem pępka.

Natomiast przewodnienie powoduje opóźnienie zrastania się powłok brzusznych, co może sprzyjać zapaleniu pępka i woreczka żółtkowego. U przewodnionych piskląt

Adam Mazanowski

86

stwierdza się galaretowate obrzęki w okolicy potylicy i brzucha. Pisklęta niewiele piją i są mało ruchliwe. Należy podawać łagodne środki przeczyszczające, np.: miód, glukozę, melasę lub nadmanganian potasu. Woreczek żółtkowy u piskląt przewodnio-nych jest dłużej trawiony, nawet 8 dni.

Woreczek żółtkowy spełnia ważną rolę tak w okresie embrionalnym, jak i postemb-rionalnym, rekompensując nieprawidłowości środowiska. Dla rozwijającego się zarodka jest magazynem wody, substancji pokarmowych i ciał odpornościowych (immunoglo-bulin). W początkowym okresie lęgu spełnia też funkcję układu oddechowego. Przed wylęgiem woreczek żółtkowy zostaje wciągnięty do jamy ciała, a krew do krwiobiegu. W przypadku niewłaściwego przebiegu lęgu krew pozostaje w naczyniu pępkowym, co powoduje złe gojenie się pępka i często zakażenia mikroorganizmami. Prawidłowo uwodniony woreczek żółtkowy pisklę resorbuje w ciągu 6–7 dni. Później kanał żółtkowo-jelitowy zarasta się i woreczek nie może być strawiony.

Mikroklimat wychowalni. Pisklęta przewozi się odkażonym samochodem, w temp. 20–22ºC i wilgotności względnej 65–75%. W czasie transportu nie wolno doprowadzić do przegrzania piskląt (klimatyzacja). Wychowalnię dla piskląt trzeba przygotować: umyć, odkazić, zaścielić suchą słomą żytnią i nagrzać do temp. 30ºC (pomiar w strefie bytowania kacząt). Jeżeli prowadzi się wychów z wykorzystaniem sztucznych kwok, zapewnia się pod nimi temperaturę 28– \32ºC, a w całym pomieszczeniu 22–24ºC. Różnica temperatur między pomieszczeniem a sztucznymi kwokami nie powinna przekroczyć 6–10ºC. W pomieszczeniu bez sztucznych kwok należy na początku wy-chowu zapewnić temp. 30–32ºC, bez wahań i przeciągów. Kaczęta trzeba obserwować i na podstawie ich zachowania regulować temperaturę w wychowalni. Temperaturę obniża się jednorazowo o 1ºC tak, żeby po 4 tygodniach uzyskać 20ºC. Przegrzanie kacząt w czasie wychowu, a także odchowu brojlerów, jest bardzo niekorzystne. Przegrzanie o 1,5– \3ºC powoduje obniżenie masy ciała do 10%, a bursy Fabrycjusza, pełniącej ważną rolę w układzie immunologicznym, nawet o 23–33%.

Wychowalnię oświetla się przez całą dobę, światłem o mocy 4–5 W/m2. Są jednak zwolennicy zmniejszania po 14 dniach życia mocy światła do 2–3 W/m2. Przerwa w oświetleniu wychowalni wiąże się ze znacznymi stratami ptaków (uduszenia). W miarę wzrostu kaczek należy skracać dzień świetlny do 8 godzin, żeby nie przyspieszyć nieśności. W porze nocnej można zmniejszyć moc światła o połowę. Po 3–4 tygodniach kaczęta mogą przebywać tylko na wybiegu lub na wybiegu i w po-mieszczeniu, wtedy powinny korzystać z naturalnego dnia świetlnego.

Wentylacja – wymiana powietrza zależy od temperatury na zewnątrz budynku, liczby ptaków na m2, rodzaju ściółki i składu powietrza. Kaczki potrzebują dużo tlenu w powietrzu i jak najmniej szkodliwych gazów, dlatego wentylacja szczególnie w ciepłej porze roku powinna być intensywna. Optymalna wentylacja wynosi 3,7 m3

powietrza/h/1 kg masy ciała, a ruch powietrza nie mniej jak 1,5 m/sek. W powietrzu wychowalni nie może być więcej jak 0,001% amoniaku, 0,25% dwutlenku węgla, 0,001% siarkowodoru i 70–75% pary wodnej. Obsada wychowalni do 2. tygodnia może wynosić 6–7 szt., od 3. – 6. tygodnia 2–3 szt., a od 7. tygodnia 1–2 szt. Najlepiej od początku wychowu (odchowu) przeznaczyć 3 szt./1 m2. Obsada kaczek na m2 może być nieco większa, jeżeli kaczki korzystają z wybiegu. Wielkość powierzchni wybiegu nie powinna przekraczać 150% powierzchni wychowalni. Stada kaczek należy podzielić na

Wychów i chów kaczek

87

grupy liczące do 250 szt. Obsadę można obliczyć na podstawie wydajności kg żywca z m2 powierzchni brojlerni i średniej masy ciała kaczek planowanej do uzyskania (np. 24 kg żywca z m2 : 3,2 kg = 7,5 kaczek/m2).

Żywienie kacząt reprodukcyjnych i brojlerów. Młodym kaczkom reprodukcyj-nym podaje się od 1.–3. tygodnia tj. w okresie intensywnego wzrostu 19–20% białka ogólnego i 2850 kcal w 1 kg paszy. Od 4. – 7. tygodnia kiedy kaczki jeszcze szybko rosną stosuje się w paszy od 16,5–17,5% białka i 2950 kcal energii metabolicznej. Od 8. – 26. tygodnia w czasie rozwoju kaczek podaje się 14–15% białka ogólnego i 2600 kcal energii metabolicznej w 1 kg paszy. W żywieniu kaczek brojlerów stosuje się mieszanki bogatsze w białko ogólne (o 1%) i energię metaboliczną (o 50–100 kcal). Kaczki brojle-ry żywi się do końca odchowu mieszanką pełnoporcjową ad libitum. Natomiast kaczętom reprodukcyjnym od 7. tygodnia życia paszę dawkuje się. W czasie wychowu i odchowu od 8. dnia życia podaje się kaczkom w oddzielnych korytach mieszankę mineralną, wymieszaną z granitowym żwirem. Przez pierwsze dwa tygodnie daje się do paszy preparat witaminowy. W przypadku podawania kaczkom mieszanki pełnoporcjowej dodatkowe podawanie preparatów witaminowych nie jest konieczne.

Przygotowanie kaczek do uboju. W pierwszym rzędzie przeprowadza się ocenę masy i dojrzałości piór u kaczek. Na 8–10 godzin przed ubojem zaprzestaje się poda-wania paszy. W chwili rozpoczęcia załadunku do skrzynek transportowych lub konte-nerów przerywa się podawanie wody. Transport przeprowadza się w odpowiedniej porze dnia (zima) lub w nocy (lato). Po transporcie powinno się zapewnić kaczkom odpoczynek.

Rasy, rody i mieszańce użytkowe kaczek. Wśród ras kaczek wyróżnia się typ nieśny, typ mięsny i ogólnoużytkowy oraz kaczki amatorskie. Obecnie wykorzystuje się przede wszystkim rody kaczek mięsnych lub ogólnoużytkowych. Ród jest to stado zwierząt jednej rasy albo mieszańców kilku ras, rozmnażanych przez kilka pokoleń, bez dolewu obcej krwi, w celu ujednolicenia cech i przekazujące swoje cechy na potoms-two. Samce mają większy wpływ na cechy reprodukcyjne, a samice na masę ciała po-tomstwa. W celu uzyskania większej nieśności i innych cech reprodukcyj-nych krzyżuje się rody ojcowskie (A, B) z matecznymi (C, D): I. A x BC; II. AB x C; III. AB x CD. Wariant I daje najlepsze wyniki pod względem cech reprodukcyjnych, a II i III jest próbą połączenia dobrych cech reprodukcyjnych z cechami mięsnymi. Natomiast wyni-ki produkcyjne mieszańców międzygatunkowych zależą od użytkowości obu kompo-nentów rodzicielskich (mulardy).

Mikroklimat kacznika. W kaczniku trzeba zapewnić temperaturę od 8–12ºC (temp. min. 3–8ºC), a wilgotność 60–70%. Powyżej 25ºC następuje zmniejszenie nieśności i masy jaj. Pogarsza się też spożycie paszy. Od 23.–26. tygodnia życia przedłuża się dzień świetlny z 8 do 11 godzin a od 27. – 40. tygodnia – od 13–14 godzin. Od 41. tygodnia przedłuża się dzień świetlny co tydzień o 15 min, aż do uzyskania 16-godzinnego dnia świetlnego. Taką liczbę światła należy pozostawić aż do końca nieśności. W razie potrzeby można przedłużyć bodźcowo światło jednorazowo o 30 min. do 17 godz. na dobę. Intensywność oświetlenia powinna wynosić 3–4 W/m2 po-sadzki kacznika, a w przerwie nocnej należy zapewnić słabe oświetlenie koloru czerwo-nego. W okresie reprodukcji dnia świetlnego nie należy skracać. Wymiana powietrza w kaczniku powinna być bardzo intensywna. Obsada kaczek nie może przekraczać

Adam Mazanowski

88

3 szt./m2 posadzki, przy czym można uwzględnić częściowo także powierzchnię wybie-gu. Nadmierna obsada kaczek w pomieszczeniu powoduje zmniejszenie odporności, pogorszenie nieśności i zwiększenie zużycia paszy. Kaczki reprodukcyjne, dla uzyska-nia dużej produkcji, wymagają zapewnienia stałego programu środowiskowego. Dlate-go nie zaleca się wypuszczania na wybieg kaczek reprodukcyjnych.

Żywienie kaczek reprodukcyjnych. Kaczki reprodukcyjne od 7. – 26. tygodnia życia potrzebują początkowo 16,5% białka ogólnego i 2950 kcal energii metabolicznej w 1 kg paszy, a następnie 14–14,5% białka i 2600 kcal energii metabolicznej. Od 27. tygodnia życia podaje się kaczkom reprodukcyjnym 16% białka ogólnego i 2850 kcal energii metabolicznej. Są trzy sposoby żywienia kaczek, a mianowicie paszami gospo-darskimi, paszami gospodarskimi z udziałem koncentratu i mieszankami pełnoporcjowymi. Niezależnie od przyjętego sposobu żywienia, podaje się od 8. dnia życia kacząt w oddzielnych karmidłach mieszankę mineralną zawierającą kredę, MM-D i granitowy żwir, w proporcji objętościowej 1 : 2 : 4 lub 1 : 1 : 4.

Żywienie kaczek paszami gospodarskimi polega na komponowaniu dawki z ziarna pszenicy lub śruty (do 50%), jęczmienia (do 30%), owsa (do 15%), żyta (do 10%) i otrąb pszennych (do 30%) oraz rozdrobnionego łubinu, grochu lub bobiku (do 5%). Poza tym w dawce pokarmowej może się znaleźć susz z traw motylkowych (do 15%), ziemniaki parowane (do 20%) i zielonki (do 30%). Śrut zbożowych, które stanowią najważniejszy składnik dawki pokarmowej, podaje się łącznie do 65%, a rozdrobnio-nych nasion roślin motylkowych – do 10%. Dawkę pokarmową dla kaczek wzbogaca się 1% dodatkiem premiksu. Należy zapewnić czystość i dobrą jakość pasz gospodars-kich. W ciągu pierwszych 2. – 3. tygodni życia należy podawać kaczętom reprodukcyj-nym mieszankę pełnoporcjową.

Żywienie kaczek paszami gospodarskimi z udziałem 10,0–30% koncentratu (w zależności od wieku ptaków) jest stosowane w fermach dysponujących własnymi paszami. Koncentraty zawierają przeważnie 30–40% białka ogólnego, ale mało energii metabolicznej, są natomiast bogate w witaminy i składniki mineralne. Większość firm wprowadza do koncentratów i mieszanek pełnoporcjowych dla kaczek przeciwutleniac-ze i preparat enzymatyczny. Stosuje też natłuszczanie mieszanek. Mieszanki pełnoporcjowe podaje się kaczkom reprodukcyjnym i kaczkom brojlerom od 1. do 7. tygodnia życia ad libitum. Od 1. – 3. tygodnia spożycie paszy na 1 kg masy ciała wyno-si 1,8–2 kg, później więcej. Od 8. tygodnia spożycie paszy ogranicza się do 200 g w czasie wzrostu i rozwoju i od 220–300 g w zależności od wielkości produkcji. Zużycie paszy w okresie wychowu do 24. tygodnia wynosi 31–33 kg/kaczora, a 30–31 kg/kaczkę. W okresie 8 miesięcy nieśności zużycie paszy na jednego ptaka w stadzie wynosi 68–70 kg.

Przygotowanie kaczek do reprodukcji. Kaczory i kaczki można trzymać oddziel-nie do 23. tygodnia życia. Oddzielny wychów ptaków według płci daje większe możliwości kontroli żywienia i podawania dodatków paszowych, przeznaczonych wyłącznie dla ptaków danej płci. Natomiast wychów łączny zmniejsza straty wywołane wzajemną agresywnością kaczorów. W 21. – 22. tygodniu życia przeprowadza się ocenę masy ciała, budowy i kondycji ptaków. Kaczory ogólnoużyt-kowe przeznaczone do repro-dukcji powinny w 8. tygodniu życia ważyć 2600–3100 g, a kaczki 2400 – 2750 g. Kaczory 24-tygodniowe powinny ważyć 3000–3500 g, a kaczki 2800–3200 g. Odrzuca się osob-


89

niki zbyt lekkie lub bardzo ciężkie, z wadami pokroju i uszkodzeniami mechanicznymi, kulawe lub z biegunką, osowiałe, a także z innymi objawami chorób. Kaczory i kaczki przenosi się do kacznika i łączy w proporcji płci 1♂ na 5♀, na miesiąc przed planowa-nym terminem rozpoczęcia produkcji. Przed przeniesieniem kaczek do kacznika ścieli się całe pomieszczenie i rozmieszcza sprzęt: poidła (5–8 cm/szt.), karmidła (15–20 cm/szt.) i gniazda (jedno/4 szt.). Na 1 m2 posadzki przeznacza się 2–3 kaczek. Kac-zorów do obsady się nie wlicza. Najlepiej na 2 m2 posadzki dać 1 kaczora i 5 kaczek. Stado kaczek dzieli się na grupy liczące do 250 kaczek. Zestawienia grup nie należy zmieniać aż do końca reprodukcji. W celu pobudzenia ptaków do nieśności wprowadza się mieszankę bogatszą w składniki pokarmowe oraz rozpoczyna stymulację nieśności światłem (więcej godzin światła, większa moc światła).

Pozyskiwanie i magazynowanie jaj wylęgowych. Okres nieśności trwa u kaczek 8 do 10 miesięcy i w tym czasie wszystkie prawidłowo zbudowane jaja przeznacza się do lęgu. Nieśność kaczek powinna wynosić ok. 200 jaj, jaj wylęgowych do 180, a piskląt do 130 sztuk. Jaja wylęgowe powinny być czyste, o mocnej skorupie, barwy kremowej lub zielonkawej, kształtne, o masie 80–95 g i bogate w składniki pokarmowe, niezbędne do prawidłowego rozwoju piskląt w jaju. Aby to uzyskać, konieczne jest pełnowartościowe żywienie kaczek reprodukcyjnych, zapewnienie prawidłowych war-unków środowiskowych i pielęgnacji ptaków. W celu uzyskania czystych i mniej zakażonych jaj wylęgowych konieczne jest codzienne dościelanie gniazd sieczką ze słomy żytniej i częste odkażanie gniazd 5% roztworem technicznej formaliny lub 0,5% roztworu siarczanu miedzi. Ściółka w kaczniku musi być czysta, sucha, okresowo uzupełniana nową warstwą słomy. Konieczne jest zapewnienie intensywnej wentylacji. Kaczki składają jaja we wczesnych godzinach rannych, dlatego zbiór jaj trzeba rozpocząć bardzo wcześnie i powtarzać co godzinę. Jaja zbiera się do płaskich koszy, oddzielnie z gniazd i ze ściółki. Odrzuca się jaja niekształtne, za lekkie i za ciężkie oraz z innymi wadami (np. z plamami krwistymi).

Jaja o brudnej skorupie należy umyć w letniej wodzie z dodatkiem środka odkażającego lub po umyciu zanurzyć na 15 sek., w roztworze preparatu odkażającego. Po umyciu i odkażeniu trzeba jaja obsuszyć. Jaja optycznie czyste, a także umyte i ob-suszone można odkażać za pomocą par formaldehydu. Na 1 m3 komory dezynfekcyjnej przeznacza się 21 ml wody, 21 ml technicznej formaliny i 17 g nadmanganianu potasu. Odkażanie przeprowadza się w temp. 24–26ºC, przy wilgotności względnej powietrza 75–80% przez 30 min. Odkażanie jaj można też przeprowadzić za pomocą promieni ultrafioletowych. Jaja należy przetrzymywać w oddzielnym pomieszczeniu (magazy-nie), ostrym końcem w dół, na szufladach lub na wytłaczankach, w temp. 10–15ºC i wilgotności względnej 65–75%.

Higiena i profilaktyka produkcji kaczek. Jest podobna jak u drobiu grzebiącego i polega na odkażaniu piskląt w komorze klujnikowej, przewozie piskląt klimatyzowa-nymi i odkażonymi samochodami, do wcześniej przygotowanej wychowalni. Odkażanie wychowalni i kacznika razem z ptakami przeprowadza się 2–3 razy w tygodniu. Na bieżąco trzeba dbać o prawidłowe żywienie, odpowiedni mikroklimat i jakość ściółki. W przypadku wychowu kaczek na wybiegach naturalnych, przed wprowadzeniem ptaków do kacznika, należy przeprowadzić badania na nosicielstwo salmonelli

Adam Mazanowski

90

i pasożytów wewnętrznych (w razie potrzeby odrobaczyć). Pisklęta można szczepić przeciwko bakteriom warunkowo chorobotwórczym. W okresie wychowu i chowu należy prowadzić brakowanie ptaków słabych, chorych i kalekich.

Użytkowanie kaczek rodzicielskich (Koźlecka i Wencek, 2007)

Zestaw rodzicielski ♂ x ♀

Jaj od nioski (szt.) Zapłodnienie jaj (%)

Wylęg pi-skląt z jaj

nałożonych (%)

Zużycie paszy na sztukę

(kg) ogółem wylęgowych A55 x P44 132 105 90,5 66,1 54,7 P44 x A55 105 80 89,6 70,6 43,3 P55 x P44 123 110 93,1 72,8 27,3* A55 x K11 79 59 93,3 65,4 54,5 P55 x K11 80 38 bd 73,9 38,8* P44 x P55 121 117 94,1 73,4 bd A55 x P55 112 81 bd 80,0 49,9 Średnia 124 100 91,0 68,9 50,5

bd – brak danych, * – wykorzystywano pasze gospodarskie

Użytkowość kaczek towarowych (Koźlecka i Wencek, 2007)

Zestaw towarowy

Padnięcia (%) Liczba dni odchowu

Średnia masa ciała (kg)

Zużycie paszy na 1 kg masy ciała

(kg)

do 7. dnia do końca odchowu ♂ ♀ ♂ ♀ ♂ ♀

P55’P44 0,5 3,3 50 2,93 2,89 CR’CA 1,0 3,0 78 63 4,54 2,39 7,75 2,79

CR, CA – kaczki piżmowe

Żywienie kaczek paszami gospodarskimi z udziałem koncentratu

Od 1. do 3. tygodnia życia 35% koncentratu Od 4. do 7. tygodnia życia 30% koncentratu Od 8. do 12. tygodnia życia 20% koncentratu Od 13. do 26. tygodnia życia 10% koncentratu Kaczki do 50 % nieśności 30% koncentratu Kaczki powyżej 50 % nieśności 35% koncentratu

Koncentrat zawiera 38% białka ogólnego i 1940 kcal energii metabolicznej, tłuszcz surowy, włókno, witaminy i składniki mineralne oraz dodatek kwasu linolowego.

Koncentrat miesza się z paszami gospodarskimi: śrutą zbożową, suszem z traw, zie-lonką, okopowymi itp.


91

Piśmiennictwo

Mazanowski A., 1988. Kaczki. PWRL Warszawa, wyd. III. Mazanowski A., 1992. Wychów kaczek reprodukcyjnych. Polskie Drobiarstwo, nr 2, 3 i 5. Mazanowski A., 1993. Chów kaczek reprodukcyjnych. Polskie Drobiarstwo, nr 2. Mazanowski A., 1993. Pozyskiwanie i lęgi jaj kaczych. Polskie Drobiarstwo, nr 5. Smulikowska S., 1996. Dodatki paszowe w żywieniu drobiu. Inst. Fizjologii i Żywienia Zwierząt,

PAN Jabłonna. Smulikowska S., Rutkowski A., 2005. Zalecenia żywieniowe i wartość pokarmowa pasz. Inst.

Fizjologii i Żywienia Zwierząt, PAN Jabłonna.

WYCHÓW I CHÓW KACZEK PIŻMOWYCH


Pochodzenie i udomowienie kaczek piżmowych. Kaczka piżmowa (Cairina mo-schata) pochodzi z Ameryki Płd. W obrębie tego gatunku występuje duża zmienność (C. hartlaubi, C. scutulata). Kaczka została udomowiona przez Indian, ale do dzisiaj żyje także w stanie dzikim, w rejonach leśnych i bagiennych Ameryki Płd. w klimacie tropikalnym, od Meksyku do Argentyny. W XVI wieku kaczki piżmowe zostały spro-wadzone do Europy i przez dłuższy czas utrzymywane były jako ptaki ozdobne. Dopie-ro w XX wieku rozpoczęto hodowlę tych kaczek w kilku ośrodkach zagranicznych m. in. we Francji (firma Grimaud Fréres).

Początkowo (1950 r.) doskonalono pokrój tych kaczek, ale później (1970 r.) zaczęto również doskonalić cechy użytkowe. Produkcja kaczek piżmowych rozwijała się ze względu na ich smaczne mięso oraz łatwość uzyskania dużych stłuszczonych wątrób do wyrobu pasztetów. W porównaniu z pochodzącymi od dzikiej kaczki krzyżówki – kaczki piżmowe mają większy procentowy udział mięśni piersiowych i nóg, mniejszy udział głowy i szyi oraz niewielki procent tłuszczu podskórnego i okołojelitowego.

W warunkach naturalnych kaczki piżmowe żywią się głównie rano i wieczorem. Cechuje je duży dymorfizm płciowy i swoisty behawioryzm rozmnażania, dlatego utrudnione jest naturalne kojarzenie z kaczkami pochodzącymi od dzikiej kaczki krzy-żówki. Dlatego w celu uzyskania mieszańców międzygatunkowych stosuje się sztuczne unasiennianie. Zdolność do reprodukcji kaczki piżmowe utrzymują nawet 10 lat. Cha-rakterystyczną cechą kaczek piżmowych jest ich duża agresywność, dotyczy ona za-równo samców (walki), jak i samic (obrona gniazda). W systematyce zoologicznej kaczki piżmowe umieszczone są między kaczkami pochodzącymi od dzikiej kaczki krzyżówki a gęsiami.

Praca hodowlana na kaczkach piżmowych, połączona z doskonaleniem warunków wychowu i chowu, dała zwiększenie wartości cech reprodukcyjnych i mięsnych. Uzy-skano kilka odmian barwnych, np. czarno-białe kaczki Dominant x Dynamic dają po-tomstwo ciemne prążkowane (R31), a białe kaczki Cabreur x Casa-blanca mają potom-stwo białe (R51). Inne odmiany kaczek dają potomstwo czarne (R41) lub szare (R61). Te ostatnie dobrze nadają się do tuczu na stłuszczone wątroby.

Kaczki piżmowe niewiele różnią się pod względem cech użytkowych. Wiek dojrze-wania płciowego obejmuje 28–29 tygodni, zaś masa ciała dorosłych kaczorów 4,7–5,3 kg, a kaczek 2,4–3,1 kg. Liczba jaj zniesionych w dwóch okresach nieśności wynosi 150–180 jaj. Kaczory (brojlery) nadają się do uboju w 80. dniu, kaczki w 65. dniu.

Adam Mazanowski

94

Masa ciała kaczorów wynosi 4,3–4,4 kg, a kaczek 2,3–2,4 kg. Zużycie paszy na 1 kg masy ciała kształtuje się od 2,65 do 2,75. Tuszka patroszona bez podrobów stanowi 66–68% masy ciała.

Wychów kaczek piżmowych. Wychów kaczek trwa od wylęgu do 25. tygodnia ży-cia. Do 3. dnia życia kaczęta piżmowe mają jeszcze słabo wykształcone nerki i dlatego są bardzo wrażliwe na odwodnienie i utrudniona jest ich własna regulacja termiczna. Kaczęta piżmowe mają też bardzo duże zapotrzebowanie na tlen, co wymaga dobrego rozwiązania wentylacji. Bieżące regulowanie mocy i długości światła ma duży wpływ na wyniki produkcyjne. Pomieszczenia dla kaczek piżmowych muszą mieć dobrze ocieploną posadzkę, ściany i dach. Pomieszczenie dla kaczek powinno mieć dobrze rozwiązaną kanalizację i wodę bieżącą.

Z uwagi na dużą wrażliwość piskląt kaczek piżmowych, należy je do transportu na większe odległości przygotowywać przez 3–4 dni w pomieszczeniu o temp. ok. 35ºC i wilgotności względnej 80%. Z uwagi na duży dymorfizm płciowy prowadzi się od-dzielnie wychów kaczorów i kaczek. Obsada kaczorów na 1 m2 posadzki pomieszczenia ma wynosić 4–5 szt./m2, a kaczek 7–8 szt./m2. Stado trzeba podzielić na grupy liczące do 300 ptaków. Wychów kaczek reprodukcyjnych prowadzi się w trzech etapach: od 1. – 3. tygodnia życia, od 4. do 10. tygodnia i od 11. do 25. tygodnia.

Kaczętom piżmowym należy zapewnić bardzo intensywną wentylację od 1–10 m3/h/1 kg masy ciała w zależności od masy ciała kaczek, temperatury na zewnątrz bu-dynku i pory roku. W wychowalni zapewnia się w pierwszym tygodniu 25ºC, a pod sztuczną kwoką 38ºC, w drugim tygodniu 22ºC i 32ºC, w trzecim 20ºC i 30ºC, w czwar-tym 18 – 20ºC i 28ºC, zaś w następnych 18–20ºC. Optymalna wilgotność 60–65%, po 4. tygodniu może wynosić 70%. Z uwagi na niebezpieczeństwo zawilgocenia ściółki ustawia się poidła na rusztach. Przy podłożu ze słomy i obsadzie 6 szt./m2 zapotrzebo-wanie słomy na jedną kaczkę wynosi 3,5 kg, tj. 21 kg/m2. W czasie wychowu dzień świetlny liczy początkowo 24 godz., a moc światła 2,5 W/m2 posadzki. Długość dnia świetlnego trzeba sukcesywnie zmniejszać do 9 godzin w 23. tygodniu życia. Od 24. tygodnia należy przedłużać dzień do 18 godzin. W odchowie brojlerów stosuje się oświetlenie lampami żarowymi o mocy 0,5–1,5 W/m2.

Od 1. do 3. tygodnia podaje się kaczkom piżmowym mieszankę o średnicy granul 1,5–2 mm zawierającą 19,5–22% białka ogólnego i 2900–2950 kcal energii metabolicz-nej na 1 kg paszy, od 4. – 25. tygodnia średnica granul powinna wynosić 3,5–4 mm, a zawartość białka 17–19% i energii 2800–2850 kcal do 10. tygodnia, natomiast 15,5–17% białka i 2600–2650 kcal energii metabolicznej od 11. – 25. tygodnia życia. Na jedną kaczkę przeznacza się 1,5–3 cm brzegu poidła i 7–10 cm karmidła. Do 10. tygo-dnia życia podaje się kaczkom reprodukcyjnym paszę ad libitum, a od 11. – 25. tygo-dnia paszę dawkuje się (♂ 150–160 g/szt., ♀ 100–110 g/szt.).

Kaczki piżmowe odznaczają się dużą agresywnością w stosunku do kaczorów. Obecnie powszechnie stosuje się przycinanie dziobów ptakom obojga płci między 21. a 25. dniem życia. Przycina się górną część dzioba powyżej połowy znajdującej się na nim tarczki (tzw. paznokcia). U kaczek zabieg przycinania dziobów powtarza się w 27. tygodniu życia. Przycinanie dziobów zapobiega objawom kanibalizmu i pterofagii. Natomiast przycinanie pazurów przeprowadzane w 10. dniu zapobiega również uszko-

Wychów i chów kaczek piżmowych

95

dzeniom ciała. Często przycinanie dziobów i pierwsze szczepienie przeciwko chorobie Derzsyego, przeprowadza się w tym samym czasie.

Nadmierna ruchliwość i płochliwość kaczek piżmowych może nastąpić w wyniku zbyt silnego oświetlenia pomieszczenia, nadmiernego hałasu w pomieszczeniu (nie osłonięte wentylatory, szum drzew), gwałtownego zachowania obsługi lub nieprawi-dłowego żywienia (np. niedobór witamin z grupy B), a także chorób. Kaczki silnie reagują na niedobór wody, schorzenia nerek, niedobór wapnia i fosforu czy pasożyty wewnętrzne. W takim przypadku należy zapewnić wyższą temperaturę budynku, poda-wać wodę ad libitum, zwiększyć ilość witamin i składników mineralnych w mieszance. Składniki mineralne można podawać także w oddzielnych karmidłach do dowolnego pobierania.

Przygotowanie do nieśności. Okres ten trwa od 26. – 29. tygodnia życia. W całym okresie wychowu i chowu, a także w czasie odchowu brojlerów usuwa się ze stada kaczki słabe, z objawami chorób, kulawe lub z biegunką. W wieku 3 tygodni usuwa się ze stada ptaki znacznie odbiegające rozwojem od pozostałych. Do najczęściej występu-jących przyczyn niedostatecznego ujednolicenia stada są: za niska temperatura w pierw-szych dniach życia, niewłaściwe przycięcie dziobów, wychów kaczek z nieudanego lęgu, za duża obsada na jednostce powierzchni, połączenie w jednej grupie kaczorów i kaczek lub choroby i stresy. Kontrolne ważenie kaczek przeprowadza się co dwa ty-godnie. Waży się minimum 50 sztuk z każdej płci i oblicza zmienność masy ciała, która powinna się mieścić w przedziale ±10% od średniej masy ptaków danej płci.

Kaczory i kaczki rosną intensywnie do 10. tygodnia życia. W 10. tygodniu przy przeglądzie stada usuwa się ptaki ze zdeformowanymi łapami, z obrzękami stawów nóg, z przechyloną głową i z wywrotkami skrzydeł oraz z innymi wadami budowy. Po sprawdzeniu organu kopulacyjnego u kaczorów zestawia się stado w proporcji jeden kaczor i 4–5 kaczek. Na 1 m2 posadzki przeznacza się 2,5 samic, a na 2 m2 daje się jednego kaczora i 5 samic. Ptaki zestawia się w grupach liczących do 80 sztuk. Po 10. tygodniu życia kaczki mogą przebywać w temp. 14–20ºC (optymalna 18–20ºC) i wil-gotności względnej 65–75%. Do 23. tygodnia życia światło zmniejsza się z 24 do 9 godzin. Moc światła żarowego może wynosić do 6 W/m2 posadzki, a jarzeniowego 1,5–2 W/m2. Od 24. tygodnia rozpoczyna się przedłużanie dnia świetlnego, który w 26. tyg. powinien wynosić 11 godz., w 27. tyg. 12 godz., zaś w 28. tyg. 13 godzin. Potem prze-dłuża się dzień świetlny co kilka dni o 15 min, aż do uzyskania 17-godzinnego dnia świetlnego.

Od 26. tygodnia życia podaje się kaczkom paszę ad libitum aż do osiągnięcia szczy-tu produkcji. Mieszanka powinna zawierać 16–17% białka ogólnego i 2800 kcal/1 kg paszy. Warunkiem dobrego wykorzystania paszy jest granulowanie. Granule o średnicy 3,5–4 mm powinny być twarde. Do formy paszy kaczki przyzwyczajają się. W okresie przygotowywania kaczek do nieśności niezbędne jest podawanie w oddzielnych kory-tach mieszanki mineralnej. Najpóźniej w 27. tygodniu życia u kaczek reprodukcyjnych bardzo ważne jest przycięcie górnej części dzioba (mniej niż połowa tarczki górnej części dzioba, tzw. paznokcia). Szczepienie kaczek przeciwko chorobie Derzsy’ego przeprowadza się u kaczek w wieku 27 tygodni, a więc na 2–3 tygodnie przed planowa-nym rozpoczęciem nieśności. Kolejne szczepienia przeciw chorobie Derzsy’ego prze-prowadza się zawsze przed następnym okresem nieśności.

Adam Mazanowski

96

Pierwszy okres nieśności. Okres ten trwa od 30. – 51. tygodnia życia. Nieśność w pierwszym okresie jest zwykle o 8–10% większa niż w następnym. Szczyt nieśności w pierwszym okresie przypada na 38. tydzień życia, czyli w 8 tygodni po rozpoczęciu produkcji, a w drugim – na 74. tydzień życia. Należy rejestrować dane dotyczące nie-śności i reagować w przypadku zakłócenia przebiegu krzywej nieśności. U kaczek piż-mowych nieśność w szczycie produkcji wynosi 80–83% w pierwszym okresie, a 71–75% w drugim okresie. Wylęg piskląt z jaj nałożonych wynosi 74–76%. Stwierdzono, że kaczki piżmowe można użytkować też w trzecim i czwartym okresie nieśności. Kacznik wyposaża się w karmidła (15 cm/szt.) i poidła (3 cm/szt.) oraz gniazda (jedno/ 5 szt.). Szerokość gniazda powinna wynosić 30 cm, długość 45 cm, a wysokość 35 cm. Listwa umieszczona z przodu gniazda powinna mierzyć 17,0 cm, w tym przypadku wejście do gniazda jest bardzo wąskie i wynosi też 18,0 cm.

Żywienie kaczek reprodukcyjnych prowadzi się ad libitum. Trzeba też zapewnić bardzo dobrą wentylację pomieszczenia i suche podłoże. W dwóch okresach nieśności kaczki składają 150–180 jaj o masie 75–80 g, z których można uzyskać do 140 piskląt. Zbiór jaj przeprowadza się jeden raz dziennie ok. godz. 1000 lub 1100 (tj. 5 godz. po zapaleniu światła). Bezpośrednio po zbiorze można odkażać jaja 2% roztworem Chlo-raminy lub promieniami ultrafioletowymi. Przed wylęgiem odkaża się jaja parami for-maldehydu. Można też to uczynić bezpośrednio po zbiorze. Jaja ściołowe, których jest niewiele (ok. 0,5%), trzeba umyć, a następnie odkazić.

Jaja wylęgowe przetrzymuje się w magazynie w temperaturze 14–16ºC i wilgotności względnej 70%, przez okres 2–3 dni. W przypadku dłuższego przetrzymywania – jaja trzeba obracać. Na szufladach komory lęgowej układa się jaja poziomo. W komorze lę-gowej należy utrzymywać temp. 37,5–37,7ºC i 65–70% wilgotności względnej, a w ko-morze klujnikowej temp. 37,4ºC i wilgotność 70%. Przed wylęgiem obniża się temp. do 37,3ºC i zwiększa wilgotność do 85–90%. Prześwietlanie jaj przeprowadza się między 17 a 18 dobą lęgu. Przekład do komory klujnikowej następuje w 31. lub 32. dobie lęgu, a wylęg piskląt w 35. dobie lęgu.

Przymusowe przepierzanie i przygotowanie do nieśności. Okres ten trwa od 52. do 65. tygodnia życia. Upadki w czasie przepierzania wynoszą u kaczorów 5–6%, a u kaczek 3,5–4,5%. W celu rozpoczęcia przepierzania trzeba u kaczek wywołać stres. Dlatego zabiera się kaczkom paszę, a w 6 godzin później wodę i wygasza światło na 36–48 godzin. Po tym czasie włącza się światło i podaje wodę, a w 6 godzin później podaje się paszę. Restrykcja pokarmowa powoduje gwałtowne wstrzymanie nieśności i odchudzenie ptaków.

Przez cztery tygodnie po rozpoczęciu przepierzania stosuje się w żywieniu tylko mieszankę zbożową (100–130 g/szt.), a od 5. do 8. tygodnia przepierzania podaje się 150–160 g paszy na ptaka, zawierającej 50% zboża i 50% mieszanki paszowej, w której znajduje się 12% białka ogólnego i 2800 kcal energii metabolicznej na 1 kg mieszanki. Od 9. do 10. tygodnia przepierzania podaje się paszę o takim samym składzie jak w czasie wychowu, początkowo w ilości 160 g/szt., później ad libitum. Od 11. do 13. tygodnia podaje się paszę ad libitum, jak dla kaczek niosących. Dzień świetlny od 1. do 6. tygodnia przepierzania wynosi 6 godz., od 7. do 8. tyg. – 8 godzin. W 9. tygodniu dzień świetlny powinien wynosić 11 godz., w 10. tygodniu 12 godzin (moc światła 3 W/m2), a od 11. do 13. tyg. – 13 godzin o mocy 6 W/m2 posadzki. Drugi okres nieśności

Wychów i chów kaczek piżmowych

97

trwa od 66. do 87. tygodnia życia. Następne okresy nieśności, podobnie jak drugi, mu-szą poprzedzać okresy przepierzania.

Mulardy. Są to mieszańce kaczorów piżmowych z kaczkami ogólnoużytkowymi lub mięsnymi pochodzącymi od dzikiej kaczki krzyżówki (np. Pekiny). Kaczory i kacz-ki rodzicielskie odchowuje się według technologii przyjętych dla danego gatunku pta-ków. Kaczki rodzicielskie i potomstwo (mulardy) szczepi się przeciwko chorobie De-rzsy’ego, podobnie jak kaczki piżmowe. W celu uzyskania większej liczby mieszańców stosuje się sztuczne unasiennianie. Odchów mulardów trwa 10. – 13. tygodni. Do 5. tygodnia temperaturę wychowalni obniża się z 35ºC – 20ºC. Obsada kaczek wynosi 2 szt./m2, a z wybiegiem 1 szt./m2. Zaleca się oddzielny odchów kaczorów i kaczek mimo małego dymorfizmu płciowego (mulardy są niepłodne). Ściółka w wychowalni powinna być sucha, czysta i bez pleśni. Od 6. tygodnia życia można wypuszczać kaczki na wy-bieg. Ruch na powietrzu zwiększa odporność i żywotność ptaków, a dostatek tlenu wpływa korzystnie na przemianę materii.

Mulardy żywi się do 6. tygodnia mieszanką zawierającą 18–20% białka ogólnego i 2800 kcal energii metabolicznej w 1 kg (średnica granul 2,5 mm), od 7. do 13. tygodnia odchowu podaje się mieszankę zawierającą 15–17% białka i 2650 kcal energii metabo-licznej (średnica granul 3–4 mm). Od początku do końca odchowu podaje się paszę ad libitum. Od 10. do 13. tygodnia życia można paszę dawkować, dając 150 g/szt. dzien-nie. Dotyczy to przede wszystkim kaczek przeznaczonych do tuczu przymusowego kukurydzą. Od 11. tygodnia stosuje się też w żywieniu takich kaczek mieszankę zbo-żową, zielonkę lub okopowe.

Masa ciała 12-tygodniowych mulardów odchowywanych na rzeź wynosi 3,1–3,8 kg. Zużycie mieszanki paszowej kształtuje się od 4–5 kg na 1 kg masy ciała (EWW = 220–380 pkt.). W celu obniżenia kosztów żywienia wprowadza się różne pasze go-spodarskie. Mulardy 12-tygodniowe cechuje duży udział mięśni piersiowych (20–24%) i nóg (1518%). Zawartość tłuszczu podskórnego jest niewielka, więcej jest natomiast tłuszczu śródtkankowego, który nadaje mięsu soczystość i bardzo dobry smak.

Tucz przymusowy kukurydzą na stłuszczoną wątrobę. Mulardy przeznaczone do tuczu przymusowego kukurydzą odchowuje się w pierwszych tygodniach w podobny sposób jak kaczki przeznaczone na rzeź. Następnie prowadzi się odchów na wybiegu (lepszy rozwój układu oddechowego i krwionośnego). W okresie poprzedzającym tucz podaje się duże ilości zielonek, okopowych, siana lub suszu z traw w celu rozszerzenia wola i przełyku oraz zwiększenia elastyczności całego układu pokarmowego. Odchów kaczek przeznaczonych do tuczu kukurydzą trwa 12 – 13 tygodni, a nawet 16 tygodni (łącznie z przedtuczem).

Wyniki tuczu zależą od przygotowania kaczek, jakości parowanej kukurydzy, umie-jętności tuczącego i mikroklimatu. Tucz trwa 15–18 dni. Łączne zużycie kukurydzy wynosi 9–11 kg, a średnie dzienne spożycie kukurydzy 600 g. Paszę podaje się dwa razy dziennie rano i wieczorem (co 12 godz.), w ilościach od 150–200 g na początku tuczu, do 350–400 g na końcu. Do kukurydzy można dodawać 10% parowanego bobi-ku, trochę tłuszczu i soli. Tucz na stłuszczoną wątrobę prowadzi się przeważnie na ściółce. Na 1 m2 przeznacza się do 5 mulardów. Ptakom trzeba koniecznie zapewnić przez cały czas wodę do picia. W pomieszczeniu do tuczu trzeba utrzymywać temp. 12–14ºC, a w czasie upałów nie więcej jak 15–17ºC. Wilgotność względna nie powinna

Adam Mazanowski

98

przekraczać 80%. W czasie tuczu, a szczególnie w okresie końcowym należy zapewnić oświetlenie ciągłe. Po tuczu kaczki powinny ważyć 5,2–5,6 kg, a stłuszczona wątroba 450–500 g. W Polsce tucz na stłuszczone wątroby jest zakazany.

Kaczki piżmowe – brojlery

• Rodzice ♂ Dominant x ♀ Dynamic (upierzenie czarno-białe) Potomstwo R31 – upierzenie ciemne – prążkowane

• Rodzice ♂ Cabreur x ♀ Casablanca (upierzenie białe) Potomstwo R51 – upierzenie białe

Wartości cech rodziców

• wiek dojrzałości płciowej 28 tygodni • masa ciała kaczorów 4,7–5,3 kg • masa ciała kaczek 2,4–3,1 kg

Wartości cech potomstwa (brojlerów)

• wiek do uboju kaczorów 80 dni • wiek do uboju kaczek 65 dni • masa ciała kaczorów 4,3–4,4 kg • masa ciała kaczek 2,3–2,4 kg • zużycie paszy na 1 kg masy ciała 2,65–2,75 kg • tuszka patroszona bez podrobów 66–68%

Piśmiennictwo

Mazanowski A., 1988. Kaczki. PWRL, Warszawa, wyd. III. Mazanowski A.,1994. Kaczki piżmowe. Polskie Drobiarstwo, nr 3. Mazanowski A., 1995. Odchów kaczek mieszańców. Polskie Drobiarstwo, nr 1. Mazanowski A., 1995. Żywienie kaczek mieszańców (piżmowy x pekin). Polskie Drobiarstwo, nr 4. Mazanowski A., 2004. Użytkowanie kaczek piżmowych i ich mieszańców. Polskie Drobiarstwo, nr 9. Smulikowska S., Rutkowski A., 2005. Zalecenia Żywieniowe i Wartość Pokarmowa Pasz. Inst.

Fizjologii i Żywienia Zwierząt PAN, Jabłonna.

WYCHÓW I CHÓW GĘSI

Prof. zw. dr hab. dr h. c. Adam Mazanowski

Korzyści wynikające z chowu gęsi. Wychów i odchów gęsi są stosunkowo tanie. Po 6. tygodniu życia może się odbywać z zastosowaniem pasz z własnego gospodar-stwa: ziarna zbóż, zielonek i okopowych. Gęsi mogą też korzystać z pastwiska. W ta-kim przypadku udział mieszanek przemysłowych może być niewielki, podobnie jak ziarna zbóż. Gęsi przez krótki okres czasu potrzebują dodatkowego ogrzewania i dzięki temu w porównaniu z innymi gatunkami ptaków gospodarskich uzyskuje się znaczną oszczędność nośników energii.

Gęsi stanowią również liczącą się pozycję w samozaopatrzeniu gospodarstw rolnych (tuszki, krew, podroby, pierze i nawóz) i w eksporcie (tuszki, elementy tuszek, pierze). Gęsi regionalne ze stad zachowawczych można wykorzystać jako element krajobrazu w gospodarstwach agroturystycznych, a także jako źródło potraw regionalnych. Na uwagę zasługują też walory smakowe mięsa gęsi oraz ich tłuszcz, bogaty w nienasycone kwasy tłuszczowe (65,5%). Mięso gęsi jest także bogate w witaminy głównie A, B1, B6 i PP.

Genotyp i jakość piskląt. Wśród ras wyróżnia się gęsi lekkie nieśne pochodzące od suchonosa (Cygnopsis cygnoides L.), a bezpośrednio od gęsi Garbonosej (Chińska – Łabędziowa, Kubańska) oraz gęsi średniociężkie (Biała Włoska, Pomorska, Reńska, Gorkowska) i ciężkie (Emdeńska, Tuluska, Chołmogorska) pochodzące od szarej gęsi gęgawy (Anser anser L.). Poza tym na świecie, w tym również w Polsce, utrzymuje się wiele ras i odmian regionalnych gęsi, które są wykorzystywane do tworzenia rodów.

Gęsi Białe Włoskie posłużyły do wytworzenia dwóch rodów Białych Kołudzkich W33 (ojcowski) i W11 (mateczny). W rodzie ojcowskim dąży się do zwiększenia masy ciała, poprawy umięśnienia i zmniejszenia otłuszczenia, a w matecznym do zwiększenia wartości cech reprodukcyjnych. Ród W11 wyróżnia dobra nieśność (40–64 jaja) i duża masa jaj (160–190 g). Zużycie paszy na jedno jajo wynosi od 980 do 1125 g. Według danych Działu Hodowli i Oceny Drobiu z 2006 r. średnia liczba jaj wylęgowych uzyskana od gęsi w pierwszym roku nieśności wynosi 48–50 jaj, a w następnych latach maleje do 41–47 jaj wylęgowych. Zapłodnienie jaj w kolejnych latach kształtuje się od 72,4 do 79,4%, a wylęg piskląt z jaj nałożonych 55,3–61,9%. Zużycie paszy na jedną gęś wyno-si 54,5–60,2 kg.

Możliwości produkcyjne gęsi Białych Kołudzkich są jednak dużo większe. Nieśność może wynosić 65–73 jaja, zapłodnienie jaj 85–90%, a wylęg piskląt z jaj zapłodnionych 81–84%. Uzyskanie wysokiej użytkowości zależy od zapewnienia prawidłowych wa-runków środowiskowo-żywieniowych i przestrzegania zasad profilaktyki. Masa ciała 12-tygodniowych gęsi mieszańców obojga płci ma wynosić 5500–5800 g, a 17-tygodniowych 6500–6800 g. Gęsiory reprodukcyjne w wieku 28 tygodni powinny wa-

Adam Mazanowski

100

żyć do 6,8 kg, a gęsi 6 kg. Zużycie paszy na 1 kg masy ciała u 12–tygodniowych gęsi wynosi 3,5–4,0 kg, a u 17-tygodniowych 5 kg. Europejski Wskaźnik Wydajności maleje z 980 pkt. w 12. tygodniu do 620 pkt. w 17. tygodniu odchowu.

Jakość piskląt rodzicielskich i towarowych zależy od zapewnienia rodzicom prawi-dłowych warunków środowiskowych, dobrego żywienia i niezbędnych zabiegów profi-laktycznych (np. szczepienia przeciwko chorobie Derzsy’ego). Konieczne jest higie-niczne pozyskanie jaj i dobra technika lęgu jaj. Wylężone pisklęta umieszcza się w przystosowanych do transportu opakowaniach i przewozi możliwie szybko do fermy. W czasie transportu nie wolno piskląt przegrzać lub przeziębić.

Warunki środowiskowe wychowu i chowu. Po wylęgu należy pisklęta szybko wy-jąć z komory klujnikowej, żeby ich nie przegrzać i nie przesuszyć. W zakładzie wylę-gowym odrzuca się pisklęta kalekie, słabe, źle trzymające się na nogach, z nie zagojo-nym pępkiem. Pozostawia się pisklęta zdrowe, dobrze trzymające się na nogach, o su-chym, lśniącym i nie zlepionym puchu oraz z czystym nie zalepionym kałem odbytem. Zdrowe pisklęta mają zawsze okrągłe oczy. W komorze klujnikowej odkaża się pisklęta parami formaldehydu, wtedy puch uzyskuje barwę intensywnie żółtą lub jasnobrązową. Pisklęta należy przewozić w klimatyzowanych i odkażonych samochodach, w temp. 20–22ºC i wilgotności 65–70%. Pojemniki z pisklętami trzeba tak ustawić, żeby powie-trze miało swobodny dostęp do piskląt. Nie wolno dopuścić do przegrzania lub przezię-bienia piskląt w czasie transportu.

Temperaturę w wychowalni i w gęśniku należy dostosować do potrzeb termicznych ptaków. Wychowalnię powinno się nagrzać przed wprowadzeniem piskląt do temp. 26–28ºC. Temperatura pod sztucznymi kwokami ma wynosić początkowo 31–33ºC. W przypadku braku sztucznych kwok całe pomieszczenie trzeba nagrzać do temp. 31ºC, mierzonej na wysokości 20 cm nad ściółką. Należy obserwować zachowanie ptaków i na bieżąco regulować temperaturę w pomieszczeniu. Temperaturę w wychowalni trzeba szybko obniżać do 22ºC w 4. tygodniu wychowu i 18–20ºC w 5. tygodniu. Od 7. tygodnia ptaki mogą przebywać na wybiegu. W okresie reprodukcji temperatura w gęśni-ku powinna wynosić 5–8ºC. Jeżeli temperatura na zewnątrz budynku przekroczy zimą –10ºC, nie należy wypuszczać gęsi na wybieg. Wymuszoną wentylację uruchamia się od 10. dnia życia gąsiąt, a nawet wcześniej, o ile temperatura na zewnątrz przekracza 20ºC. Wilgotność powietrza w wychowalni nie powinna przekraczać 70%, prędkość ruchu powietrza w zimie 0,2 m/sek., a w lecie 1,5 m/sek. Zanieczyszczenie powietrza szko-dliwymi gazami nie może przekraczać wartości normatywnych podanych dla kaczek.

Zadaniem programu świetlnego jest stworzenie warunków do optymalnego rozwoju ptaków. Przez pierwsze trzy doby stosuje się oświetlenie o mocy 3–4 W/m2 przez 24 godz. na dobę. Do skracania dnia świetlnego trzeba gąsięta przyzwyczaić, bo na prze-rwę w oświetleniu reagują skupianiem się, w wyniku czego może dojść do uduszeń. Do 3. tygodnia stosuje się oświetlenie 14–16 godz. na dobę, a następnie dostosowuje się długość dnia w wychowalni do naturalnego dnia świetlnego. U dorosłych gęsi utrzymu-je się naturalny dzień świetlny albo stosuje określony program. Najczęściej na miesiąc przed planowanym rozpoczęciem nieśności ma początek przedłużanie dnia świetlnego, co dwa dni o 10–15 min, aż do uzyskania 10 lub 12 godzin światła. Taką stałą długość dnia świetlnego pozostawia się do końca okresu reprodukcji. Stosowanie 10- lub 12-godzinnego dnia świetlnego wymaga budynków bezokiennych lub dobrze zaciemnio-

Wychów i chów gęsi

101

nych, z bardzo dobrą wentylacją. Przy takim systemie oświetlenia nieśność gęsi rozpo-czyna się w połowie stycznia i kończy w czerwcu. Wyniki reprodukcji są bardzo dobre.

Gąsięta utrzymuje się na głębokiej ściółce w grupach liczących 100–200 sztuk. Do 3. tygodnia życia przeznacza się 5 gąsiąt na m2 posadzki, do 3 sztuk/m2 do 6. tygodnia, a następnie do 28. tygodnia życia 2–3 sztuk/m2. Stado reprodukcyjne zestawia się naj-później w 28. tygodniu życia, jednak nie później jak we wrześniu. Obsada gęśnika łącz-nie z wybiegiem nie może przekraczać 2 sztuk/m2. Słoma przeznaczona na ściółkę po-winna być dobrej jakości, sucha i nie spleśniała. Wióry drzewne mogą pochodzić tylko z drzew liściastych. Wśród zabiegów pielęgnacyjnych na uwagę zasługuje bieżąca dba-łość o suchość i jakość ściółki i zabezpieczenie ciągłości podawania wody i paszy. Bar-dzo ważna jest obserwacja zachowania gęsi i usuwanie wszelkich zauważonych usterek, szczególnie związanych z temperaturą wychowalni czy gęśnika, a także z wentylacją pomieszczeń.

Żywienie gęsi w okresie wychowu i reprodukcji. W żywieniu gęsi w okresie wy-chowu wyróżnia się trzy okresy od 1. dnia do 4. tygodnia życia, od 5. do 13. Tygodnia i od 13. do 28. tygodnia. Okres przygotowania gęsi do nieśności trwa od 29. do 36. tygodnia, a u gęsi starszych dwu-, trzy- lub czteroletnich – 2 miesiące przed planowaną nieśnością. Okres nieprodukcyjny następuje po pierwszym, drugim lub trzecim okresie nieśności i trwa około 7 miesięcy. Celem żywienia gąsiąt reprodukcyjnych jest uzyska-nie prawidłowo zbudowanych i wyrośniętych gęsiorów, ważących w 28. tygodniu nie więcej niż 7 kg i gęsi, o masie nie większej niż 6,5 kg, przygotowanych do użytkowania rozpłodowego.

Zapotrzebowanie gęsi w okresie od 1. dnia do 4. tygodnia wynosi 20,2% białka ogólnego i 2820 kcal energii metabolicznej w 1 kg mieszanki. Następnie od 5. do 13. tygodnia życia zapotrzebowanie obniża się do 17% białka i 2770 kcal energii metabo-licznej. Zapotrzebowanie na białko i energię po 13. tygodniu życia do uzyskania wieku dojrzałości płciowej obniża się nadal, do 14,7% białka i 2600 kcal energii metabolicz-nej. W okresie spoczynkowym, po okresie reprodukcji zapotrzebowanie na białko male-je do 12% i na energię do 2375 kcal. W czasie przygotowywania gęsi do nieśności zwiększa się udział białka w paszy do 13,5%, a energii do 2550 kcal, natomiast w okre-sie nieśności podaje się mieszankę bogatszą w białko (15,6%) i energię metaboliczną (2730 kcal/1 kg mieszanki).

Właściwe pobieranie wody i oszczędne pobieranie paszy zależy od zastosowanych poideł i karmideł. Do 2. tygodnia długość brzegu poidła rynnowego powinna wynosić 2 cm/ptaka, a karmidła 4 cm/ptaka. Do 4. tygodnia długość brzegu poidła powinna wynosić 3–4 cm, a karmidła 8 cm/ptaka. Dla gąsiąt do 7. tygodnia długość brzegu po-idła ustalono na 5 cm, a karmidła na 10–15 cm, natomiast później – 20–25 cm karmi-dła/ptaka i 10 cm brzegu poidła. Dla dorosłych gęsi przeznacza się poidła o szerokości 20 cm i 25 cm głębokości, natomiast karmidła o szerokości 30 cm i 25 cm głębokości. Odległość karmideł od poideł powinna na początku wychowu wynosić 1,5 m, dla star-szych gęsi 3 m.

Do 3. tygodnia życia podaje się paszę ad libitum. Od 4. do 5. tygodnia w zależności od wzrostu gąsiąt paszę dawkuje się (210 g/szt.). W praktyce można żywić gęsi przez pierwsze 14–21 dni mieszanką pełnoporcjową, a następnie wyłącznie paszami gospo-darskimi, paszami gospodarskimi z udziałem koncentratu albo mieszanką pełnoporcjo-

Adam Mazanowski

102

wą. Niezależnie od sposobu żywienia podaje się gąsiętom i dorosłym gęsiom mieszankę mineralną do dowolnego pobierania. W skład mieszanki mineralnej wchodzi kreda, MM-D i gruboziarnisty granitowy żwir w proporcji objętościowej 1 : 2 : 4. Można też stosować dodatek Avimixu. Maksymalna zawartość pasz gospodarskich w dawkach pokarmowych dla gęsi jest taka sama jak dla kaczek. Dawkę zestawioną z pasz gospo-darskich trzeba uzupełnić paszami białkowymi (np. śrutami poekstrakcyjnymi) i pre-miksami witaminowo-mineralnymi.

Gąsięta trzeba stopniowo przyzwyczajać do pobierania niewielkich ilości zielonki. Od 4. tygodnia podaje się zielonkę ad libitum. Średnia masa ciała gąsiąt obojga płci wynosi w 4. tygodniu 2,1 kg, a w 12. tygodniu gęsiory ważą 4,5–5 kg, a gęsi 4–4,2 kg. W przypadku ograniczenia dawki paszowej zużycie paszy od 5. do 12. tygodnia wynosi 11–13 kg/ptaka, a zielonki do 60 kg/ptaka. Od 13. tygodnia aż do jesieni podstawą ży-wienia powinno być pastwisko (na 1 ha 100–120 gęsi). W tym czasie podaje się 100–200 g śrut zbożowych w zależności od jakości pastwiska. Dawka pokarmowa dla gęsi korzystających z pastwiska może zawierać 65–83% zbóż, do 10% nasion motylkowych, do 30% suszu lub kiszonki. Natomiast mieszanka zbożowa stosowana jako pasza wy-łączna powinna zawierać 25% śruty pszennej, 25% śruty jęczmiennej, 5% śruty żytniej, 10% śruty owsianej, 30% suszu z traw i 5% śruty z nasion strączkowych.

Najlepsze pastwiska składają się z mieszanki traw, motylkowych i ziół, ale gęsi mo-gą też dobrze wykorzystywać różne nieużytki zielone. W grudniu w okresie przygoto-wywania gęsi do nieśności zwiększa się dzienną dawkę pokarmową do 250 g/ptaka. Przy karmieniu ad libitum dzienne spożycie paszy stabilizuje się na ok. 350 g/sztukę. Ograniczenie dawki pokarmowej do 300 g/sztukę wiąże się z wprowadzeniem pasz objętościowych: marchwi lub buraków pastewnych (do 200 g dziennie/ptaka), kapusty (do 500 g dziennie) lub siana (do 50 g dziennie). Dla gęsi bardzo dobre są ki-szonki wieloskładnikowe zawierające 10% poekstrakcyjnej śruty rzepakowej, 15% śruty jęczmiennej, 25% zielonki i 50% marchwi, buraków lub ziemniaków parowanych.

Wielkość dawek paszy należy traktować orientacyjnie i dostosowywać je do wyma-ganej w danym okresie masy ciała, którą należy kontrolować w 6., 8., 12. i 28. tygodniu wychowu. Za każdym razem trzeba zważyć po 10% osobników danej płci, ale nie mniej niż 50 sztuk. W czasie wychowu należy zwrócić uwagę na upierzenie gęsi. Ptaki słabo i nierówno opierzone, szczególnie na grzbiecie, wskazują na niewłaściwe środowisko i błędy w żywieniu w czasie wychowu (ciasnota, zbyt mało poideł i karmideł).

Okres reprodukcji. Poprzedza przygotowanie stada polegające na wprowadzeniu do gęśnika ptaków prawidłowo zbudowanych i opierzonych, bez wywrotek skrzydeł, dobrze trzymających się na nogach (niekulawych). Gęsiory i gęsi przeznaczone do reprodukcji muszą mieć prawidłową masę ciała. Gęsi obojga płci nie mogą być prze-tłuszczone. Do reprodukcji wybiera się ptaki o wyraźnie zaznaczonych II-rzędowych cechach płciowych. U gęsiorów konieczne jest sprawdzenie organu kopulacyjnego i odrzucenie ptaków z nieprawdłowo zbudowanym lub o zmiennej barwie organem kopulacyjnym. U gęsi sprawdza się odbyt (barwa, ruchliwość) i rozstawienie kości łonowych.

Przygotowanie gęsi do nieśności polega na umieszczeniu ptaków w czystym i odka-żonym gęśniku z dostępem do wybiegu. Stado gęsi dzieli się na grupy liczące max. 250 szt., a optymalnie 100–150 gęsi. Obsada gęśnika razem z wybiegiem, którego po-


103

wierzchnia powinna być równa powierzchni gęśnika, nie może przekraczać 2 szt./m2, a optymalnie ma wynosić 1,5 szt./m2. Proporcja samców do samic 1 : 4–5 uważana jest za optymalną. W czasie przygotowywania gęsi do nieśności wprowadza się mieszankę bogatszą w białko i energię metaboliczną. Optymalizuje się warunki środowiskowe oraz zapewnia dostateczną liczbę poideł (10 cm/szt.) i karmideł (25 cm/szt.). W miej-scach najspokojniejszych (przy ścianach) umieszcza się gniazda otwarte o wymiarach 60 x 60 cm i wysokości ścian bocznych do 70 cm. Z przodu gniazd przybija się listwę, która zapobiega wyrzucaniu jaj lub ściółki z gniazd. Gniazda dla gęsi, podobnie jak dla kaczek, ustawia się na posadzce. Jedno gniazdo otwarte przeznacza się dla 2–3 gęsi.

Kolejne okresy nieśności trwają od połowy stycznia do czerwca i w tym czasie wszystkie prawidłowo zbudowane jaja powinny trafić do lęgu. W celu uzyskania dużej liczby pełnowartościowych jaj wylęgowych trzeba zapewnić gęsiom pełnowartościowe żywienie, bogate w białko i energię oraz witaminy i składniki mineralne. Niezbędna jest też optymalizacja warunków środowiskowych (temperatury, wilgotności powietrza, wymiany powietrza itp.) i pielęgnacji gęsi. Konieczne jest też zapewnienie i utrzymanie przez cały okres nieśności optymalnego programu świetlnego.

Dużą wartość biologiczną jaj wylęgowych uzyskuje się dzięki dbałości o gniazdo, która polega na wymianie zabrudzonej ściółki na świeżą oraz na odkażaniu gniazd. Zmniejszenie zabrudzenia jaj uzyskuje się dzięki utrzymaniu ściółki w gęśniku w stanie suchym (optymalna obsada, dobra wentylacja, bieżące dościelanie), a także w wyniku zapewnienia czystości wybiegu. W celu zmniejszenia liczby jaj ściołowych trzeba przy-uczać gęsi od początku nieśności do znoszenia jaj w gniazdach. Nie należy łączyć jaj zbieranych ze ściółki (ściołowych) z jajami zebranymi z gniazd.

Jaja wybiera się z gniazd 5–6 razy dziennie i nie później jak 4 godz. po zniesieniu i odkaża parami formaldehydu. Jaj wylęgowych nie należy myć, tylko czyścić na sucho, za pomocą drobnoziarnistego papieru ściernego. Do 4 dni przetrzymuje się jaja wylę-gowe w dobrze wietrzonym pomieszczeniu w temp. 15–16ºC i wilgotności względnej 65–70%, a do 7 dni, – w temperaturze 10–12ºC i wilgotności względnej 75–80%. Dłuż-sze niż 7-dniowe przetrzymywanie jaj gęsich przed nakładem jest niedopuszczalne.

Okres nieprodukcyjny rozpoczyna się w lipcu, po zakończeniu nieśności. W tym czasie w żywieniu gęsi stosuje się przede wszystkim pasze objętościowe lub wypasa gęsi na pastwisku. W zależności od kondycji gęsi podaje się mieszankę paszową albo mieszanki zbożowe. Wielkość dawki dostosowuje się do potrzeb ptaków. Gęsi w okre-sie nieprodukcyjnym utrzymywane są w warunkach naturalnego dnia świetlnego. Na 2 miesiące przed kolejnym okresem nieśności rozpoczyna się przygotowanie gęsi do reprodukcji.

Pozyskiwanie pierza. Ilość i jakość pierza zależą od genotypu ptaka, kalibru i wiel-kości powierzchni ciała ptaka oraz prawidłowego żywienia. Na jakość pierza oddziałują także dobre warunki środowiskowe i zdrowie ptaków (brak pasożytów zewnętrznych i wewnętrznych). Termin podskubu ma też wpływ na jakość pierza. Podskub przepro-wadza się wtedy, kiedy pióra są dojrzałe, tzn. kiedy stopka dutki pióra nie zawiera krwi i tkwi luźno w torebce skórnej. Nie należy skubać grzbietu i piór podtrzymujących skrzydła. Młode gęsi podskubuje się po raz pierwszy w wieku 10–11 tygodni, a następ-nie co 7–8 tygodni. Ostatni raz nie później niż 20 września. Gęsi dorosłe podskubuje się trzy razy: na przełomie czerwca i lipca, w połowie sierpnia i pod koniec września, tak

Adam Mazanowski

104

żeby ptaki zdążyły opierzyć się przed zimą. Podskubuje się przede wszystkim piersi i brzuch gęsi. Po podskubie trzeba gęsi przez 2–3 tygodnie lepiej żywić (dodatek 20–30 g mieszanki zbożowej lub owsa).

Z pierwszego podskubu uzyskuje się u gęsi 50 g pierza, później ok. 120 g, w tym 10–20 g puchu. Gęsi dorosłe skubie się trzy razy, uzyskując łącznie do 300 g pierza, w tym 60 g puchu. Po uboju gęsi uzyskuje się opad, tj. pierze zdjęte z całego ptaka. Opad gęsi waży 250–300 g i zawiera 50–60 g puchu, 125–150 g piór konturowych (tzw. miękkich) i 75–90 g piór skrzydłowych i ogonowych (tzw. twardych).

Profilaktyka produkcji. Polega na bieżącej dezynfekcji wychowalni z gąsiętami. Gąsięta w wieku 21 dni należy szczepić przeciwko chorobie Derzsy’ego (największy poziom przeciwciał jest w 4. tygodniu po szczepieniu). Szczepienie gęsi dorosłych przeciwko chorobie Derzsy’ego przeprowadza się przed rozpoczęciem nieśności lub na początku nieśności (początek lutego). Przed wprowadzeniem do gęśnika należy ptaki odrobaczyć. Konieczne jest prowadzenie badań na nosicielstwo salmonellozy. W celach profilaktycznych powinno się odkażać pomieszczenie razem z gęsiami, stosować wita-miny, składniki mineralne oraz dodatki paszowe: enzymy, probiotyki, zakwaszacze i konserwanty, przeciwutleniacze i detoksykanty. Bardzo ważnym zabiegiem profilak-tycznym jest bieżące brakowanie gęsi chorych, z biegunką, kulawych, z wynicowanym jajowodem i ze zmianami w okolicy odbytu. Do uboju przygotowuje się gęsi podobnie jak inne gatunki ptaków gospodarskich.

Użytkowość gęsi rodzicielskich (Koźlecka i Wencek, 2007)

Zestaw rodzi-cielski ♂ x ♀

Liczba jaj od nioski (szt.) Zapłodnienie

jaj (%)

Wylęg piskląt z jaj nałożo-

nych (%)

Zużycie paszy na

sztukę (kg) ogółem wylęgowych Pierwszy okres reprodukcji

W11 x W11 50 48 74,5 55,3 54,5 W33 x W11 53 50 72,4 57,5 62,0

Drugi okres reprodukcji W11 x W11 44 42 74,8 56,4 60,2 W33 x W11 52 49 79,4 61,9 59,8

Czwarty okres reprodukcji W11 x W11 43 41 76,5 57,6 56,0 W33 x W11 43 47 75,2 56,3 59,3

Użytkowość gęsi towarowych (Koźlecka i Wencek, 2007)

Zestaw towarowy

Padnięcia (%) Średnia masa ciała (kg)

Zużycie paszy na 1 kg masy ciała (kg)

do 7. dnia do 117. dnia ogółem w tym ziarno zbóż

W11’W11 1,2 5,0 5,8 6,0 2,4 W33’W11 2,0 5,7 6,2 5,7 1,1


105

Piśmiennictwo

Mazanowski A., 1980. Gęsi. PWRL, Warszawa. Mazanowski A., 1996. Wychów i chów gęsi reprodukcyjnych. Polskie Drobiarstwo, nr 2 i 3. Mazanowski A., 2004. Zabiegi profilaktyczne w chowie drobiu wodnego. Polskie Drobiarstwo, nr 3. Mazanowski A., 2004. Skażenia chemiczne środowiska przyrodniczego w chowie drobiu wodne-

go. Polskie Drobiarstwo, nr 4. Mazanowski A., 2005. Zapobieganie chorobom drobiu wodnego. Hodowca Drobiu, nr 8. Mazanowski A., 2006. Pielęgnacja gęsi reprodukcyjnych. Hodowca Drobiu, nr 1. Rosiński A, 2003. Hodowla i produkcja gęsi. Wyd. AR w Poznaniu. Smulikowska S., Rutkowski A. (2005). Zalecenia żywieniowe i wartość pokarmowa pasz. Inst.

Fizjologii i Żywienia Zwierząt PAN Jabłonna

TUCZ GĘSI OWSEM


Gęsi do tuczu owsem. W kraju do tuczu owsem używa się gęsi Białych Kołudzkich W11 (rodowych) lub W31 (mieszańców dwurodowych). Do tuczu nadają się też gęsi niektórych odmian regionalnych, cechujące się bardzo dobrym umięśnieniem. Nato-miast gęsi pochodzące od suchonosa, garbonose lub kubańskie, nie nadają się do tuczu.

Od czego zależy dobre umięśnienie i małe otłuszczenie gęsi. Skład tkankowy gęsi zależy od genotypu. U tych ptaków występuje duże zróżnicowanie pod względem za-wartości mięsa i zdolności do osadzania tłuszczu. Ilość mięsa, tłuszczu, kości i skóry zmienia się wraz z wiekiem ptaków. U 17-tygodniowych mieszańców W31 zawartość mięśni piersiowych wynosi 17,6%, mięśni nóg 16,2%, a skóry z tłuszczem 21,2%. U starszych gęsi notuje się niewielkie zwiększenie masy mięśni, większe tłuszczu. Umięśnienie tuszki gęsiej zależy od selekcji na masę mięśni piersi i nóg oraz efektu heterozji, przy tworzeniu mieszańców towarowych.

Najlepsze wyniki uzyskuje się u gęsi odchowanych w dobrych warunkach środowi-skowych i prawidłowo żywionych. Selekcja na zwiększenie umięśnienia idzie w parze ze zmniejszeniem otłuszczenia, co w przypadku gęsi przeznaczonych do tuczu owsem może budzić wątpliwości. Selekcją na masę ciała i żywieniem paszą o dostatecznej energetyczności można jednak utrzymać dostateczne otłuszczenie gęsi owsianych. Gęsi ze stad zachowawczych są przeważnie bardzo dobrze umięśnione, a mniej otłuszczone. Należy też podkreślić, że tłuszcz sadełkowy gęsi zawiera mało cholesterolu i dużo kwa-sów tłuszczowych nienasyconych, w porównaniu z innymi ptakami gospodarskimi.

Odchów gęsi przeznaczonych na tucz. Celem odchowu jest uzyskanie gęsi o jak największej masie ciała, dobrej zdrowotności i przeżywalności, przy małym zużyciu paszy, przydatnych do tuczu owsem. Należy zwrócić uwagę na jakość piskląt, warunki środowiskowe, żywienie i pielęgnację oraz profilaktykę odchowu gąsiąt. Konieczna jest bieżąca obserwacja ptaków. Nawet małe odchylenia w wyglądzie i zachowaniu gąsiąt stanowią sygnał do szybkiego usunięcia przyczyn tej sytuacji. W kilka dni po wprowa-dzeniu gąsiąt do wychowalni przeprowadza się pierwszy przegląd stada. Usuwa się osobniki osowiałe i źle trzymające się na nogach. Później obserwację stada gąsiąt pro-wadzi się codziennie, brakując ptaki wolno rosnące, nie pobierające paszy, kulawe i źle opierzające się. Odchów gęsi do tuczu może trwać 9, 14 lub 21 tygodni.

Odchów gąsiąt trwający 9 tyg. (intensywny) przeprowadza się w wychowalni z do-stępem do wybiegu. Po zakończeniu tego odchowu masa ciała powinna wynosić około 4,5 kg. Odchów gąsiąt 14-tygodniowy (półintensywny) przeprowadza się do 6. tyg. w wychowalni, a od 7. tyg. przenosi się ptaki pod wiatę lub na ograniczony wybieg. Po zakończeniu 14-tygodniowego odchowu masa ciała powinna wynosić około 5 kg. Od-

Adam Mazanowski

108

chów gąsiąt trwający 21 tyg. (od 10. tygodnia ekstensywny) przeprowadza się do 6. tyg. w wychowalni, od 7. tyg. pod wiatą lub na ograniczonym wybiegu, a następnie przenosi się gąsięta na pastwisko. Masa ciała gąsiąt po zakończeniu odchowu powinna wynosić około 5,5 kg. Zużycie paszy na 1 kg masy ciała w zależności od sposobu odchowu wy-nosi 3,4–6,3 kg. Śmiertelność gęsi w czasie odchowu nie może przekraczać 5,5%.

Warunki środowiskowe odchowu mają duże znaczenie. W odchowie gąsiąt przezna-czonych na tucz nie stosuje się przeważnie sztucznych kwok. Dlatego w wychowalni trzeba zapewnić gąsiętom w pierwszym tygodniu życia 30–33ºC (pomiar temperatury na wysokości grzbietu gąsiąt). Ściółka w pomieszczeniu musi być nagrzana do temp. 30ºC. W 2. tygodniu temperatura wychowalni powinna wynosić 27–29ºC, a w następ-nych tygodniach 25 i 22ºC. W 5. i 6. tygodniu trzeba przyzwyczajać gąsięta do niższych temperatur (18–20ºC). Przy tym sposobie ogrzewania konieczna jest wnikliwa obserwa-cja gąsiąt, szczególnie do 3. tygodnia życia.

Wszelkie nieprawidłowości w ogrzewaniu trzeba po ich stwierdzeniu – natychmiast usunąć. Zbyt niska temperatura w wychowalni pogarsza wzrost gąsiąt i wpływa na większe zużycie paszy. Wahania temperatury, a szczególnie przegrzanie lub niedogrza-nie na początku odchowu, działają bardzo niekorzystnie na gąsięta, osłabiają odporność i pośrednio pogarszają żywotność ptaków. Ma to miejsce szczególnie na początku od-chowu, kiedy system termoregulacji jest jeszcze słabo wykształcony.

Wilgotność względna powietrza powinna wynosić w pierwszym tygodniu życia 75–80%, a w następnych 65–75%. W pierwszym tygodniu życia gąsiąt powietrze wycho-walni musi być dostatecznie wilgotne, co zapobiega nadmiernej utracie wody z organi-zmu i zmniejszeniu odporności. Wymuszoną wentylację pomieszczenia rozpoczyna się, kiedy gąsięta ukończą 10. dzień życia. Wielkość wentylacji zależy od temperatury na dworze, obsady gąsiąt na jednostce powierzchni, wieku ptaków i jakości ściółki. Pręd-kość ruchu powietrza powinna wynosić od 0,2–0,3 m/sek. do 1 m/sek. Gąsięta są bardzo wrażliwe na zanieczyszczenie powietrza szkodliwymi gazami (amoniakiem, siarkowo-dorem, dwutlenkiem węgla) oraz na niedobór tlenu w powietrzu. Ściółka w wychowalni ma być zawsze sucha. Konieczne jest częste dościelanie wychowalni. Przed dościele-niem powierzchnię mokrej ściółki można posypać superfosfatem (0,25 kg/m2) w celu podsuszenia.

Należy również przestrzegać norm obsady, która dla gąsiąt wynosi do 3. tygodnia 4 – 5 szt./m2, a od 4. – 6. tygodnia 2–3 szt./m2. Od 7. do 21. tygodnia obsada na m2 po-wierzchni wiaty lub wybiegu powinna wynosić 1–2 sztuk. Częstym błędem w czasie odchowu gęsi jest przekroczenie norm obsady, w wychowalni lub pod wiatą. Powoduje to wolniejsze lub niepełne opierzanie się gąsiąt, wolniejszy wzrost, zwiększenie zużycia paszy na 1 kg masy ciała i większą śmiertelność. Gąsięta do 6. tygodnia są bardzo wraż-liwe na wszelkie stresy, dlatego przenoszenie ptaków na inne miejsce musi być bardzo ostrożne. Podobnie należy postępować z gąsiętami 7-tygodniowymi i starszymi. Na wybieg można wypuszczać gęsi w dzień pogodny, ale nie upalny. Szczególnie nieko-rzystne jest przemoczenie ptaków 7- lub 8-tygodniowych (pióra ptaków nie są jeszcze na-tłuszczone). Natomiast w tym czasie gąsięta są już mniej wrażliwe na niską temperaturę.

Program świetlny w odchowie gąsiąt ma na celu stworzenie warunków do inten-sywnego wzrostu ptaków i dobrego wykorzystania paszy. Duża moc światła (3–4 W/m2 posadzki) wymagana jest szczególnie na początku odchowu. Duża moc światła i 24-

Tucz gęsi owsem

109

godzinne oświetlenie wychowalni przez pierwsze 3 doby – przyspiesza uczenie się przez ptaki pobierania wody i paszy, co ma znaczenie dla zainicjowania intensywnego wzrostu gąsiąt. Następnie wprowadza się 16-godzinny dzień świetlny (moc 2–3 W/m2 posadzki), a w przerwie nocnej oświetlenie koloru czerwonego lub białego o małej intensywności (0,5–1,0 W/m2). Podobne oświetlenie trzeba zapewnić pod wiatą. Na wybiegu gęsi korzystają z naturalnego dnia świetlnego. W czasie odchowu konieczne jest zapewnienie ciągłości oświetlenia wychowalni lub wiaty. W przypadku przerwy w dostawie energii elektrycznej konieczne jest zapewnienie oświetlenia awaryjnego. Brak tego rodzaju zabezpieczenia doprowadza w przypadku awarii do uduszeń lub bardzo znacznego obniżenia odporności gąsiąt.

Żywienie gąsiąt w okresie odchowu ma na celu uzyskanie prawidłowo zbudowa-nych i wyrośniętych oraz bardzo dobrze umięśnionych i opierzonych ptaków, o masie ciała wynoszącej w zależności od długości odchowu 4,5–5,5 kg. Udział paszy w kosz-tach odchowu stanowi około 65%, dlatego racjonalne żywienie ma zasadniczy wpływ na całkowity koszt produkcji. Gąsięta są bardzo wrażliwe na złą jakość paszy. W przy-padku stwierdzenia odchyleń od normy w zachowaniu ptaków, takich jak: brak apetytu, nadmierne pragnienie, biegunka, kanibalizm, wydziobywanie piór, należy wymienić skarmianą paszę na inną. Gąsięta są szczególnie wrażliwe na zatrucia mikotoksynami, dlatego mieszanki dla gęsi powinny zawierać detoksykanty, a w czasie produkcji muszą być poddane procesowi ekstruzji.

Zapotrzebowanie gąsiąt na składniki pokarmowe wynosi do 3. tygodnia życia 20,3% (wahania 19–21,5%) białka ogólnego i 2840 kcal (wahania 2700–2985 kcal) energii metabo-licznej w 1 kg paszy. Od 4. do 8. tygodnia należy podawać 17,2% (16–18%) białka i 2810 kcal (2650–2940 kcal) energii metabolicznej w 1 kg paszy. Natomiast powyżej 8. tygodnia podaje się gąsiętom 14,5% (13–15,5%) białka i 2690 kcal (2600–2800 kcal) energii metabolicznej. Od pierwszego tygodnia odchowu przyzwyczaja się ptaki do pobierania zielonki ad libitum, a mieszankę paszową ogranicza się do 240 g/ptaka dziennie. Po pierwszym podskubie (11. tydzień życia) zwiększa się dawkę mieszanki o 20–30 g. W 13. i 14. tygodniu zmniejsza się dawkę paszy do 150–170 g, natomiast zielonkę podaje się w dalszym ciągu ad libitum.

Jakość i rodzaj pasz w czasie odchowu gąsiąt przeznaczonych na tucz są takie same jak dla gąsiąt przeznaczonych na reprodukcję. Pastwisko zaleca się tylko w takim przy-padku, kiedy zamierza się prowadzić odchów gęsi do 21. tyg. życia. W takim przypadku najlepiej prowadzić wypas kwaterowy. Na pastwisku trzeba zapewnić gęsiom dostęp do koryt z wodą pitną. Dla prawidłowego przeprowadzenia żywienia konieczne jest za-pewnienie gęsiom w czasie odchowu dostatecznej liczby poideł i karmideł. Od 1. do 3. tygodnia zapewnia się 5 cm brzegu poidła/szt., od 4. do 6. tyg. 6 cm/szt., a od 7. do 21. tyg. 10 cm/szt. W początkowym okresie odchowu można podawać paszę na tacach (0,25 m2 dla 30–40 piskląt). Od 4. do 8. tygodnia daje się 8–15 cm brzegu karmidła/szt., a od 9. do 21. tygodnia życia – 20 cm brzegu karmidła/szt. Mieszankę mineralną o po-dobnym składzie jak dla gąsiąt reprodukcyjnych podaje się w oddzielnych karmidłach. Poidła i karmidła ustawia się początkowo w odległości 1 m, następnie stopniowo zwiększa się odległość do 3 m.

W celu zmniejszenia strat paszy należy podawać mieszankę dobrze rozdrobnioną lub granulowaną, trzeba też zapewnić dostateczną ilość poideł i karmideł (karmidła

Adam Mazanowski

110

napełniać paszą do połowy), utrzymywać dobre warunki środowiskowe i obsadę gąsiąt na jednostce powierzchni oraz stosować niezbędne zabiegi profilaktyczne. Górne brzegi karmideł powinny być zawsze na wysokości grzbietu ptaków, co zmniejsza rozsypywa-nie paszy.

Pozyskiwanie pierza (podskubywanie) nie wpływa ujemnie na zdrowie gęsi. Pod-skubu dokonuje się wtedy, kiedy pióra gęsi są już dojrzałe. Wyskubuje się pióra w od-wrotnym kierunku do ich ułożenia z części piersiowej i brzusznej, a tylko lekko boki ciała ptaka. Z pierwszego podskubu (wiek 11 tyg.) uzyskuje się 80–90 g piór miękkich w tym około 10 g puchu, a z drugiego podskubu (wiek 17 tyg.) 100–120 g piór mięk-kich, w tym ok. 15 g puchu. W przypadku podjęcia tuczu w wieku 9 tyg. gęsi się nie podskubuje. Po podskubie trzeba chronić gęsi przed przemoczeniem i zwiększyć dawkę paszy o 20 g śruty zbożowej. Gęsi nie wolno skubać później niż 3 tyg. przed rozpoczę-ciem tuczu owsem, ponieważ trzeba zapewnić pełną dojrzałość i jakość piór w dniu uboju (opad).

Profilaktyka odchowu gęsi polega na odkażaniu pomieszczenia razem z ptakami i odkażaniu wybiegów. Należy na bieżąco brakować gęsi chore, kulawe, z biegunką, nie pobierające paszy i osowiałe. Brakuje się też gęsi w złej kondycji i słabo opierzone. Gąsięta w wieku 21 dni trzeba zaszczepić przeciwko chorobie Derzsy’ego oraz odroba-czyć przeciw nicieniom, w miesiąc po wyjściu gęsi na pastwisko, w 3–4 tyg. po pierw-szym odrobaczaniu i tydzień przed rozpoczę-ciem tuczu. W celach profilaktycznych należy podawać witaminy i składniki mineralne oraz różne dodatki paszowe.

Tucz gęsi. Tucz ma na celu spowodowanie osadzania się tkanki mięsnej i tłuszczo-wej w tuszkach i narządach wewnętrznych, dla uzyskania większej smakowitości mięsa (tłuszcz śródmięśniowy), poprawy wyglądu i jakości tuszki (tłuszcz podskórny), uzy-skania nowych produktów (wątroba stłuszczona) lub dużej ilości tłuszczu (tłuszcz sa-dełkowy). Rodzaj, ilość i miejsce osadzania się tłuszczu zależą od rodzaju paszy, wieku ptaków, techniki i terminu tuczu. Tucz można prowadzić tylko u ptaków wyrośniętych, w dobrej kondycji, nie będących w okresie reprodukcji, paszami nie zawierającymi choliny zwiększającej spalanie węglowodanów i zapobiegającej osadzaniu się tłuszczu w ciele ptaka.

Tucz najlepiej prowadzić w tych samych pomieszczeniach co odchów, ale na ogra-niczonej powierzchni (2–3 gęsi/m2) i w mniejszych grupach liczących 40–50 ptaków. Tucz gęsi udaje się najlepiej jesienią w temp. 10–15ºC i wilgotności względnej 65–75%. Długość dnia świetlnego powinna wynosić 16–20 godzin, a moc światła 2–3 W/m2.

Tucz dowolny owsem rozpoczyna się w 10., 15. lub w 22. tyg. odchowu i prowadzi przez 3 tygodnie. Im dłużej trwa odchów, tym koszt produkcji jest większy. Ze względu na kształt tuszki i rozwój mięśni za optymalny termin rozpoczęcia tuczu uważa się wiek ukończenia 14 lub 21 tyg. życia. Najpóźniej 3 tyg. przed rozpoczęciem tuczu można gęsi podskubać. Podskub gęsi zapewnia pełną dojrzałość i jakość piór po tuczu, w dniu uboju. Łatwiejsze skubanie zapewnia lepszy wygląd tuszek (brak uszkodzeń).

Celem tuczu dowolnego owsem jest uzyskanie dużej ilości mięsa i tłuszczu oraz po-lepszenie smaku i wartości odżywczej mięsa, a także poprawienie właściwości organo-leptycznych tuszek gęsich. Efekt tuczu zależy w dużym stopniu od jakości owsa (dobry owies tonie w wodzie) oraz od wyposażenia kojców do tuczu. Na jedną gęś przeznacza

Tucz gęsi owsem

111

się 20 cm brzegu karmidła i 10 cm brzegu poidła. Tucz można prowadzić na słomie, rusztach lub siatkach. W praktyce prowadzi się przeważnie tucz gęsi na słomie.

Do tuczu owsem nadają się gęsi pochodzące od gęsi gęgawy, bardzo dobrze wyro-śnięte i ważące w zależności od długości odchowu 4,5–5,5 kg. Gęsi muszą być zdrowe, o pełnym upierzeniu lub w 3–4 tyg, po podskubie (odrost piór ¾ chorągiewki). Do tu-czu nie nadają się gęsi z uszkodzeniami mechanicznymi, z wadami budowy, pochodzą-ce od suchonosa (garbonose), chore, słabo wyrośnięte i źle opierzone, a także w okresie reprodukcji. Tucz gęsi udaje się tylko wtedy, kiedy odchów ptaków był przeprowadzo-ny w sposób właściwy. Z tego powodu bardzo ważne jest zapewnienie ptakom wszyst-kich czynników mających wpływ na wyniki odchowu. Gwarantuje to dobrą kondycję gęsi w chwili rozpoczęcia tuczu.

Fazy tuczu. Podawanie owsa należy rozpocząć kilka dni przed rozpoczęciem tuczu, żeby gęsi przyzwyczaić do tej paszy. Należy też przyzwyczaić gęsi do marchwi lub zielonki, o ile nie były wcześniej podawane. Tucz owsem przebiega w trzech fazach.

Faza wstępna trwa od 1. do 4. dnia. W tym czasie stosuje się owies ad libitum (spo-życie wynosi ok. 300 g/szt.) oraz zielonkę lub marchew (100 g/szt.). Poza tym podaje się w oddzielnych korytach mieszankę mineralną taką samą jak dla gęsi reprodukcyj-nych. Ilość podawanego owsa trzeba zwiększać w miarę jego wyjadania tak, ażeby zapewnić żywienie ad libitum. Do wody przez pierwsze 10 dni należy podać Polfamix Z w ilości 2 g/szt.

Faza właściwa trwa od 5. – 17. dnia. W tym czasie podaje się dalej owies ad libitum (spożycie wynosi około 500 – 600 g i więcej) oraz mieszankę mineralną do dowolnego pobierania. Najpóźniej od 11. dnia zaprzestaje się podawania do wody Polfamixu Z.

Faza końcowa trwa od 18. do 21. dnia. W tym czasie spożycie owsa maleje do około 300 g. Poza tym gęsi otrzymują do dowolnego pobierania mieszankę mineralną.

U 12-tygodniowych gęsi przyrost masy ciała w czasie tuczu może w sprzyjających warunkach przekroczyć 20–25% i odbywa się wskutek zwiększenia masy mięsa i tłusz-czu. U gęsi tuczonych do 17. lub 24. tyg. przyrost masy ciała następuje głównie w wy-niku osadzania się tłuszczu w tuszce i może wynosić przeszło 25%. Masa ciała gęsio-rów i gęsi po tuczu owsem osiąga 5,7–6,8 kg i więcej. Przyrost masy ciała gęsi obojga płci wynosi w czasie tuczu 1,2–1,4 kg, a spożycie owsa w tym czasie 8–12 kg/szt. W 24. tygodniu uzyskuje się po tuczu owsem gęsi cięższe o 0,4–0,6 kg, w porównaniu z 17-tygodniowymi. Gęsi po tuczu jesiennym są przeważnie bardziej otłuszczone niż gęsi tuczone w miesiącach letnich. Wydajność rzeźna (tuszka z szyją bez podrobów) 17-tygodniowych gęsi tuczonych owsem, wynosi 61–65%, udział mięśni piersiowych 18–19%, mięśni nóg 16–17%, a skóry z tłuszczem 20–22%.

Inne rodzaje tuczu. Tucz owsem opiera się na żywieniu ad libitum, ale można też tuczyć gęsi przymusowo paluszkami (kluskami) zrobionymi z mąki pastewnej, śruty owsianej lub śruty kukurydzianej. Jeden kg śrut zbożowych miesza się z 200 ml wody i parowanymi ziemniakami. Z powstałego ciasta formuje się paluszki o średnicy 2 cm i długości 5 cm. Paluszki należy podsuszyć, a w chwili odpasu lekko nawilżyć wodą. Początkowo na jeden odpas podaje się 4–5. paluszków, później 14–15, a nawet 20. Liczba odpasów zależy od szybkości trawienia. Przy końcu tuczu, który może trwać nawet 4–5 tyg., pogarsza się u gęsi trawienie pokarmu i wtedy zmniejsza się liczbę

Adam Mazanowski

112

podawanych paluszków. Tucz paluszkami jest typowym tuczem gospodarskim. Uzy-skuje się gęsi bardzo otłuszczone (dużo tłuszczu sadełkowego), ważące 8–10 kg.

Celem tuczu przymusowego kukurydzą jest uzyskanie dużej stłuszczonej wątroby (gęsiej, kaczej) oraz polepszenie smaku i wartości odżywczej mięsa, a także poprawie-nie właściwości organoleptycznych tuszek. Fizjologia tego procesu polega na ograni-czeniu spalania węglowodanów i nagromadzeniu tłuszczu w wątrobie. Kukurydza za-wiera mało czynników lipotropowych, a przede wszystkim choliny oraz aminokwasu metioniny ułatwiającej jej syntezę. Cholina przeciwdziała tworzeniu się tłuszczu w wątrobie. Do substancji ułatwiających proces stłuszczania wątroby należą m. in. siarczan miedzi, chlorek sodu, wyciągi z wątroby, cukier, kolagen i inne. Na tucz przy-musowy kukurydzą przeznacza się 24-tygodniowe, dobrze wyrośnięte gęsi, 11–12-tygodniowe kaczki mieszańce (mulardy) lub kaczory piżmowe. Do tuczu na stłuszczone wątroby nadają się tylko gęsi pochodzące od gęgawy, głównie rasy lub rody ciężkie (Landes, Tuluskie, Białe Włoskie), a kaczory piżmowe R61. W kraju przymusowy tucz drobiu wodnego jest zakazany.

Tucz przymusowy można prowadzić tylko u ptaków w bardzo dobrej kondycji, do-brze przygotowanych do tej technologii, o szerokiej klatce piersiowej, głębokim tuło-wiu, szeroko rozstawionych nogach, o żołądku wyczuwalnym poza mostkiem, o pełnym upierzeniu. U ptaków prawidłowo odchowanych i przygotowanych do tuczu w czasie odchowu – można okres tuczu skrócić u gęsi do 20 dni, a u kaczek do 14 dni. W celu dobrego przygotowania gęsi do tuczu przymusowego trzeba prowadzić odchów w wa-runkach zbliżonych do naturalnych, z dużą ilością pasz objętościowych i ziarna owsa. Humanitaryzacja tuczu polega na skróceniu okresu tuczu, zmianie konstrukcji sondy do podawania kukurydzy oraz dodawaniu w czasie tuczu witamin i preparatów ziołowych.

Kukurydzę parowaną podaje się na ciepło. Na jeden odpas daje się gęsiom do 800 g kukurydzy, a kaczkom do 200 g. Zużycie kukurydzy w czasie tuczu wynosi od 12,5 kg (kaczki) do 25 kg (gęsi). Do kukurydzy dodaje się 2% oleju jadalnego lub siemienia lnianego. W ostatnich dniach tuczu wprowadza się do kukurydzy w czasie odpasu napa-ry ziołowe (ostropest, melisa, mięta, szałwia, dziurawiec), które działają uspokajająco i korzystnie na przemianę materii. Na początku tuczu można podać witaminę K3, a do wody Polfamix Z (1 g/szt./dzień). W oddzielnych karmidłach podaje się mieszankę mineralną o takim samym składzie jak dla gęsi reprodukcyjnych. Do tuczu umieszcza się kaczki i gęsi w małych kojcach po 12–15 szt., dając 5 szt./m2. Temperatura w czasie tuczu przymusowego powinna wynosić 12–14ºC, a wilgotność względna do 80%. Masa wątroby kaczej po tuczu kukurydzą wynosi do 600 g, a gęsiej do 1500 g. Wątroba stłuszczona zawiera 50–58% tłuszczu, 35–40% wody oraz 7,5–8,5% białka i stanowi 21–22% masy ciała ptaka.

Dotuczanie gęsi. Celem dotuczania jest polepszenie smaku i wartości odżywczej mięsa, a także polepszenie właściwości organoleptycznych tuszek. Dotuczać można gęsi pozostałe po zestawieniu stada reprodukcyjnego lub po zakwalifikowaniu części gęsi do tuczu owsem lub kukurydzą. Do dotuczania przeznacza się też gęsi po zakoń-czeniu reprodukcji w 3. lub 4. roku nieśności. Dotuczanie trwa przeważnie 14–16 dni. W przypadku dotuczania dowolnego podaje się gęsiom mieszankę z ziarna kilku gatun-ków zbóż i oddzielnie mieszankę mineralną, a do wody Polfamix Z (2 g/szt.). W przy-padku dotuczania przymusowego podaje się paszę w formie płynnej.

Tucz gęsi owsem

113

Przygotowanie gęsi do uboju. Polega na ocenie stopnia utuczenia i opierzenia gęsi. Na 12 godzin przed ubojem gęsi należy zaprzestać podawania im owsa (owies trawi się długo), a do chwili załadunku ptaków do skrzynek transportowych pozostawić im tylko dostęp do wody. Okres głodzenia gęsi przed ubojem ma umożliwić całkowite opróżnie-nie przewodu pokarmowego, nie doprowadzając jednak do strat masy ciała. Dlatego okres głodzenia trzeba ściśle dostosować do czasu uboju, uwzględniając czas odbioru gęsi z fermy, odległość fermy od rzeźni i czas oczekiwania na ubój.

Załadunek gęsi powinien być dobrze zorganizowany, przebiegać sprawnie i szybko. W tym czasie nie może dochodzić do uszkodzeń ptaków, z którymi trzeba postępować spokojnie i ostrożnie. Przed rozpoczęciem chwytania gęsi cały sprzęt należy usunąć, unikając w ten sposób uszkodzeń mechanicznych. Ubytki w czasie transportu nie po-winny przekraczać 4% masy ciała gęsi. Wielkość ubytków zależy od sposobu i długości transportu oraz stopnia utuczenia i nakarmienia gęsi, a także od pory roku i rodzaju skrzynek do transportu gęsi. W przypadku transportu gęsi i kaczek po tuczu przymuso-wym kukurydzą trzeba postępować jeszcze ostrożniej, bo ich kondycja jest gorsza niż gęsi owsianych.

Wskaźniki użytkowości gęsi w czasie odchowu i tuczu owsem

Wskaźniki Czas odchowu (tuczu) w tygodniach

1–9 10–12

1–14* 15–17

1–21* 22–24

Masa ciała po odchowie (kg) 4,5 5,0 5,5 Zużycie paszy na 1 kg masy (kg) 3,4 4,9 6,3 Padnięcia (%) 2,5 4,0 5,5 Masa ciała po tuczu (kg) 5,7 6,2 6,8 Przyrost masy ciała (kg)** 1,2 1,2 1,3 Zużycie owsa na 1 kg przyrostu (kg) 6,7 6,7 6,2 Śmiertelność 1,5 1,0 1,0

* podskub gęsi – 3 tyg. przed rozpoczęciem tuczu ** zużycie owsa w czasie tuczu wynosi 8 kg

Piśmiennictwo

Mazanowski A., 1980. Gęsi. PWRL, Warszawa. Mazanowski A., 1995. Odchów i tucz gęsi owsem. Polskie Drobiarstwo, nr 5 i 6. Mazanowski A., 2006. Odchów i tucz gęsi owsem. Hodowca Drobiu, nr 4. Rosiński A., 2003. Hodowla i produkcja gęsi. Wyd. AR w Poznaniu. Smulikowska S., Rutkowski A., 2005. Zalecenia żywieniowe i wartość pokarmowa pasz. Inst.

Fizjologii i Żywienia Zwierząt PAN, Jabłonna.

OCHRONA ZASOBÓW GENETYCZNYCH DROBIU


Konwencja o różnorodności biologicznej. W czerwcu 1992 r. na Konferencji Na-rodów Zjednoczonych w Rio de Janeiro na temat „Środowisko i Rozwój” – 167 krajów zrzeszonych w ONZ podpisało konwencję o różnorodności biologicznej, którą Polska ratyfikowała w grudniu 1995 roku. W konwencji tej stwierdzono, że zasoby przyrody są dobrem całej ludzkości i stąd wynika konieczność międzynarodowej współpracy w celu ich ochrony i zachowania dla przyszłych pokoleń. Dotyczy to także wytworzonych przez człowieka ras i rodów zwierząt gospodarskich oraz odmian roślin uprawnych, ze względu na ich znaczenie dla przyszłości rolnictwa, a w konsekwencji dla wyżywienia ludzi. Ministerstwo Rolnictwa i Rozwoju Wsi powierzyło Instytutowi Zootechniki za-dania związane z koordynacją prac na rzecz ochrony zasobów genetycznych zwierząt w Polsce. Ministerstwo Rolnictwa w Programie Rozwoju Obszarów Wiejskich podjęło też działania wspierające zachowanie lokalnych ras i odmian zwierząt na terenie całego kraju.

Skupienie hodowli tylko na ptakach wysokoprodukcyjnych spowodowało znaczne zawężenie genetycznej bazy aktywnej populacji drobiu w wyniku wyeliminowania ptaków mniej wydajnych. Z drugiej strony, zmniejszenie różnic genetycznych między populacjami selekcjonowanymi w tym samym kierunku spowodowało utrudnienie lub brak możliwości uzyskania efektu heterozji u mieszańców, a nawet zakłócenie równo-wagi fizjologicznej w wyniku zubożenia puli genów. Te i inne względy skłoniły do podjęcia działań zmierzających do ochrony zagrożonych wyginięciem ras i odmian drobiu.

U ptaków samce pod względem chromosomu płci są homogametyczne (ZZ), a sa-mice heterogametyczne (ZW), dlatego nasienie ogranicza zmienność genetyczną do jednej płci. Do czasu opracowania techniki przetrzymywania zarodków ptasich można ochraniać materiał biologiczny ptaków tylko metodą in situ. Spowodowało to koniecz-ność opracowania programów utrzymania w stadach zachowawczych – zasobów gene-tycznych drobiu.

Cele utrzymania stad zachowawczych z zasobów genetycznych. Najważniejszym celem utrzymania zasobów genetycznych jest zachowanie cennych stad drobiu zagro-żonych wyginięciem, które ze względu na pochodzenie lub unikalne walory użytkowe i inne powinny być utrzymywane. Cechy drobiu ze stad zachowawczych to przede wszystkim odporność na choroby, lepsza jakość jaj i duża płodność, długowieczność, zdolności adaptacyjne do gorszych warunków środowiskowych, zdolność do wykorzy-

Adam Mazanowski

116

stania mniej wartościowej paszy, mniejsza płochliwość, dobre umięśnienie i małe otłuszczenie tuszek czy dobra jakość pierza.

Różnorodność drobiu powinna być zachowana dla przyszłych pokoleń jako element świadczący o kulturze i tradycji regionu oraz mieszkającej tam ludności. Różnorodność stad drobiu stwarza też możliwość ich wykorzystania w hodowli i badaniach, mogą również stanowić element folkloru wsi w gospodarstwach agroturystycznych oraz od-grywać znaczącą rolę w samozaopatrzeniu wsi oraz w produkcji żywności, o charakte-rze regionalnym lub ekologicznym, o mniejszej zawartości cholesterolu i tróglicerydów.

Metody i program utrzymania stad zachowawczych obejmują ustalenie optymal-nej liczby drobiu w stadach zachowawczych selekcjonowanych i utrzymywanych bez selekcji.

Liczebność ptaków w stadach zachowawczych

Gatunek Stado selekcjonowane Stado utrzymywane bez selekcji (♂/♀) selekcyjne (♂/♀) kontrolne (♂♀)

Kura 60/600 1500 50/500 Kaczka 30/150 650 30/150 Gęś 30/120 650 80/120

W stadach zachowawczych należy zwiększyć lub zachować liczebność ptaków, utrzymać zmienność genetyczną, a także w zależności od programu zachować lub udo-skonalić cechy specyficzne dla danego stada. Następnym ważnym zagadnieniem jest wybór systemu kojarzenia ptaków oraz ustalenie stosunku samców do samic i długości przerw między kolejnymi pokoleniami. Trzeba też ustalić program postępowania z drobiem w czasie wychowu i reprodukcji.

Definicje. Stado zachowawcze zasobów genetycznych drobiu to takie, które posiada jakieś wartościowe cechy, np. odporność na choroby, mniejszą płochliwość, mocną skorupę jaja, korzystniejszy skład tkankowy. W stadzie zachowawczym zasobów gene-tycznych nie prowadzi się selekcji (wyjątek selekcja pod względem zdrowia i budowy ciała), a stosuje system kojarzeń pozwalający na utrzymanie nie zmienionej frekwencji genotypów. Stado zachowawcze zasobów genetycznych drobiu (tzw. rezerwowe) to też takie, które posiada dużą wartość hodowlaną i użytkową, ale z jakichś względów zosta-ło wycofane z produkcji towarowej, lecz nadal podlega pracy hodowlanej, chociaż na mniejszej liczbie ptaków i w ograniczonym zakresie.

Zasoby genetyczne kur w Polsce. W 1972 roku Instytut Zootechniki zorganizował w fermie kur Szczytno, należącej do Państwowego Gospodarstwa Ogrodniczego w Pod-zamczu, fermę stad rezerwowych i zachowawczych kur, pochodzących z likwidowa-nych w tym czasie ferm zarodowych. W 1997 roku stada zachowawcze kur przeniesio-no do Zootechnicznego Zakładu Doświadczalnego IZ w Chorzelowie, gdzie są utrzy-mywane do chwili obecnej. Dwa stada kur (K22 i A33) znajdują się w Zakładzie Do-świadczalnym IZ w Zakrzewie. Poza tym kury Zk i Pb utrzymuje Zakład Doświadczal-ny w Felinie, należący do Akademii Rolniczej w Lublinie. W zasobach genetycznych znajduje się obecnie 10 stad kur.

W załączniku podano kraj pochodzenia, rok pozyskania i właściciela danego stada kur. Pokrój kur jest charakterystyczny dla rasy kur lekkich (G99, H22) i ras ogólno-użytkowych (pozostałe). Wśród utrzymywanych zasobów genetycznych są trzy rasy kur

Ochrona zasobów genetycznych drobiu

117

pochodzenia polskiego. Rodzime rasy kur odznaczają się dobrym przystosowaniem do trudnych warunków środowiskowych, odpornością na czynniki chorobotwórcze oraz dużą smakowitością produkowanych jaj i mięsa. Zielononóżki kuropatwiane zostały wyodrębnione jako rasa w końcu ubiegłego stulecia. Charakteryzuje je lekka budowa ciała, szare upierzenie i jasnozielone skoki. Są to kury w typie ogólnoużytkowym, do-skonale przystosowane do chowu przyzagrodowego ze względu na dużą wytrzymałość na niskie temperatury i choroby, a także rozwiniętą umiejętność poszukiwania pokarmu, szybkie opierzanie się i silnie rozwinięty instynkt kwoczenia. Żółtonóżki kuropatwiane są rasą wytworzoną z Zielononóżek kuropatwianych. Kury te cechuje szare upierzenie, żółte skoki i niska masa ciała. Żółtonóżki kuropatwiane wykazują bardzo dużą zdolność do wyszukiwania pokarmu na pastwisku. Charakteryzuje je dobra wylęgowość jaj i smaczne mięso. Polbary są rasą wytworzoną w wyniku krzyżowania kogutów Plymouth Rock z Zielononóżkami kuropatwianymi. Celem tej pracy hodowlanej było uzyskanie rasy autoseksingowej. Cechą charakterystyczną, odróżniającą jednodniowe pisklęta Polbary według płci, jest m.in. jaśniejsza barwa puchu osobników płci męskiej.

Wartości średnie cech reprodukcyjnych w pierwszym okresie nieśności i wartości średnie cech mięsnych wskazują na zróżnicowanie ocenianych stad kur. Znalazło to potwierdzenie w badaniach polimorfizmu DNA i białek surowicy krwi. Kury znajdujące się w stadach zachowawczych różnią się pod względem nieśności (158–295 jaj) i masy jaj (53,1–64,5 g) oraz zapłodnienia jaj (89,0–95,0%) i wylęgu piskląt z jaj nałożonych (74,5–83,1%), a także pod względem masy ciała dorosłych ptaków (♂ 1900–2600 g, ♀ 1300–1800 g). Można przypuszczać, że rezygnacja z ochrony któregoś ze stad zacho-wawczych spowoduje nieodwracalne straty w ogólnej puli genów. Odporność rodzi-mych ras kur na zmienne warunki środowiskowe kwalifikuje je szczególnie do chowu półintensywnego i ekstensywnego.

Zasoby genetyczne kaczek w Polsce. Od 1971 roku rozpoczęto w Zakładzie Ho-dowli Drobiu Wodnego Dworzyska (obecnie: Stacja Zasobów Genetycznych Drobiu Wodnego), należącym od 1997 r. do Instytutu Zootechniki, pozyskiwanie stad zacho-wawczych kaczek. Poza Instytutem Zootechniki znajdują się dwa stada kaczek Pekin (P44 i P55) oraz dwa stada wytworzone w kraju (A55 i K11), nie będące w zasobach genetycznych. Obecnie stada te są utrzymywane w Ośrodku Hodowli Kaczek p. Adama Belta w Lińsku. Tu też utrzymuje się dwa stada zachowawcze kaczek Pekin, będące w zasobach genetycznych, wytworzone w wyniku krzyżowania kaczek krajowych z kaczorami Pekin importowanymi z Niemiec. Kaczki te utrzymywano początkowo w Borowinie (P22) i Gaiku (P11), następnie w Rolniczym Zakładzie Doświadczalnym UJ Jurczyce, później w fermie prywatnej w Nieciszowie, a obecnie w Ośrodku Hodowli Kaczek w Lińsku. Lęgi kaczek z tych sześciu stad prowadzi prywatny Zakład Hodowli i Wylęgu Drobiu Wodnego w Tucholi. W zasobach genetycznych znajduje się obecnie 8 stad kaczek, przy czym 6 stad w Stacji Zasobów Genetycznych Drobiu Wodnego Dworzyska.

W załączniku podano kraj pochodzenia, rok pozyskania i właściciela danego stada kaczek. Pokrój kaczek jest charakterystyczny dla ptaków ogólnoużytkowych. Tylko Minikaczka (K2) różni się pokrojem od pozostałych. Kaczki ze stad zachowawczych mają upierzenie białe. Wyjątek stanowią kaczki KhO o brązowych piórach. Wśród utrzymywanych zasobów genetycznych są 4 stada pochodzenia polskiego. Do stad

Adam Mazanowski

118

pochodzenia polskiego zalicza się kaczki P11, P22 i P33. Jak wspomniano wcześniej, kaczki krajowe krzyżowano z kaczorami Pekin sprowadzonymi z Niemiec, tworząc rody P11 i P22. Natomiast kaczki krajowe Pekin krzyżowane z kaczorami sprowadzo-nymi z Holandii dały ród P33. Minikaczkę (K2) wytworzono w latach 1978–1982 na podłożu dzikich kaczek krzyżówek (Anas platyrhynchos L.) i kaczek w typie Pekina. Kaczki te wyróżnia dobre umięśnienie części piersiowej, przy małej masie ciała.

Cechy reprodukcyjne w stadach rezerwowych kaczek P44, P55, A55 i K11 przyjmu-ją wysokie wartości, natomiast cechy mięsne nieznacznie przekraczają wartości średnie uzyskane w stadach zachowawczych. Do stad o bardzo dobrej zdolności reprodukcyjnej można zaliczyć P11, P22, KhO, P33 i LsB. Udział mięśni piersiowych w tuszkach z szyją jest u kaczek K2 i LsB zadowalający, natomiast udział mięśni nóg jest wysoki we wszystkich stadach. Najmniejsze otłuszczenie cechuje kaczki o barwnych piórach KhO oraz kaczki K2 i P33 o piórach białych.

Masa ciała 7-tygodniowych kaczek P11 i P22 jest w stadach zachowawczych naj-wyższa (2500–2600 g), a oszacowana przyżyciowo masa mięsa (700 g) i tłuszczu (500 g) – podobna do stwierdzonej u kaczek ze stad rezerwowych. U kaczek ze stad zacho-wawczych wykazano duże różnice w cechach ilościowych i jakościowych. Kaczki znaj-dujące się w stadach zachowawczych różnią się pod względem nieśności (123–143 jaj) i masy jaj (75,6–90,1 g) oraz zapłodnienia jaj (65,7–94,4%) i wylęgu piskląt z jaj nało-żonych (55,1–77,3%), a także pod względem masy ciała 7-tygodniowych kaczek oboj-ga płci (1600–2600 g).

Zasoby genetyczne gęsi w Polsce. Prace nad skompletowaniem i programem za-chowania zagrożonych wyginięciem ras i odmian gęsi rozpoczęto na początku lat sie-demdziesiątych w Centralnym Ośrodku Badawczo-Rozwojowym Drobiarstwa w Za-krzewie (obecnie: Instytut Zootechniki). Ochronę rodzimych ras gęsi zainicjowała już w latach sześćdziesiątych doc. Wanda Kłosowicz z Instytutu Genetyki i Hodowli Zwie-rząt PAN w Jastrzębcu, tworząc modelowe stadka gęsi krajowych. Stadka te przeniesio-ne w 1972 r. do Zakładu Hodowli Drobiu Wodnego w Dworzyskach (obecnie: Stacja Zasobów Genetycznych Drobiu Wodnego) dały początek stadom rezerwowym i zacho-wawczym gęsi utrzymywanym do chwili obecnej.

W załączniku podano kraj pochodzenia, rok pozyskania i właściciela danego stada gęsi. Poza Instytutem Zootechniki znajdują się tylko dwa stada zachowawcze gęsi. Stado gęsi Zatorskich znajduje się w Fermie Doświadczalnej Akademii Rolniczej w Krakowie. Natomiast stado gęsi Biłgorajskich utworzone w Akademii Rolniczej w Lublinie przeniesiono następnie na Fermę Doświadczalną Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego w Olsztynie, a ostatnio sprzedano osobie prywatnej. W zasobach gene-tycznych znajduje się obecnie 13 stad gęsi, w tym trzy zagraniczne (Roman, Słowackie i Landes). Poza stadami zachowawczymi utrzymuje się w Stacji Zasobów Genetycznych Drobiu Wodnego Dworzyska także gęsi Kubańskie, sprowadzone do kraju w 1977 r. z Rosji.

W Polsce jest obecnie 10 rodzimych ras i odmian gęsi utrzymywanych w stadach li-czących 100 – 150 sztuk. Gęsi odmian północnych – Suwalskie, Kartuskie i Rypińskie pochodzą od gęsi utrzymywanych na północy Polski. Ptaki mają przeważnie upierzenie białe, ale występują też osobniki o piórach szarych (łaciate). Odznaczają się dobrą prze-żywalnością, dosyć szybkim wzrostem i dobrym umięśnieniem, a także wysokim po-


119

ziomem cech reprodukcyjnych. Gęsi odmian południowych – Lubelskie, Kieleckie i Podkarpackie wywodzą się z południowej i południowo-wschodniej Polski. Gęsi te są przeważnie białe, ale występują też osobniki o piórach jasnobrązowych lub szarych (łaciate). Cechują się dużą żywotnością, szybkim wzrostem, bardzo dobrym umięśnie-niem i małym otłuszczeniem, a także dużą odpornością na niekorzystne warunki środo-wiska. Nadają się bardzo dobrze do chowu gospodarskiego. Odmianą południową jest też gęś Biłgorajska. Odznacza się dobrą żywotnością i dobrze wykorzystuje pasze gor-szej jakości. Jest dosyć dobrze umięśniona i nieotłuszczona. Wyróżnia się dobrą jako-ścią pierza i dużą zawartością puchu w podskubie.

Gęsi Pomorskie pochodzą od prymitywnych gęsi z rejonu Pomorza. Wyróżniają się dużą żywotnością i są przystosowane do trudnych warunków środowiskowych. Upie-rzenie gęsi jest białe. Są dobrze umięśnione, ale ze skłonnością do osadzania tłuszczu. Gęsi Zatorskie uznane jako rasa w 1961 r. – uzyskano w wyniku krzyżowania gęsi Pod-karpackich, Suwalskich, Pomorskich i Garbonosych. Gęsi Zatorskie są odporne na gor-sze warunki środowiska. Cechuje je duża smakowitość i soczystość mięsa, a także wy-różnia dobra jakość pierza. Gęś Garbonosa pochodzi od prymitywnych gęsi utrzymy-wanych na południu Polski. Mają przeważnie białe pióra, ale występuje też znaczny procent gęsi o piórach jasnobrązowych lub szarych (łaciate).

Największa nieśność w pierwszym okresie reprodukcji (36–47 jaj), przy dosyć dużej masie ciała 12-tygodniowych gęsi (♂ 4,6 – 5,5 kg, ♀ 3,8 – 4,7 kg), cechuje gęsi zagra-niczne. Mają one jednak nieco mniejszy udział mięśni piersiowych (18,7%), a większy skóry z tłuszczem podskórnym (20,0%) w tuszce niż gęsi krajowe (mięśni piersiowych 20,4%, skóry z tłuszczem 18,0–19,7%). Natomiast gęsi krajowe charakteryzuje na ogół mniejsza nieśność (15–47 jaj) i mniejsza masa ciała w 12. tyg. życia (♂ 3,6–4,6 kg, ♀ 3,4–4,1 kg), ale bardzo dobre zapłodnienie jaj i wylęg piskląt z jaj nałożonych. Najlżej-sze, ale najlepiej umięśnione i nie otłuszczone są tuszki gęsi krajowych z południowych stad zachowawczych.

Wykorzystanie zasobów genetycznych drobiu. Chronione rody kur (K22 i A33) posłużyły do genetycznego doskonalenia aktywnych populacji hodowlanych oraz do produkcji mieszańców użytkowych (Zk, Żk). W tym ostatnim przypadku wykorzystano odporność rodzimych ras kur na zmienne warunki środowiskowe, w tym szczególnie na niskie temperatury. Dzięki znacznej odporności rodzimych ras kur, na niekorzystne warunki środowiskowe, możliwe jest ich użycie w tzw. alternatywnych systemach cho-wu zalecanych przez Unię Europejską, jak również w chowie na zielonych wybiegach, w celu uzyskania produktów ekologicznych, a także w gospodarstwach agroturystycz-nych. Dzięki genetycznie zdeterminowanej dużej wartości cech jakościowych jaj, takich jak mniejszy udział cholesterolu w żółtku, wysoka wartość jednostek Haugha i dobry smak, jaja rodzimych ras kur stanowią wartościowy artykuł spożywczy.

Kaczki ze stad rezerwowych (P44 i P55) wykorzystano do wytworzenia rodów ho-dowlanych. Natomiast kaczki P11, P22, dzikie kaczki krzyżówki i inne posłużyły do uzyskania rodu hodowlanego K11. Ród A44 wzbogacono o geny kaczek P8, tworząc ród hodowlany A55. Rody hodowlane kaczek selekcjonowane przez wiele lat – posłuży-ły do pozyskania mieszańców dwurodowych o nazwie handlowej Astra K, przeznaczonych do produkcji brojlerów, o dobrze wykształconych cechach mięsnych.

Adam Mazanowski

120

Gęsi ze stad zachowawczych charakteryzuje duża odporność na niekorzystne wa-runki środowiskowe, a także zdolność do wykorzystywania pasz z własnego gospodar-stwa. Nadają się też bardzo dobrze jako element folkloru w gospodarstwach agrotury-stycznych. Z uwagi na drobnowłóknistość mięsa, dużą zawartość w nim kwasów tłusz-czowych nienasyconych (do 65,5%) i małą zawartość cholesterolu oraz trójglicerydów tuszki tych gęsi spełniają wymogi stawiane żywności ekologicznej. Gęsi regionalne odgrywają również znaczącą rolę w samozaopatrzeniu wsi (tuszki, krew, podroby, pie-rze, nawóz). Interesującą ofertę dla przemysłu drobiarskiego stanowiły potrójne i po-czwórne mieszańce gęsi z rezerwy genetycznej lub dzikich z Białymi Kołudzkimi (W11 i W33). Mięso tych gęsi wyróżniał doskonały smak, a tuszki nie były otłuszczone.

Popularyzacja idei ochrony zasobów genetycznych drobiu. Upowszechnienie wiedzy o zasobach genetycznych przez radio, telewizję i prasę, tak jak to się robi w innych krajach, jest ze wszech miar uzasadnione. Konieczna jest promocja stad za-chowawczych drobiu przez ich pokazywanie na wystawach, w skansenach czy w go-spodarstwach agroturystycznych i ekologicznych. Cenna może być inicjatywa poszuki-wania sposobów poprawy opłacalności chowu stad zachowawczych, dzięki ich włącze-niu do systemów produkcji i do realizacji programów ekologicznych, a także w wyniku wprowadzenia na rynek produktów markowych (jaja, tuszki), o wysokiej wartości spo-żywczej.

Zasoby genetyczne kur w Polsce objęte programem ochrony (2007 r.)

Rasa, odmiana Symbol stada Pochodzenie Rok

pozyskania Właściciel

Kury Zielononóżki kuropatwiane Z11 Polska XIX w. IZ

Kury Zielononóżki kuropatwiane Zk Polska 1923 AR

Kury Polbar Pb Polska 1946 AR

Kury Sussex S66 Dania 1950 IZ

Kury Żółtonóżki kuropatwiane Ż33 Polska 1960 IZ

Kury Leghorn G99 Anglia 1960 IZ

Kury Leghorn H22 Anglia 1960 IZ

Kury Rhode Island Red R11 St. Zjedn. 1974 IZ

Kury Rhode Island Red K22 Węgry 1984 IZ

Kury Rhode Island White A33 Węgry 1984 IZ

IZ – Instytut Zootechniki, Zakład Doświadczalny, AR – Akademia Rolnicza w Lublinie.


121

Zasoby genetyczne kaczek w Polsce objęte programem ochrony (2007 r.)



Kaczki Pekin P44* Holandia 1961 FP

Kaczki Pekin P55* Holandia 1961 FP

Kaczki mięsne A55* Polska 1980 FP

Kaczki mięsne K11* Polska 1978 FP

Kaczki Pekin (krajowy) P11 Polska 1952 FP

Kaczki Pekin (krajowy) P22 Polska 1956 FP

Kaczki Pekin (krajowy) P33 Polska 1962 IZ

Kaczki Pekin (duński) P8 Dania 1978 IZ

Kaczki Pekin (francuski) P9 Francja 1978 IZ

Kaczki pomniejszone K2 Polska 1978 IZ

Kaczki brązowe (mieszańce) KhO Polska 1978 IZ

Kaczki białe (mieszańce) LsB Polska 1993 IZ

* Rezerwa genetyczna materiału hodowlanego, IZ – Instytut Zootechniki, Stacja Zasobów Genetycznych Drobiu Wodnego Dworzyska, FP – Ferma Prywatna (Ośrodek Hodowli Kaczek w Lińsku p. A. Belta).

Ważne wydaje się wspomaganie inicjatyw lokalnych w zakresie pokazywania zasobów genetycznych drobiu jako elementu folkloru wsi w gospodarstwach agroturystycznych. Stada zachowawcze drobiu powinny w dalszym ciągu stanowić przedmiot badań zmie-rzających do pełnego poznania chronionych stad i ich specyfiki. Rezygnacja z utrzy-mywania stad rezerwowych i zachowawczych drobiu spowoduje nieodwracalne straty w ogólnej puli genów.

Adam Mazanowski

122

Zasoby genetyczne gęsi w Polsce objęte programem ochrony (2007 r.)



Odmiany i rasy zagraniczne

Gęsi Kubańskie KD01 Rosja 1977 IZ

Gęsi Roman Ro Dania 1978 IZ

Gęsi Słowackie Sł Słowacja 1981 IZ

Gęsi Landes LsD01 Francja 1987 IZ

Rasa, odmiana Symbol stada

Pochodzenie Rok pozy-skania

Właściciel

Odmiany i rasy krajowe południowe

Gęsi Zatorskie ZD1 Polska 1961 AR

Gęsi Biłgorajskie Bi Polska 1971 FP

Gęsi Lubelskie Lu Polska 1973 IZ

Gęsi Kieleckie Ki Polska 1973 IZ

Gęsi Podkarpackie Pd Polska 1973 IZ

Gęsi Garbonose Ga Polska 1977 IZ

Odmiany i rasy krajowe północne

Gęsi Kartuskie Ka Polska 1974 IZ

Gęsi Rypińskie Ry Polska 1974 IZ

Gęsi Suwalskie Su Polska 1974 IZ

Gęsi Pomorskie P11 Polska 1981 IZ

IZ – Instytut Zootechniki, Stacja Zasobów Genetycznych Drobiu Wodnego Dworzyska, AR – Akademia Rolnicza w Krakowie, Ferma Doświadczalna, FP – Ferma Prywatna.

Piśmiennictwo

Krupiński J. i in., 2006. Polskie rasy zachowawcze – Atlas zwierząt gospodarskich objętych programem ochrony w Polsce. Wyd. IZ Kraków.

Mazanowski A., 1993. Grupy zachowawcze i rezerwowe gęsi w kraju. Polskie Drobiarstwo, nr 2. Mazanowski A., 2002/2003. Rezerwa genetyczna drobiu w Polsce. Polskie Drobiarstwo, nr 12 i 1. Mazanowski A., 2005. Możliwości wykorzystania gęsi z rezerwy genetycznej do produkcji mie-

szańców towarowych. Polskie Drobiarstwo, nr 4. Mazanowski A., 2006. Gęsi krajowych odmian południowych. Hodowca Drobiu, nr 10. Mazanowski A., 2006. Gęsi garbonose. Woliera, nr 10.

SPOSOBY ROZMNAŻANIA PTAKÓW, ZNACZENIE SZTUCZNEJ INSEMINACJI

W PRODUKCJI DROBIARSKIEJ


Zdolność do rozmnażania i wydawania potomstwa jest jedną z podstawowych cech każdego żywego organizmu. U ptaków wolno żyjących właściwość ta jest ściśle uza-leżniona od warunków środowiskowych, u ptaków hodowlanych podobnie – od zapew-nienia im przez właściciela właściwych warunków mikroklimatycznych i odpowiednie-go żywienia.

Celem każdego hodowcy jest uzyskanie od jednej samicy jak największej liczby po-tomstwa do dalszej reprodukcji lub produkcji towarowej, a to z kolei zależy od odpo-wiedniego doboru osobników do rozpłodu.

U większości gatunków ptaków domowych podstawowym sposobem rozmnażania jest krycie naturalne. W stadach zarodowych, gdzie ptaki utrzymywane są w małych stadkach selekcyjnych, stosowane jest krycie haremowe, w którym na jednego samca, w zależności od gatunku i kierunku użytkowania, przypada od 4 do 14–15 samic, nato-miast w stadach rodzicielskich występuje krycie wolne (ptaki obu płci stanowią jedno stado z zachowaniem odpowiedniego stosunku płci).

Przy kryciu naturalnym na jednego samca przeznacza się (szt.): • kury nieśne 12–15 • kury mięsne 8–10 • indyki 8–12 • przepiórki 4–5 • bażanty 5–6 • strusie 2–3 • kaczki 4–6 • gęsi 3–5

Intensywna praca hodowlana prowadzona na gatunkach użytkowanych w kierunku mięsnym, dotycząca przede wszystkim doskonalenia cech mięsnych, ujemnie skorelo-wanych z cechami reprodukcyjnymi, doprowadziła z jednej strony do wzrostu masy ciała, z drugiej zaś do znacznego spadku wskaźników rozrodczych. Ze względów tech-nologicznych (np. system utrzymania), hodowlanych (optymalne wykorzystanie repro-duktorów) czy sanitarno-weterynaryjnych (zapobieganie chorobom) coraz częściej w produkcji drobiarskiej stosuje się sztuczną inseminację. Znajduje ona zastosowanie w przypadku:

Ewa Łukaszewicz

124

• dużego wagowego dymorfizmu płciowego osobników rodzicielskich; • klatkowego utrzymania stad reprodukcyjnych; • krzyżowania międzygatunkowego (bastardyzacja) i międzyrasowego; • konieczności rozszerzenia stosunku płci (zmniejszenie liczby reproduktorów, niedo-

stateczna ich liczba; maksymalne wykorzystanie najlepszych osobników); • stosowania nasienia przechowywanego (w stanie płynnym lub zamrożonym), celem

zapobiegania chorobom przenoszonym w czasie aktu krycia; • oceny samca na podstawie wartości nasienia; • konieczności zniwelowania okresowych spadków poziomu zapłodnienia, występu-

jących na przestrzeni sezonu rozrodczego; • eliminacji preferencji samców do krycia wybranych samic. • Sztuczna inseminacja obejmuje: • pobranie nasienia, • ocenę nasienia, • inseminację samic.

W praktyce hodowlanej najczęściej stosowaną metodą pobierania nasienia jest: • metoda masażu grzbietowo-brzusznego i bocznych okolic kloaki, opracowana po raz

pierwszy przez Burrows’a i Quinn’a. Można w ten sposób pobierać nasienie ptaków grzebiących (kuraków), gęsi, kaczek typu pekin i niektórych gatunków wolno żyją-cych. U kaczorów piżmowych, przepiórek czy strusi skuteczniejsza jest metoda:

• stymulacji samca przez samicę, zwana też metodą wykorzystania naturalnych odru-chów płciowych samca. W początkowym okresie rozwoju sztucznej inseminacji stosowano również elektro-

stymulację (elektroejakulację), w której wykorzystywano elektroejakulator wyposażony w elektrodę jedno- lub dwubiegunową.

W zależności od sposobu wprowadzenia nasienia do układu rozrodczego samicy in-seminacja odbywa się: • poprzez wynicowanie pochwy samicy, • metodą palpacyjną, • poprzez wyszukanie ujścia jajowodu przy użyciu wziernika pochwowego.

W zależności od miejsca wprowadzenia nasienia w układzie rozrodczym samicy in-seminacja może być: • dopochwowa, • domaciczna, • dootrzewnowa.

Poziom zapłodnienia po sztucznej inseminacji zależy od: • intensywności nieśności, • wieku samicy (stadium cyklu reprodukcyjnego), • pozycji jaja w jajowodzie, • miejsca zdeponowania nasienia w układzie rozrodczym samicy, • częstotliwości unasienniania, • jakości i wartości inseminowanego nasienia.

BUDOWA I FUNKCJONOWANIE NARZĄDU ROZRODCZEGO SAMICY


U większości gatunków ptaków zarówno domowych, jak i wolno żyjących funkcjo-nuje jedynie lewy jajnik i lewy jajowód wchodzące w skład narządu rozrodczego samicy.

Gonada rozrodcza – jajnik – przymocowana jest do jamy ciała (w okolicy przednie-go płata nerek) wiązadłem krezkowo-jajnikowym. W jajniku wyróżnia się dwie warstwy: • zewnętrzną – korową (pęcherzykową), • wewnętrzną – rdzenną (naczyniową).

U dojrzałej płciowo samicy w części korowej znajdują się pęcherzyki jajnikowe w różnym stadium rozwoju: • pęcherzyki hierarchiczne, przedowulacyjne (duże żółte) o Ø>10 mm; • pęcherzyki prehierarchiczne:

− małe żółte (o Ø – 5–10 mm), − duże białe (o Ø – 2–5 mm), − małe białe – wolno rosnące (Ø ok. 2 mm);

• pęcherzyki pierwotne (Ø<1 mm). W prawidłowo funkcjonującym jajniku powinno być od 5 do 7 pęcherzyków hierar-

chicznych o wyraźnie zróżnicowanej wielkości, oznaczanych symbolicznie jako F1 (największy) do F7 (najmniejszy). Zwykle z 20 pęcherzyków prehierarchicznych dal-szemu rozwojowi podlega 1 pęcherzyk, pozostałe ulegają atrezji. W przeciwieństwie do ssaków, u których atrezja komórek rozrodczych może zachodzić na każdym etapie rozwoju, u ptaków atrezja pęcherzyków hierarchicznych zachodzi jedynie przy recesji jajnika lub silnych stanach zapalnych jajnika.

Za wzrost i rozwój pęcherzyków odpowiedzialny jest zarówno hormon FSH, jak i LH, ale owulacja uwarunkowana jest wyłącznie przez LH. Do owulacji pęcherzyka F1 dochodzi około 2-6 godz. po rozpoczęciu fazy świetlnej i po 15–30 min po zniesieniu poprzedniego jaja.

Komórki rozrodcze (oocyty, komórki jajowe) znajdują się w silnie unaczynionych pęcherzykach jajnikowych (zwanych dawniej pęcherzykami Graffa) zbudowanych z kilku warstw: • nabłonka, • tkanki łącznej, • osłonki zewnętrznej, • osłonki wewnętrznej, • błony podstawowej,

Ewa Łukaszewicz

126

• warstwy ziarnistej, • błony przedwitelinowej (okołożółtkowej).

W trakcie wzrostu i dojrzewania płciowego samicy zachodzą w komórkach jajo-wych dwa procesy: witelogeneza (wzrost i dojrzewanie pęcherzyków – odkładanie materiału zapasowego) oraz oogeneza (zmiany kariokinetyczne zachodzące w jądrze komórkowym).

W procesie witelogenezy można wyróżnić następujące etapy: I – bardzo wolne odkładanie materiału zapasowego (głównie tłuszczu); zależnie od

gatunku trwa on od kilku miesięcy do paru lat; II – powiększanie się pęcherzyka od średnicy 1 mm do 6 mm (odkładają się głównie

proteiny), faza ta trwa ok. 60 dni; III – faza szybkiego wzrostu pęcherzyka o średnicy ok. 8 mm do 35 mm, bardzo in-

tensywne odkładanie materiału zapasowego (proteiny i fosfolipidy); liniowy wzrost masy żółtka; proces ten trwa od 7 do 11 dni i kończy się ok. 24 godz. przed owulacją. Głównymi prekursorami żółtka są witelogenina i lipoproteidy składające się głównie z trójglicerydów, substancje te są syntetyzowane w wątrobie, a następnie transportowa-ne w plazmie krwi do jajnika.

W procesie oogenezy pierwszy podział redukcyjny w jądrze oocytu rozpoczyna się już w okresie embrionalnym, ale po wykluciu się pisklęcia zostaje on zahamowany w fazie profazy (oocyt I rzędu, 2n). Dopiero ok. 4 godz. przed owulacją pęcherzyka F1 kończy się pierwszy podział mejotyczny, następuje wyrzucenie pierwszego ciałka kie-runkowego – powstaje oocyt II rzędu o pojedynczym zestawie chromosomów (ma to miejsce w III fazie witelogenezy). Krótko po nim następuje drugi podział redukcyjny, który w chwili owulacji ponownie zostaje zatrzymany, ale w fazie metafazy. Po owula-cji komórki jajowej i wychwyceniu jej przez lejek jajowodu pod wpływem penetracji oolemy przez plemniki znajdujące się w lejku dochodzi do dalszych przemian drugiego podziału redukcyjnego, wyrzucenia drugiego ciałka kierunkowego i utworzenia przed-jądrza żeńskiego. Zazwyczaj przy braku zaplemnienia oocyt II rzędu nie rozwija się dalej.

W warstwach pęcherzyka jajnikowego zarówno przed, jak i po owulacji zachodzą procesy steroidogenezy – produkcji hormonów gonadotropowych. Warstwa ziarnista pięciu największych pęcherzyków hierachicznych (F1-F5) produkuje progesteron, a osłonka zewnętrzna i wewnętrzna produkują androgeny i estrogeny. Pozostały po owulacji pęcherzyk (tzw. kielich) jest aktywny metabolicznie przez ok. 3 (warstwa ziarnista) i 7 dni (osłonka zewnętrzna). Całkowita resorpcja kielicha trwa u kur około 8–10 dni, a u kaczki piżmowej nawet do kilku miesięcy.

Drogą wyprowadzającą komórkę jajową jest jajowód, w którym wyróżnia się pięć wyraźnie zróżnicowanych odcinków: • lejek, • część główną (białkotwórczą, magnum), • cieśń, • gruczoł skorupowy (część maciczna), • pochwa.

Budowa i funkcjonowanie narządu rozrodczego samicy

127

Ściany jajowodu zbudowane są z trzech warstw: • błony śluzowej – ułożonej w podłużne warstwy, pokrytej nabłonkiem migawko-

wym, jednokomórkowym oraz komórkami kubkowymi; • mięśniówki – warstwa środkowa, jej skurcze przesuwają jajo, spiralne ułożenie

jajowodu umożliwia rotację kuli żółtkowej i skręcanie się chalaz (sznurów białko-wych utrzymujących kulę żółtkową w centralnym położeniu);

• błony surowiczej – przechodzi ona w krezkę jajowodu mocującą jajowód do części grzbietowej jamy ciała. Jajowód jest miejscem:

• zapłodnienia komórki jajowej i pierwszych etapów rozwoju zarodka (zwykle do stadium blastuli),

• tworzenia i odkładania białka, błon pergaminowych, skorupy, pigmentu i otoczki mucynowej,

• transportu jaja, • przechowywania i transportu plemników.

Odczyn pH jajowodu jest różny w poszczególnych odcinkach i waha się od 7,07 do 7,74. Każda część jajowodu różni się budową błony śluzowej i pełni specyficzną rolę w tworzeniu osłon jajowych:

Lejek – długość 9 cm; czas pobytu jaja: 5 – 30 min. Początkowa, szeroka lejkowata część lejka wychwytuje kulę żółtkową. Jego aktywność jest zapoczątkowana owulacją i obecnością kuli żółtkowej. Zwykle w przeciągu około 15 min po owulacji w dalszej, zwężonej części cylindrycznej lejka dochodzi do zaplemnienia komórki jajowej (prze-nikanie plemników przez błonę komórkową oocytu), o ile wcześniej plemniki zostały wprowadzone do układu rozrodczego, a równocześnie wydzielina błony śluzowej wy-twarza podwójną błonę okołożółtkową i tworzy się jedna, nieprzenikalna dla plemni-ków błona witelinowa składająca się z trzech warstw: • lamina perivitelina (błona przedwitelinowa, okołożółtkowa), • lamina continua (błona ciągła), • lamina extravitelina (błona pozażółtkowa).

Błona przedwitelinowa ma budowę siateczkową (o średnicy 2 µm), stąd ilość enzy-mów hydrolizujących (przede wszystkim trypsyno-podobna akrosyna) jest znacznie mniejsza niż w plemnikach ssaków.

W procesie zaplemnienia, po zetknięciu się z wewnętrzną błoną witelinową, plem-niki przechodzą reakcję akrosomalną, a uwolnione enzymy ułatwiają wniknięcie plem-ników do oocytu. Równocześnie chromatyna plemników pęcznieje i przekształca się w przedjądrze męskie. U ptaków występuje polispermia fizjologiczna, brak jest ziaren korowych, a tym samym nie występuje reakcja korowa. Przed nadmiernym wnikaniem plemników do oocytu chroni utworzona w lejku podwójna błona witelinowa. Opóźnio-ny blok polispermii – otoczenie kuli żółtkowej warstwą wielocukrów -nie dopuszcza do rozwoju więcej niż jednego przedjądrza męskiego. Syngamia i utworzenie jądra zygoty zachodzi po ok. 3,5 godz. po owulacji, kiedy komórka jajowa znajduje sie w końcowym odcinku magnum.

W jajach telolecytalnych (o dużej zawartości żółtka), do których należą komórki rozrodcze ptaków, występuje bruzdkowanie tarczkowe–częściowe (meroblastyczne).

Ewa Łukaszewicz

128

Tylko w obrębie części pola jasnego tarczki zarodkowej (pole zarodkowe) może dojść do zapłodnienia i dalszego rozwoju zarodka. Protoplazma pola jasnego jest wolna od materiału zapasowego (cytoplazmy żółtka). Tarczka zarodkowa z jądrem komórkowym (o Ø około 0,35 mm) znajduje się na biegunie animalnym kuli żółtkowej i z uwagi na lokalizację środka ciężkości blisko przeciwnego bieguna (wegetatywnego) zawsze kie-ruje się ku górze, co podczas lęgów naturalnych zapewnia lepsze ogrzewanie zarodka.

Kolejny odcinek jajowodu to magnum – część główna, białkotwórcza; długość 36 cm; czas pobytu jaja: 2,54 min. Spośród 40 białek obecnych w jaju większość tworzo-nych jest w magnum (wyjątek stanowi owotransferyna) dzięki obecności licznych gru-czołów cewkowych (nie-orzęsionych) i jednokomórkowych (kubkowych). Tu powstaje ok. 50% masy białka. Białko uwalniane jest drogą: • mechaniczną, • hormonalną, • oraz za pomocą bodźców nerwowych.

Cieśń – długość 10 cm; czas pobytu jaja: 1 godz. 14 min. Cieśń oddzielona jest od magnum linią demarkacyjną, ma cienkie ściany i wąskie światło. Z włókien keratyno-wych w cieśni powstają podwójne błony pergaminowe (białkowa i podskorupowa) nadające kształt jaja, tu następuje dalsze uzupełnianie białka w wodę i sole mineralne.

Gruczoł skorupowy – część maciczna, jest wyraźnie rozszerzoną częścią długości 12 cm; czas pobytu jaja: 20, 40 min. Tu następuje ostateczne tworzenie białka i chalaz; formowanie i pigmentacja skorupy (porfiryny, oocyjanina), ponadto na krótko przed zniesieniem jaja powstaje otoczka mucynowa (kutikula). Wapń odkłada się w ilości około 300 mg/godz.

Ostatnim odcinkiem jajowodu jest część pochwowa – długość 12 cm; czas pobytu jaja: 1 min. Pośredniczy ona w transporcie jaja do kloaki i wydaleniu go na zewnątrz. Tuż przed zniesieniem jajo podlega rotacji o 180º i znoszone jest tępym końcem.

W jajowodzie komórka jajowa przesuwa się z prędkością około 2 mm/ min. Od owulacji do zniesienia jajo kurze przebywa w jajowodzie 22–28 godz.

Równocześnie z tworzeniem osłon jajowych, w zapłodnionym jaju przesuwającym się w dół jajowodu, w obrębie tarczki zarodkowej zachodzą dalsze procesy enzyma-tyczne, w efekcie których w końcowym odcinku magnum i początkowej części cieśni dochodzi do zapłodnienia i utworzenia jądra zygoty, a w części macicznej odbywają się bardzo intensywne podziały komórkowe. W świeżo zniesionym zapłodnionym jaju zarodek ma zwykle postać blastuli zbudowanej z 60–64 tys. komórek.

Plemniki wprowadzone do pochwy jajowodu już po 15 min dochodzą do lejka. Plemniki ptaków nie wymagają kapacytacji w układzie rozrodczym samicy, dojrzewają w najądrzu i początkowym odcinku nasieniowodów (okres ten trwa ok. 24 godz.). Tarczkę zarodkową „atakuje” ok. 50–60 plemników, jeżeli jest ich więcej niż 200, do-chodzi do patologii.

Bardzo ważną rolę w procesie rozrodczym ptaków pełnią, nie spotykane u samic ssaków, zachyłki nasienne (cewki, tubule) do przechowywania plemników wprowadzo-nych do jajowodu w czasie krycia naturalnego lub sztucznej inseminacji samicy. Znaj-dują się one w błonie śluzowej, w okolicy połączenia maciczno-pochwowego.

BUDOWA I FUNKCJONOWANIE NARZĄDU ROZRODCZEGO

SAMCA PTAKA


Układ rozrodczy samca i samicy ptaków formuje się z pierwotnych komórek płcio-wych (PGCs), które powstają z epiblastu zlokalizowanego w obrębie pola jasnego tarczki zarodkowej, a następnie przechodzą do hypoblastu.

Zawiązki gonad są bipotencjalne i mogą się różnicować w dwóch kierunkach. Po 13 dniach inkubacji PGCs zaczynają się różnicować w spermatogonia, a do 20. dnia ukła-dają się w nabłonek plemnikotwórczy. U niedojrzałych płciowo samców nabłonek plemnikotwórczy występuje jako pojedyncza warstwa pnia spermatogonii.

Układ rozrodczy samca składa się z: • parzystych jąder, • zredukowanych najądrzy, • nasieniowodów, • organu kopulacyjnego (stopień rozwoju zależy od gatunku).

Jądra – umiejscowione są symetrycznie do kręgosłupa, po dogrzbietowej części jamy ciała, na wysokości przedniego płata nerek. Zazwyczaj mają kształt owalny (faso-lowaty), barwę kremową lub kremowoszarą, u niektórych gatunków (kury, indyki) mogą być pigmentowane. Ich wielkość zależy od gatunku, rasy, wieku i stanu fizjolo-gicznego. Zwykle jądro lewe jest większe od prawego.

W jądrach ptaków brak jest promienistych przegród, tak więc w przeciwieństwie do ssaków nie mają one budowy zrazikowej.

Jądra odpowiedzialne są za produkcję komórek rozrodczych – plemników oraz hor-monów płciowych.

Proces spermatogenezy przebiega w czterech etapach: • prespermatogeneza – okres płodowy – powstawanie spermatogonii; • spermatogoniogeneza – różnicowanie się spermatocytów I rzędu; odnawianie ko-

mórek macierzystych; • spermatocytogeneza – powstawanie spermatyd; • spermiogeneza – powstawanie plemników.

Z zewnątrz jądra okrywa cienka błona biaława, a miąższ jądra tworzą mocno spętlo-ne i połączone tkanką łączną kanaliki: • plemnikotwórcze (nasieniotwórcze), • sieci jądra, • wyprowadzające.

Ewa Łukaszewicz

130

U dojrzałych płciowo samców kanaliki plemnikotwórcze wyścielone są wielowar-stwowym nabłonkiem rozrodczym, którego komórki znajdują się w różnym stadium rozwoju (spermatogenezy). Są to: • spermatogonia, • spermatocyty I i II rzędu, • spermatydy, • plemniki – spermatozoidy.

Wewnątrz kanalików, między komórkami rozrodczymi znajdują się komórki pod-stawne (podporowo-odżywcze) – zwane dawniej komórkami Sertoliego, a tkanka łącz-na włóknista luźna występująca pomiędzy kanalikami plemnikotwórczymi zawiera komórki śródmiąższowe (interstycjalne) – zwane dawniej komórkami Leydiga oraz naczynia krwionośne.

Za wzrost kanalików plemnikotwórczych odpowiedzialny jest hormon dojrzewania pęcherzyków (FSH), a proces spermatogenezy rozwija się w pełni przy współudziale testosteronu produkowanego przez komórki interstycjalne. Wzrost i rozwój komórek śródmiąższowych pobudza hormon gonadotropowy ICSH wydzielany przez przysadkę mózgową.

Plemniki ptaków muszą dojrzewać fizjologicznie (aby osiągnąć zdolność do zapłod-nienia) w najądrzach i początkowym odcinku nasieniowodów. Plemniki pobrane bezpo-średnio z jąder są dojrzałe jedynie morfologicznie, nie mają zdolności zapładniającej. Okres dojrzewania plemników trwa ok. 24 godzin.

Najądrza – występują na przyśrodkowych krawędziach jąder, a utworzone są z po-łączenia końcowych odcinków kanalików wyprowadzających. Brzeg najądrzy jest miej-scem wyjścia nasieniowodów.

Nasieniowody – cienkie, mocno spętlone przewody biegnące wzdłuż kręgosłupa w kierunku kloaki, obok moczowodów. Światło nasieniowodów jest bardzo wąskie, błona śluzowa wyścielona jest jednowarstwowym nabłonkiem walcowatym. Przy ujściu do kloaki nasieniowody rozszerzają się, tworząc ampułki nasienne, w których gromadzi się nieco większa ilość nasienia. Nasieniowody uchodzą do środkowej części kloaki i kończą się wyrostkami brodawkowatymi (brodawkami nasiennymi).

Organ kopulacyjny – w obrębie kloaki znajduje się tkanka erekcyjna i prącie – kompleks kloakalny – określany jako organ kopulacyjny. Jego morfologia jest zróżni-cowana gatunkowo: • U ptaków grzebiących (kuraków) występuje szczątkowy organ składający się

z dwóch brodawek nasiennych i znajdującej się między nimi rynienki nasiennej, któ-rą nasienie wydostaje się na zewnątrz.

• U większości ptaków wodnych, strusi i emu występuje dobrze rozwinięty, wysuwal-ny organ kopulacyjny. Wyróżnia się w nim podstawę prącia zbudowaną z dwóch ciał jamistych oraz trzon prącia, wprowadzany do układu rozrodczego samicy pod-czas aktu krycia. W czasie erekcji organ kopulacyjny ptaków wypełnia się limfą, powodując jego na-

brzmienie. U ptaków nie występują gruczoły: krokowy i pęcherzykowe, stąd ilość plazmy jest

bardzo ograniczona, a nasienie nie jest magazynowane w układzie rozrodczym samca.

WŁAŚCIWOŚCI NASIENIA PTAKÓW I JEGO OCENA


Nasienie ptaków składa się z plemników produkowanych w jądrach oraz plazmy wytwarzanej przez nabłonek kanalików jąder i dróg wyprowadzających, a także limfy przesączającej się z pól limfatycznych kloaki podczas erekcji organu kopulacyjnego.

Budowa plemnika ptaka

Plemnik jest haploidalną, wrzecionowatego kształtu gametą męską zdolną do ak-tywnego ruchu, składającą się z główki i witki. Cały plemnik otoczony jest błoną ko-mórkową, której głównymi składnikami są białka, lipidy, węglowodany oraz enzymy biorące czynny udział w procesie zapłodnienia.

Główka – składa się z: • jądra komórkowego – zawierającego materiał genetyczny, • akrosomu – złożonego z czapeczki i grzbietu. Czapeczka okrywa przednią część

jądra – posiada podwójną błonę – wewnętrzną (akrosomalną) i komórkową otacza-jącą cały plemnik. Witka – wyróżnić w niej można cztery części:

• szyjkę – krótki odcinek łączący główkę i wstawkę; posiada centriolę proksymalną i distalną, z której biorą początek włókna centralne i obwodowe;

• wstawkę – posiadającą otoczkę mitochondrialną z ułożonymi spiralnie mitochon-driami otaczającymi kompleks osiowy; na granicy wstawki i części głównej znajdu-je się pierścień Jansena zapobiegający osuwaniu się otoczki mitochondrialnej;

• część główną – wyznaczoną obecnością otoczki włóknistej (bezpostaciowej) osła-niającej kompleks osiowy;

• część końcową – pozbawioną otoczki włóknistej, ze zmniejszającą się ku końcowi liczbą włókien obwodowych. Zależnie od gatunku ejakulat (porcja nasienia wydalona podczas jednego aktu krycia

lub zabiegu pobierania nasienia) ma objętość od 0,01 do 1,5 ml; barwę mleczno- lub kremowobiałą; konsystencję – w zależności od koncentracji plemników – śmietanową, mleczną lub wodnistą.

Ewa Łukaszewicz

132

Jakość nasienia zależy od:

• gatunku, • rasy/ linii, • stanu fizjologicznego/wieku, • właściwości osobniczych, • warunków środowiskowych:

− żywienia, − programu świetlnego, − warunków mikroklimatycznych,

a ponadto od: • techniki pobierania nasienia, • częstotliwości pobierania.

Ocena ejakulatu może być:

• makroskopowa (objętość, konsystencja; barwa; stopień czystości); • mikroskopowa (laboratoryjna) – koncentracja plemników; liczba plemników

w ejakulacie; obraz morfologiczny z uwzględnieniem form prawidłowych, zdefor-mowanych i martwych; ruchliwość – masy plemników i pojedynczych komórek; przeżywalność; odczyn pH; ciśnienie osmotyczne; testy biochemiczne. Coraz częściej konwencjonalna ocena nasienia z zastosowaniem mikroskopu zastę-

powana jest przez techniki fluorescencyjnego barwienia, cytometrię przepływową oraz analizatory nasienia wspomagane komputerowo (CASA).

Zdolność zapładniającą ptaków można również ocenić za pomocą testów biologicz-nych, poprzez inseminację samic i określenie: • wskaźników płodności (procent zapłodnionych jaj oraz piskląt wylężonych z jaj

nałożonych i zapłodnionych), • liczbę otworów w błonie przedwitelinowej komórki jajowej, powstałych po penetra-

cji przez plemniki, • liczbę plemników uwięzionych między błonami witelinowymi w świeżo zniesionym

jaju.

BUDOWA JAJA I JEGO ROLA W ROZWOJU ZARODKA


Jajo jest wytworem jajnika i jajowodu samicy ptaków. Jego budowa i skład che-miczny przystosowane są przede wszystkim do odżywiania rozwijającego się zarodka i zapewnienia mu odpowiedniego środowiska (na rys. 2 przedstawiono schematycznie budowę jaja kurzego). Pomimo różnej wielkości i zróżnicowanego pochodzenia – jaja poszczególnych gatunków ptaków zachowują swoją specyficzną budowę i skład che-miczny.

W jaju można wyróżnić cztery podstawowe części (proporcje dla jaja kurzego o ma-sie 60 g): • kula żółtkowa – 26–32% masy jaja, • białko – 56–62% masy jaja, • błony podskorupowe i skorupa – 10,5–12,5% masy jaja.

Masa, wymiary i skład morfologiczny jaj ptaków (Świerczewska i wsp., 2000)

Gatunek ptaków Masa jaj (g)

Udział (%)

żółtka białka skorupy z błonami

Indyk Perlica Przepiórka japońska Struś Kaczka pekin Gęś

80–90 35–45 8–10

1500–1600 92 155

31–35 25–35 30–33

20 33

30–33

54–58 50–60 52–60

60 57,5

55–58

8,8–10,5 15 7–9 20 9,5

11–13

Skorupa. Utworzona jest z dwóch warstw – zewnętrznej (gąbczastej) i wewnętrznej (brodawkowej). Około 95% masy skorupy stanowią związki nieorganiczne, głównie węglan wapnia, jej grubość waha się od 0,25 do 0,45 mm. Zewnętrzna powierzchnia skorupy powleczona jest cienką warstwą mucynową (kutikulą), która chroni treść jaja przed nadmierną utratą wody oraz wnikaniem drobnoustrojów. Wymiana gazowa po-między wnętrzem jaja a środowiskiem zewnętrznym odbywa się za pośrednictwem por, których w jaju kurzym jest ok. 7.5 tys., przy czym największe zagęszczenie występuje w tępym końcu i środkowej części jaja, gdzie występuje komora powietrzna. Barwa skorupy jest charakterystyczna dla gatunku i rasy, zależy od rodzaju i intensywności występowania w niej pigmentu: oocyjaniny, ooporfiryny, owoporfiryny.

Ewa Łukaszewicz

134

Bezpośrednio pod skorupą znajdują się błony podskorupowe (pergaminowe): ze-wnętrzna (podskorupowa) i wewnętrzna (obiałkowa). Są to błony biologiczne, selek-tywnie przepuszczalne (nieprzepuszczalne dla roztworów koloidalnych, przepuszczalne dla gazów, roztworów wodnych i soli mineralnych) i podobnie jak otoczka mucynowa chronią treść jaja przed parowaniem i zakażeniem. Błony te ściśle do siebie przylegają, z wyjątkiem tępego końca jaja, w którym po zniesieniu wskutek różnicy temperatur treść jaja kurczy się, błony rozdzielają się i powstaje między nimi komora powietrzna. Komora ta podczas przechowywania i inkubacji jaj powiększa się, w wyniku parowania wody i przemian biochemicznych zachodzących w treści jaja. W jajach nie inkubowa-nych wielkość komory może być miernikiem świeżości jaja – w jajach świeżych nie powinna przekraczać 5,5 mm. W końcowym okresie lęgów, po przebiciu się zarodka przez błonę białkową, kiedy zaczyna oddychać za pomocą płuc, czerpie on powietrze z komory powietrznej.

Białko. Jest substancją koloidalną złożoną z wody, białka, węglowodanów i sub-stancji mineralnych. Jego budowa i skład chemiczny stwarzają odpowiednie środowisko do prawidłowego rozwoju zarodka. Ma ono budowę warstwową, co sprzyja lepszej amortyzacji umiejscowionej centralnie kuli żółtkowej: • warstwa wewnętrzna gęsta (chalazotwórcza) - z niej biorą początek mucynowe

skrętki białkowe (chalazy), utrzymujące kulę żółtkową w centrum jaja i zapobiega-jące przysychaniu kuli żółtkowej do błon podskorupowych;

• warstwa wewnętrzna rzadka; • warstwa zewnętrzna gęsta (strukturalna); • warstwa zewnętrzna rzadka.

Bardzo ważną rolę pełnią w białku: lizozym – enzym termostabilny o działaniu bak-teriostatycznym; konalbuminy – wiąże żelazo i miedź – działanie bakteriostatyczne; ovomakroglobuliny – działanie immunologiczne; ovomukoidy – inhibitor trypsyny oraz ovomucyny odpowiedzialne za strukturę białka i błony żółtkowe.

Kula żółtkowa (oocyt, żółtko) jest żeńską komórką rozrodczą ptaków zawierającą jądro komórkowe i substancje odżywcze niezbędne dla zarodka. W jaju kurzym ma ona średnicę 33–35 mm. Wyróżnia się w nim żółtko twórcze (w skład którego wchodzą latebra, szyjka latebry, jądro Pandera oraz leżąca nad nim, na powierzchni kuli, tarczka zarodkowa) i żółtko odżywcze, utworzone przez ułożone na przemian, koncentrycznie do latebry, warstwy żółtka ciemnego i jasnego. Białka żółtka zawierają zestaw wszyst-kich aminokwasów, a tłuszcz, który stanowi blisko 2/3 suchej masy, występuje w bar-dzo łatwo przyswajalnej formie, posiada również bogaty zestaw witamin (A, D, E, K i z grupy B) oraz makro- i mikroelementów. Barwa żółtka (od jasnożółtej do pomarań-czowej) zależy od zawartości barwników ksantofilowych (głównie luteiny i zeaksantyny).

Budowa jaja i jego rola w rozwoju zarodka

135

Podstawowy skład chemiczny jaja kurzego (w %, wg Potemkowskiej, 1983)

Składniki Całe jajo Białko Żółtko

Woda 65,6 80,0–88,0 47,0–50,0 Białko 12,1 10,5–12,5 15,0–17,0 Tłuszcze 10,5 – 28,0–36,0 Cukry 0,9 0,10–0,50 0,7–1,0 Związki mineralne 10,9 0,30–0,66 0,7–1,6

Czynniki wpływające na zdolność wylęgową jaj

Jakość jaj wylęgowych najlepiej charakteryzuje procent zapłodnionych jaj, a przede wszystkim liczba wyklutych, prawidłowo rozwiniętych piskląt.

Po zniesieniu– zapłodnione jajo kurze zawiera zarodek zbudowany z ok. 64 tys. ko-mórek, dlatego aby zachować w pełni jego zdolność wylęgową, należy odpowiednio z nim postępować.

Wskaźniki wylęgowe uzależnione są od: • Warunków wychowu i utrzymania stada rodzicielskiego:

− wartości genetycznej stada, − wieku, − stosunku samców do samic, − zdrowotności ptaków, − techniki żywienia i jakości pasz, − warunków mikroklimatycznych, − programu szczepień i prowadzonej profilaktyki weterynaryjnej.

• Zewnętrznych i wewnętrznych właściwości jaj: − masy, która powinna wynosić dla jaj:

kurzych – 53–65 g, indyczych – 70–90 g, perliczych – 35–45 g, kaczych – 80–90 g, gęsich – 140–190 g; − kształtu jaja – charakteryzuje go indeks kształtu (stosunek osi długiej do krótkiej,

powinien wynosić 1,19-1,36); − budowy skorupy, która nie może być zniekształcona, zbyt cienka lub krucha,

z widocznymi zgrubieniami poziomymi lub pionowymi, pęknięta czy zabrudzona; − świeżości jaja – miernikiem świeżości jaja może być wielkość komory powietrz-

nej (nie powinna przekraczać 5,5 mm); − jakości treści jaja – powinna być przejrzysta, niezbełtana, z nienaruszonymi cha-

lazami i komorą powietrzną w tępym końcu jaja; do wylęgu nie nadają się jaja dwużółtkowe, z ciałami obcymi lub ruchomą komorą powietrzną.

• Postępowanie z jajami od zniesienia do nałożenia do aparatu lęgowego: − czystość gniazd (wymiana ściółki co 2 tygodnie);

Ewa Łukaszewicz

136

− zbiór jaj 3–4 razy dziennie; − dezynfekcja jaj zaraz po zbiorze; − magazynowanie jaj – odpowiednia temperatura, wilgotność i czas przechowywania:

do 4 dni 17–180C wilgotność względna 80%, do 7 dni 12–150C wilgotność względna 80%,

jaja ptaków wodnych można przechowywać do 10 dni w temp. 5–100C, przy wilgotności względnej powietrza w granicach 77–80%,

− transport jaj powinien odbywać się w temp. 17–200C.

Wpływ przechowywania na niektóre cechy jaj

Wpływ okresu przechowywania na wyniki lęgu jaj kurzych

Okres przechowywania 2 dni 4 dni 7 dni 8 dni 11 dni % wylęgu z jaj nałożonych 83,2 85,3 84,0 83,2 82,6

• Nie mniej ważnym czynnikiem wpływającym na zdolność wylęgową jaj jest techni-

ka inkubacji jaj w zakładzie wylęgowym.

OGÓLNE ZASADY LĘGU JAJ PTAKÓW, CZYNNIKI WPŁYWAJĄCE

NA ZDOLNOŚĆ WYLĘGOWĄ JAJ


Lęgi jaj ptaków można prowadzić systemem naturalnym i sztucznym. Lęgi natural-ne prowadzone są wyłącznie w małych stadach utrzymywanych w gospodarstwach wiejskich lub przez hodowców amatorów W produkcji wielkotowarowej lęgi prowadzi się w wyspecjalizowanych zakładach wylęgowych wyposażonych w aparaty lęgowe (inkubatory) o pojemności od kilku do kilkuset tysięcy jaj. Inkubator posiada dwie ko-mory: lęgową i klujnikową, które mogą być umieszczone w jednej obudowie lub stano-wić dwa osobne urządzenia, instalowane w odrębnych pomieszczeniach, tzw. apara-towniach. Każdy aparat wyposażony jest w urządzenia grzewcze, nawilżające, wentyla-cyjne, urządzenia pomiarowe i sygnalizacyjne, informujące o wszelkich odstępstwach od normy lęgu, a komory lęgowe dodatkowo w urządzenia do zmiany położenia jaj. Bez względu na rodzaj inkubatora każdy z nich musi zapewnić cztery podstawowe funkcje, niezbędne dla prawidłowego rozwoju zarodków, są to:

Temperatura – jej odpowiednia wysokość stymuluje rozwój zarodka zahamowany w okresie przechowywania jaja. Wahania dobowe nie powinny przekraczać 0,1oC. Spa-dek temperatury poniżej 20oC (zero fizjologiczne) powoduje zahamowanie rozwoju, a wzrost powyżej 42oC może prowadzić do jego śmierci. Niższa temperatura w okresie inkubacji opóźnia klucie, a podwyższona powoduje szybsze klucie, w obydwu przypad-kach zwiększa się liczba piskląt kalekich. W zależności od gatunku temperatura w ko-morze lęgowej powinna być w granicach 37,6–38,0oC, a w komorze klujnikowej niższa o ok. 0,5oC.

Wpływ temperatury na wyniki lęgu jaj kurzych

Temperatura w inkubatorze (oC) 35,5 36,1 36,6 37,2 37,7 38,3 38,8 39,4

% wylęgu z jaj zapłodnionych 10 50 70 80 88 85 75 50

Wpływ temperatury na długość lęgu jaj kurzych

Temperatura w inkubatorze (oC) 36,1 36,6 37,6-37,7 38,8 Długość lęgu (dni) 22,5 21,5 21,0 19,5

Ewa Łukaszewicz

138

Wilgotność. Reguluje przemiany biochemiczne i mineralne, wpływa na prawidłowe klucie piskląt. W komorze lęgowej należy ją utrzymywać na poziomie 55–60%, a w kluj-nikowej w granicach 65–75%, przy równoczesnym i masowym kluciu piskląt może wzrosnąć do 80–90%.

Wentylacja. Odpowiedzialna jest za równomierne rozprowadzenie ciepła i prawi-dłową wymianę gazową pomiędzy jajem a środowiskiem zewnętrznym – odprowadza nadmiar CO2 i doprowadza O2. Stężenie CO2, szczególnie w komorze klujnikowej, na poziomie 0,4–0.6% stymuluje klucie piskląt, ale podwyższenie do 2.0% prowadzi do znacznej śmiertelności zarodków przez uduszenie.

Obracanie jaj. Prowadzone jest automatycznie, wyłącznie w komorze lęgowej, w zależności od ustawień technicznych, co 1–3 godz. o kąt 90o. Sprzyja to lepszemu wykorzystaniu składników odżywczych i przeciwdziała przysychaniu zarodka do błon skorupowych.

W zależności od gatunku – jaja przebywają w komorze lęgowej od 14 dni (przepiór-cze) do 39 dni (strusie), a do komory klujnikowej przekłada się 3–6 dni przed spodzie-wanym terminem klucia.

Czas i warunki inkubacji jaj różnych gatunków ptaków (Sauveur, 1988)

Gatunek ptaków

Czas inkubacji jaj

(dni)

Temperatura inkubacji (oC) Wilgotność inkubacji (%) komora lęgowa

komora klujni-kowa

komora lęgowa

komora klujnikowa

Kury Indyki Kaczki Gęsi Perlica Bażant

21 28 28 30 28 26

37,7 37,9 37,6 37,7 37,6 37,7

37,0 37,2 37,2 37,5 36,9 37,5

50–60 50 60 55 60 52

75–80 75–85 75–85 75–80 85–90 80–85

Podczas inkubacji jaj prowadzi się systematyczną analizę lęgu, która obejmuje: • Prześwietlanie jaj – jaja prześwietla się w 8–10 dobie inkubacji oraz przy przekłada-

niu z komory lęgowej do klujnikowej. Po pierwszym świetleniu można stwierdzić poziom zapłodnienia jaja oraz wykryć jaja zamarłe we wczesnym stadium rozwoju. Wszystkie jaja niezapłodnione i z zamarłymi zarodkami usuwa się z inkubatora, że-by nie stanowiły źródła zakażenia dla prawidłowo rozwijających się zarodków.

• Kontrolne ważenie jaj – w celu określenia stopnia utraty masy jaj przez parowanie. W ciągu doby jaja powinny tracić 0,65–0,70% masy. Nadmierne lub zbyt małe ubytki masy wskazują na nieprawidłowe parametry temperatury, wilgotności lub wentylacji. W okresie lęgu, przy zachowaniu prawidłowych parametrów, jaja tracą około 13 % wody.

• Ocena wyklutych piskląt – po zakończeniu lęgu brakuje się pisklęta nie wyklute, słabe i kalekie.

• Określenie wskaźników lęgu: − procent jaj zapłodnionych, − procent piskląt wylężonych w stosunku do jaj nałożonych, − procent piskląt wylężonych w stosunku do jaj zapłodnionych.

Ogólne zasady lęgu jaj ptaków…

139

W zależności od przeznaczenia wyklute pisklęta można poddawać seksowaniu, zna-kowaniu (pisklęta stad hodowlanych), szczepieniu ochronnemu. Wykonuje się też do-datkowe zabiegi, takie jak: amputacja grzebienia u kogutów w celu zmniejszenia po-wierzchni najbardziej narażonej na skaleczenia w czasie walki lub pobierania paszy, skracanie kogutkom stad hodowlanych ostatniego członu palca w celu zapobieżenia ranieniu kur w czasie krycia.

WYBRANE MATERIAŁY Z ZAKRESU ŻYWIENIA DROBIU

Prof. dr hab. Dorota Jamroz

Spośród wielu czynników środowiskowych żywienie zwierząt należy do tych ele-mentów, które umożliwiają skuteczne sterowanie wzrostem i rozwojem zwierząt rosną-cych, warunkują wielkość i jakość produkcji mięsa i jaj, istotnie wpływają na reproduk-cję zwierząt, masę ciała i żywotność potomstwa, a także umożliwiają utrzymanie do-brego stanu zdrowia ptaków.

Specyfika żywienia drobiu wynika z faktu, że do tej grupy zwierząt należy kilka ga-tunków ptaków użytkowych różniących się budową głównie początkowej części przewo-du pokarmowego, tzn. dzioba, przełyku z wolem lub rozszerzeniem przełyku, czasem przechodzenia treści przez jelita, wielkością i pojemnością jelit ślepych, przystosowaniem do wykorzystywania pasz o podwyższonej ilości strukturalnych polisacharydów.

Trawieniu węglowodanów, a szczególnie roli i działaniu polisacharydów nieskro-biowych (NSP) (włókno pokarmowe) poświęca się obecnie wiele uwagi. Występujące w dużych ilościach głównie w ziarnie zbóż arabinoksylany, beta-glukan, pektyny i pek-tynopodobne substancje, zwłaszcza frakcje rozpuszczalne tych NSP, powodować mogą wzrost lepkości treści jelitowej, utrudnienia w sekrecji endogennych enzymów trawien-nych, słabsze wchłanianie składników pokarmowych, zakłócenia w gospodarce wodnej, równowadze mikrobiologicznej treści jelitowej.

Negatywnym skutkiem tych zaburzeń jest wzrost wilgotności odchodów i ściółki, tym samym zagrożenia namnażania się patogenów, a przede wszystkim – gorsze zaopa-trzenie organizmu w składniki pokarmowe.

Nowe metody określania zapotrzebowania na aminokwasy, witaminy, składniki mi-neralne uwzględniać muszą nie tylko koncentrację energii i wynikającą stąd wielkość charakteryzującą pobranie paszy, ale również strawność pozorną lub rzeczywistą, okre-ślaną w końcowej części jelita cienkiego lub na podstawie składu chemicznego kału, co u drobiu jest trudne do określenia ze względu na mieszanie się treści wydalanej z jelit z moczem. Precyzyjne bilansowanie aminokwasów w dietach lub mieszankach uwzględniać musi proporcje aminokwasów w stosunku do rekomendacyjnej lizyny zgodnie ze wzorcem idealnego białka. Poznanie zakresu dostępności składników mine-ralnych umożliwia bardziej precyzyjne bilansowanie poziomu makro- i mikroelemen-tów w diecie oraz zmniejszenie wydalania ich nadmiaru do środowiska.

Ważny obszar problemów dotyczy stosowania ogromnej liczby różnych dodatków paszowych stymulujących przyrosty i produkcję jaj, poprawiających strawność składni-ków pokarmowych, stabilizujących mikroflorę przewodu pokarmowego, chroniących pasze przed namnażaniem grzybów i mikroorganizmów chorobotwórczych. Poznanie

Dorota Jamroz

142

mechanizmów działania różnych dodatków, zaleceń, zasad ich rejestracji i dopuszczania do obrotu musi stanowić podstawę ich prawidłowego stosowania.

W doborze pasz stosowanych w mieszankach treściwych dla drobiu uwzględniać na-leży zawarte w nich frakcje węglowodanów, szczególnie negatywnie działających NSP, poziomy aminokwasów strawnych w odniesieniu do energii, ilości makro- i mikroele-mentów przyswajalnych oraz witamin stosownie do wieku i kierunku użytkowania drobiu. Na podkreślenie zasługuje fakt, że koncentracja energii w mieszankach dosto-sowana musi być do temperatury pomieszczeń drobiarskich i pory roku, tzn. otoczenia ptaków oraz wielkości planowanej dawki paszy na dzień i sztukę, a zawartość podsta-wowych składników pokarmowych bilansowana musi być w stosunku do wartości energetycznej mieszanek.

W załączeniu przedstawiono szersze omówienie niektórych problemów z zakresu żywienia drobiu oraz wykaz opracowań zwartych, dotyczących żywienia zwierząt z uwzględnieniem specyfiki żywienia drobiu.

Piśmiennictwo

Jamroz D. (red.), 2001 i 2003. Żywienie zwierząt i paszoznawstwo T. 1 – T. 3. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa.

Larbier M., Leclercq B., 1995. Żywienie drobiu. Wyd. Naukowe PWN, Warszawa. Leeson S., Summers J.D., 1991 Commercial poultry nutrition. Univ. Books, Guelph, Ontario,

Kanada,. Scott M.L., Nesheim N.C., Young R.J., 1978. Żywienie kur. PWRiL, Warszawa. Kirchgessner M., 1997. Tierernahrung. Verlag Union Agrar, Wyd.X. Normy (zalecenia) żywienia drobiu. PAN Jabłonna, 1996.

Wybrane materiały z zakresu żywienia drobiu

143

I. Zapotrzebowanie drobiu na składniki mineralne

Mineralne składniki pasz współdecydują o stanie zdrowia, produkcyjności i płodno-ści drobiu. Wchodzą one w skład tkanek, stanowią ważny aktywator enzymów, odpo-wiedzialne są za odczyn płynów ustrojowych i ciśnienie osmotyczne w komórkach, gospodarkę wodną i cieplną organizmu, mineralizację kości i skorupy jaj, prawidłowe funkcjonowanie systemu nerwowego, pracę serca i układu krążenia, biorą udział w procesie krwiotwórczym, zapewniają prawidłowy rozwój zarodka i młodych, rosną-cych ptaków. Pierwiastkami, które uznaje się za niezbędne w żywieniu drobiu są ma-kroelementy: wapń, fosfor, sód, magnez, potas, siarka, chlor i niektóre mikroelementy, głównie cynk, miedź, mangan, żelazo, molibden, kobalt, jod, selen. Coraz więcej donie-sień naukowych zwraca uwagę na korzystny wpływ obecności w paszy fluoru, niklu, krzemu, wanadu, chromu, a nawet ołowiu, który uznawany był wyłącznie za pierwia-stek toksyczny, podobnie jak arsen, beryl, wolfram.

Składniki mineralne występują jako kationy, np. Ca2+, Na+, K+, Mg2+ lub aniony HCO3- Cl-, J-, PO4

-. Ich dostępność dla organizmu zależy od stopnia dysocjacji połą-czeń, od rozpuszczalności związków mineralnych, wielkości cząstek dodatków mine-ralnych, od pH w żołądku i w dalszych odcinkach przewodu pokarmowego. Na przy-kład chlorki Cu, Zn, Mg są łatwiej wchłanialne niż inne połączenia chemiczne tych pierwiastków. Niektórzy autorzy zalecają podawanie NaHCO3 do wody pitnej jako źródła anionów i kationów regulujących równowagę elektrolitową i gospodarkę skład-nikami mineralnymi. Organiczne czynniki chelatujące, tworzące kompleksowe połącze-nia z metalami, wywierają istotny wpływ na transport i absorpcję makro- i mikroele-mentów z paszy. Połączenia chemiczne w chelatach są bardzo trwałe. Z reguły zwięk-szają one wchłanialność kationów w jelitach, mogą także powodować drastyczne zmniejszenie dostępności pierwiastków nieorganicznych z tych związków. Istnieją jednak chelaty sekwestrujące, z których metale są łatwo przyswajalne lub są one wręcz chronione przed ich zablokowaniem w postaci innych, bardzo trwałych kompleksowych związków chemicznych.

Do najbardziej znanych czynników chelatujących należą: cysteina, histydyna, synte-tyczny kwas etylenodwuaminoczterooctowy (EDTA), który wiążąc metale, zwiększać może przyswajanie cynku, przyspieszać wydalanie ołowiu i innych metali ciężkich z organizmu. Hem stanowi chelatową część hemoglobiny i cytochromów zawierających żelazo. Także kwas fitynowy jest związkiem chelatowym, z cynkiem tworzy nieroz-puszczalny fitynian cynku, może on również blokować P, Ca, Fe i Mg. Kwas szcza-wiowy wiąże Ca, w wyniku czego tworzy się nierozpuszczalny szczawian wapnia. Gli-cyna łączy się z miedzią, histydyna z żelazem, cysteina z cynkiem i niklem. Inne ligan-dy – połączenia organiczne - to np. kwas salicylowy wiążący miedź, tetracyklina – blokująca Cu i Ni.

Głównym, uznawanym za niezwykle ważny w żywieniu drobiu pierwiastkiem nie-organicznym, jest wapń. Obniżenie stężenia Ca w organizmie powoduje zmniejszenie

Dorota Jamroz

144

oporności elektrycznej błony neurytów, zwiększa przepuszczalność błon komórkowych dla Na+ i K+, wzmaga pobudliwość nerwową organizmu. Nadmiar wapnia zmniejsza przepuszczalność błon komórkowych i prowadzi do hamowania transportu Na+ i K+, co nie pozostaje bez wpływu na pracę serca. Wapń pełni ważną rolę w procesie krzepliwo-ści krwi, decyduje o mineralizacji kości i wielu innych procesach życiowych.

Dla prawidłowego wchłaniania wapnia z pasz i utrzymania homeostazy niezbędne jest utrzymanie równowagi między kationami i anionami w organizmie, tzn. między Ca2+, K+, Mg2+ a Cl-, HCO3-, PO4

3-. Także amfoteryczne białka i aminokwasy utrzymują równowagę kwasowo-zasadową ustroju. Poziom białka w paszy wywiera wpływ na gospodarkę wapniową i proces mineralizacji skorupy, na który negatywnie działa pod-wyższona temperatura otoczenia. Parathormon zwiększa, a kalcytonina obniża poziom Ca we krwi. Ważną rolę w gospodarce wapniowej organizmu pełni witamina D3. Zwiększa ona wchłanianie Ca, które odbywa się na niemal całej długości jelita cienkiego.

Zapotrzebowanie na wapń u młodych ptaków wynosi ok. 0,9–1,3%, a u ptaków zno-szących jaja, zależnie od gatunku, fazy nieśności i ogólnej produkcyjności niosek, od 2,8 do 4,0%. Jajo zawiera ok. 2,0–2,6 g Ca, należy zatem tak bilansować koncentrację wapnia w podawanej paszy, aby w przewidzianej dawce pokarmowej nioska mogła pobrać niezbędną ilość tego pierwiastka (3–5,5 g/dz./szt.). Niedobór Ca prowadzi do opóźnienia wzrostu, osłabienia ptaka, zaburzeń w metabolizmie, do ospałości i mniej-szej ruchliwości ptaków, osteoporozy, krzywicy, wad postawy i chodu, skłonności do tworzenia się wybroczyn, a u niosek – do zmniejszenia się liczby i masy jaj, pogorsze-nia wylęgowości z jaj. Nadmierna ilość tego składnika (hiperkalcemia) zmniejsza po-branie paszy, prowadzić może do wystąpienia uszkodzeń nerek, przypadków nerczycy (nephrosis), ognisk zwapnień w organach wewnętrznych, występowania złogów mo-czanu wapnia w moczowodach. Dorosłe ptaki produkujące jaja znacznie lepiej znoszą nadmiar wapnia. Przy niezbilansowaniu poziomu tego składnika w paszy – ptaki uru-chamiają rezerwy tego pierwiastka z kości długich. Głęboki i długotrwały deficyt Ca prowadzi do nasilenia resorpcji kości szpikowych i ich osłabienia, dając objawy podob-ne do tych, jakie występują przy syndromie zmęczenia klatkowego (CLF – Cage Layer Fatique), mającego jednak szerszą etiologię.

Poziom wapnia w mieszankach zależy od planowanej wielkości dawki paszy liczo-nej na dzień i sztukę. Wysoki poziom tego pierwiastka w paszy ogranicza jej pobranie, a tym samym zmniejsza spożycie innych składników pokarmowych. Istotnym zagad-nieniem we wprowadzaniu dodatku tego pierwiastka jest forma fizyczna stosowanych związków wapnia. Podawanie Ca w węglanach o miałkiej i sypkiej strukturze powoduje zbyt szybkie jego wchłanianie w ciągu dnia, a w nocy, gdy formuje się jajo, organizm ptaka ma do dyspozycji zbyt małą ilość tego pierwiastka. Możliwość zatrzymywania Ca w komorach szpikowych kości długich przekracza w niewielkim stopniu ilość niezbęd-ną do produkcji jednego jaja. Wolny, równomierny rozkład związków wapnia, z np. grubo zmielonych skorup, muszli, ze żwirku wapniowego o średnicy ok. 3 mm, popra-wia wytrzymałość skorupy, szczególnie u kur wysokiej produkcyjności.

Fosfor jest integralną częścią połączeń organicznych i bierze udział w przemianach energii i składników pokarmowych – węglowodanów, białek, tłuszczów, w metaboli-zmie tkanki nerwowej, transporcie lipidów, w fosforylacji i wchłanianiu cukrów. Fosfo-rany wchodzą w skład kwasów nukleinowych (DNA, RNA), jako części koenzymu


145

występują w wysokoenergetycznych związkach (adenozynofosforanach – ADP i ATP). Fosfor występuje we krwi i kościach, w fosfolipidach. Normalnym fizjologicznym zjawiskiem jest wydalanie w moczu kur dużej ilości tego pierwiastka (400–500 mg), bowiem w słabym stopniu wbudowany jest on w jajo. Niedobór fosforu odbija się nega-tywnie na wzroście zwierząt, procesie kostnienia, mineralizacji skorupy, głównie jednak na intensywności metabolizmu u ptaków. Wadliwy stosunek Ca : P może utrudniać wchłanianie Ca. Witamina D3, regulując poziom Ca we krwi, nie wpływa jednak na koncentrację P. Gospodarkę tym składnikiem mineralnym blokuje również kwas fity-nowy. Nadmiar P powoduje degenerację kości i wadliwą budowę skorupy jaj, hamuje demineralizację kości w czasie uwapniania się skorupy, co w konsekwencji prowadzi do zmniejszenia jej grubości. Kontrowersyjne są informacje z literatury odnośnie ko-rzystnego wpływu zwiększania ilości fosforu w paszy na wytrzymałość skorupy jaja. Ta cecha jakości jaja jest wypadkową interakcji poziomu Ca, P, Na, CI, HPO3, wit. C, ilości Mg w paszy.

Za optymalny poziom tego pierwiastka dla drobiu uznaje się ilość 0,4–0,6% P-ogólnego (0,23–0,46% P-przyswajalnego). Normowanie P powinno być skorelowane z poziomem energii w paszy. Pierwiastek ten najlepiej przyswajalny jest z ortofosfora-nów uwodnionych jednowapniowych (MCP), nieznacznie gorzej z dwu- i trójwapnio-wych (TCP), z mieszaniny jedno- i dwuwapniowych (DCP) fosforanów, z mączek ryb-nych i mięsno-kostnych. Z bezwodnych fosforanów pierwiastek ten jest o 8–12% gorzej wykorzystywany. Fosfor występujący w postaci fitynianów w ziarnie zbóż i w innych paszach pochodzenia roślinnego jest u drobiu prawie niedostępny, a P-niefitynowy wchłaniany jest w jelicie cienkim w 10–30%. Obecnie zaleca się stosowanie enzymu fitazy, obniżanie norm zawartości fosforu w dawkach pokarmowych zwierząt, w tym także dla drobiu. Jednym z celów takich działań jest zmniejszenie wydalania tego pier-wiastka w odchodach, redukowanie tą drogą obciążenia środowiska naturalnego.

Biologiczna rola sodu „pierwiastka życia”, składnika płynów międzykomórkowych i ustrojowych jest niezwykle szeroka. Stanowi on jeden z głównych czynników regulu-jących homeostazę. Poziom sodu kontrolowany jest przez hormon nadnerczy – aldoste-ron. Od ilości Na w organizmie zależy ciśnienie osmotyczne, struktura koloidów, od-czyn osocza, w którym Na stanowi ponad 90% kationów alkalizujących. Sód to jeden z czynników działania pompy jonowej, tzw. sodowo-potasowej, reguluje; poziom K+ w komórkach, jest niezbędny w procesie mineralizacji. Niedobór Na powoduje zabu-rzenia w gospodarce wodnej, zmniejszenie objętości płynów ustrojowych i osocza, zmiany czynnościowe w komórkach, spadek ciśnienia tętniczego, zmniejszenie ela-styczności tkanki podskórnej. Przy deficycie Na rośnie poziom wydalanego azotu w kwasie moczowym, obniża się wykorzystanie białka i energii, prowadząc do pogor-szenia wskaźnika zużycia paszy. Nadmiar Na wywołuje poważne w skutkach zatrucia. Przy ilości 0,7% NaCI w paszy rośnie wydalanie wody w odchodach, zmniejsza się pobranie paszy, co prowadzi do niedoboru innych składników pokarmowych. Następuje odwodnienie organizmu, obserwuje się wyciek śluzowy z otworów nosowych, wole wypełnione jest płynem, rośnie nerwowość ptaków, a śmiertelność jest niezwykle wy-soka. Nieograniczony dostęp ptaków do wody pozwala ptakom znieść nadmiar soli. Ilość CI – aktywatora enzymów, jest w paszach wystarczająca, nierzadko przekraczają-

Dorota Jamroz

146

ca zapotrzebowanie różnych grup gatunkowych i użytkowych drobiu. Zapotrzebowanie na sód wynosi 0,2–0,3% mieszanek pełnoporcjowych.

Potas występujący w komórkach pełni funkcję podobną jak sód w płynach ustrojowych. Jest on niezbędny do prawidłowej pracy serca, aktywizuje enzymy wewnątrzkomórkowe, utrzymuje ciśnienie osmotyczne, zmniejsza kurczliwość mięśni, jest antagonistą wapnia. Zwiększa przepuszczalność błon, jego stężenie reguluje stopień przechodzenia glicyny i lizyny do komórek, jak również zmniejszanie się poziomu aminokwasów w surowicy. Zapotrzebowanie na potas wynosi średnio 0,2%. Na skutek intensywnego nawożenia upraw polowych jego ilość w paszy jest zwykle duża. Nadmiar potasu jest lepiej tole-rowany przez organizm ptaków niż zbyt wysoka ilość sodu.

Za przyczynę występującej u młodego drobiu, zwłaszcza u intensywnie rosnących indyków, dyschondroplazji piszczelowej (charakteryzuje ją nieustannym tworzenie się chrząstki, utrudnione poruszanie się ptaków), uznajno nieprawidłowy stosunek Ca : P w paszy, zaburzony bilans kwasowo-zasadowy pierwiastków Na+, K+ i Cl-.

Aktywator wielu enzymów, w tym fosfatazy alkalicznej – magnez, bierze udział w syntezie białek, tłuszczów, w mineralizacji kości i skorupy jaj; wpływa on na przeno-szenie grup fosforanowych z ATP. Niedobór powoduje występowanie m.in. histerii klatkowej u kur, zaburzeń w pracy serca. Zwiększenie ilości Ca i P w paszy wymaga podniesienia poziomu Mg w paszy. Dość rzadko obserwuje się niedobór tego składnika u drobiu.

Niezbędnym elementem w procesach mineralizacji i tworzenia tkanki chrzęstnej główek kości długich jest mangan. Występuje on w mukopolisacharydach. Aktywizuje działanie arginazy, hydratazy i innych enzymów. Mangan bierze udział w przemianie aminokwasów, tworząc z nimi chelatowe połączenia. Niedobór tego pierwiastka prowa-dzi do perozy, ataksji, anomalii postawy, obniżenia nieśności i wylęgowości jaj. Jego antagonistami są Ca i P. Zapotrzebowanie na Mn wynosi od 30 do ponad 100 ppm, szczególnie wysokie jest u kur mięsnych i indyków.

Cynk u drobiu pełni istotną rolę w wykorzystaniu witaminy A, B2, biotyny, witami-ny B6, w procesie regeneracji naskórka i kształtowania się piór. Niedobór Zn osłabia wzrost, powoduje łuszczenie się skóry na stopach, deformację piór, obniżenie nieśności i stopnia wylęgowości jaj, zmniejszenie aktywności licznych enzymów (m.in. insuliny). Zapotrzebowanie ptaków na Zn waha się w granicach 30–60 mg/kg.

Żelazo występuje w mieszankach i paszach dla drobiu w ilości nie tylko wystarcza-jącej, ale wielokrotnie przekraczającej zapotrzebowanie (nawet powyżej 1000 ppm). Pierwiastek ten jest częścią składową chelatu – hemu, występującego w hemoglobinie i mioglobinie, wchodzi w skład cytochromów odpowiedzialnych za transport elektro-nów. Żelazo zawierają enzymy flawoproteidowe porfiryna i ferrytyna.

Miedź podawana ptakom w ilości przekraczającej zapotrzebowanie działa stymulu-jąco na wzrost, głównie poprzez poprawę wskaźników hematologicznych krwi i akty-wację enzymów. Niedobór Cu powoduje: deformacje kości i osłabienie ścięgien, zaha-mowanie wzrostu, anomalie w budowie i pigmentacji piór, zaburzenia w spermatogene-zie, przebiegu lęgów, zwłóknienie mięśnia sercowego. Zapotrzebowanie na Cu wynosi u drobiu około 4–6 ppm.

Niezbędnym do utrzymania właściwego poziomu aktywności oksydaz i hydrogenaz jest molibden. Katalizuje on utlenianie puryn, aldehydów, jest aktywatorem wielu en-


147

zymów, przeciwdziała występowaniu anemii. Molibden zwiększa absorpcję i retencję fluoru, hamuje wchłanianie miedzi.

Wiele kontrowersyjnych poglądów prezentowanych było w literaturze w odniesieniu do selenu, który przez wiele lat uznawano za pierwiastek toksyczny. Obecnie znana jest jego rozległa biologiczna rola w organizmie. Zapotrzebowanie na selen wynosi około 0,15 ppm. Se jest integralną częścią peroksydazy glutationowej, współdziała z witaminą E. Se i witamina E chronią mitochondria i struktury mikrosomowe komórek przed utle-nianiem. Poprzez działanie peroksydazy następuje enzymatyczny rozkład nadtlenków, enzym ten chroni lipidy błon przed wolnymi rodnikami tlenkowymi. Skutkiem niedobo-ru Se jest skaza wysiękowa u kurcząt, encefalomalacja, zwłóknienie trzustki, a nawet zmiany nowotworowe i martwicowe wątroby.

Spośród licznej grupy składników mineralnych niezbędnych dla organizmu wyróż-nia się jod i jego rola jako regulatora aktywności hormonów tarczycy – tyroniny, trójjo-dotyroniny i tyroksyny, tempa metabolizmu w organizmie. Niedobór J zmniejsza wylę-gowość jaj, powoduje trudności w absorpcji woreczka żółtkowego, redukuje liczbę znoszonych jaj. Coraz więcej zainteresowania budzi funkcja chromu w metabolizmie węglowodanów i tłuszczów, jego rola w ß-globulinach. Kobalt jest ważnym czynnikiem krwiotwórczym, wzrostu i rozrodu. Uważane za silnie toksyczne składniki – nikiel, wanad, ołów doczekały się szerszych badań nad ich niezbędnością w procesach wzrostu i reprodukcji. Zapotrzebowanie na Ni wynosi ok. 0,006 ppm, Si (krzem) „pierwiastka młodości” – około 30 ppm, V (wanad) – 3 ppm.

Dorota Jamroz

148

II. Polisacharydy nieskrobiowe. mechanizm działania i efektywność

stosowania enzymów paszowych

Zboża stanowią ok. 60–65% masy pełnoporcjowych mieszanek treściwych dla dro-biu, a obecne w nich węglowodany decydują o wartości energetycznej diety. Dominują-ca frakcja polisacharydów – skrobia podlega trawieniu w wyniku działania endogen-nych enzymów przewodu pokarmowego, a produkty tej degradacji enzymatycznej wchłaniane są w jelicie cienkim. Różnice w wartości energetycznej zbóż i innych pasz wynikają z ilości i budowy chemicznej skrobi, jednak zasadniczą grupę węglowoda-nów, determinującą i modyfikującą wartość energetyczną zbóż lub nasion strączko-wych, stanowią trudno- lub niestrawne polisacharydy. Tworzą one frakcję włókna po-karmowego, które jest sumą polisacharydów i ligniny.

Zawartość węglowodanów i ligniny (w % suchej masy), (wg Bach Knudsena, 1993)

Składniki Pszenica Żyto Jęczmień Owies Niskocząsteczkowe węglowodany 1,9 3,2 2,1 1,8 Skrobia 65,1 61,3 59,2 46,8 Nieskrobiowe polisacharydy (NSP) Celuloza 2,0 1,6 4,3 8,2 Polisacharydy niecelulozowe Suma NSP 11,9 14,6 18,3 23,2 Rozpuszczalne polisacharydy niecelulozowe 2,5 3,9 5,3 4,0

Nierozpuszczalne polisacharydy niecelulozowe 7,3 9,1 8,8 11,0

ß-glukan 0,8 1,7 4,2 2,8 Lignina 1,9 2,1 3,5 6,6 Włókno pokarmowe 13,8 16,7 21,9 29,8

Nieskrobiowe polisacharydy (NSP), tzn. ß-glukany, arabinoksylany, mannozy, ga-laktany, pektyny i substancje pektynopodobne oraz celuloza stanowią od 13,8–16,7% suchej masy ziarna zbóż (pszenica, żyto) do ok. 22% w jęczmieniu i prawie do 30% w owsie (tab. 1). W kukurydzy udział NSP jest najniższy i wynosi poniżej 10%.

Strukturalne polisacharydy ścian komórkowych roślin obniżają istotnie wartość energii metabolicznej pasz. Substancje te wykazują silne antyżywieniowe działanie. Powodują one wzrost lepkości i zwolnienie tempa przechodzenia treści jelitowej, zabu-rzenia w sekrecji enzymów trawiennych, utrudnienie dostępu enzymów do cząsteczek


149

rozkładanej paszy, co prowadzi do słabszego trawienia składników pokarmowych. Zwolnienie pasażu chymusu w jelitach prowadzi również do zaburzeń w gospodarce wodnej i rozwolnienia odchodów u drobiu, do zakłóceń równowagi mikrobiologicznej w jelitach. Następować może mikrobiologiczna dekoniugacja kwasów żółciowych i utrudnione trawienie, a także wchłanianie tłuszczów. Zmniejszona resorpcja składni-ków pokarmowych, w tym także składników mineralnych i aminokwasów, prowadzi do pogorszenia wykorzystania paszy. Rosną również straty endogennych składników wy-dalanych w kale.

Stopień antyżywieniowego działania strukturalnych polisacharydów zależy od stop-nia rozpuszczalności poszczególnych frakcji NSP. ß-glukany jęczmienia i owsa oraz arabinoksylany żyta i pszenżyta charakteryzuje stosunkowo wysoki stopień rozpusz-czalności (ok. 30–40% – to frakcja rozpuszczalna), stąd też przy skarmianiu większej ilości tych właśnie zbóż opisane wyżej negatywne skutki są znacznie częstsze i głębsze.

Nie degradowane przez endogenne enzymy nieskrobiowe polisacharydy przechodzą do dalszych segmentów przewodu pokarmowego, gdzie podlegają mikrobiologicznej fermentacji głównie w jelitach ślepych, w mniejszym stopniu w jelicie grubym u pta-ków. Tworzone w procesie fermentacji krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe (w ilości ok. 110–180 mmol/kg treści jelita ślepego) to głównie kwas octowy (50–60% sumy KŁKT). Kwas masłowy, którego udział jest wyższy przy fermentacji pektyn i gum owsa oraz żyta, odgrywa szczególną rolę jako źródło energii dla nabłonków jelitowych. Stopień absorpcji i rzeczywista wartość energetyczna KŁKT dla drobiu nie są poznane. Świnie wykorzystują ok. 10–15% energii tych związków do pokrycia zapotrzebowania bytowego (odżywianie „energetyczne” ścian jelitowych).

Wprowadzenie poprzez paszę do przewodu pokarmowego zwierząt egzogennych enzymów mikrobiologicznego pochodzenia ma na celu degradację NSP, „wcześniejsze” uwalnianie zawartości komórek cząstek paszy i ułatwienie dostępu do nich endogennym enzymom. Tą drogą uzyskuje się także istotne zmniejszenie lepkości treści, poprawę wchłaniania składników z treści jelitowej, złagodzenie negatywnych skutków działania NSP zbóż, nasion roślin strączkowych, rzepaku, szczególnie pasz zawierających więcej rozpuszczalnych frakcji włókna pokarmowego.

Nie zawsze jednoznacznie pozytywne rezultaty stosowania preparatów enzymatycz-nych wynikać mogą ze zróżnicowanej zawartości NSP w paszach, zmienności stopnia ich rozpuszczalności zależnie od gatunku zbóż i strączkowych, a nawet od odmian. Skuteczność działania preparatów enzymatycznych zależy bowiem od: • rodzaju nieskrobiowych polisacharydów w paszach, stopnia rozgałęzienia łańcu-

chów arabinoksylanów, tzn. rozpuszczalności NSP; • wieku ptaków; • rodzaju i poziomu aktywności enzymów endogennych w preparatach pochodzenia

mikrobiologicznego, stopnia ich dostosowania do frakcji polisacharydów występu-jących w skarmianych paszach (zbożach, strączkowych, śrutach poekstrakcyjnych);

• procesów hydrotermicznych (temperatura, czas działania temperatury), którym pod-dawane są komponenty lub całe mieszanki (ekspandowanie, granulowanie). O efekcie degradacji i wchłaniania składników pokarmowych decyduje złożony me-

chanizm trawienia zarówno przez enzymy endogenne, wydzielane w przewodzie po-karmowym ptaków, występujące w jelitach enzymy mikroorganizmów oraz enzymy

Dorota Jamroz

150

pochodzenia mikrobiologicznego wprowadzane przez preparaty zawierające ß-glukanazę, ksylanazy, celulazę, pektynazę, amylazę i inne enzymy. Stosowanie preparatów enzy-matycznych, szczególnie przy wysokim udziale jęczmienia lub pszenicy w mieszankach dla młodych ptaków, umożliwia uzyskiwanie poprawy efektów produkcyjnych o śred-nio 2–7%, wartości energii metabolicznej mieszanek o 4–7%. Wprowadzanie tych do-datków paszowych może wydatnie redukować negatywne skutki stosowania w mie-szankach dużych ilości zbóż krajowych (powyżej 50% jęczmienia, powyżej 60% psze-nicy) lub niewypoconego ziarna zbóż. Korzystne efekty uzyskano również przy stoso-waniu preparatów enzymatycznych do mieszanek o większym udziale nasion roślin strączkowych lub śruty rzepakowej. Pozytywny wpływ enzymów odnotowano u niosek (czystość skorupy jaj, wykorzystanie paszy).

W badaniach dobre wyniki uzyskano, stosując zwłaszcza preparat enzymatyczny Roxazyme G1 w mieszankach zawierających znaczną ilość pszenżyta, bobiku względ-nie śruty rzepakowej. Preparat enzymatyczny istotnie poprawiał retencję azotu i fosforu (w zakresie 3–8%), modyfikował mikrobiologiczną fermentację NSP w jelicie ślepym i grubym u kurcząt. Korzystne efekty działania enzymów endogennych uzyskano rów-nież u rosnących gęsi.


151

III. Dodatki paszowe poprawiające wykorzystanie składników

pokarmowych

Duża koncentracja zwierząt, intensywna produkcja i tendencja do skracania cyklów produkcyjnych, narastające obciążenie środowiska, realne zagrożenie zanieczyszczenia mikrobiologicznego pasz transportowanych między kontynentami i krajami, pojawianie się nowych jednostek chorobowych jako skutków obrotu zwierzętarni hodowlanymi i rzeźnymi – to jedynie ważniejsze z uwarunkowań, które uzasadniają konieczność stosowania dodatków przeciwbakteryjnych, stymulatorów produkcji, konserwantów, a także szerokiego asortymentu substancji poprawiających technologiczne parametry mieszanek treściwych.

Zrozumiały jest niepokój konsumentów produktów zwierzęcych przed „inwazją chemii” w żywieniu zwierząt, która odbierana jest jako potencjalne zagrożenie dla zdrowia człowieka. Przyczyną takiego podejścia do stosowania dodatków paszowych bywa nierzadko niedostateczna informacja dotycząca charakteru dodawanych substan-cji, mechanizmu ich działania, przeznaczenia dodatków dla poszczególnych grup ga-tunkowych, użytkowych i wiekowych zwierząt, dawkowania, zastrzeżeń rejestracyj-nych itp.

Niedozwolone jest stosowanie w żywieniu zwierząt dodatków, które nie zostały za-rejestrowane i nie uzyskały dopuszczenia do obrotu. Polska działa w tym zakresie zgodnie z międzynarodowymi przepisami WHO-FAO – organizacji nadzorujących m.in. zagadnienia żywienia i zdrowia ludzi oraz zwierząt.

Substancje przeciwbakteryjne

Substancje przeciwbakteryjne, selektywnie działające na mikroflorę przewodu po-karmowego, należą do grupy dodatków prożywieniowych. Główną ich grupę stanowiły antybiotyki paszowe, które stosowane są od ponad 50 lat, od 2006 r. obowiązuje zakaz ich stosowania.

Antybiotyki paszowe są produktami fermentacji mikrobiologicznej głównie różnych szczepów Streptomyces i Bacillus. Działają one selektywnie na mikroorganizmy prze-wodu pokarmowego, inhibują syntezę składników pokarmowych bakterii, zakłócają transport składników pokarmowych i jonów Na, K, Mg, Ca przez błony komórkowe oraz metabolizm kwasów nukleinowych. Hamowane jest tą drogą namnażanie się nie-korzystnych bakterii Gram-dodatnich i Gram-ujemnych. Antybiotyki paszowe zmniej-szają także bakteryjny rozkład białek oraz tworzenie toksycznych metabolitów – amo-niaku, indolu itp. Poprzez zwiększenie ukrwienia ścian jelitowych poprawiają wchła-nianie witamin, związków azotowych.

Spośród znanych ponad 130 antybiotyków jedynie kilkanaście znalazło żywieniowe zastosowanie. Podstawową cechą antybiotyków paszowych jest ich wysoka masa czą-

Dorota Jamroz

152

steczkowa, uniemożliwiająca wchłanianie tych substancji z przewodu pokarmowego, a zatem ich przechodzenie do produktów zwierzęcych, tzn. mleka, jaj, mięsa.

Antybiotyki paszowe nie mogły być stosowane w lecznictwie, nie mogły powodo-wać działań ubocznych, sprzyjać tworzeniu się oporności mikroorganizmów i stanowić zagrożenia dla środowiska. Ich wprowadzenie do żywienia wymagało bardzo dobrze udokumentowanych, wszechstronnych badań dotyczących wszystkich aspektów działa-nia, a także przedstawienia precyzyjnych metod oznaczania antybiotyków i ich metabo-litów w produktach finalnych.

Probiotyki

Jako alternatywny dodatek paszowy pochodzenia mikrobiologicznego uznaje się probiotyki, które u prosiąt i cieląt są bardzo skuteczne w działaniu, a u przeżuwaczy lub drobiu nie zawsze dają jednoznaczną poprawę efektów produkcyjnych, w tym lepsze wykorzystanie paszy. Wprowadzenie do przewodu pokarmowego kultur bakteryjnych, głównie Lactobacillus, Pediococcus, Streptococcus, Bifidobacterium, Bacillus, tzn. zasiedlanie korzystnymi mikroorganizmami, zmniejsza możliwość kolonizacji jelit bakteriami chorobotwórczymi. Produkowane przez mikroorganizmy kwasy organiczne (głównie kwas mlekowy) obniżają pH treści jelitowej, a enzymy bakteryjne sprzyjają lepszemu trawieniu składników pokarmowych. Do tej grupy dodatków zaliczyć należy również kultury drożdży Saccharomyces cerevisiae, które szczególnie chętnie są stoso-wane w żywieniu bydła.

Nie do końca poznane są skutki „mikrobiologicznej ingerencji” w subtelną równo-wagę w obrębie populacji bakterii jelitowych preparatami probiotycznymi, które nie powinny być produktem inżynierii genetycznej, czego jednak wykluczyć nie można.

Specjaliści z zakresu stosowania dodatków paszowych zalecają obecnie łączne sto-sowanie probiotyków i antybiotyków paszowych, których nieco odmienny mechanizm działania wykazuje jednak analogię w korzystnych skutkach wpływu na mikroorgani-zmy przewodu pokarmowego.

Kwasy organiczne

Poprawy wykorzystania paszy oczekuje się również przy stosowaniu kwasów orga-nicznych, które obniżając pH treści jelitowej, stwarzają korzystne warunki dla działania endogennych enzymów trawiennych, a także inhibować mogą rozwój bakterii chorobo-twórczych. Gwałtowne zakwaszenie środowiska przewodu pokarmowego poniżej pH 3,5 determinuje jednak zakłócenia równowagi mikrobiologicznej, gdyż oddziałuje na całą populację mikroorganizmów jelitowych, zmniejszenie tworzenia HCl w żołądku i w efekcie niekorzystne działanie. Istotna jest zatem technologia podawania i dozowa-nia tych kwasów. Prawidłowe stosowanie kwasów organicznych (mlekowego, propio-nowego, cytrynowego, fumarowego i innych) szczególnie korzystnie wpływa na funk-cjonowanie przewodu pokarmowego zwierząt młodych (prosięta, cielęta), w okresach zmiany pasz, przenoszenia zwierząt do innych pomieszczeń, w sytuacjach stresowych.


153

Preparaty enzymatyczne

Obecne w ziarnie jęczmienia, żyta, pszenżyta, pszenicy, a także w nasionach roślin strączkowych nieskrobiowe polisacharydy istotnie zmniejszają wartość energetyczną tych pasz dla drobiu i trzody chlewnej.

Nieskrobiowe polisacharydy (NSP) stanowią zależnie od gatunku ziarna zbóż od 11 do 24% suchej masy ziarna. W jęczmieniu występuje głównie ß-glukan (4–6%), stosun-kowo łatwiej rozpuszczalny niż arabinoksylany (około 8–9%), których rozpuszczalność zależy od stopnia rozgałęzienia łańcuchów i wynosi od 10 do 37%. Pszenica, pszenżyto i żyto zawierają mniejsze ilości ß-glukanu (0,8–2,8% suchej masy), natomiast arabinok-sylany występują w ilościach ponad 8–9% suchej masy, przy czym arabinoksylany zawarte w życie są znacznie łatwiej rozpuszczalne niż te polisacharydy występujące w pszenicy, stąd silniejsze jest ich antyżywieniowe działanie.

Nietrawione przez endogenne enzymy przewodu pokarmowego zwierząt NSP po-wodują w końcowej części jelita cienkiego wzrost lepkości treści, jej zaleganie, zwol-nienie przepływu, hamowanie sekrecji enzymów trawiennych i zmniejszenie wchłania-nia składników pokarmowych. Im wyższy jest stopień rozpuszczalności NSP, tym większe jest natężenie tego niekorzystnego zjawiska. Szczególnie wrażliwe na jakość podawanych zbóż i zawartych w nich polisacharydów są kurczęta, indyczęta, młode kaczki i gęsi, a także młode psy i koty, w mniejszym stopniu prosięta i psy dorosłe. U zwierząt dorosłych rzadziej obserwuje się znaczny wzrost lepkości treści, aczkolwiek stwierdza się gorsze wchłanianie składników mineralnych.

Polisacharydy nierozpuszczalne trawione są przez enzymy mikroflory jelita ślepego i grubego u świń, a u drobiu – głównie w obrębie jelit ślepych. W wyniku fermentacji mikrobiologicznej powstają krótkołańcuchowe kwasy tłuszczowe, które u świń mogą w 10–27% pokryć zapotrzebowanie na energię bytową. Stopień wykorzystania energii zawartej w tych związkach u drobiu nie jest w pełni poznany. Strukturalne węglowoda-ny pełnią bardzo ważną rolę w prawidłowym funkcjonowaniu przewodu pokarmowego, zmniejszają stopień wchłaniania cholesterolu, wpływają na sekrecję kwasów żółcio-wych, a tworzone z nich kwasy tłuszczowe mają kluczowe znaczenie dla metabolizmu energii w ścianach jelit.

Egzogenne enzymy mikrobiologicznego pochodzenia (Trichoderma viride, Aspergillus niger, Bacillus subtilis, Bacillus licheniformis) stosowane jako stabilizowa-ne preparaty enzymatyczne, zawierają enzymy, które nie są produkowane przez organi-zmy wyższe: ß-glukanazę, ksylanazę, pentozanazy, pektynazy i celulazę. Obecne są w nich i inne enzymy – proteazy, amylaza i inne. Wprowadzane wraz z mieszankami bogatymi w śruty zbożowe powodują degradację nieskrobiowych polisacharydów już w jelicie cienkim, zmniejszając zakres niekorzystnych zmian, tzn. obniżają stopień lepko-ści treści, zwiększają wartość energii metabolicznej stosowanych pasz.

Dorota Jamroz

154

Schemat rozkładu węglowodanów strukturalnych w przewodzie pokarmowym zwierząt monogastrycznych

Rozpuszczalne polisacharydy

NIESKROBIOWE POLISACHARYDY

Rozpuszczalne polisacharydy:

Pektyny Rozpuszczalne hemicelulozy

Nierozpuszczalne polisacharydy:

Celuloza (lignina)

Nierozpuszczalne hemicelulozy

Kwas octowy Kwas propionowy

Kwas masłowy Gazy

Częściowo rozkładane przez bakterie w jelicie cienkim

i grubym

Wzrost liczby bakterii Wzrost aktywności bakterii

Substancje balastowe wiążą wodę w jelicie grubym

Wydalanie w kale


155

Przy stosowaniu preparatów enzymatycznych wykorzystanie paszy poprawia się w zależności od gatunku i wieku zwierząt, a także rodzaju skarmianych pasz, w grani-cach od 2 do 8%.

Zawartość polisacharydów (NSP) (w % suchej masy) (wg Fereta, 1993)

Rodzaj surowca Celuloza ß-glukan Arabinoksylany Pektyny

Kukurydza 2,6 – 4,9 –

Pszenica 2,5 0,8 6,0 – Jęczmień 4,3 4,4 7,0 – Śruta sojowa poekstr. 4,6 – – 14,0

Śruta rzepakowa poekstr. 7,0 – – 11,5

Przy stosowaniu mikrobiologicznych preparatów enzymatycznych może również istotnie zwiększyć się wchłanianie, a tym samym wykorzystanie składników mineral-nych. Dodatek mikrobiologicznej fitazy nie tylko wpływa na dostępność fosforu, ale rozkładając połączenia fitynianowe, poprawia wchłanianie Zn, Mn i innych pierwiast-ków niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu zwierząt.

Warunkiem właściwej skuteczności działania preparatów enzymatycznych jest do-stosowanie rodzaju i aktywności poszczególnych enzymów w preparatach do frakcji polisacharydów występujących w zbożach i innych paszach, właściwe ich dozowanie, uwzględnienie zmniejszenia aktywności enzymów paszowych w mieszankach podda-nych procesom hydrotermicznym – granulowaniu czy ekspandowaniu, a także wynika-jącej z okresu magazynowania pasz.

Z długiej listy zarejestrowanych dodatków paszowych wymienić można jeszcze inne grupy preparatów lub substancji, które mogą pozytywnie modyfikować wykorzystanie paszy. Wspólną cechą mechanizmu ich działania jest selektywny, bezpośredni lub po-średni wpływ na mikroflorę jelitową, której rola w trawieniu składników paszy, zwłasz-cza w końcowej części przewodu pokarmowego u zwierząt monogastrycznych, została w ostatnich latach znacznie szerzej poznana. Dynamiczny przyrost wiedzy z zakresu jakości i mechanizmów działania różnych dodatków paszowych, presja konsumenta żądającego żywności nie stanowiącej zagrożenia dla zdrowia i nasilająca się międzyna-rodowa kontrola żywności sprawiają, że obecnie dopuszczone do stosowania preparaty gwarantują nie tylko skuteczność działania, ale i ich bezpieczeństwo dla zdrowia czło-wieka i zwierzęcia.

Piśmiennictwo

Praca zbiorowa, 2003. Dodatki paszowe w żywieniu drobiu. PAN Instytut Fizjologii i Żywienia Zwierząt, Jabłonna.

Dorota Jamroz

156

IV. Niektóre elementy żywienia kur w alternatywnych systemach

ich utrzymywania

W ostatnich latach następują zasadnicze zmiany w merytorycznych i technologicz-nych założeniach chowu kur nieśnych. Wynikają one m.in. z wprowadzania zarządzeń Unii Europejskiej, dotyczących poprawy warunków utrzymania zwierząt. Alternatywne systemy chowu mają zapewnić ptakom większy komfort, możliwość ruchu, kontakt z otoczeniem, możliwość grzebania w ściółce, odpoczynek na grzędach, znoszenie jaj w gniazdach itp. (tab. 1). W "proekologicznych" zmodyfikowanych systemach żywienia uwzględnia się także stosowanie całego ziarna pszenicy. Ze względu na wielkość, skład chemiczny jak i strukturę ziarna – zboża są naturalną paszą dla ptaków. Przez podawa-nie całego ziarna uzyskuje się zmniejszenie kosztów związanych ze śrutowaniem. Istot-nym elementem jest tu także fakt, że zboża muszą pochodzić z własnej „ekologicznej” produkcji, tzn. z upraw prowadzonych bez stosowania nawozów mineralnych i che-micznych środków ochrony roślin. W produkcji mieszanek nie stosuje się również sty-mulatorów, konserwantów, antyoksydantów itp. substancji. Nioski mając wolny dostęp do wybiegów nie zadarnionych lub zadarnionych, mogą pobierać składniki pokarmowe z roślin i gleby.

Alternatywne systemy chowu poprawiają warunki chowu ptaków, uzyskiwane jaja charakteryzuje wyższa masa (o 2–6%) i grubsza, bardziej wytrzymała skorupa niż przy np. klatkowym utrzymywaniu niosek. Rośnie jednak znacznie pobranie paszy w przeli-czeniu na kg masy jaj, bo nawet do 3,5–3,6 kg. Przy całorocznej możliwości korzysta-nia z wybiegów i przy zwiększonym ruchu ptaków rosną straty energii zużywanej na utrzymanie stałej ciepłoty ciała. Trudności w utrzymywaniu właściwej higieny wybie-gów i wyeliminowanie niektórych dodatków paszowych powodują określone weteryna-ryjne, głównie parazytologiczne problemy. Niezbędny jest także większy areał do reali-zacji produkcji. Wzrost kosztów utrzymania zwierząt przekracza o ok. 30–40% nakłady ponoszone w tradycyjnym chowie kur na ściółce lub w klatkach. Efekty produkcyjne – nieśność i wykorzystanie paszy są w alternatywnych systemach utrzymywania niosek o kilka, a nawet o kilkanaście procent gorsze. Nie potwierdzono jeszcze naukowo lep-szej wartości biologicznej treści jaj, choć takiego argumentu używa się do celów pro-mocyjnych w ich sprzedaży. Powrót do dawniej stosowanych systemów utrzymywania kur, przy obecnie bardzo wysokiej ich produkcyjności, indukuje jednak nowe problemy w żywieniu tej grupy użytkowej drobiu.

Zapotrzebowanie kur niosek na składniki pokarmowe zależy od wielu czynników. Kształtują je głównie:

• masa ciała, wynikająca z kierunku użytkowania (kury nieśne lub mięsne), hybrydy, rasy;

• kierunek użytkowania (kury lekkie i średnio ciężkie nieśne, kury mięsne), stada produkujące jaja konsumpcyjne lub wylęgowe;


157

• wiek i faza nieśności; • ilość dziennie pobieranej mieszanki; • system utrzymywania (chów na ściółce, w klatkach bateryjnych, w halach z możli-

wością korzystania z wybiegów itp.); • mikroklimat pomieszczeń (klimatyzacja lub jej brak, stopień wentylacji, ogrzewanie

kurników lub jego brak i inne); • pora roku (temperatura w pomieszczeniach i otoczeniu); • strefa geograficzno-klimatyczna, itp.

Alternatywne systemy utrzymywania niosek

Wyszczególnienie Chów

klatkowy na ściółce wolierowy z wybiegiem "ekologiczny" Liczba kur w klatce lub w hali 4 3.000-10.000 4.000-5.000 3.000-10.000 1.000-5.000

Liczba kur na 1 m2 po-wierzchni hali 16 7 25 7 5

Wielkość powierzchni wybiegu - - - 10 m2/nioskę 5-10 m2/nioskę

Obecność gniazd - + + + +

Ściółka, podłoga ruszt, siatkatrociny, słoma, ruszt

trociny, słoma,

ruszt, grzędy

trociny, słoma, ruszt,

grzędy, wybieg

zadarniony

trociny, słoma, ruszt, grzędy,

wybieg zadarniony

Żywienie mieszankami treściwymi tak tak tak tak ekologicznymi

Stosowanie dodatków paszowych, w tym stymulatorów produkcji

tak tak tak tak nie

Systemy utrzymywania a nazwa rodzaju jaj cage eggs "scrabe

eggs" "scrabe eggs"

free area management

eggs

Przy ustalaniu zapotrzebowania drobiu na składniki pokarmowe, szczególnie na białko i składniki mineralne, uwzględniać należy również problem minimalizacji emisji niewykorzystanych metabolitów do środowiska, szczególnie substancji pochodzących z przemiany azotu i fosforu. Na podstawie ustaleń Wspólnoty Europejskiej dotyczących dopuszczalnego obciążenia środowiska określono maksymalną ilość azotu, która może przypadać na l ha na poziomie 170 kg czystego składnika. Konsekwencją tego ustalenia jest dostosowywanie wielkości stad do pojemności nawozowej gruntów użytkowanych rolniczo. Przewiduje się (w wielu krajach już obowiązują nw. normatywy) następujące maksymalne wielkości obsady ferm (w szt.):

Dorota Jamroz

158

• 7 000 niosek, • 14 000 rosnących ptaków, • 14 000 kurcząt brojlerów, • 7 000 indyków rzeźnych.

Nioska pobiera na dobę ok. 2,3–4,1 g azotu, wydalając 0,8–1,8 g azotu, co odpowia-da wskaźnikowi wykorzystania tego składnika zależnie od wieku, fazy nieśności i pro-dukcyjności w granicach 30–53%. Roczna emisja azotu do środowiska od nioski wyno-sić może około 290–657 g czystego składnika, głównie w postaci łatwo i szybko degra-dowanego kwasu moczowego (40–70 % wydalanego azotu) i azotu amonowego (4–20% całkowitego wydalonego azotu). Dobowe pobieranie fosforu przez kury wynosi 530–840 mg, a jego wydalanie 213–428 mg/dz./szt., co w przeliczeniu na 365 dni roku stanowi ilość 78 –156 g fosforu od nioski. Już tylko te dwie wartości charakteryzujące wydalanie N2 i P u kur wskazują na konieczność wprowadzenia precyzyjnie kontrolo-wanych systemów żywieniowych.

W mechanizmie pobierania paszy podstawową rolę odgrywa jej wartość energe-tyczna. Kury nioski w pierwszej kolejności zaspokajają zapotrzebowanie na energię, które determinuje ilość pobieranej mieszanki, a w niej wszystkich składników pokar-mowych. Stąd też tylko dostosowanie zawartości białka, witamin, składników mineral-nych do wartości energetycznej mieszanki może zapewnić prawidłowe żywienie kur. Ilość pobieranej mieszanki limitowana jest także pojemnością przewodu pokarmowego, wynikającą z masy ciała kur. Nioski zjadają na dobę od 90–110 g (kury lekkie) do 180 g mieszanki (kury mięsne). Lekkie, ruchliwe kury pobierają w stosunku do masy ciała więcej energii niż ptaki cięższe, bardziej spokojne. Nioski utrzymywane na ściółce lub korzystające z wybiegów mają większą możliwość ruchu, grzebania w ściółce i ziemi, zatem zapotrzebowanie tych ptaków na energię szacowane jest na poziomie o 10–15% wyższym niż u prawie pozbawionych przestrzeni na ruch kur utrzymywanych w klatkach.

Istotnym, niestety często pomijanym elementem w dostosowywaniu poziomu ener-gii w mieszankach dla kur do warunków utrzymywania ptaków, jest temperatura po-mieszczeń. W okresie upałów drastycznie zmniejsza się zapotrzebowanie na energię i pobieranie paszy przez kury spada nawet do 70–80 g dziennie, co oznacza, że ptaki pobierają nie tylko mniej energii, ale również białka i innych składników niezbędnych do prawidłowego funkcjonowania organizmu i produkcji jaj. Przy wysokiej temperatu-rze otoczenia i pomieszczeń drobiarskich w okresie lata konieczne jest obniżenie kon-centracji energii w stosunku do stabilnej ilości składników pokarmowych, co chroni kury przed ich niedoborami. Z kolei w okresie dużych spadków temperatury i w sytu-acji niedogrzania kurników niezbędne jest istotne zwiększenie wartości energetycznej mieszanek, precyzyjnie dostosowanej do koncentracji składników pokarmowych i wiel-kości planowanej lub przewidywanej dziennej dawki mieszanki na ptaka. Zatem prawi-dłowy stosunek ilości składników pokarmowych do energii staje się kryterium nowo-czesnego normowania dawek pokarmowych dla drobiu.

System podawania paszy (do woli lub semi ad libitum) jest kolejnym czynnikiem modyfikującym koncentrację energii w paszy. Ptaki o użytkowaniu mięsnym wykazują naturalną zdolność pobierania dużej, a wręcz nadmiernej ilości paszy, a tym samym i energii. Prowadzi to do zatuczania się kur, upośledzenia funkcjonowania wątroby, zakłóceń w produkcji jaj nierzadko prowadzącej do zbyt szybkiego spadku nieśności


159

a nawet przedwczesnego jej zakończenia. Z kolei zbyt małe dawki paszy w stosunku do możliwości jej pobierania powodują nerwowość ptaków, agresję, mogą prowadzić do pterofagii, a nawet kanibalizmu.

Wartość energetyczna mieszanek dla kur wynika głównie z zawartości wprowadzo-nych zbóż stanowiących podstawową masę mieszanki, tzn. z ilości i rodzaju frakcji węglowodanów (skrobi), a także z zawartości włókna pokarmowego pasz, na które składają się głównie takie związki, jak arabinoksylany, ß-glukan, celuloza, pektyny i inne nieskrobiowe polisacharydy. W zaleceniach żywieniowych podaje się też górne dopuszczalne poziomy tradycyjnie określanego włókna surowego w mieszankach. Ilość substancji strukturalnych w dużym stopniu determinuje stopień trawienia składników pokarmowych, ale także nadaje paszy strukturę konieczną dla prawidłowej motoryki i funkcjonowania przewodu pokarmowego.

Poziom włókna surowego w mieszankach dla kur jest elementem, który stwarza możliwości sterowania ilością zjadanej przez nioski paszy. Jednocześnie jest jednym z czynników interwencyjnych w przypadku występowania kanibalizmu.

Zawartość tłuszczu w paszach dla niosek wynosi zwykle 3–3,7%, a natłuszczanie mieszanek dla niosek nie jest powszechnie stosowane, gdyż osiąganie wartości energe-tycznej mieszanek na poziomie 2650–2800 kcal (11,1–11,7 MJ/kg) możliwe jest bez konieczności wprowadzania dodatku tłuszczu.

Uszlachetnianie mieszanek dla niosek przez stosowanie tłuszczu, głównie pocho-dzenia roślinnego (lub oleju z ryb morskich), ma jednak obecnie szczególne znaczenie dla możliwości produkcji jaj wzbogacanych w nienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny n-3 i n-6, istnieje bowiem biologiczna możliwość modyfikowania ilości nienasyconych kwasów tłuszczowych w treści jaja (tab. 2). Z licznych już badań naukowych wynika, że najlepszymi dodatkami tłuszczowymi dla kur są: tran wątroby dorsza, olej ze śledzia menhaden. Półtoraprocentowy dodatek oleju rybnego zwiększał ilość kwasu linoleno-wego (18:3 n-6) z 0,95 do 1,30 mg/g żółtka; zawartość kwasu eikozapentaenowego (EPA) (20:5 n-3) spadła z 1,88 do 1,12 mg/g, natomiast ilość kwasu dokozaheksaeno-wego (DHA) (22:6 n-3) wzrosła z 2,09 do 6,15 mg/g żółtka. Zbliżony efekt w zakresie DHA uzyskano przy stosowaniu 15% siemienia lub śruty z siemienia lnianego, aczkol-wiek jednocześnie wzrastała ilość kwasu linolenowego z rodziny n-6. Najlepszymi źródłami kwasów n-3 są: olej z ryb morskich, siemię lniane, nasiona rzepaku, oleje z tych nasion. Bogaty w kwas linolowy (18:2 n-6) jest olej słonecznikowy, sojowy oraz z wiesiołka. Rzepak zawiera zarówno kwas linolowy, jak i linolenowy w optymalnych proporcjach dla organizmu człowieka, tzn. w proporcji około 2 : l. Wprowadzanie tych kwasów do produktów zwierzęcych poprzez skarmiane pasze jest celowe, gdyż orga-nizm człowieka nie jest w stanie syntetyzować dostatecznej ilości tych kwasów nie-zbędnych dla funkcjonowania błon komórkowych, mitochondriów, utrzymania aktyw-ności enzmatycznej i receptorowej, syntezy prostaglandyn, przemian cholesterolu itp.

Zagadnienia stosowania dodatku PUFA (Poly Unsaturated Fatty Acids, tzn. wielo-nienasyconych kwasów tłuszczowych, WNKT, tab. 3) nie są do końca poznane. Zwięk-szone dodatki pasz stanowiących źródło tych kwasów obniżać jednak mogą nieśność i masę jaj. Nieznana jest w pełni trwałość WNKT w produktach zwierzęcych, zwłaszcza po gotowaniu, wpływ tych kwasów na gospodarkę cholesterolem w organizmie i jego przechodzenie do treści jaj. Poziom cholesterolu w jaju jest stosunkowo stały i wynosi

Dorota Jamroz

160

w dużym jaju 200–210 mg. Dzienne zapotrzebowanie na cholesterol u dorosłego czło-wieka wynosi do 250, maksymalnie 300 mg. Głównym jego źródłem jest synteza wła-sna w organizmie (60–80%), natomiast z przyjmowanego pokarmu pochodzi 20–40% cholesterolu, zatem zagrożenie dla naszego zdrowia wynikające ze spożywania jaj jako źródła cholesterolu jest co najmniej dyskusyjne. Duże dawki (50–400 mg/kg) witaminy E stanowią doskonały antyoksydant zwiększający trwałość produktów wzbogaconych w PUFA.

Możliwości wpływu na skład jaja (Naber, 1979)

Mała lub żadna zmienność

w zawartości składnika

Wyraźna zmienność w zawartości składnika Niedobór informacji

Woda Jod Cynk Zawartość energii Fluor Kwas nikotynowy

Białko Mangan WitaminaB6 Tłuszcz Witamina A Inozytol

Węglowodany Witamina D Kwas arachidonowy Wapń Witamina E Fosfor Witamina K Żelazo Witamina B1

Sód Witamina B2 Potas Kwas pantotenowy Chlor Kwas foliowy

Magnez Biotyna Miedź Witamina B12 Siarka

pH Kwas oleinowy Witamina C Kwas linolowy

Cholina Kwas linolenowy Kwas stearynowy

Kwas palmitynowy Cholesterol

Aminokwasy

Długołańcuchowe nienasycone kwasy tłuszczowe

Rodzina n-6 Rodzina n-3 linolowy C 18:2 linolenowy C 18: 3

dihomo γ-linolenowy C 20:3 eikozapentaenowy EPA C20:5 arachidonowy (AA) C 20:4 dokozaheksaenowy DRA C22: 6


161

Zalecenia optymalnej koncentracji białka ogólnego w mieszankach treściwych dla kur nieśnych wynoszą w zależności od wielkości i fazy produkcji od 15,0 do 17,5 nawet 18,0% w przeliczeniu na powietrznie suchą mieszankę, aczkolwiek wiele wyników badań potwierdza możliwość obniżenia ilości białka w mieszankach do 14, a nawet 13%. Przy głębokim zredukowaniu poziomu białka niezbędne jest uzupełnianie miesza-nek czystą metioniną, lizyną, a nawet tryptofanem i treoniną. Przy dalszym obniżaniu ilości białka w mieszance (poniżej 13%) występuje już deficyt tak egzo- jak i endogen-nych aminokwasów. W precyzyjnym bilansowaniu aminokwasów dąży się do uzyska-nia proporcji między kwasami zgodnych z wzorcem „idealnego białka” jaja, w którym ilość poszczególnych aminokwasów odnosi się do lizyny traktowanej jako 100% (tab. 4). Zbilansowana na podstawie składu aminokwasowego ilość białka i dostosowanie ilości aminokwasów do energii mieszanek zapewnia uzyskiwanie optymalnej produkcji jaj przy minimalizacji wydalania niewykorzystanego azotu do środowiska.

Wzorzec aminokwasów białka jaja kurzego i zalecenia ich proporcji w paszy (Kirchgessner i wsp., 1995)

Aminokwasy Jajo kurze

(Kirchgessner, 1981)

Zalecenia według:

NRC 1984

Jeroch 1992

NRC 1994

Kirchgessner* 1995

Jais 1995

Lizyna 100 100 100 100 100

Arginina 98 107 101 82 82 Izoleucyna 68 79 94 72 76 Leucyna 119 - - - 94 Metionina 49 50 43 49 44 F enyloalanina 80 - - - 58 Treonina 68 71 68 62 74 Tryptofan 24 21 23 20 16 Waline 86 - - - 64 * - określone na podstawie bilansów azotu w ciele, jajach i piórach

Niezwykle ważnym skutkiem nieprawidłowości w bilansowaniu białka, w tym ami-nokwasów, mogą być zakłócenia w syntezie białek jaja (tab. 5) i zmniejszenie masy jaj. Sama zawartość białka w jaju jest dość stabilnym parametrem, jednak przy niedoborze aminokwasów w mieszankach może dojść do naruszenia równowagi aminokwasów w jaju.

W chowie kur na ściółce i na wybiegu ptaki mają możliwości wtórnego pobierania składników pokarmowych poprzez koprofagię, natomiast kury utrzymywane w klatce, nie mając dostępu do podłoża, muszą otrzymywać szczególnie precyzyjnie zbilansowa-ne mieszanki treściwe.

Optymalny poziom wapnia w mieszankach dla kur waha się wg różnych autorów i zależnie od wielkości produkcji w granicach 3,5–4,5% przy bardziej stałej zawartości

Dorota Jamroz

162

fosforu ogólnego wynoszącej zwykle 0,5–0,7%, średnio 0,53%, a fosforu przyswajalne-go 0,33–0,4%. Istotną rolę odgrywa wielkość cząstek dodatku zawierającego wapń. Wolne i równomierne uwalnianie oraz wchłanianie Ca z grubych cząstek kredy lub śruty z muszli, zwłaszcza w okresie nocy, kiedy formowana jest skorupa jaj, zapewnia lepszą jej mineralizację i wytrzymałość. U kur korzystających z wybiegów, na których ptakom podaje się piasek, a także grys wapniowy, uzyskuje się jaja o grubszej i trwal-szej skorupie, lepsza jest również struktura i wytrzymałość kości skoków.

Białka (głównie glikoproteiny) zawarte w białku jaja (Robinson, 1987)

Rodzaj białek % w s.m. Właściwości, funkcje

Ovoalbuminy 54 umożliwia koagulację przy ogrzewaniu

Konalbuminy 13 wiąże żelazo, miedź, działanie bakteriostatyczne

Ovomukoidy 11 inhibitor trypsyny

Lizozym 3,5 enzym termo stabilny, działanie bakteriostatyczne

Ovomycyny 1,5 odpowiedzialne za strukturę białka i błony żółtkowe

Ovomakroglobuliny 0,5 działanie immunologiczne

Inne globuliny 4,0 wpływ na zdolności tworzenia plany

Fłavoproteiny 0,8 wiąże witaminę B2

Avidyna 0,05 wiąże biotynę

W mineralizacji kości i skorupy jaj istotną funkcję pełnią sód, chlor i magnez. Pier-wiastki te, jak również mikroelementy: Zn, Mn, Fe, Cu, Se, J, ważne są dla metaboli-zmu składników w organizmie, dla funkcjonowania enzymów, organów, a także synte-zy składników treści jaja. Obecność w mieszance premiksów mineralno-witaminowych precyzyjnie dostosowanych składem do potrzeb kur niosek zapewnia pokrycie zapo-trzebowania ptaków na zarówno mikroelementy, jak i na witaminy (tab. 6). Składniki mineralne zawarte w naturalnych komponentach nie wystarczają do uzyskania efektów produkcyjnych wynikających z możliwości genetycznych zwierząt, prawidłowe żywie-nie niosek bez stosowania dobrych mieszanek mineralnych nie jest możliwe.

Dyskusyjną sprawą jest systematycznie zwiększana zawartość witamin w produko-wanych preparatach witaminowych i mieszankach dla drobiu, w tym także niosek. Obecnie prezentowane zalecenia dawek witamin przekraczają ustalane w ścisłych bada-niach naukowych zapotrzebowanie ptaków nierzadko 6–10-krotnie. Rekomendowane dawki uwzględniają bowiem ewentualne zmniejszanie się aktywności witamin na sku-tek dłuższego przechowywania premiksów lub mieszanek, różny stopień przyswajalno-ści witamin z naturalnych i przetwarzanych pasz lub preparatów witaminowych oraz ryzyko popełniania błędów w normowaniu tych biologicznie czynnych substancji.


163

Uwzględniane są również wyniki badań wskazujące na konieczność stosowania wyż-szych, tzw. antystresowych dawek witamin, szczególnie A i E, których biologiczna rola związana jest z metabolizmem składników pokarmowych, układem immunologicznym, odpornością i procesami rozrodu, ochroną błon komórkowych, działaniem jako natural-ne antyoksydanty i innymi istotnymi funkcjami w organizmie zwierząt.

Zalecana zawartość witamin i mikroelementów w 1 kg paszy o zawartości 88% suchej masy stosowanej w żywieniu kur niosek


Przy produkcji jaj konsumpcyjnych wylęgowych

Witaminy A j.m. 8.000-9.000 10.000-12.000 D3 j.m. 1.600-2.000 2.500-2.700 E mg 10-20 25-30 K mg 1-1,5 3-4 B1 mg 1-1,5 2-2,5 B2 mg 4-4,5 6-8 B6 mg 1-2 4-5

Kwas pantotenowy mg 6-8 10-12 Kwas nikotynowy mg 15-20 30-40

Kwas foliowy mg 0,2-0,5 0,7-0,8 Biotyna mg - 0,20

B12 mg 0,005 0,010 C mg - 100-200*

Cholina mg 150-250 300-500 Mikroelementy

Mangan mg 40-60** 60-80** Cynk mg 40-50 60-70 Żelazo mg 40-45 50-55 Miedź mg 4,5-5 5-5,5

Jod mg 0,7-1 0,8-1 Selen mg 0,12 0,15

* – dodatek witaminy C wskazany w okresie letnich upałów oraz w warunkach niekorzystnych dla kur (szczepienia, choroby) ** – większe ilości manganu potrzebne są kurom typu mięsnego

Zalecenia dawek witamin wg norm różnych krajów wykazują znaczne zróżnicowa-

nie mające swoje źródło w różnych systemach utrzymywania niosek, w specyfice zapo-trzebowania poszczególnych hybrydów kur nieśnych na witaminy, w asortymencie stosowanych pasz naturalnych, w tradycji itp. Przedstawione w tab. 6 zalecenia stoso-wania witamin, opublikowane w Normach Żywienia Drobiu (IFiŻZ PAN, 1996), uwzględniają kierunek produkcji jaj konsumpcyjnych lub wylęgowych, co ma zasadni-

Dorota Jamroz

164

cze znaczenie dla wartości biologicznej jaj. Witaminy B2, B6, kwas nikotynowy i folio-wy oraz biotyna należą do zmiennych składników jaja i popularnie uznawane są za tzw. „lęgowe witaminy”, stąd dla niosek stad reprodukcyjnych proponowane są zwykle wyż-sze ich ilości.

Radykalni przedstawiciele "ekologicznej" koncepcji żywienia drobiu negują ko-nieczność stosowania premiksów mineralno-witaminowych traktując je jako wprowa-dzanie elementów chemii do dawek pokarmowych. Bazowanie na zasobności witami-nowej naturalnych lub przetworzonych przez przemysł rolno-spożywczy pasz, takich jak np. dosuszane zboża, śruta sojowa, rzepakowa, mączki zwierzęce, stwarza jednak ogromne ryzyko produkcyjne dla większych stad drobiu. Takie podejście żywieniowe można sprawdzać na małych stadkach kur w chowie przyzagrodowym, podwórzowym, gdzie kury mają szansę dowolnego przemieszczania się, pobierania zielonek, wygrze-bywania robaków, zjadania owadów ale i pobierania wraz z nimi metali ciężkich, środ-ków chemicznych, nietypowych ciał stałych i innych niekorzystnie działających sub-stancji. Ten element wpływu środowiska zewnętrznego należy uwzględnić przy plano-waniu wybiegów dla kur w tzw. "pro-ekologicznych" systemach chowu. Oznacza to, że fermy, w których produkowane mają być jaja o wyższej wartości lokalizowane mogą być jedynie z dala od przemysłu, źródeł emisji dymów, spalin samochodowych i innych zanieczyszczeń środowiska.


165

V. Wpływ żywienia na jakość produktów drobiarskich

Produkty żywnościowe pochodzenia zwierzęcego stanowią istotną część diety czło-wieka zarówno przy tradycyjnym, wieloskładnikowym żywieniu jak i w dietach wege-tariańskich. Szczególnie wysoką wartość odżywczą mają - mięso drobiowe i jaja, któ-rych skład chemiczny i cechy sensoryczne modyfikowane mogą być poprzez zróżnico-wane żywienie drobiu.

Intensyfikacja żywienia, tzn. zwiększenie koncentracji energii i zawartości białka w mieszankach treściwych dla drobiu wpływa na wielkość przyrostów masy ciała i nieśności. Przy stosunkowo stabilnej ilości białka w mięsie i treści jaj, zasadniczym zmianom podlega zawartość i jakość tłuszczu odkładanego w tuszkach drobiu rzeźnego czy w żółtku jaja. Skład lipidów zwierzęcych uwarunkowany jest genetycznie i zależy głównie od gatunku ptaków, jednak przez rodzaj skarmianych pasz, zawierających w tłuszczu nasycone i nienasycone, szczególnie wielonienasycone kwasy tłuszczowe z rodziny n-6 i n-3, można istotnie wpływać na wartość pokarmową mięsa i jaj.

Egzogenne kwasy linolowy i α-linolenowy (C18:2, n-6 i C18:3, n-3) nie mogą być synte-tyzowane w organizmie de novo, muszą być podane w paszy, inne kwasy mogą być tworzone w organizmie zwierząt. Wymienione kwasy występują w małych ilościach w tłuszczu zbóż (1 - 4% sumy kwasów), najwięcej w owsie i kukurydzy, w tłuszczu nasion roślin oleistych, w trawach (50% sumy kwasów tłuszczowych) i w siemieniu lnianym (55% sumy kwasów). Najwyższa zawartość wielonienasyconych kwasów tłuszczowych z rodziny n-3 i n-6 (EPA, DPA, DHA) stwierdzana jest w oleju rybnym, zwłaszcza z ryb z chłodnych wód oceanicznych. Optymalny stosunek kwasów n-6/n-3 w produktach konsumpcyjnych wynosić powinien 10:l, w tłuszczach zwierzęcych osią-ga on około 12:1 i powyżej tych wartości.

Z macierzystych kwasów linolowego (n-6) i linolenowego (n~3) powstają wielonie-nasycone kwasy tłuszczowe. Ich biosynteza przebiega w tkankach ssaków i ptaków w wyniku działania desaturaz wprowadzających do łańcucha podwójne wiązania. Elon-gazy wydłużają łańcuchy o kolejne dwa atomy węgla od strony grupy karboksylowej – COOH. U zwierząt użytkowych stopień tej konwersji jest jednak ograniczony, stąd możliwość kumulacji PUFA w mięśniach szkieletowych i jaju jest dla konsumenta tych produktów szczególnie ważna.

Bogatym źródłem wielonienasyconych kwasów tłuszczowych n-3 lub n-6 hamują-cych procesy atherogenezy, zmniejszających lepkość krwi, agregację trombocytów, poziom lipidów we krwi, korzystnie wpływających na metabolizm cholesterolu, są oleje rybne, nasiona rzepaku i lnu. Wprowadzenie do mieszanek dla drobiu tych komponen-tów istotnie zwiększa ilość kwasów: eikozapentaenowego (C20:5,n-3), dokosaheksaeno-wego (C22:6,n-3), dokozapentaenowego (C22:5,n-6) w tłuszczu drobiowym lub żółtku (tab.). Wysoki udział tych pasz w mieszankach dla drobiu może jednak prowadzić do redukcji efektów produkcyjnych, a także pogorszenia smaku i trwałości mięsa i jaj.

Dorota Jamroz

166

Skład jaj wzbogaconych w kwasy tłuszczowe n-3 (w % sumy kwasów tłuszczowych) (FarelI, 1995)

Kwasy tłuszczowe Jaja

wzbogacone w kwasy tłuszczowe n-3 normalne

Nasycone 31,9 35,2 Z jednym wiązaniem podwójnym

(MUFA) 48,1 54,2

PUFA n-6

C18:2 (linolowy) 8,4 8,1

C 20:4 (arachidonowy) 0,8 1,4

C 22:5 (dokosapentaenowy) 0,0 0,6

Suma 10,5 10,3

PUFA n-3

C18:3 (α-linolenowy) 3,0 0,2

C20:5 (eikozapentaenowy) 0,6 0,0

C22:6 (dokosaheksaenowy) 3,6 0,4

Suma 7,8 0,7

Kwasy n-6/n-3 1,35 14,7

Dla poprawy stabilności tłuszczu i wartości pokarmowej mięsa i jaj niezbędne jest wprowadzanie do mieszanek antyoksydantów, najkorzystniej witaminy E w postaci octanu α-tokoferolu nawet w dawkach do 200 - 450 mg/kg paszy (w ostatnim okresie odchowu kurcząt rzeźnych), a także witaminy C. Na każdy l g wprowadzonych kwasów PUFA należy zwiększyć dawkę witaminy E o średnio 0,5 mg.

Poprzez stosowanie podwyższonej ilości wit. D, A i karotenoidów w paszy można modyfikować zawartość tych składników w żółtku jaj. Tzw. lęgowe witaminy decydu-jące o wartości biologicznej jaj, jak biotyna, wit. B2, B12 lub kwas foliowy należą do labilnych składników treści jaja. Zwiększony ich poziom w premiksach i paszy prowa-dzi do wzrostu zawartości wymienionych biologicznie czynnych substancji w jaju, co oznacza także wyższą konsumpcyjną wartość tego produktu.

Skład mineralny jaja nie podlega bardzo dużej zmienności, głównie z tego powodu, że możliwość wykorzystania tych pierwiastków, zwłaszcza mikroelementów w orga-niźmie jest ograniczona, a nadmiar pobranych składników wydalany jest do środowiska. Korzystne wyniki uzyskano jednak przy stosowaniu wysokich ilości jodu w mieszan-kach, który odkładany jest w tkankach (tab.) i w treści jaja.


167

Wpływ dodatku jodu (KJO3) dla kurcząt na zawartość w tuszy (wg Groppel et all., 1991)

Dodatek jodu mg/kg mieszanki

Ilość jodu mg/kg s.m.

mięsień piersiowy wątroba

0,0 32,2 30,2

0,1 57,2 45,2

1,0 73,2 71,0

10,0 343,0 713,0

Mało skuteczne w poprawie wartości biologicznej produktów drobiowych okazało się stosowanie wyższych dodatków czystych aminokwasów. Ich korzystny wpływ na wskaźniki produkcyjne obserwowany jest jedynie przy skarmianiu źle zbilansowanych lub niskobiałkowych mieszanek. Profil aminokwasowy mięsa i jaja jest bowiem w po-równaniu do innych składników znacznie bardziej stabilny.

Pewne zmiany w cechach jakościowych mięsa i jaj odnotowano przy stosowaniu an-tybiotyków paszowych. Przy nieco zredukowanym odkładaniu tłuszczów w tuszy dro-biowej zwiększa się ilość wolnej wody w mięsie i wielkość jej wycieku przy termicznej obróbce mięsa W ilości białka nie obserwowano zmian. W literaturze sygnalizowano zmniejszoną ilość lizozymu w jajach kur żywionych mieszanką zawierającą Zn-bacytracynę. W obszernych badaniach własnych nie stwierdzono żadnych negatywnych skutków stosowania antybiotyków paszowych na parametry jakościowe, natomiast uzyskano istotnie wyższą wytrzymałość skorupy jaj.

Korzyści dietetyczne wynikające z wzbogacania produktów drobiowych w niektóre cenne składniki pokarmowe prowadzą jednak do pewnych skutków negatywnych, tzn. do pogorszenia smaku i trwałości produktów, a przede wszystkim - do ogromnego wzrostu kosztów produkcji oraz cen mięsa i jaj, przekraczającego nawet o 100 % ceny produktów standardowych.

ODPORNOŚĆ IMMUNOLOGICZNA W CHOROBACH PASOŻYTNICZYCH DROBIU

Prof. dr hab. Jan Kuryszko

W odpowiedzi immunologicznej uczestniczą centralne i obwodowe narządy limfa-tyczne. Do centralnych narządów limfatycznych zalicza się grasicę oraz bursę Fabrycju-sza; zaś do narządów obwodowych – rozsiane i skupione grudki chłonne, węzły chłonne u ptactwa wodnego, śledzionę, GALT (Gut-Associated Lymphoid Tissue) i BALT (Bronchus-Associated Lymphoid Tissue). Zasadniczą rolę w rozwoju ontogenetycznym odpowiedzi immunologicznej odgrywają grasica i bursa Fabrycjusza. W tychże central-nych narządach limfatycznych limfocyty nabywają zdolności do odpowiedzi immuno-logicznej (kompetencji immunologicznej). Komórki limfatyczne po opuszczeniu narzą-dów centralnych zasiedlają odpowiednie obszary obwodowych narządów i tkanek lim-fatycznych. Limfocyty T – głównie obszary grasiczozależne (okołotętniczkowa tkanka limfatyczna śledziony u ptaków – PALT – Periarterial Lymphoid Tissue), a limfocyty B przeważnie w obszarach grasiczoniezależnych (grudki limfatyczne – czyli centra roz-rodcze – GC – Germinal Centres).

Bursa Fabrycjusza jest, obok grasicy, traktowana jako centralny narząd limfatyczny i dodatkowo jako narząd limfatyczny obwodowy, przy czym uważa się, że obie te funk-cje są od siebie niezależne, chociaż się warunkują, np. w zakresie produkcji komórek B. Jako narząd limfatyczny bursa Fabrycjusza stwarza odpowiednie mikrośrodowisko dla różnicowania się limfocytów B.

Usunięcie u wyklutych piskląt bursy Fabrycjusza powoduje wyraźne obniżenie zdolności do odpowiedzi immunologicznej typu humoralnego, czyli do produkcji prze-ciwciał. Nie ma natomiast wyraźnych zmian w odpowiedzi typu komórkowego. Konse-kwencje w postaci obniżonej po bursektomii odpowiedzi humoralnej są wynikiem m.in. osłabionego zasiedlenia obwodowych tkanek limfatycznych przez limfocyty B. W za-leżności od okresu i sposobu przeprowadzenia bursektomii występuje zmniejszenie się liczby lub brak centrów rozrodczych w śledzionie, grudkach chłonnych jelit ślepych, uchyłku Meckela i w kępkach Payera (Graczyk 1994, Whitesides et al. 1991).

Odwrotne zjawisko obserwuje się po usunięciu grasicy. Tymektomia prowadzi do osłabienia lub zniesienia odpowiedzi immunologicznej typu komórkowego, natomiast jej wpływ na odpowiedź humoralną jest mały i jak się uważa wynika przede wszystkim z zaburzeń kooperacji limfocytów B i T (Graczyk, Kuryszko, 1995, Graczyk 1994).

Bursa Fabrycjusza może stanowić także obwodowy narząd limfatyczny. Bursa Fa-brycjusza, będąca uwypukleniem grzbietowego sklepienia kloaki, a więc końcowego odcinka przewodu pokarmowego z uchodzącymi tu drogami moczowymi, zbudowana jest ze skupisk tkanki limfatycznej, a także zawiera formacje nabłonkowe, które pokry-

Jan Kuryszko

170

wają grudki (FAE). Podobnie jak w kępkach Peyera przewodu pokarmowego tkanka limfatyczna jest oddzielona od światła nabłonkiem, gdzie przetransportowany materiał jest prawdopodobnie modyfikowany przez makrofagi i komórki prezentujące antygen, co jest warunkiem inicjacji odpowiedzi immunologicznej. A więc etapy tej odpowiedzi są w ogólnych zarysach podobne do tych, które zachodzą w jelicie cienkim.

Powstawanie nabłonka oraz skupisk tkanki limfatycznej torby determinuje interak-cja pomiędzy tkanką mezenchymalną a nabłonkową narządu, tzn. komórki nabłonkowe przez krótki okres przyciągają limfocyty, po czym wzrost ich liczby uwarunkowany jest wyłącznie proliferacją. Komórki nabłonka powierzchni fałdów torby z czasem różnicują się w nabłonek fagocytarny, tzw. FAE (Follicle-Associated Epithelium), podczas gdy komórki nabłonkowe rdzenia, stają się komórkami wydzielniczymi (Tiovanen et al. 1974), nie posiadającymi zdolności fagocytozy (Naukkarinen, Sorvari 1980, Naukkari-nen, Syrjanen 1984).

Pierwszych dowodów funkcjonowania bursy Fabrycjusza jako obwodowego narzą-du limfatycznego dostarczyły badania nad ontogenezą komórek limfatycznych, w któ-rych wykazano obecność w tym narządzie komórek plazmatycznych oraz komórek zawierających immunoglobuliny powierzchniowe. Wykazano także, że limfocyty bursy Fabrycjusza produkują przeciwciała anty- E. coli. Wymieniony nabłonek jest podobny pod względem morfologii i funkcji do nabłonka pokrywającego kępki Peyera u myszy, a także do nabłonka jelita ślepego u królików. Podanie ptakom obcego materiału w okolicę ujścia odbytu powoduje dzięki ruchom perystaltycznym okrężnicy jego wę-drówkę do kloaki i wnętrza bursy Fabrycjusza. Sorvari i wsp. (1977) zaproponowali w związku z tym, aby wykorzystać ssący ruch jelit, mimo jego nieswoistości, do immu-nizacji kurcząt antygenami podawanymi per anum. Ssący ruch jelit u ptaków pojawia się już od 15. dnia inkubacji, ma znakomite znaczenie w tym okresie i prawdopodobnie wyprzedza pierwsze ruchy oddechowe zwierzęcia. Fakt, że odruch ssący jest jeszcze sprawny u dorosłych kur, a więc po inwolucji torby Fabrycjusza, świadczy o możliwo-ści jej zastąpienia przez migdałki (płytki) jelitowe (tonsillae caecales).

Rola FAE w transporcie do skupisk tkanki limfatycznej bursy Fabrycjusza

Nabłonek torby zaczyna się różnicować już ok. 15 dnia inkubacji na dwa typy, tj. FAE i IFSE (Intrafollicular Surphace Epithelium – wewnątrzgrudkowy nabłonek po-wierzchniowy). Do 19. dnia rozwoju embrionalnego FAE nie wykazuje aktywności endocytarnej. Po tym czasie staje się kompetentny funkcjonalnie i bierze udział w transporcie antygenów i endocytozie (ferrytyna, lateks, węgiel koloidalny, peroksy-daza chrzanowa, γ-globulina ludzka, albumina bydlęca oraz dekstran). Nabłonek typu IFSE jest formacją głównie mucynogenną.

Komórki nabłonka FAE przypominają nabłonek w tkankach limforetikularnych jeli-ta ssaków, tzw. microfold cells (M.-cells). Te zaś są wyspecjalizowane we wchłanianiu antygenów i drobnych cząstek (Owen, Jones, 1974). Podobne komórki spotyka się w kępkach Peyera u kurcząt, jak również w BALT u ssaków. Przypuszcza się, że anty-geny komórkowe są degradowane przez enzymy FAE, bądź też komórki nabłonka prze-chwytują na swej powierzchni antygen nie wchłonięty, a odpowiedź immunologiczna

Odporność immunologiczna w chorobach…

171

jest inicjowana przez limfocyty T pomocnicze, które wywędrowały ze światła bursy Fabrycjusza. Bockman i Stevens (1977) sugerują istnienie dwu dróg transportu, tj. z krwi poprzez FAE do światła bursy Fabrycjusza i odwrotnie. Nabłonek typu FAE nie posiada błony podstawnej i bezpośrednio kontaktuje się z komórkami limfatycznymi części rdzennej grudek chłonnych. Nie ma on zdolności przechowywania i obróbki immunologicznej antygenu.

Rola skupisk tkanki limfatycznej bursy Fabrycjusza 1979 w miejscowej odpowiedzi immunologicznej

Odend'hal i Breazile (1979) jako pierwsi opisali w bursie Fabrycjusza obszar zawie-rający około 20% limfocytów T i nazwali go DIA – Diffusely Infiltrated Area (obszar rozsianej infiltracji). Jest on podobny do sfery grasiczozależnej u ssaków i bierze udział w lokalnej odpowiedzi humoralnej. W rdzeniu grudek chłonnych, oprócz limfocytów, obecne są makrofagi i komórki dendrytyczne, nazywane komórkami dendrytycznymi wydzielniczymi. Stąd uważa się, że skupiska tkanki limfatycznej bursy Fabrycjusza odpowiadają morfologicznie centrom rozrodczym tkanek limforetikularnych ssaków. Bursa Fabrycjusza stanowi nie tylko źródło limfocytów B, zasiedlających obwodowe tkanki limfatyczne, ale w okresie swej aktywności biologicznej, jako narząd anatomicz-nie powiązany z przewodem pokarmowym ptaka, uczestniczy również w procesach odporności lokalnej.

Obwodowe narządy limfatyczne

Śledziona jest narządem, który wykazuje największe skupienie tkanki limfatycznej połączonej bezpośrednio z układem krążenia. Od dawna wiadomo, że obecność śle-dziony w okresie płodowym i noworodkowym jest niezbędna do uzyskania dojrzałości czynnościowej limfocytów T, a przede wszystkim limfocytów wspomagających prawi-dłową kooperację subpopulacji B i T. W narządzie tym występują tzw. centra rozrod-cze, których mechanizm powstawania nie jest jeszcze dokładnie poznany (Nagy 1976, Nagy, Feher 1972, Ogata et al. 1981). Badania autorów japońskich wykazały, że w śledzionach kurcząt występują oprócz grudek chłonnych T, określanych jako około-tętniczkowa tkanka limfatyczna, dwojakiego rodzaju centra rozrodcze (grudki chłonne B) I i II typu, złożone głównie z dużych, średnich i małych limfocytów B oraz z nie-licznych tylko limfocytów T. Zdaniem wspomnianych autorów wzrost poziomu prze-ciwciał występuje w śledzionie kurcząt w warunkach doświadczalnych po jednorazowej stymulacji antygenem, przede wszystkim w centrach rozrodczych I typu, a w centrach II typu dopiero po powtórnej iniekcji antygenu. Stąd autorzy ci uważają limfocyty cen-trów rozrodczych II typu za komórki pamięci.

Odpowiedź immunologiczna na kokcydiozę

Kokcydioza jest pasożytniczą chorobą ptaków, stanowiącą jeden z ważniejszych problemów ekonomicznych w fermowym chowie drobiu. Choroba ta wywoływana jest przez pierwotniaki z rodzaju Eimeria, z których największą chorobotwórczością odzna-

Jan Kuryszko

172

czają się E . tenella, E. necatrix, E. brunetti, E. maxima i E. acervulina. Do zarażenia ptaków dochodzi wyłącznie przez przewód pokarmowy, a źródłem inwazji są pasza, woda, ściółka, sprzęt zanieczyszczony kałem zawierającym oocysty oraz chore na kok-cydiozę ptaki. Po zarażeniu w organizmie gospodarza następuje cykl rozwojowy pato-gennych pierwotniaków, w czasie którego kolejne stadia rozwojowe kokcydiów wnika-ją do komórek nabłonkowych różnych odcinków przewodu pokarmowego, powodując uszkodzenia nabłonka jelitowego. Śmiertelność ptaków w przebiegu kokcydiozy kształ-tuje się od 30 do 100% i zależna jest zarówno od wieku ptaków, jak również od rodzaju kokcydiów.

Czynne uodpornienie kurcząt przeciwko kokcydiozie polegające na stosowaniu szczepionek zawierających patogenne, żywe szczepy kokcydiów lub atenuowane nie chroni całkowicie przed zarażeniem naturalnym (Joyner, Norton 1973, Jungmann, Mielke 1989, Shirley, Bellanti 1984). Również próby uodporniania kurcząt nową gene-racją szczepionki, której otrzymanie oparte jest na zastosowaniu technologii rekombi-nantów DNA, nie przyniosło w pełni zadowalających efektów. Uzyskane wyniki badań świadczą o niewielkiej roli swoistych przeciwciał w zapobieganiu rozwojowi infekcji wywołanej przez kokcydia. Obecnie przyjmuje się, że odpowiedź humoralna w prze-biegu kokcydiozy skierowana jest jedynie przeciwko zewnątrzkomórkowym stadiom rozwojowym pierwotniaka. Wykazano bowiem wzrost stężenia wydzielniczej IgA (SI-gA) w żółci i błonie śluzowej jelit ptaków po pierwotnym zarażeniu E. tenella i E. ace-rvulina, jednak reinfekcja ptaków nie spowodowała zwiększenia produkcji SIgA. Uwa-ża się, że rola biologiczna jelitowej SIgA polega na zmniejszeniu inwazji niektórych rodzajów kokcydiów przez ich opsonizację ułatwiającą proces fagocytozy oraz pobu-dzenia lizy pierwotniaka na skutek aktywności dopełniacza. O znikomej roli limfocytów B w zarażeniu kokcydiami świadczą również badania Giambrone i wsp. (Giambrone et al. 1981) i LilIehoja (Lilliehoj 1987), w których autorzy stosując hormonalną lub che-miczną bursektomię nie obserwowali zmian w przebiegu pierwotnej, jak i wtórnej in-fekcji wywołanej przez kokcydia.

Obecnie uważa się, że odporność na kokcydiozę uzależniona jest od mechanizmów komórkowych miejscowego układu odpornościowego przewodu pokarmowego, noszą-cego nazwę GALT. U drobiu GALT tworzą bursa Fabrycjusza, grudki chłonne jelita ślepego, kępki Peyera oraz skupiska limfocytów rozmieszczonych pomiędzy komórka-mi nabłonka (limfocyty śródnabłonkowe) i w blaszce właściwej błony śluzowej wszyst-kich odcinków jelita. W skład tkanki limfatycznej związanej z jelitem wchodzą komórki prezentujące antygen (APC), takie jak makrofagi i komórki dendrytyczne, limfocyty T, limfocyty B, komórki NK (Natural Killer) oraz tzw. komórki M. (Lilliehoj, 1993). Ko-mórki M. należą do nabłonka jelitowego, a ich funkcja polega na aktywnym transporcie cząsteczek antygenu do makrofagów błony śluzowej jelita, gdzie cząsteczki te podlega-ją dodatkowemu przetworzeniu, a następnie są prezentowane limfocytom (Feighery 1994). Grasiczozależne limfocyty stanowią dużą populację komórek rozproszoną po-między komórkami nabłonka, które określa się jako limfocyty śródnabłonkowe (IEL – Intraepithelial Limphocytes). W ogromnej większości są to limfocyty T o fenotypie CD8+, czym różnią się od limfocytów T blaszki właściwej błony śluzowej jelita, będą-cych głównie limfocytami T o fenotypie CD4+. Zarówno populacja limfocytów CD4+


173

odpowiedzialna za indukcję odpowiedzi immunologicznej, jak i populacja CD8+ odpo-wiedzialna za supresję i efekt cytotoksyczny posiadają na swojej powierzchni receptory wiążące antygen TCR.

Badania Lillehoja (6, 9, 10, 11, 12, 13) wykazały, że u drobiu liczba limfocytów śródnabłonkowych CD4+ i CD8+ zależna jest od wieku ptaka. Największy odsetek lim-focytów T śródnabłonkowych o fenotypie CD8+ obserwowano pomiędzy 2. a 4. tyg. życia (66–72%), a w 15. tygodniu odsetek tych komórek zmniejsza się do 34%. Nato-miast odsetek limfocytów T śródnabłonkowych o fenotypie CD4+ wynosi pomiędzy 2. a 9. tyg. życia ptaka około 15%, zmniejszając się w 15 tyg. do 3%.

Wykazano ponadto u drobiu znaczną liczbę limfocytów T śródnabłonkowych zawie-rających na swej powierzchni receptory wiążące antygen (TCR) typu αδ. Powyższa populacja limfocytów T nie posiada na swej powierzchni cząsteczek CD4 ani CD8 i rozpoznaje antygeny nie połączone z cząsteczkami MHC – Major Histocompatibility Complex (kompleks antygenów zgodności tkankowej). Limfocyty T z TCR wykazują zatem zdolność do spontanicznej, nie podlegającej MHC-restrykcji cytotoksyczności w stosunku do drobnoustrojów jak i komórek nowotworowych, stanowiąc tym samym populację komórek o cechach charakterystycznych dla limfocytów T i komórek NK (Natural Killer). U drobiu liczba śródnabłonkowych limfocytów T z TCR wzrasta stop-niowo po wylęgu do ok. 15. tygodnia życia, stanowiąc w tym czasie 75% populacji limfocytów T.

Obecnie uważa się, że główną populacją komórek GALT odpowiedzialną za odpor-ność na kokcydiozę są limfocyty T o fenotypie CD8+, czyli cytotoksyczno-supresyjne. Lillehoj, stosując u kurcząt selektywną deplecję przeciwciałami monoklonalnymi anty-CD4, anty-CD8 i anty-TCR odpowiednich subpopulacji limfocytów T wykazał, że wybiórcze wyłączenie aktywności limfocytów T CD4+ powoduje po pierwszej i po drugiej immunizacji E. acervulina lub E. tenella wzrost produkcji oocyst w stosunku do piskląt grupy kontrolnej, przy czym produkcja oocyst po drugiej immunizacji była istotnie niższa niż po pierwszym zarażeniu. Otrzymany wynik wskazuje, że mimo cał-kowitego wyłączenia aktywności limfocytów T o funkcji wspomagająco-indukcyjnej (limfocyty CD4+) odpowiedź na zarażenie kokcydiami rozwija się. Natomiast selek-tywna deplecja limfocytów T CD8+ i TCR powoduje po pierwszym zarażeniu zmniej-szenie wytwarzania oocyst w porównaniu z grupą kontrolną, a po powtórnym podaniu antygenu produkcja oocyst zwiększa się, czyli odporność na zarażenie nie rozwija się. Na podstawie uzyskanych wyników badań autorzy sugerują, że populacja limfocytów T o fenotypie CD8+ jest odpowiedzialna za ochronę przed reinfekcją. Wcześniejsze bada-nia Lillehoja i Bacona (1991) również wykazały, że po pierwszym zarażeniu piskląt E. acervulina istotnie zmniejsza się ilość śródnabłonkowych limfocytów T o fenotypie CD8+, natomiast po powtórnym zarażeniu ilość tych komórek istotnie zwiększa się w stosunku do grupy kontrolnej. Badania Lillehoja (1993, Lilliehoja i Bacona 1991) wskazują, że jedynie wzajemna interakcja obu populacji limfocytów T tj. CD4+ i CD8+ daje możliwość całkowitego zabezpieczenia kurcząt przed zarażeniem patogennymi kokcydiami. Związane jest to z syntezą i uwalnianiem przez limfocyty T CD4+ interleu-kiny-2 (II-2) i interferonu γ(IFN- γ), które jak wykazały badania Prowse i Pallistera (1989) są endogennymi czynnikami przeciwdziałającymi przede wszystkim rozwojowi pierwotnej infekcji wywołanej przez Eimeria. Stwierdzono bowiem, że podanie kurczę-

Jan Kuryszko

174

tom przy wtórnej immunizacji E. tenella cyklosporyny A (leku), którego mechanizm działania związany jest z hamowaniem syntezy II-2 przez limfocyty T CD4+ z równo-czesną blokadą receptorów dla tej cytokiny, uwrażliwia ptaki na rozwój infekcji, co świadczy o dużej roli II-2 w przebiegu kokcydiozy. Natomiast podanie cyklosporyny A równocześnie z pierwotną immunizacją piskląt oocystami E. tenella zwiększa odpor-ność na zarażenie. Autor powyższych badań sugeruje, że obserwowany wzrost odpor-ności ptaków na pierwotne zarażenie Eimeria związany jest przypuszczalnie z bezpo-średnim hamującym działaniem cyklosporyny A na rozwój pierwotniaka.

Wykazano również, że podanie glukokortykosterydów (prednizolon lub deksameta-zon) przed pierwotnym zarażeniem kurcząt E. acervulina istotnie zmniejsza syntezę II-2 i INF-γ, obniża odporność proliferacyjną limfocytów T na konkawalinę A (Con A) oraz zmniejsza ilość limfocytów T o funkcji cytotoksycznej, równocześnie podnosząc pro-dukcję oocyst i śmiertelność zarażonych kurcząt. Ponadto badania wskazują, że super-natant otrzymany z hodowli splenocytów u stymulowanych konkawaliną A lub sporo-zoitami i podany kurczętom przed zarażeniem E. tenella lub E. acervulina całkowicie hamuje rozwój kokcydiozy. Autorzy powyższych badań uważają, że wytworzone przez limfocyty T i makrofagi czynniki rozpuszczalne (cytokiny) wywierają działanie immu-nomodulujące na układ odpornościowy ptaków, przeciwdziałając rozwojowi infekcji, natomiast nie wywierają one bezpośredniego działania cytotoksycznego na sporozoity.

Dużą rolę w przeciwdziałaniu rozwojowi kokcydiozy odgrywają komórki NK. Lil-lehoj (1989) wykazał, że po pierwszym zarażeniu E. acervulina, E. tenella lub E. maxi-ma aktywność komórek NK śródnabłonkowych i śledzionowych zmniejsza się między 2–4 dniem od zarażenia, a następnie ok. 7. dnia powraca do wartości kontrolnej. Nato-miast po powtórnym zarażeniu aktywność bójcza tych komórek wobec Eimeria wzrasta w stosunku do grupy kontrolnej. Autor uważa, że zmniejszenie ilości oraz aktywności śródnabłonkowych komórek NK obserwowane w początkowej fazie pierwotnego zara-żenia Eimeria związane jest, podobnie jak u ssaków, z immunoregulującym wpływem śródnabłonkowych limfocytów T cytotoksycznych. Wykazano ponadto, że zwiększeniu ilości śródnabłonkowych i śledzionowych komórek NK po powtórnym zarażeniu Eimeria towarzyszy pojawienie się receptorów dla antygenu asialo-GMl, co świadczy o pobudze-niu ich aktywności cytotoksycznej. Aktywność makrofagów wobec kokcydiów zwiększa się po ich stymulacji przez II-2 uwolnioną przez aktywowane limfocyty T CD4+.

Podsumowanie

W antygenowo specyficznej odpowiedzi zaangażowane są 2 typy limfocytów: l) limfocyty B, które produkują cząsteczki immunoglobuliny (SIg) o wysokiej swoistości w stosunku do antygenu oraz 2) limfocyty T, które rozpoznają antygeny na komórkach prezentujących antygen (APC). Po związaniu antygenu do limfocytów B, które produ-kują SIg, zachodzi podział komórek oraz ich klonalna ekspansja, a immunoglobuliny z identyczną swoistością antygenu jak SIg są wydzielane z różnicujących komórek B. Natomiast komórki T rozpoznają antygeny, które zostały enzymatycznie zdegradowane w mniejsze fragmenty przez komórki prezentujące antygen, a ich wiązanie zachodzi tylko w połączeniu z produktami genu kodowanymi przez geny MHC, których ekspre-sja zachodzi w APC.


175

Piśmiennictwo

Bockman D. E., Stevens W., 1977. Reticuloendothel. Soc. 21, 245. Feighery C., 1994. Pol. J. Immunol. 19, 139. Giambrone L., Klesius P.H., Eckman M.K., Edgar S.A., 1981. Poult. Sci. 60, 2612. Graczyk S., Kuryszko J., 1995. Med. Wet. 51, 675. Graczyk S., 1994 Weterynaria, Wrocław, 123. Horton-Smith C., Long P.L., Pierce A.E., Rose M.E., 1963. Blackwell Scientific Publication,

Ltd., Oxford, UK, 273. Joyner L.P., Norton C.C., 1973. Parasitology 67, 333 Jungmann R., Mielke D., 1989. Mh. Vet. Med. 44, 464. Leathem W.D., Burns W.C., 1967. J. Parasitol. 53–180. Lillehoj H.S., 1987. Inf. Immun. 55, 1616. Lillehoj H.S., 1993. Poult. Sci. 72, 1306. Lillehoj H.S., Bacon L.D., 1991. Avian Dis. 35, 294. Lillehoj H.S., 1989. Inf. Immun. 57, 1879. Nagy Z.A., 1976. Zbl. Vet. Med. 144, 4. Nagy Z.A., Feher G.Z., 1972. Immun. Forsch. 143, 223. Ogata K., Kitagawa H., Kudo N., 1981. Jpn. J. Vet. Sci. 43, 645. Naukkarinen A., Sorvari T. E., 1980. J. Reticuloendothel. Soc. 28, 473. Naukkarinen A., Syrjanen K.L., 1984. Acta Path. Microbiol. Scand. 92, 145. Odend'hal S., Breazile J.E., 1979 Reticuloendothel. Soc. 25, 315. Owen R.I., Jones A.L., 1974. Gastroenterology 66, 189. Prowse S.L., Pallister J., 1989. Avian Pathol. 18, 619. Shirley M.W., Bellanti M.A., 1984. Avian Path. 13, 657. Sorvari R., Naukkarinen A., Sorvati T.E., 1977. Poult. Sci. 56, 1426. Tiovanen P., Tiovanen A., Molnar G., Sorvari T., 1974. Int. Archs Allergy Appl. Immun. 47, 749. Whitesides L.F., Krista L.M., Gray B.W., Drane L.W., 1991. Poult. Sci. 70, 1362.

GOSPODARKA WODNO-ŚCIEKOWA W ZAKŁADACH DROBIARSKICH

Dr inż. Lesław Szymański

Polska należy do krajów ubogich w wodę, która może być wykorzystana do zaopa-trzenia ludności w wodę do picia i do celów gospodarczych.

Powszechnie funkcjonujące zbiorowe zaopatrzenie miast i wsi w tę życiodajną ciecz zmusza do produkowania i dystrybucji wody o wysokiej jakości, spełniającej standardy krajowe odpowiadające wymogom jakościowym zawartym w dyrektywie Rady Unii Europejskiej 98/83/EC oraz obowiązujących zaleceń WHO.

W przyrodzie w większości przypadków nie ma wody o takiej jakości, aby nadawała się do wszystkich zastosowań. Wymaga ona zatem wstępnego uzdatniania. Uzdatnianie może przyjąć różne formy: od mechanicznego oczyszczania, przez filtrację, dezynfek-cję, aż po zmiękczanie i demineralizację. Aby zatem zdecydować, jakim zabiegom ma być poddana woda, należy wcześniej przyjąć kryteria przydatności do konkretnego zastosowania. Na rys, 1 przedstawiono przykładowy schemat uzdatniania wody na przykładzie SUW „Goczałkowice”.

Rys. 1 Schemat technologiczny uzdatniania wody w stacji uzdatniania wody „Goczałkowice”

Wymagania stawiane wodzie przez różne gałęzie przemysłu spożywczego są od-

mienne. Prawie wszędzie jednak wodą wyjściową jest woda wodociągowa (niektóre zakłady, np. browary mają odrębne ujęcia, najczęściej głębinowe), na bazie której

Lesław Szymański

178

w poszczególnych zakładach przygotowuje się wodę o odpowiednich parame-trach.Woda zasilająca kotły powinna być tak uzdatniana, aby nie tworzyła kamienia kotłowego, nie powodowała korozji urządzeń kotłowych i nie pieniła się.

W odniesieniu do globalnej liczby zakładów uzdatniania wody (ZUW) w Polsce za-ledwie 13% stanowią zakłady, dla których surowiec pochodzi z ujęć powierzchniowych (Zimoch i wsp. 2004).

W ostatnim czasie nastąpił spadek poboru wody związany z likwidacją części zakła-dów przemysłowych, a także ze zmianami w samych procesach technologicznych, które coraz częściej są wodooszczędne. Przemysł spożywczy należy do przemysłów zużywają-cych duże ilości wody, a przez swoją różnorodność produkcji jest trudny do ujednolicenia, np. ze względu na produkcję sezonową w niektórych zakładach (Nawirska 2005).

Względy higieniczne oraz wymagana wysoka jakość żywności są także główną do-datkową przyczyną dużego zużycia wody (oprócz technologicznej) w przemyśle spo-żywczym i stosunkowo ograniczonych, w porównaniu z innymi gałęziami przemysłu, możliwościami jej recyrkulacji. Wśród wymagań Dobrej Praktyki Produkcyjnej (GMP) i Dobrej Praktyki Higienicznej (GHP), których przestrzeganie wpisano do polskiego prawa żywnościowego (Ustawa 2001), te które dotyczą mycia i dezynfekcji linii pro-dukcyjnych odgrywają zasadniczą rolę w ilości ich zużycia. Zgodnie z wytycznymi GHP – po zakończeniu pracy lub po każdej zmianie w zakładzie przeprowadza się sprzątanie i mycie wodą, podczas którego usuwane są z powierzchni podłóg, blatów oraz maszyn i urządzeń pozostałości po bieżącej produkcji a także nagromadzony brud,. który stwarza doskonałe warunki dla rozwoju mikroflory i tym samym – zagrożenie dla bezpieczeństwa i jakości produktu końcowego (Konieczny, Szymański 2005).

Woda w zakładach przemysłu spożywczego zużywana jest na różne cele niezależnie od rodzaju produkcji, a więc: − na cele technologiczne, − do ogrzewania i chłodzenia, − do hydrotransportu i mycia surowca, − do utrzymania czystości.

Dodatkowo jest zużywana na: − cele bytowo-gospodarcze, − jako woda przeciwpożarowa.

Wymagania wody przeznaczonej do picia, a tym samym dla przemysłu spożywcze-go reguluje Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 III 2007 r. w sprawie jakości wody Dz.U., Nr 61 poz. 417 (Rozporządzenie 2007). Ograniczenie kosztów ponoszo-nych przez zakłady na produkcję związane jest również z ilością zużywanej wody oraz ilością i jakością odprowadzanych ścieków. Gospodarka wodno-ściekowa w zakładzie przemysłowym charakteryzuje się następującymi cechami: • zróżnicowanymi wymaganiami pod względem składu fizykochemicznego i bakte-

riologicznego, temperatury oraz ciśnienia doprowadzanej wody, • możliwością wielokrotnego wykorzystania tej samej wody, • różnym stopniem gwarancji dostawy wody w zależności od koniecznej pewności

ruchu • odbiorcy (urządzenia, maszyny),

Gospodarka wodno-ściekowa w zakładach drobiarskich

179

• specyficznymi urządzeniami: do jej zmiękczania, szczepienia, chłodzenia, pompo-wania np. wody obiegowej itp.,

• różnym składem i temperaturą wód zużytych i ścieków poprodukcyjnych, • możliwością odzysku ze ścieków poprodukcyjnych różnych surowców (Nawirska,

Szymański 2006). Wielkość zapotrzebowania na wodę do celów bytowo-gospodarczych jest propor-

cjonalna do liczby zatrudnionych osób. Zależy także od wyposażenia sanitarnego zakła-du oraz od warunków pracy. W każdym zakładzie istnieje możliwość ograniczenia zapotrzebowania na wodę oraz ilości odprowadzanych ścieków. Można tego dokonać przez duże inwestycje oraz sposobami gospodarczymi we własnym zakresie. Do najczę-ściej stosowanych metod gospodarczych należą: • wprowadzenie monitoringu zużycia wody na terenie zakładu, • racjonalne użytkowanie środków czystości, • zastosowanie odpowiednich technologii utrzymania czystości, • wprowadzenie zamkniętych obiegów wodnych, • montowanie końcówek samozamykających, • propagowanie idei oszczędzania wody wśród pracowników, • modernizacja stacji mycia na poszczególnych wydziałach (Nawirska 2005).

Zmniejszenie kłopotów z odprowadzanymi ściekami można uzyskać poprzez stoso-wanie jednolitych środków chemicznych do mycia i dezynfekcji w całym zakładzie oraz ścisłej kontroli ich stężeń. Spowoduje to ujednolicenie składu chemicznego ścieków, a co za tym idzie, mniejsze będą problemy z ich oczyszczaniem, a także pozwoli to na dobór optymalnej technologii oczyszczania. Nie bez znaczenia jest również wyposaże-nie zakładu w urządzenia do oczyszczania ścieków zarówno mechanicznych, chemicz-nych, jak i biologicznych oraz oczyszczanie ścieków na każdym etapie ich powstawania bez późniejszego łączenia wszystkich ich strumieni.

Coraz częściej w krajach zachodnich stosowana jest metoda Water Pinch, która służy do minimalizacji zużycia wody i ilości odprowadzanych ścieków. Zastosowana w zakładach przynosi oszczędności w około 60%. Metoda ta polega na analizie wszyst-kich procesów, w których zużywana jest woda w celu teoretycznego ustalenia jej mini-malnych przepływów, za pomocą obliczeń matematycznych i wykresów, na terenie całego zakładu. Pozwala to na identyfikację procesów krytycznych stanowiących ogra-niczenie przy wprowadzeniu programu ograniczenia zużycia wody. W ten sposób okre-ślone zostają procesy mające największy wpływ na zużycie wody i ilość odprowadzo-nych ścieków (Peng i wsp. 2001).

Woda i ścieki w zakładach drobiarskich

Według GUS nie wyodrębnia się przemysłu drobiarskiego jako oddzielnej gałęzi przemysłu spożywczego. Zalicza się go do przemysłu mięsnego. Zużycie wody w tej gałęzi jest zróżnicowane i waha się od 16 m³ do 59 m³ na tonę produktu i jest uzależ-nione od nowoczesności linii technologicznej. Szacuje się, że 80% wody zużywane jest na cele technologiczne, 7% na cele chłodnicze i tyle samo na cele bytowo-socjalne, a 6% to straty bezzwrotne [Nawirska 2004].

Lesław Szymański

180

W ostatnim dziesięcioleciu w branży drobiarskiej zachodziły liczne zmiany własno-ściowe i restrukturyzacyjne. Oprócz dawnych dużych zakładów powstało szereg ma-łych. Sytuacja ekonomiczna i ściśle od niej uzależniona ochrona środowiska w po-szczególnych zakładach jest bardzo zróżnicowana.

Wzrost zainteresowania konsumentów mięsem i przetworami drobiowymi spowo-dował znaczne rozszerzenie asortymentu bezpośrednio w zakładach drobiarskich oraz w niektórych zakładach mięsnych. Z mięsa drobiowego produkowanych jest szereg przetworów: wędliny, konserwy, przetwory schładzane i mrożone. Największy udział w produkcji mają produkty schładzane, zamrożone oraz wędliny. Poza produkcją typo-wych wyrobów drobiowych mięso to jest wykorzystywane jako dodatek do przetworów z mięsa czerwonego (wyroby wędliniarskie, garmażeryjne oraz konserwy).

W branży drobiarskiej istnieją cztery rodzaje zakładów: • zakłady o pełnym profilu (ubój, przetwórstwo i ewentualnie utylizacja odpadów), • ubojnie drobiu bez działalności przetwórczej, • zakłady typowo przetwórcze bazujące na zakupionym surowcu, • zakłady jajczarskie.

Niektóre z zakładów mają wylęgarnie drobiu oraz własne fermy, które stanowią ba-zę surowcową. Problemy ochrony środowiska wymienionych rodzajów zakładów cha-rakteryzują się zróżnicowaniem wynikającym ze specyfiki produkcji, a także infrastruk-tury i wielkości produkcji uzależnionej od dostępu do surowca oraz podaży.

W wielu zakładach funkcjonujących na rynku od wielu lat nie wystarczy korekta stanu technicznego instalacji wodociągowej, ale konieczne jest montowanie nowocze-snych linii i urządzeń wodooszczędnych. Do takich można zaliczyć trójstopniowe opa-rzacze przeciwprądowe, jak również owiewowo-natryskowe metody schładzania tuszek.

Do znacznych oszczędności wody w tym przemyśle oraz zmniejszenia ładunku od-prowadzanych zanieczyszczeń mogą przyczynić się następujące działania: • wtórne wykorzystanie wód autoklawowych (z produkcji konserw), • ponowne wykorzystanie wody ze stanowisk mycia do usuwania pierza, • zmiany rodzaju transportu pierza z wodnego na pneumatyczny, • zmiana systemu schładzania wody służącej do wychładzania pokrywy woskowej

z wodno-lodowej na wodną schładzaną amoniakiem, • wprowadzanie systemów automatycznego sterowania procesami produkcji.

Duże znaczenie odgrywają również obiegi wodne, którymi dysponuje zakład. Spo-śród powszechnie stosowanych układów wodnych: otwartego, zamkniętego, szerego-wego i mieszanego najgorsze jest stosowanie otwartego obiegu wody w zakładzie bez oczyszczania ścieków. Najlepszym rozwiązaniem jest zastosowanie układu zamkniętego.

Mięso drobiowe pochodzi z udomowionych gatunków drobiu, czyli: kur, indyków, kaczek oraz gęsi. Podstawowym surowcem są oczywiście kurczęta brojlery stanowiące do ok. 80% całej produkcji drobiu, kaczki to ok. 4%, a gęsi zaledwie 1%. W Polsce spożycie mięsa i przetworów drobiowych stale wzrasta i obecnie wynosi: 18 kg/rok/mieszkańca – mięso i ok. 4 kg/rok/mieszkańca – przetwory. Szacuje się, że z małych prywatnych rzeźni pochodzi ok. 30% ubijanego drobiu (Nawirska, 2004).

Zakłady jajczarskie przerabiają ok. 1 mld szt. jaj rocznie, to jest ok. 600 tys. Ton z produkowanej ogólnej ilości ok. 9 mld szt.. Głównymi produktami przemysłu drobiar-


181

skiego są tusze i drób dzielony na elementy. W wyniku uboju i obróbki poubojowej oprócz tuszek uzyskuje się uboczne produkty jadalne oraz niejadalne. Do ubocznych produktów jadalnych należą podroby i tkanka tłuszczowa (tłuszcze zapasowe). Podroby to: serce, wątroba i żołądek mięśniowy. Do ubocznych produktów niejadalnych zalicza się: pierze, krew, wola, przełyki, tchawice, jelita, głowy, łapy oraz treść przewodu po-karmowego.

Rys. 2. Ogólny schemat technologii oczyszczania ścieków w zakładach drobiarskich

Ścieki z zakładów drobiarskich charakteryzują się dużą zmiennością składu substan-cji organicznej, głównie białek i tłuszczów w różnych formach: rozpuszczonej, zawie-szonej oraz zawierają substancje biogenne i chlorki. Przy produkcji niezbędna jest duża ilość wody, co powoduje rozcieńczanie ścieków. Dlatego też istnieje problem z wyko-rzystaniem tlenowych procesów biologicznych do ich oczyszczania. Jednocześnie ścieki zawierają znaczną ilość zawiesin, dlatego niektórzy autorzy zalecają przy ich oczysz-czaniu fermentację, po wstępnej ciśnieniowej flotacji (Kolska i wsp. 2004).

Na rys. 2 przedstawiono ogólny schemat technologii oczyszczania ścieków w zakła-dach drobiarskich o pełnym profilu produkcyjnym (bez utylizacji odpadów).

W zakładach tych pierwszym miejscem pojawiania się ścieków jest odbiór drobiu. W tym miejscu z klatek zabierany jest drób przeznaczony na ubój, a klatki trafiają do

Dostawa

Ubój

Pakowanie

Oparzanie

Porcjowanie

Skubanie i woskowanie

Patroszenie

Ekspedycja

ścieki

ścieki

ścieki

ścieki

ścieki

Lesław Szymański

182

myjki. Podczas mycia stosuje się środki myjąco-odkażające. Na tym etapie ścieki oprócz detergentów zawierają piasek, odchody i części upierzenia. Podczas mycia środ-ków transportu dostają się do nich także resztki olejów.

W ubojni powstają ścieki o bardzo wysokim BZT5, ok. 40% tego wskaźnika pocho-dzi z wykrwawienia. Przy dobrej mechanizacji procesu uboju można obniżyć ilość krwi, która dostaje się do ścieków, do 70%. Krew w ściekach szybko się rozkłada i powoduje znaczne zapotrzebowanie na tlen oraz wzrost zawartości azotu, który pochodzi z kału i pierza.

Kolejnym miejscem powstawania ścieków są oparzalnie. Zużywane są na tym etapie produkcji duże ilości wody. Powstają więc znaczne ilości silnie zanieczyszczonych wód zawierających resztki: kału, piór, krwi oraz mikroorganizmów z pierza i skóry. Ścieki zawierające pozostałości piór i puchu, często zanieczyszczone kałem, powstają podczas skubania, zaś z woskowania, któremu poddawany jest drób wodny, zawierają pewne ilości sody kaustycznej i kwasu solnego. Proces patroszenia jest przyczyną powstawania znacznych ilości zawiesin ogólnych oraz substancji organicznych, głównie białek.

Nowoczesne zakłady drobiarskie charakteryzujące się dużą produkcją mają zazwy-czaj kanalizację rozdzielczą, natomiast zakłady małe lub stare – kanalizację ogólno-spławną. Na terenie zakładu oczyszczane są najczęściej tylko ścieki technologiczne. Oczyszczanie ma najczęściej charakter wstępny przed odprowadzeniem ścieków do kanalizacji miejskiej – ogólnospławnej. Oczyszczanie ścieków na terenie zakładu w większości przypadków przebiega z zastosowaniem następujących metod: • fizycznych (mechanicznych), • chemicznych (do usuwania związków biogennych), • biologicznych.

Metody fizyczne oparte są na procesach cedzenia (kraty i sita), sedymentacji (pia-skowniki i osadniki) i flotacji (odtłuszczacze). Podczas tych procesów eliminuje się skratki, piasek, żwir i zanieczyszczenia organiczne, np. tłuszcz.

Metody biologiczne są najczęściej oparte na konwencjonalnym układzie osadu czynnego. W tym procesie ze ścieków usuwa się przede wszystkim rozpuszczone związki nieorganiczne i organiczne. Szacuje się, że ok. 30% zakładów wyposażonych jest w oczyszczalnie ścieków. Jednak większość z nich to pojedyncze urządzenia do mechanicznego oczyszczania, zawierające: kraty, sita i ewentualnie osadniki.

Zazwyczaj na terenie zakładu zamontowany jest piaskownik do usuwania błota i piasku z terenu, gdzie przyjmowany jest żywiec. Natomiast ścieki z hal uboju kiero-wane są na sita i do odtłuszczaczy ewentualnie do osadników, a następnie do kanaliza-cji, gdzie łączą się ze ściekami bytowo-gospodarczymi powstającymi na terenia zakła-du. Do kanalizacji miejskiej po wstępnym oczyszczeniu odprowadza się ok. 80% ście-ków powstających w zakładach drobiarskich.

Przykład takiego rozwiązania przedstawiono na blokowym schemacie technologicz-nym oczyszczalni ścieków miejskich i drobiowych w Świebodzinie (rys. 3).


183

Rys. 3. Blokowy schemat technologiczny oczyszczalni ścieków

Małe zakłady drobiarskie, zlokalizowane zazwyczaj na wsiach i w małych miastach nieskanalizowanych, gromadzą ścieki w szambach. Zawartość tych szamb wywożona jest do kompostowni, gdzie wykorzystuje się ją do nawadniania pryzm kompostowych z pomiotem kurzym pochodzącym z ferm hodowanych. Znaczna część zakładów wy-wozi ścieki z szamb do pobliskich oczyszczalni ścieków komunalnych. Zdarzają się

Lesław Szymański

184

przypadki zastosowania rolniczego tych ścieków do nawadniania łąk oraz deponowania ich w glebie i odprowadzania do wód powierzchniowych, co bez dobrego podczyszcze-nia jest bardzo szkodliwe dla środowiska naturalnego.

Z zakładów drobiarskich odprowadza się ścieki stanowiące ok. 87% pobranej wody, przy czym największa ilość to ścieki technologiczne, dochodzące do 70% wszystkich odprowadzanych ścieków. Ilość powstających ścieków uzależniona jest przede wszyst-kim od sposobu oddzielania i transportu odpadów poubojowych, a ich ładunek zanie-czyszczeń – od sposobu oddzielania i gromadzenia krwi. Na skład ścieków ma również wpływ, tak jak w każdym zakładzie, technologia i organizacja produkcji, rodzaj zainsta-lowanych maszyn i urządzeń, jak również wielkość i rodzaj produkcji. Decydujący o stanie ścieków jest także stopień zabrudzenia ptaków oraz pora roku.

Ścieki z zakładów drobiarskich charakteryzują się zmiennością składu i dużym ła-dunkiem zanieczyszczeń organicznych, głównie tłuszczy i białek oraz pewną ilością rozpuszczonych soli mineralnych (zwłaszcza chlorki) i związków biogennych. Mają one specyficzne jasnobrązowe zabarwienia, wysoką mętność oraz skłonność do zagni-wania.

Wody odprowadzane po procesach technologicznych powinny być poddawane wstępnemu oczyszczaniu w odtłuszczaczach, najlepiej napowietrzanych oraz osadni-kach lub sitach. Po tych procesach mechanicznych należy ścieki te oczyszczać w komo-rach z osadem czynnym. W zakładach o małym przerobie można ścieki po wstępnym oczyszczeniu odprowadzić do biologicznych reaktorów sekwencyjnych (SBR), (Nawir-ska, 2004).

Poważny problem w usuwaniu ze ścieków stanowią związki biogenne, a więc fosfor (1,5 mg/l) i azot (15mg/l) oraz substancje ekstrahowane eterem naftowym (15 mg/l). Fosfor można usuwać związkami żelaza, azot w procesie nitryfikacji, a tłuszcz na spe-cjalnych urządzeniach (Zimoch i wsp. 2004).

Powstałe osady pościekowe można zgęszczać, fermentować, np. w wydzielonych komorach fermentacyjnych, odwadniać i wywozić na poletka osadowe.

Rolnicze wykorzystanie tego rodzaju ścieków ma duże ograniczenia, związane przede wszystkim z obecnością organizmów chorobotwórczych, dużą zawartością tłuszczu, który powoduje zaklejanie porów gleby, zbyt wysokim stężeniem azotanów, znaczną zawartością sodu, co przyczynia się do zmniejszenia przepuszczalności gleby.

Ścieki odprowadzane do środowiska wodnego oraz glebowego powinny odpowiadać Rozporządzeniu Ministra Środowiska z dnia 29 listopada 2002 r. (Dz. U. 02.212.1799).

Zgodnie z tym rozporządzeniem ścieki do rolniczego wykorzystania powinny od-powiadać warunkom sanitarnym, określonym w załączniku nr 6 rozporządzenia, doty-czącym bakterii chorobotwórczych i jaj pasożytów. Przy obliczaniu ilości ścieków do rolniczego wykorzystania należy uwzględnić dawki azotu wprowadzane z nawozami naturalnymi oraz potrzeby pokarmowe roślin, żyzność gleby, warunki klimatyczne, nawodnienia, zagospodarowanie gruntów. Z powyższych względów ścieki z zakładów drobiarskich nie kwalifikują się do rolniczego wykorzystania (Nawirska 2004).


185

Piśmiennictwo

Kolska S., Butrymowicz T., Szostakowski M., 2004. Badania skuteczności usuwania związków fosforu ze ścieków z ubojni drobiu, Ochrona środowiska, 2, 35–36.

Konieczny P., Szymański M., 2005. Stosowanie środków myjących i dezynfekcyjnych w przemy-śle spożywczym, II Ogólnopolska Konferencja szkoleniowa, Metody oczyszczania ścieków z przemysłu spożywczego, Wydawnictwo ABRYS, Poznań, 35–38.

Menzel Z., 2005. Zasady współdziałania zakładów spożywczych i oczyszczalni ścieków komu-nalnych, problem obciążenia ścieków ściekami przemysłu spożywczego, Wydawnictwo ABRYS, Poznań, 5–13.

Nawirska A., 2005. Minimalizacja zużycia wody i ilości odprowadzonych ścieków w przemyśle spożywczym, II Ogólnopolska Konferencja Szkoleniowa, Metody oczyszczania ścieków z prze-mysłu spożywczego. Wydawnictwo ABRYS, Poznań, 59–59.

Nawirska A, Szymański L., 2006. Gospodarka wodno-ściekowa w zakładach przemysłu spo-żywczego, Akademia Rolnicza we Wrocławiu.

Nawirska A., 2004. Ścieki w zakładach drobiarskich, Ochrona Środowiska, 4, 34–38. Peng.S.-F., Farid M., Wilks T., 2001. Aplication of water pinch analysis to a dairy plant, Interna-

tional Symposium on Apliccation of Modelling as on Jnnovative Technology in the Agri-Food Chain, Model-IT.

Rozporządzenie Ministra Zdrowia z dnia 29 III 2007 r. w sprawie jakości wody, Dz. U., Nr 61, poz. 417.

Ustawa z dnia 11 maja 2001 r. o warunkach zdrowotnych żywności i żywienia (Dz. U. Nr 63, poz. 634) z późniejszymi zmianami.

Zimoch I., Gawlik A., Nowak M., 2004. Woda bez tajemnic SUW „Goczałkowice”, Ochrona środowiska, 4, 5–8.

SPECYFIKA CHOWU, UŻYTKOWANIE I PIELĘGNACJA STRUSI AFRYKAŃSKICH

(STRUTHIO CAMELUS)

Prof. dr hab. Jarosław Olav Horbańczuk

1. Opis i krótka charakterystyka gatunku Struthio camelus

Struś afrykański jest największym żyjącym ptakiem świata. Wysokość samców do-chodzi do 3 m, a masa ciała przekracza nawet 150 kg. W obrębie gatunku Struthio ca-melus wyróżniamy strusie północnoafrykańskie i masajskie, które określa się jako czerwonoszyje (red necks), a somalijskie i południowoafrykańskie jako niebieskoszyje (blue necks). Strusie afrykańskie czarne zachowują nazwę wyjściową (african blacks). W środowisku naturalnym i na fermach strusie czerwonoszyje reprezentowane są przez strusia masajskiego, bowiem struś północnoafrykański jest na wymarciu. Ograniczony jest także zasięg występowania strusia somalijskiego; na fermach występuje przede wszystkim struś południowoafrykański, afrykański czarny lub mieszańce tych ras. Obok strusi należy do bezgrzebieniowców także południowoamerykański nandu, zwany stru-siem pampasów oraz australijskie emu i kazuar. Ptaki te różnią się od strusia afrykań-skiego przede wszystkim rozmiarami i masą ciała; wszystkie są mniejsze (mierzą od 1,5 do 1,8 m) i lżejsze (ważą 40–55 kg). Zasadniczym kierunkiem ich użytkowania jest produkcja mięsa i skór, a cenny tłuszcz, z którego wytwarza się olej o właściwościach bakteriostatycznych i hipoalergicznych, poszukiwany jest przez przemysł kosmetyczny.

2. Stan hodowli fermowej strusi w świecie ze szczególnym uwzględnieniem Polski

Światowa populacja strusi wynosi ok.1,6–1.8 mln. ptaków. Szacuje się, że ponad 90% strusi żyje obecnie w warunkach fermowych bądź w ogrodach zoologicznych, a pozostałe kilka procent na wolności. Zdecydowanym liderem światowego strusiarstwa jest Republika Południowej Afryki (RPA), gdzie rocznie produkuje się 300–350 tys. ptaków rzeźnych. Strusie utrzymuje się głównie na stepowych, trawiastych terenach w okolicy Little Karoo. W Europie strusie utrzymywane są na całym kontynencie. Co ciekawe, Polska od 3 lat, obok Włoch i Hiszpanii, należy do liderów europejskiego strusiarstwa.

Jarosław Olav Horbańczuk

188

Strusie w Polsce

Według ostatnich danych w Polsce jest około 180 ferm, na których utrzymuje się ok. 14 000 strusi (tab.1). Szacuje się, że liczba ferm strusi w Polsce w związku ze stopnio-wą koncentracją produkcji, trudnościami w utrzymaniu się na rynku ferm małych (po kilkanaście ptaków) powinna zmniejszyć się w br. do ok. 150 obiektów. Fermy te w większości produkują materiał rzeźny.

Wraz z rozwojem chowu strusi w Polsce nastąpił rozwój infrastruktury – produko-wane są pełnoporcjowe mieszanki treściwe, jak również premiksy (głównie „Dolfos”), wytwarza się także specjalistyczne inkubatory do wylęgu jaj strusi. Jest też sześć ubojni posiadających certyfikat UE, uprawniający do uboju strusi i obrotu mięsem w UE. Jest to szczególnie ważne, bowiem Europa Zachodnia jest głównym odbiorcą z Polski mięsa strusi. Dotychczas mięso to z uwagi na brak ubojni z certyfikatem UE dystrybuowane było w Polsce na rynku wewnętrznym, z różnym skutkiem. Stosunkowo małe i rozpro-szone zamówienia (20–30 kg tygodniowo) przez różnych odbiorców (np. restauracje, hipermarkety), trudności logistyczne i stąd wysokie koszty utrudniały szybką, sprawną i efektywną sprzedaż tego nowego produktu na naszym rynku wewnętrznym.

Po wejściu Polski do UE obserwuje się wzrost zainteresowania mięsem strusim ze strony wielu krajów Europy Zachodniej. Obecnie ponad 90% ogólnej produkcji strusie-go mięsa w Polsce eksportowana jest na rynki europejskie. Otwarcie granic dzięki speł-nieniu standardów UE przez wspomniane ubojnie (rzeźnie bydła klasy A z tzw. rozsze-rzeniem na strusie, w których ubój ptaków dokonywany jest zwykle jednego dnia w tygodniu) spowodowały szybką dynamikę obrotu strusim mięsem. Rocznie ubija się w Polsce ok. 9–10 tys. strusi rzeźnych, z czego 90% mięsa wyeksportowane jest do krajów UE. Wartość eksportu wynosi w roku ok. 7 mln dolarów, z czego: 5–5,5 mln stanowi mięso (główne kierunki eksportu – Niemcy, Belgia, Holandia);1,1 mln skóra (Korea Płd., Japonia); 0,4 mln to inne produkty. Polska stała się w ten sposób liderem w produkcji strusiego żywca w Europie.

Jednakże niebezpiecznym zjawiskiem dla krajowych producentów strusi jest stoso-wanie przez RPA dumpingowych cen na mrożone mięso strusi sprzedawane do Europy Zachodniej oraz spadek w stosunku do złotego o 35% kursu Euro i blisko 50% USD po 2004 r. (zdecydowana większość strusiej produkcji jest eksportowana). Taka sytuacja prowadzi do tego, że polskie podmioty zajmujące się dystrybucją strusiego mięsa do Europy zarabiając mniej, oferują niższe ceny za kilogram żywca strusia.

Bardzo dobra jest sytuacja na rynku surowych skór strusich i nie ma żadnego pro-blemu z ich zbytem. W Stypułowie, w woj. lubuskim, utworzono Centralny Skup Stru-sich Skór na Europę Środkowo-Wschodnią, prowadzony w sposób profesjonalny: skóry surowe w zdecydowanej większości eksportowane są do krajów Azji.

Ta

bela

1.

Lic

zba

ferm

ora

z st

an p

opul

acji

stru

si w

Pol

sce

z uw

zglę

dnie

niem

wie

lkoś

ci st

ada

pods

taw

oweg

o w

lata

ch 1

993–

2007

Wys

zcze

góln

ieni

e 19

93

1995

19

97

1999

20

00

2001

20

0320

0520

0620

07

2077

Licz

ba fe

rm*

Li

czba

stru

si g

ółem

St

ado

pods

taw

owe

1 28

11

16

250

90

100

2500

50

0

140

5000

11

00

190

9000

18

00

320

1600

0 34

00

590

2000

0 44

00

550

1900

0 40

00

200

1500

0 30

00

180

1400

0 28

00

180

1400

0 28

00

*prz

yjęt

o, ż

e m

inim

alna

licz

ba p

takó

w d

orosły

ch n

a fe

rmę

w la

tach

199

3-20

05 w

ynos

iła 3

, a o

d ro

ku 2

006

co n

ajm

niej

7. Z

tego

i in

nych

wzg

lędó

w li

czba

fer

m

w la

tach

200

6–20

07 w

yraź

nie

zmni

ejsz

yła

się

w st

osun

ku d

o po

prze

dnic

h la

t. Źr

ódło

: Hor

bańc

zuk

2003

; i P

ZHS

2008

.

Specyfika chowu, użytkowanie i pielęgnacja…

189


190

Organizacja i polityka informacyjna

Od 1995 roku działa 13 lat Polski Związek Hodowców Strusi (PZHS), z siedzibą w Zielonej Górze. PZHS jest członkiem Światowego Związku Hodowców Strusi (Inter-national Ostrich Association — IOA), co umożliwia zdobycie najnowszych osiągnięć nauki i marketingu, wymianę doświadczeń. PZHS otrzymał zgodę Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi na prowadzenie ksiąg hodowlanych (księgi wstępne). Coraz lepiej roz-wija się także polityka informacyjna. Od początku 2000 r. wiadomości o polskim stru-siarstwie można znaleźć w internecie pod wieloma adresami internetowymi www.strusie.pl., www.pzhs.pl, www.strus.pl. Uczelnie, instytuty oraz PZHS w celu doskonalenia, rozszerzenia i uzupełnienia wiedzy organizują szkolenia, sympozja i seminaria cieszące się dużą popularnością. Ogromnym wyróżnieniem było powierze-nie Polsce organizacji w Warszawie World Ostrich Congress 2002. To była najlepsza promocja i reklama dla polskiego strusiarstwa.

Zadania

Szczególnie ważnym zadaniem staje się konsekwentne dążenie do ograniczenia kosztów produkcji, a tym samym potanienia strusich produktów, które są dla klientów bardziej dostępne. Coraz pilniejsze zagadnienie stanowi genetyczne doskonalenie strusi. Minusem jest rozproszenie i rozdrobnienie produkcji strusiarskiej. Niewystarczający jest zasięg promocji i reklamy. Nadal w społeczeństwie istnieje duża niewiedza o walo-rach strusich produktów.

Zdaniem autora, przy braku tradycji kulinarnej, stosunkowo wysokiej ceny i mimo wysokich walorów smakowych – mięsa strusi nie należy traktować jako produktu alter-natywnego w stosunku do mięs tradycyjnych gatunków zwierząt, ale raczej jako cenne uzupełnienie rynku atrakcyjnym artykułem wysokiej jakości, co w związku z rosnącym popytem na tzw. zdrową żywność jest z punktu widzenia konsumenta szczególnie istotne.

3. Warunki utrzymania strusi

3.1. Pomieszczenia

Budynek przeznaczony dla strusi powinien być podzielony na sektory, w których utrzymywane będą ptaki w różnym wieku. Sektor dla piskląt i młodzieży musi mieć sprawną instalację grzewczą. W budynku dla ptaków w wieku powyżej 6 mies. ogrze-wanie nie jest potrzebne nawet w zimie. Wymiary budynku uzależnione są od wielkości stada i oczekiwanej skali produkcji. Trzeba przy tym pamiętać o zachowaniu minimal-nych norm powierzchni pomieszczenia przypadającej na jednego ptaka, zależnie od wieku, zalecanych przez Komitet Wykonawczy Europejskiej Konwencji Ochrony Zwie-rząt Utrzymywanych w Warunkach Fermowych (1997), podanych w tabeli 2.


191

Tabela 2.

Zalecenia minimalnej powierzchni pomieszczeń (budynki i wiaty) oraz maksymalnej liczby strusi w grupie zależnie od wieku (według Komitetu Wykonawczego Europejskiej Konwencji

Ochrony Zwierząt Utrzymywanych w Warunkach Fermowych − 1997)

Wiek ptaków Maksymalna liczba ptaków w grupie

Minimalna po-wierzchnia na ptaka

(m2)

Minimalna po-wierzchnia ogółem

(m2) Do 4. dnia 40 0,25 1 Od 4. dnia do 3. tyg. 40 0,25–1,2 52

Od 3. tyg. do 6. mies. 401 2–10 153

Od 7. do 12. mies. 10 30 Powyżej 12. mies. 10 30 Ptaki dorosłe 10 30

¹ Z założeniem braku wyraźnego zróżnicowania wielkości ptaków. ² Długość jednego boku powinna wynosić co najmniej 6 m. ³ Długość jednego boku powinna

Nowe budynki przeznaczone na pomieszczenia dla strusi można stawiać w zasadzie ze wszystkich typowych i ogólnie u nas dostępnych materiałów. Najczęściej jednak hodowcy decydują się na przystosowanie istniejących już budynków inwentarskich lub stodół.

Wysokość pomieszczenia powinna przekraczać o ok. 50 cm wzrost dorosłego osob-nika (2,5-2,7 m), a więc wynosić 3,0-3,2 m. W pomieszczeniach dla młodzieży i ptaków dorosłych podłoga może być betonowa, przykrywana warstwą ściółki (np. słomą). Pod-łogi dla piskląt nie należy zaściełać w ogóle. Karmidłami dla piskląt są zwykle plasti-kowe tacki. Poidełka są kloszowe, a dla strusi większych można przewidzieć plastikowe miski lub wanienki. Karmidła dla ptaków dorosłych mogą być drewniane i powinny przylegać do ściany na wysokości korpusu ptaków.

3.2. Wybiegi

Wybiegi powinny bezpośrednio przylegać do budynku. Każde pomieszczenie musi mieć osobne wyjście na własny wydzielony wybieg. Tak jak w przypadku pomieszczeń tak i tu trzeba pamiętać o minimalnej powierzchni wybiegu przewidzianej na jednego ptaka, zalecanej przez Komitet Wykonawczy Europejskiej Konwencji Ochrony Zwie-rząt Utrzymywanych w Warunkach Fermowych (1997), podane w tabeli 3.


192

Tabela 3.

Zalecenia minimalnej powierzchni wybiegów oraz maksymalnej liczby strusi w grupie zależnie od wieku (według Komitetu Wykonawczego Europejskiej Konwencji Ochrony Zwierząt

Utrzymywanych w Warunkach Fermowych − 1997)


Minimalna po-wierzchnia na ptaka

(m²)

Minimalna po-wierzchnia całego

wybiegu (m²) Do 4. dnia 40 Od 4. dnia do 3. tyg. 40 10 100

Od 3. tyg. do 6 mies. 401 10–40 100–1000 3, 4


Minimalna po-wierzchnia

na ptaka (m²)

Minimalna po-wierzchnia całego

wybiegu (m²) Od 7 do 12 mies. 270 1000 3, 4 Powyżej 12 mies. 330 1000 3, 5 Ptaki dorosłe 2000 2, 6 1000 3, 5

1 Z założeniem braku wyraźnego zróżnicowania wielkości ptaków. 2 Na każdą trójkę. 3 Długość najkrótszego boku powinna wynosić co najmniej 10 m. 4 Długość jednego boku powinna wynosić co najmniej 50 m. 5 Długość jednego boku powinna wynosić co najmniej 100 m. 6 Dla każdej dodatkowej samicy lub samca powierzchnię należy zwiększyć odpowiednio o 200 lub 800 m².

Wybiegi mają z zasady kształt prostokąta o zaokrąglonych narożnikach. Należy je obsiewać mieszanką koniczyny lub lucerny z trawami. Na wybiegach powinny też się znaleźć miejsca wysypane piaskiem, gdyż strusie lubią kąpiele piaskowe i wygrzewanie się w słońcu. Wybiegi dla strusi w okresie reprodukcyjnym powinny być tak usytuowa-ne, by zapewniały ptakom spokój. Wysokość ogrodzeń zależy przede wszystkim od wieku (wzrostu) ptaków. Z zasady stosuje się ogrodzenie z siatki metalowej (z żerdzi lub desek rzadziej, bo mniej trwałe) o wysokości 1,8 m. Zaleca się rozmieszczenie pio-nowych słupków co 3-3,5 m, gdyż ogrodzenie powinno być na tyle solidne i trwałe, by nie ustąpiło pod naporem ptaka ważącego ponad 100 kg.

4. Lęgi

Wyniki lęgów są u strusi gorsze aniżeli u ptactwa domowego innych gatunków, szczególnie ważne jest ścisłe przestrzeganie prawidłowości procesu inkubacji. Procent piskląt wyklutych z jaj zapłodnionych wynosi ok. 70, a z jaj nałożonych 50.

Na podstawie kilkuletnich badań Horbańczuk [2000] wykazał, że najlepsze wyniki lęgów uzyskuje się wtedy, gdy masa jaja zawierała się w granicach od 1200 do 1800 g, a grubość skorupy od 1,4 do 2,1 mm. Wyraźne pogorszenie wylęgowości stwierdzono w przypadku jaj lżejszych niż 1200 g oraz jaj o cienkiej skorupie – 0,9–1,1 mm. Kształt jaja nie wpływał na wyniki lęgów.


193

Jaja strusie przeznaczone do wylęgu powinny być zbierane codziennie, czyszczone i poddawane dezynfekcji chemicznej (najczęściej parami formaldehydu) bądź fizycznej, a następnie przenoszone do pomieszczenia, gdzie pozostaną do chwili umieszczenia w inkubatorze. Jaja zbiera się, używając zwykle jednorazowych plastikowych rękawi-czek. Ze względów praktycznych jaja należy przechowywać w temp. 12–18°C i wilgot-ności względnej 60-75% przez siedem dni, bowiem można wówczas przeprowadzić zarówno nakład, jak i świetlenie jaj.

4.1. Warunki inkubacji

Ważne jest, by właściwa inkubacja jaj była poprzedzona inkubacją wstępną zwykle przez 12 godz. w temp. 25oC. Lęgi są wtedy bardziej wyrównane i mniej rozciągnięte w czasie (inkubacja trwa 41–44 dni). Jaja strusie powinno się inkubować w temperatu-rze 36–36,4°C. Po przeniesieniu jaj do klujnika, co następuje z zasady w 39. dniu inku-bacji, temperaturę obniża się tam o 0,5°C. Wilgotność względna stosowana podczas inkubacji jaj strusi jest znacznie niższa aniżeli jaj innych gatunków drobiu i wynosi 20–30%, natomiast w klujniku 55–65%.

Jaja strusie najlepiej inkubować zupełnie pionowo. W komorze lęgowej jaja strusie należy obracać co godzinę aż do czasu przeniesienia ich do komory klujnikowej. W związku z intensywnie zachodzącymi procesami przemiany materii i oddychaniem trzeba zarodkom zapewnić dostęp bogatego w tlen powietrza, a usuwać wydzielany dwutlenek węgla i inne gazy. Skład powietrza w aparacie wylęgowym powinien być zbliżony do atmosferycznego.

5. Podstawowe zasady wychowu strusi

W pierwszych tygodniach życia pisklęta otoczone staranną opieką powinny być utrzymywane w specjalnych pomieszczeniach o odpowiednich parametrach zoohigie-nicznych. Szczególnie istotnym czynnikiem podczas wychowu jest temperatura, gdyż młode ptaki w pierwszych 3 tyg. życia nie mają jeszcze w pełni wykształconych me-chanizmów termoregulacji. Pisklętom po wylęgu powinno się zapewnić temp. 30-35°C, a następnie z każdym tygodniem obniżać ją o 2–3°C, aż do 20-22°C. W suche, ciepłe dni pisklęta (po ukończeniu kilu dni) powinny zażywać kąpieli słonecznej, co korzyst-nie wpływa na ich ogólną kondycję. W dni deszczowe strusięta do 3 mies. życia nie opuszczają budynku. W okresie wychowu ptakom młodym szczególnie potrzebny jest ruch na świeżym powietrzu. Zapewnia to prawidłowy rozwój układu oddechowego, narządów ruchu, zwiększa także odporność organizmu.

W wychowie strusi korzystanie z budynków zależy od warunków klimatycznych. W Europie nieodzowne są budynki (dla strusiąt do 6 mies. życia muszą być ogrzewane). Zimą, pomieszczenia, w których przebywają strusie dorosłe, nie wymagają ogrzewania, nawet gdy temperatura na zewnątrz spada poniżej -20°C.

Istotne jest, by ptaki miały zapewniony swobodny dostęp do wybiegów obsianych mieszanką traw z lucerną lub koniczyną. Kilkumiesięczne strusie na fermie w Garczy-nie korzystają z wybiegów przez cały dzień, bez względu na pogodę. Na noc można pozostawić na wybiegach jedynie ptaki dorosłe. Młodzież, m.in. ze względów bezpie-


194

czeństwa, spędzana jest wieczorem do pomieszczeń, gdzie codziennie dokonuje się oględzin każdego ptaka. Na każdym wybiegu powinno się znaleźć specjalne miejsce wysypane piaskiem (warstwa o grubości 15-20 cm i powierzchni 20-30 m2).

Najlepszym zabiegiem profilaktycznym jest stworzenie pisklętom zaraz po wykluciu warunków do zasiedlenia w ich przewodzie pokarmowym właściwej flory bakteryjnej.

Z zabiegów profilaktycznych należy wymienić zalecane szczepienie przeciw pomo-rowi rzekomemu (Newcastle disease – ND). W Izraelu szczepienie strusi przeciw po-morowi jest obowiązkowe. Przeprowadza się je dwukrotnie, po raz pierwszy między 30 a 45 dniem, a po raz drugi między trzecim a czwartym miesiącem życia ptaków. Jednak zdaniem Perelmana (2002) i Huchzermeyera (2002) szczepienie przeciwko ND powin-no się stosować na obszarach endemicznego występowania tej choroby. Dodatkowo strusięta szczepi się w Izraelu w 14–15 dniu życia przeciw ospie ptasiej (pox virus). W RPA szczepi się strusięta przeciw pomorowi rzekomemu i grypie ptasiej (avian in-fluenza). Na fermach krajowych pisklętom podaje się, zwłaszcza w pierwszym okresie życia, preparaty witaminowo-mineralne, np. Aminowitazol dodawany do wody pitnej w ilości 2 łyżeczek od herbaty na 5–6 l wody.

W podsumowaniu należy stwierdzić, że dotychczas nie opracowano optymalnego systemu intensywnego wychowu strusiąt. Wielu hodowców posługuje się w tym zakre-sie własnym modelem i uważa go za najlepszy, aczkolwiek są przypadki, kiedy po kilku latach i on okazuje się zawodny. Uzyskanie wysokiej efektywności produkcyjnej w wychowie strusi wymaga dobrej opieki i dużego zaangażowania personelu. Hodowcy muszą także korzystać z najnowszych osiągnięć nauki i stosować coraz nowsze i – jak należy oczekiwać – coraz lepsze rozwiązania technologiczne.

6. Żywienie

6.1. Pasze

Głównymi składnikami karmy dla strusi są pasze pochodzenia roślinnego, dostar-czające ptakom białka, energii, niektórych witamin, pewnych ilości związków mineral-nych oraz włókna. Podstawową grupę pasz roślinnych stanowią zboża. Ich udział w dawkach pokarmowych dla strusi może wynosić około 70%. Wśród roślin zbożo-wych dominuje kukurydza – ok. 45% w dawce, zawierająca stosunkowo dużo energii, a także witamin A i E. Obok kukurydzy stosuje się także jęczmień, pszenicę, pszenżyto, żyto, również owies, który najlepiej podawać jest w okresie reprodukcyjnym, ponieważ zawiera dużo witaminy E, wpływającej na poprawę zdolności wylęgowej jaj. Ważnym źródłem białka i energii są nasiona soi, a także słonecznika. Cenną paszę stanowią otrę-by. Dość powszechnie stosowaną paszą w żywieniu strusi jest śruta poekstrakcyjna sojowa zawierająca ponad 40% białka ogólnego. Z pasz objętościowych soczystych najczęściej pojawiającą się zielonką w żywieniu strusi są: lucerna i koniczyna. Strusie można także skarmiać zielonkami z traw, zbóż, seradeli, rzepaku i gorczycy. Ponadto ptaki te zjadają świeże liście buraków, nać marchwi, kapustę i sałatę. Wysoki udział zielonek wynika przede wszystkim z dużych możliwości wykorzystania przez strusie energii metabolicznej pochodzącej z wysokowłóknistych pasz roślinnych. Dzięki mi-


195

kroflorze bakteryjnej zawartej w dobrze rozwiniętym jelicie grubym (aż 12 m długości) i ślepym (łącznie oba jelita mają ok. 2 m) 75% energii metabolicznej na pokrycie po-trzeb bytowych może u strusi pochodzić właśnie z rozkładu pasz roślinnych, głównie celulozy, co w istotny sposób różni je od innych gatunków ptaków użytkowych.

Z pasz objętościowych cenną paszą w okresie zimy jest siano, które stanowi ok. 1/5 dawki pokarmowej strusi. Siano przeznaczone dla strusi, podobnie jak kiszonka, po-winno być drobno pocięte – dla dorosłych ptaków kilka cm. Najlepsze jest siano z lu-cerny i koniczyny, które w porównaniu do siana z traw zawiera znacznie więcej białka i składników mineralnych i jest zasobne w witaminy A i D. Jako dodatek do pasz w okresie zimy podaje się susz z lucerny, który wpływa bardzo korzystnie na ogólną zdrowotność ptaków. Z okopowych cenną paszą jest marchew (posiekana).

W żywieniu strusi nie stosuje się mączek pochodzenia zwierzęcego. Wśród licznych preparatów mineralno-witaminowych najczęściej stosuje się formosan i aminowitazol, które podaje się do wody przeznaczonej do picia, zwłaszcza ptakom młodym. Nato-miast jako uzupełnienie składników mineralnych, głównie wapnia, można stosować rozdrobnione muszelki ostryg. W żywieniu strusi odnotowuje się także przypadki po-dawania drobno pociętej pokrzywy, szpinaku, a nawet owoców: jabłek, gruszek, dyni.

Wreszcie należy wspomnieć o mieszankach treściwych dla strusi, które produkowa-ne są w zdecydowanej większości w postaci granulatu. W Polsce przemysł paszowy produkuje granulowane mieszanki treściwe oraz premiksy (DOLFOS). Zaleca się, aby dzienna dawka mieszanki stanowiła, zależnie od wieku ptaka, odpowiednio dla piskląt 3–4% żywej wagi, dla osobników dorosłych 2–2,5%.

6.2. Żywienie piskląt, młodzieży i ptaków dorosłych

7. Użytkowanie

Na fermach hodowlanych najczęściej spotyka się stadka liczące trzy osobniki, tzw. trio-;jednemu samcowi przyporządkowane są 2 samice. Również spotykane są inne proporcje 1 : 1 lub 1 : 3. Samice w warunkach fermowych osiągają dojrzałość płciową w wieku 2–2.5 lat, natomiast samce około pół roku później; w środowisku naturalnym strusie osiągają dojrzałość płciową w wieku 4–5 lat. Udomowienie strusi obok skróce-nia wieku dojrzewania płciowego spowodowało także wyraźną poprawę użytkowości nieśnej. W warunkach naturalnych samica znosi od 12 do 18 jaj, natomiast na fermach hodowlanych od 40 do 100 jaj. Duże zróżnicowanie w poziomie nieśności uwarunko-wane jest szeregiem czynników genetycznych i środowiskowych, np. wiek ptaków czy warunki klimatyczne, które w południowej Afryce uważane są za optymalne. Nieśność jest tam znacznie większa, o ok. 30, niż w Europie. Średnia liczba jaj uzyskana od sa-micy w ostatnich latach w południowej Afryce wyniosła 60 szt., natomiast w Europie kształtuje się na poziomie 40 sztuk.

Okres nieśności rozpoczyna się w różnych miesiącach i porach roku w zależności od strefy klimatycznej, w której żyją ptaki i trwa 6–8 mies., czasami nieco dłużej. Przykła-dowo, w południowej Afryce nieśność zaczyna się w czerwcu lub w lipcu, a kończy na przełomie lutego i marca, natomiast w Polsce trwa z reguły od marca do września. Na


196

fermach hodowlanych strusica znosi jaja przeważnie co drugi dzień w godzinach popo-łudniowych, w cyklu składającym się z 18–20 jaj. W jednym roku można uzyskać od 2 do 3 cykli, czasami nawet do 5, z tym że po każdym z nich następuje krótka przerwa w nieśności. Jaja zbierane są każdego dnia.

Procent zapłodnienia jaj jest zróżnicowany, ale znacznie niższy w porównaniu do innych gatunków drobiu i wynosi 65–70.

Najtrudniejszym okresem w życiu strusi są pierwsze trzy miesiące, kiedy śmiertel-ność strusiąt jest wysoka i może sięgać nawet kilkadziesiąt procent.

Dojrzałość ubojową osiągają strusie w wieku od 9 do 14 mies., a różnice wynikają m.in. z dymorfizmu płciowego, sposobu żywienia oraz różnego tempa rozwoju po-szczególnych ras. Strusie niebiesko- i czerwonoszyje masę 90 kg osiągają nawet w wieku 8–9 mies., zaś czarnoszyje później, tj. ok. 10–12 mies. życia. Dobrą efektyw-ność ekonomiczną uzyskuje się przy żywieniu ptaków mieszankami treściwymi (plus lucerna) do masy 90–95kg. Na podstawie ostatnich badań krajowych stwierdzono, że wydajność rzeźna strusi ubijanych w wieku 10–12 mies. przy średniej masie około 95 kg wynosi 60%. Od jednej dorosłego osobnika otrzymujemy ok. 35 kg mięsa (ponad 20 kg w klasie I) o wysokich walorach smakowych, zdrowotnych, relatywnie niewielkiej kaloryczności i niskiej zawartości cholesterolu. Średnia zawartość tego składnika w mięsie strusia wynosi 60 mg/100 g. Z szacunkowych jak dotąd porównań wynika, że pod względem poziomu cholesterolu mięso strusi jest zbliżone do mięsa indyczego, natomiast zawiera go wyraźnie mniej niż wieprzowina, wołowina czy baranina. W po-równaniu do wołowiny czy wieprzowiny strusina zawiera stosunkowo niewielką ilość tłuszczu (1,2%). Smakiem i strukturą bardziej przypomina ona wołowinę. Walory sma-kowe strusiny oceniono w badaniach porównawczych przeprowadzonych przez A&M Sensory Laboratory w Teksasie, gdzie stwierdzono, że pod względem delikatności, smakowitości i zapachu nie ustępuje ona najcenniejszym elementom tuszy wołowej, np. polędwicy.

Obok mięsa wykorzystuje się także skórę, która w świecie uważana jest za produkt najwyższej jakości i często bywa porównywana z luksusowymi skórami krokodyli i słoni. Ceni się ją nawet wyżej ze względu na większą wytrzymałość i odporność na działanie wody. Należy podkreślić, że sprzedaż skór strusich jest dzisiaj w świecie ab-solutnie nieskrępowana, gdyż ptak ten należy do drobiu udomowionego traktowanego w pełni jako zwierzę użytkowe, utrzymywane w warunkach fermowych. Wiedzą o tym kupujący wykwintną galanterię – rękawiczki, torebeki, paski. Najbardziej poszukiwana i jednocześnie najdroższa jest skóra z grzbietu i piersi z charakterystycznym pęcherzy-kowatym wzorem (quill follicle). W zależności od faktury kształtuje się cena skóry. Innego rodzaju skóra pokryta zrogowaciałymi płytkami (lizard - like horn plates) po-chodzi z kończyn dolnych strusi. Od jednej sztuki uzyskuje się 1–1,5 m

2 skóry. Głów-nymi odbiorcami skór są: Koreańczycy, Japończycy i Amerykanie.

Od strusi pozyskuje się także pióra, których znaczenie w dzisiejszych czasach z punktu widzenia dochodowości jest marginalne, ponieważ ich sprzedaż stanowi kilka % ogólnych przychodów. Do najcenniejszych zalicza się pióra białe, które wyrastają tylko u samców na skrzydłach i na ogonie. Wykorzystywane są one między innymi do produkcji ozdób. Pozostałych piór dzięki ich właściwościom antyelektrostatycznym używa się w optyce i elektronice do usuwania kurzu. Pióra pozyskuje się od strusi po


197

raz pierwszy w wieku ok. 16 mies., co 8 mies. w okresie 4–5 lat. Największym popytem cieszą się pióra strusie w Brazylii, gdzie na słynny karnawał zamawia się rocznie ponad 15 t piór.

Jaja strusi są przedmiotem codziennej konsumpcji, głównie w Afryce. Średnia masa jaja wynosi 1,5 kg, a więc jest 25 razy większe od jaja kurzego. Skład morfologiczny jaja strusiego różni się od składu jaj ptactwa domowego. Żółtko jaja strusiego stanowi zaledwie 1/5 masy całkowitej, podczas gdy u innych gatunków drobiu około 1/3. Pro-cent skorupy w masie całkowitej jaja jest zdecydowanie największy u strusi, gdyż masa skorupy zbliżona jest do masy żółtka. W relacji do pozostałych gatunków ptaków użyt-kowanych przewaga udziału masy skorupy sięga nawet 80%. Wiąże się to z jej grubo-ścią, która wynosi u strusia 2–2,5 mm i jest 9–10-krotnie większa aniżeli w jaju kurzym.

Dodatkowym istotnym walorem chowu strusi jest jego wartość turystyczna. Te eg-zotyczne ptaki mogą być dużą atrakcją dla gości przebywających w gospodartwach agroturystycznych. W Polsce powstały już wyspecjalizowane strusie gospodarstwa agroturystyczne o znacznej popularności, odwiedzane w czasie weekendu przez wiele osób. W gospodarstwach tych utrzymuje się różne podgatunki strusi: niebiesko-, czer-wono- i czarnoszyje, a także inne ptaki: Ratite - emu i nandu.

Uniwersalność wykorzystania wielu strusich produktów może przyczyniać się do dalszego wzrostu zainteresowania chowem tych ptaków. Trzeba jednak pamiętać, że jest to przedsięwzięcie wymagające stosunkowo dużych nakładów inwestycyjnych, a samo utrzymanie ptaków jest niełatwe.

8. Profilaktyka i wybrane choroby strusi

Nieodpowiednie warunki środowiskowe – niedożywienie, zła wentylacja, nadmierna obsada ptaków, duża wilgotność, niewłaściwa higiena mogą być przyczyną wielu po-ważnych chorób wirusowych, bakteryjnych oraz chorób wywoływanych przez grzyby i pasożyty. Stąd jest tak ważne przestrzeganie ścisłych zasad higieny i profilaktyki, zwłaszcza w początkowej fazie odchowu, gdyż śmiertelność piskląt może sięgać kilku-dziesięciu procent. Prawidłowe przygotowanie pomieszczeń przed zasiedleniem jest jednym z ważniejszych czynników wpływających na wyniki wychowu i chowu strusi. Skuteczność pracochłonnego i oczywiście kosztownego dezynfekowania pomieszczeń jest tym pełniejsza, im wyższy poziom osiąga profilaktyka i higiena ogólna na całej fermie. Szczególnie istotne jest ogrodzenie fermy (płot zewnętrzny), maty dezynfekcyj-ne przed każdym wejściem (śluzy sanitarne), osobista higiena personelu i jak najdalej posunięte ograniczanie obecności osób spoza fermy. Wszyscy odwiedzający (i zwiedza-jący) powinni korzystać wyłącznie ze specjalnie przewidzianych ciągów komunikacyj-nych poddanych szczególnie ścisłej kontroli sanitarnej. Z racji zoologicznej atrakcyjno-ści ferm strusich pożądane jest, by ptaki, które pokazuje się turystom lub z którymi stykają się oni bezpośrednio, korzystały z oddzielnych pomieszczeń i wybiegów. Do pomieszczeń wylęgowych wstęp osób spoza personelu powinien być bezwzględnie zakazany.

Zaleca się także prowadzenie kontroli zdrowia w stadzie w 4, 8, 12, 24 i 52 tygodniu życia ptaków poprzez notowanie procentu padnięć i wybrakowań z przyczyn zdrowot-nych. W UE istnieją zalecenia dotyczące minimalnych norm powierzchni w pomiesz-


198

czeniach i na wybiegach, jakie powinny przypadać na jednego strusia, w zależności od wieku (tab. 2, 3). Zapewnienie ptakom odpowiedniej powierzchni wybiegów, po której mogą się swobodnie poruszać, wpływa korzystnie na prawidłowy rozwój przede wszystkim narządów ruchu i układu oddechowego, a nadto zwiększa ich odporność. Brak odpowiedniej przestrzeni dla dorosłych ptaków prowadzi, poza rozlicznymi nie-domaganiami zdrowotnymi, do ostrych walk między samcami o własne terytorium, zwłaszcza w okresie godowym. Stąd też wybiegi dla różnych grup samców powinny być oddzielone od siebie pasami neutralnymi o szerokości 2,5-3 m, które można obsie-wać lucerną lub obsadzać krzewami. Bezpośredni kontakt samców ze sobą przez poje-dynczy płot może doprowadzić do walki i niebezpiecznych urazów ciała.

Na wybiegach powinny też się znaleźć miejsca wysypane piaskiem, gdyż strusie lu-bią kąpiele piaskowe i wygrzewanie się w słońcu. Wskazane jest również jakieś zada-szenie dające trochę cienia i ochronę przed deszczem. Należy także wydzielić specjalne pomieszczenie — tzw. izolatkę dla ptaków chorych czy niedomagających, co dotyczy zwłaszcza piskląt w okresie odchowu.

Przed wejściem do budynku, a zwłaszcza pomieszczenia wylęgowego, należy wyło-żyć maty z płynem dezynfekcyjnym. Ptaki sprowadzone na fermę muszą przebyć obo-wiązkową kwarantannę, najlepiej poza terenem fermy, przez okres nie krótszy niż 3 tygodnie.

Z zabiegów profilaktycznych trzeba wymienić: szczepienie przeciwko pomorowi rzekomemu. Do ważniejszych zabiegów pielęgnacyjnych należy odrobaczanie, które przeprowadzi się dwa razy do roku – w marcu i w listopadzie. U ptaków dorosłych obserwuje się niekiedy wypadanie piór. Może to wynikać z błędów żywieniowych, ale najczęściej powodem są piórojady (wszoły).

Kolejnym istotnym aspektem jest właściwe i zblilansowane żywienie. Błędy w ży-wieniu bądź niedożywienie są częstą przyczyną zniekształceń kończyn, zwłaszcza u ptaków rosnących (krzywica). Wiążą się z zaburzeniami gospodarki mineralnej, któ-rym towarzyszy zachwianie równowagi wapniowo–fosforowej, brak ruchu, jak również częste stresy i niewłaściwe, śliskie podłoże. Niewykluczony jest tu także wpływ czyn-ników genetycznych.

Częstym zaburzeniem czynności przewodu pokarmowego strusi bywa uporczywe zaparcie, wynikające najczęściej u piskląt z nadmiaru włókna w paszy lub braku żwiru do połykania. Niewłaściwe żywienie sprzyja występowaniu biegunek, które pojawiają się często przy nagłej zmianie paszy, np. u piskląt po przejściu z paszy sypkiej na gra-nulat, a także u ptaków nowo nabytych. Długotrwała biegunka może prowadzić nawet do śmierci z wycieńczenia.

Stosunkowo rzadko występuje u strusi pterofagia (wydziobywanie piór). Zjawisko to obserwuje się głównie u ptaków dorosłych na skutek działania czynników streso-twórczych, podczas transportu lub przy nadmiernym zagęszczeniu stada.

U piskląt podczas 2 pierwszych tygodni życia występuje niekiedy zjawisko rozjeż-dżania się nóg. Należy wtedy pisklętom związać nogi plastikową taśmą na szerokość normalnego rozstawu. Po kilku dniach sytuacja powinna ulec poprawie.

W wyniku działania czynników stresogennych strusie często wpadają w panikę, co bywa źródłem urazów mechanicznych. Przestraszony ptak może z dużą siłą wpaść na ogrodzenie. Na skutek ślizgania się ptaków dochodzi niekiedy do poważnych urazów,


199

a nawet złamań nóg. W latach 1995–2007 na polskich fermach odnotowano sporadycz-ne przypadki złamań kończyn. Gdy jest ślisko, ptaki powinny pozostawać w budynku.

Połykanie ciał obcych, np. kawałków drewna, puszek czy gwoździ, często kończy się śmiercią na skutek zaczopowania bądź perforacji przełyku lub jelit. Zaleca się do-kładne sprawdzanie pomieszczeń i wybiegów oraz usuwanie wszystkiego, co może stanowić potencjalne zagrożenie; strusie potrafią łykać najbardziej niewyobrażalne przedmioty.

Wybrane choroby strusi

Wybrane choroby wirusowe

Pomór rzekomy (Newcastle disease – ND). Wywoływany jest przez Paramyxovi-rus – serotyp 1 (PMV-1). Wirusa rozprzestrzeniają przewożone ptaki, jak również oso-by z obsługi fermy. Do zakażenia dochodzi drogą oddechową lub pokarmową, a także przez skórę lub błonę śluzową, np. kloaki. Zasadnicze objawy nerwowe to porażenie i opadanie szyi („wiotka szyja”), oraz drżenie mięśni szyi. Ptaki cechuje także osowia-łość, brak apetytu, drgawki, niezborność ruchów, niedowład kończyn, opuchlizna szyi i głowy. Wirus pomoru rzekomego powoduje znaczne spustoszenia w stadach i zadaje ogromne straty hodowcom (Verwoerd 1988). Śmiertelność ptaków jest bardzo wysoka – u 3–4-miesięcznych strusi sięga 80%. Stado dotknięte pomorem rzekomym powinno ulec likwidacji. W Polsce choroba zwalczana jest z urzędu i podlega zgłoszeniu w ciągu 24 godzin.

Grypa ptaków (avian influenza). Choroba występuje przeważnie w południowej Afryce i wywołuje ją wirus z rodziny Orthomyxoviridae, typ A. Dotychczas wyizolo-wano ze strusi kilka typów tego wirusa, m.in. H7N1, H5N9, H5N2, H9N2 (Perelman, 2000). Siedliskiem wirusa może być ptactwo wodne i dzikie. Występowaniu choroby sprzyjają niewłaściwe warunki środowiskowe, np. niedożywienie. Typowe objawy to słaby apetyt, osłabienie, biegunka, wyraźna zmiana barwy moczu na zielonkawą, wy-trzeszcz oczu i niedomagania ze strony układu oddechowego. Grypa ptaków występuje u strusi przeważnie między 6 a 12 mies. życia. Szczególnie niebezpieczna jest jednak dla piskląt ze względu na wysoką zachorowalność, a zwłaszcza śmiertelność, która u kilkudniowych ptaków może dojść do 60% (Perelman 1996), a nawet 80% (Gutsche 1995). Wykorzystanie do szczepień autogennej inaktywowanej szczepionki olejowej pozwoliło na skuteczną profilaktykę i obniżenie śmiertelności w RPA. W Polsce stoso-wanie szczepionek przeciwko grypie ptaków jest zakazane. Grypa ptaków znajduje się u nas na liście chorób zakaźnych zwierząt i podlega urzędowemu zwalczaniu.

Choroby bakteryjne

Salmonelloza. U strusi występuje najczęściej Salmonella Enteritidis. Możliwość szerzenia się tej choroby jest znaczna. Do zakażenia dochodzi często przez przewód pokarmowy. Możliwa jest również transmisja pionowa zarazka przez jajo wylęgowe na pisklę. Ważną rolę w etiologii salmonellozy odgrywają nieodpowiednie czynniki śro-dowiskowe, które obniżają odporność zwierząt. Prowadzi to do uzjadliwienia się pałe-


200

czek Salmonella bytujących w przewodzie pokarmowym (Welsch i wsp. 1997). U pta-ków, które przeżyły lub chorowały bezobjawowo, następuje nosicielstwo zarazka umiejscowionego nie tylko w przewodzie pokarmowym, ale również w wątrobie i jajni-kach. W kloace może nastąpić zakażenie skorupy jaj przez zarazki bytujące w przewo-dzie pokarmowym. Pałeczki Salmonella przedostają się do wnętrza jaja i powodują zamieranie zarodków, a także zakażają pisklęta wylęgające się z jaj niezakażonych. Podstawowym objawem jest osłabienie, biegunka, ogólna apatia, osowiałość, zaburze-nia równowagi, wodnisty kał. W leczeniu można stosować chinolony lub enrofloksacynę.

Mykoplazmoza. Wywoływana jest najczęściej przez Mycoplasma synoviae i Myco-plasma gallisepticum. Na chorobę tę zapadają głównie strusie w wieku do jednego roku. Zakażenie następuje najczęściej za pośrednictwem układu oddechowego – powietrze wydychane przez osobniki chore zawiera zarazki, które wnikają do dróg oddechowych ptaków zdrowych. Te, które chorowały bezobjawowo, są zwykle nosicielami. Częste jest również występowanie mykoplazm w jajach osobników pozornie zdrowych. Roz-przestrzenianiu się mykoplazmozy sprzyjają niewłaściwe warunki środowiskowe – niedożywienie, niedobór witamin, zła wentylacja, duża wilgotność. Choroba rozpoczy-na się wodnistym wypływem z nosa i obrzękiem zatok. Zmiany patomorfologiczne w przebiegu mykoplazmozy powstają głównie w workach powietrznych w postaci zgrubień i ropnoserowatych wypełnień (Wieliczko i Kuczkowski 2000). Kliniczna po-stać mykoplazmozy wymaga leczenia farmakologicznego, a zapalenie zatok – interwen-cji chirurgicznej. U strusi, co podkreślają Wieliczko i Kuczkowski (2000), schorzenia układu oddechowego mogą wynikać z wtórnych zakażeń grzybami z rodzaju Aspergil-lus i Candida. Ptaki zakażone słabną, z trudnością oddychają i krztuszą się. Zapobiega-nie polega na utrzymywaniu ścisłej higieny pomieszczeń i dbałości, aby było w nich sucho. W leczeniu stosuje się preparaty zawierające tylozynę.

Zapalenie pępka i woreczka żółtkowego. Bezpośrednio po wykluciu pępowina bywa jeszcze wilgotna i nie zawsze zabliźniona, często z racji opoźnionego wciągnięcia woreczka żółtkowego. Stwarza to możliwość zakażenia różnymi drobnoustrojami, m.in. Escherichia coli, Klebsiella spp. czy Pseudomonas spp. (Gutsche 1995, Huchzermeyer 1999). Organizmy te wnikają do woreczka żółtkowego, a następnie do krwiobiegu. Śmierć piskląt może nastąpić już w 24 godz. po zakażeniu. Wiele przypadków tego schorzenia wynika z bagatelizowania niebezpieczeństwa i wynikającego stąd niewła-ściwego postępowania z pisklętami po wylęgu, a także, wcześniej, niewłaściwej techni-ki lęgów i nieskutecznej dezynfekcji jaj wylęgowych, inkubatorów i aparatowni. Pisklę-ta z opóźnioną resorpcją woreczka żółtkowego powinno się odłączyć od stada i bacznie obserwować. Objawem schorzenia jest zwiotczałe podbrzusze, co można wyczuć lekko je uciskając, a także zielonkawe zabarwienie skóry. Pisklętom po wykluciu należy za-pobiegawczo zdezynfekować pępowinę 7% jodyną.


201

Choroby wywoływane przez grzyby

Aspergilloza. Chorobę wywołują kropidlaki - Aspergillus fumigatus, Aspergillus flavus i Aspergillus niger – wytwarzające silne toksyny (Perelman i Kuttin 1992a). Ptaki zakażają się zarodnikami grzyba głównie przez układ oddechowy, rzadziej przez prze-wód pokarmowy. Istnieje też możliwość zakażenia podczas inkubacji jaj. Aspergilloza jest szczególnie niebezpieczna dla piskląt i młodych ptaków o niewykształconym jesz-cze systemie odpornościowym. Typowe objawy to brak apetytu, biegunka, zaburzenia nerwowe i trudności w oddychaniu; te ostatnie występują w związku z pojawianiem się w układzie oddechowym – tchawicy i płucach – guzków o średnicy do 2 cm. Śmierć ptaków może nastąpić już kilka dni po zakażeniu. Zaleca się ścisłą dezynfekcję po-mieszczeń i aparatów wylęgowych, np. parami formaldehydu. Należy unikać nadmier-nej temperatury i wilgotności powietrza w pomieszczeniach, stosując odpowiednią wentylację. Leczenie polega na podawaniu Nizoralu lub Nystatyny w dawce 10 mg/kg masy ciała przez siedem dni.

Kandydiaza. Grzyb Candida albicans jest dość szeroko rozpowszechniony i zwykle bytuje w przewodzie pokarmowym. Do zakażenia najczęściej dochodzi przy obniżeniu odporności ptaka w wyniku przewlekłych stresów, niedożywienia czy niedoboru wita-min, zwłaszcza witaminy A. Źródłem zakażenia może być kał. Pisklęta w komorze klujnikowej mogą się także zakazić przez układ oddechowy. Typowe objawy to ogólne wycieńczenie, brak apetytu i naloty na błonie śluzowej dzioba. Ptaki chore mają duże trudności z pobieraniem pokarmu i jego przełykaniem. W skrajnych przypadkach do-chodzi do wyraźnej deformacji dzioba. Osobniki chore należy odłączyć od stada. W leczeniu stosuje się doustnie Nystatynę w dawce od 10 do 30 mg/kg masy ciała przez pięć dni (Jensen i wsp. 1992).

Pasożyty wewnętrzne

Kryptosporydioza. U młodych strusi odnotowano przypadki zapalenia kloaki oraz wypadania kloaki i tylnej części jelita grubego, wywołane przez bliżej nieokreślone Cryptosporidium. Przypadki zarażenia na fermach strusi są niezwykle trudne do opa-nowania; rejestrowana zachorowalność wynosi 20–40%. W przypadku wypadającej kloaki stosuje się zabieg chirurgiczny. Kloakę należy wepchnąć we właściwe miejsce, a następnie wypełnić ją maścią powidonową i założyć jeden szew zapobiegający po-nownemu jej wypadnięciu. Szew należy zdjąć po 4–5 dniach. Według Perelmana (2002) innym sposobem zapobiegającym temu schorzeniu jest zastosowanie Diclazurilu (Cli-nacox, Janssen – Belgia) dodanego do paszy. Kuracja ta okazała się skuteczna na wielu fermach.

Tasiemiec strusi (Houttuynia struthionis) bytuje w przewodzie pokarmowym pta-ków na fermach południowoafrykańskich. Najczęściej zarażeniu ulegają pisklęta. W leczeniu należy stosować doustnie Resorantol (Terenol, Hoëchst) w dawce130 mg/kg masy ciała/dobę, powtarzając kurację po sześciu tygodniach. Brak danych o pojawieniu się w Polsce.


202

Pasożyty zewnętrzne

Znaczne uszkodzenia piór i w konsekwencji poważne ubytki upierzenia powoduje wesz strusia – ostrich louse (Struthiolipeurus struthionis). Brak danych o pojawieniu się tego pasożyta w Polsce. Podobne skutki wywołują liczne piórojady (wszoły), które można zwalczać, opryskując ptaki 0,1% preparatem o nazwie Metylobromfenwinfos i po 10 dniach zabieg powtórzyć. Źródłem niepokoju ptaków bywają kleszcze (Hy-alomma lusitanicum i Haemaphysalis punctata lub notowany w Porugalii Amblyomma pemmia). Zwalczanie polega na opryskiwaniu strusi preparatem Decactix rozpuszcza-nym w wodzie w stosunku 1:1000. Kleszcze występujące w większej ilości mogą po-wodować spadek apetytu, a przez to obniżać tempo wzrostu. Stwierdzone na fermach wschodniej Afryki i w Portugalii. Brak danych o zagrożeniu dla ferm strusich w Polsce. Uprzykrzonym pasożytem strusi jest wreszcie strusia mucha – ostrich fly (Hypoboscis struthionis), której bolesne ukłucia drażnią skórę i mogą prowadzić do wtórnych infek-cji. W Polsce nie występuje.

9. Wybrane metody diagnostyczne, podawanie leków, pobieranie materiału do badań laboratoryjnych

Prześwietlanie promieniami Roentgena – przydatne w diagnostyce dysfunkcji przewodu pokarmowego, zwłaszcza ptaków młodych oraz w przypadku złamań lub przemieszczeń kości.

Ultrasonografia – przydatna w badaniach narządów miękkich. Pomiary ultrasono-graficzne zalecane są także do określania stopnia otłuszczenia ptaków (zwłaszcza okolic klatki piersiowej i grzbietu) oraz do badań np. jajników.

Endoskopia – przydatna w wypadku podejrzenia silnych zaczopowań przewodu pokarmowego.

Podawanie leków − doustne – łatwe, bowiem strusie mają silnie rozwinięty instynkt dziobania; − dożylne – do żyły szyjnej (jarzmowej) bądź skrzydłowej; − domięśniowe – najlepiej w okolicach lędźwiowych po obu stronach kręgosłupa

(Dorrenstein 2002); − podskórne – w nasadę skrzydła lub w szyję.

Zdaniem Huchzermeyera (2000) należy unikać iniekcji domięśniowych w uda, gdyż powstała reakcja bólowa może przejściowo utrudnić poruszanie się, wywołać stan za-palny i pogorszyć jakość mięsa (prawie cała masa mięśni w tuszy to uda).

Dodawanie leków do paszy bywa nieskuteczne, bowiem mogą być one nierówno rozprowadzone w wyniku niepełnego wymieszania. Choć dawkowanie leków dla strusi wciąż jeszcze często polega na eksperymentowaniu, to jednak Huchzermeyer (2000) zaleca przeliczanie dawek na masę ciała owiec, a nawet bydła.

Większość szczepionek przeznaczona jest do iniekcji podskórnych, rzadziej poda-wane są doustnie, dospojówkowo bądź w wodzie do picia. W wodzie pitnej nie powin-no się podawać szczepionek zawierających żywe kultury, z racji krótkiego okresu ich ważności.


203

Środki uspokajające można stosować u strusi podczas transportu, w przypadkach silnie wyrażającego się kanibalizmu bądź pterofagii. Zaleca się Relanimal-Polfa (1% zawiesina Diazepamu) lub domięśniowo chlorowodorek ksylazyny (0,2–1,0 mg/kg masy ciała) – Van Heerden (1991), Jensen i wsp. (1992) – lub acepromazynę w dawce 1,5–3,0 mg/kg masy ciała (preparat Sedalin, producent Vetoquinol).

Pobieranie krwi do badań serologicznych. Krew (2–4 ml) należy pobierać z pra-wej żyły szyjnej (jarzmowej), która jest większa od lewej (!) bądź z żyły skrzydłowej (Bezuidenhout i Coetzer, 1986) do oznakowanych probówek. Dla zwiększenia po-wierzchni krzepnięcia krwi zakryte probówki układa się poziomo, w temp. 17–18°C. Po oddzieleniu się surowicy należy ją ściągnąć do probówek, które umieszcza się w lo-dówce. Do laboratorium probówki należy dostarczyć w ciągu 18–24 godz. od chwili pobrania krwi.

Pobieranie materiału do badań wirusologicznych i bakteriologicznych. Postę-pować ściśle według instrukcji, zwłaszcza w przypadku chorób zwalczanych z urzędu. Nie może dojść do zanieczyszczenia pobieranego materiału. Wycinki narządów pobie-rać sterylnymi narzędziami. Pobrany materiał należy umieścić w sterylnym naczyniu, np. w odpowiednio zakrytych probówkach i jak najszybciej wysłać do specjalistycznego laboratorium, np. SLW Biolab.

Pobieranie kału do badań parazytologicznych. Świeży kał pobiera się do badań koproskopowych z podłogi w budynku lub z ziemi na wybiegu za pomocą plastikowej łyżeczki. Po włożeniu do szczelnego woreczka plastikowego należy zawieźć do labora-torium.

Wybrane choroby strusi zawarte są w podręczniku Horbańczuka – „Struś afrykań-ski” 2003 ([email protected]).

Adres PZHS: Polski Związek Hodowców Strusi ul. Krośnieńska 12 65 - 625 Zielona Góra Tel: 068/ 455 60 00, fax: 068/ 455 60 11, email: [email protected], www.pzhs.pl

Piśmiennictwo

Dorrestein G.M., 1993. Medical problems in ostrich keeping in the Netherlands. Ostrich Update, 14–16.

Dorrestein G.M., 2002. Aspekty weterynaryjne hodowli strusi. Patologia okresu około-lęgowego strusi. SGGW, Warszawa, 13–41.

Gilslider E., 1993. Common abdominal surgieries in ratitaes. Proceedings of the Association of Avian Veterinarians, 272–274.

Horbańczuk J.O., 2000. Improving the technology of ostrich (Struthio camelus) artificial incuba-tion with references the biological aspects. Rozprawa habilitacyjna. Prace i Materiały Zoo-techniczne, Zeszyt Specjalny 10, 1–90.

Horbańczuk J.O., 2002a. The Ostrich pp.176. Wyd. European Ostrich Group, Denmark. Horbańczuk J.O., 2002b. Der Strauß und seine Zucht. Ed. Baronigg, pp.2002.


204

Horbańczuk J.O., Huchzermeyer F., Parada R., Płaza K., 2004. Four-legged ostrich 2 (Struthio camelus) chick. Veterinary Record, 154, 23, 736.

Huchzermeyer F.W., 2000. Ostrich diseases. Agricultural Research Council Onderstepoort Vete-rinary Institute, Republic of South Africa.

Huchzermeyer F.W., 1997.Yolk sac infection in ostrich chicks. Ostrich News 6 (2), 14–15. Huchzermeyer F.W., 2000.Ostrich diseases. Agricultural Research Council Onderstepoort Veteri-

nary Institute, Republic of South Africa. Huchzermeyer F.W., 2002. Non-contageous and non-infectious causes of mortality in ostrich

chicks. Proceedings of the World Ostrich Congress, Warsaw, 26–29 September, 140–142. Huchzermeyer F.W., Gerdes G.H., 1993. Newcastle disease virus isolated from ostriches in South

Africa. Journal of the South African Veterinary Association 64, 140. Huchzermeyer F.W., Henton M.M., Keffen R.H., 1993. High mortality associated with megabac-

teriosis of proventriculus and gizzard in ostrich chicks. Veterinary Record 133, 143–144. Jensen J.M., Johnson J.H., Weiner S.T., 1992. Husbandry and medical management of ostriches,

emus and rheas. Texas University. Maciołek H., 2000a. Wymagania sanitarne przy uboju strusi w krajach wysokoprodukcyjnych

z uwzględnieniem Polski. Materiały V Międzynarodowego Sympozjum „Bieżące problemy w chowie strusi”. IGHZ PAN w Jastrzębcu, 29–30 października. Część I, 42–51.

Perelman B., 1999. Health Management and Veterinary Procedures, [in:] The Ostrich Biology, Production and Health. CAB International Cambridge, 321–346.

Perelman B., 2000. Prewencja weterynaryjna w hodowli strusi. Materiały V Międzynarodowego Sympozjum „Bieżące problemy w chowie strusi”. IGHZ PAN w Jastrzębcu, 29–30 października. Część I, 16-29.

Perelman B., 2002a.Infectious diseases and preventive medicine during the hatching and rearing period. Proceedings of the World Ostrich Congress, Warsaw, 26-29 September, 69–82.

Perelman B., Greiff M., Kuttin E.S., Rogol M., 1992. Campylobacteriosis in ostriches. Israel Journal of Veterinary Medicine 47, 116–119.

Perelman B., Gur-Lavie A., Samber G.Y., 1988. Pox in ostriches. Avian Pathology 17, 735–739. Perelman B., Kuttin E.S., 1988. Parseley-induced photosensitivity in ostriches and ducks. Avian

Pathology 17, 183-192. Perelman B., Kuttin E. S., 1992a. Aspergillosis in ostriches. Avian Pathology 21, 159–163. Perelman B., Kuttin E. S., 1992b. Zygomycosis in ostriches. Avian Pathology 21, 675. Wieliczko A., Kuczkowski M., 2000. Wybrane zagadnienia chorób zakaźnych strusi. Med. Wet.

56 (1), 23–28.

MARKETING W PRAKTYCE LEKARZA WETERYNARII

Dr Robert Karczmarczyk

Moda, spontaniczne działanie, naśladownictwo, czy konieczność? W obecnej dobie wolnego rynku jakakolwiek działalność biznesowa nie rozwija się bez działań marke-tingowych. Owszem możliwa jest wegetacja, poddanie trendom oraz bierne unoszenie się na niebezpiecznych wodach konkurencji. Ale to nie jest rozwój. Zaplanowana, przy-gotowana i w pełni kontrolowana aktywność marketingowa umożliwia wykorzystanie szansy rynkowej dla działalności, jaką jest prowadzenie zakładu leczniczego dla zwierząt.

Przypomnijmy, że według obowiązującej ustawy o zakładach leczniczych dla zwie-rząt istnieje pięć kategorii tychże zakładów, a więc: gabinet weterynaryjny jako naj-mniejszy zakład leczniczy dla zwierząt, następnie przychodnia weterynaryjna, lecznica, klinika, a piątą wyodrębnioną kategorią jest laboratorium weterynaryjne. Niezależnie jednak od kategorii i wielkości „firmy” sukces sam się nie osiągnie. Poza kompeten-cjami zawodowymi lekarzy weterynarii oraz obowiązkowym, stałym uzupełnianiem wiedzy, które powinny być oczywistą konsekwencją wykonywania zawodu zaufania publicznego, istnieje jeszcze czynnik czysto handlowy. Należy tu rozróżnić usługę lekarsko-weterynaryjną oraz obsługę klienta. Pierwsza jest sprawą czysto zawodową, która rzadko podlega ocenie przez usługobiorców, druga jest weryfikowana przez każ-dego klienta w czasie każdej wizyty. Prawdziwy profesjonalizm w zawodzie to połą-czenia obu elementów w jedną spójną całość.

Lekarze weterynarii jako grupa zawodowa prezentują zdecydowanie różne zacho-wania w zakresie zdobywania nowych oraz troski o stałych klientów. Niestety, jeszcze niewiele zakładów leczniczych dla zwierząt posiada jasno sprecyzowane takie pojęcia, jak misja, cel działania, program rozwoju, biznes plan. Marketing to spoiwo łączące każdą aktywność podejmowaną przez firmę. Utarło się przekonanie, że marketing to osobny dział, a przynajmniej komórka w firmie. Otóż to nietrafne wyolbrzymienie. Na przykład w Japonii w wielu firmach dział marketingu nie istnieje, ponieważ zrozumiano doskonale i szybko, że marketing to wszyscy ludzie i działania podejmowane przez firmę. Ponadto błędne kojarzenie marketingu tylko i wyłącznie z działalnością rekla-mową i promocyjną powiela następny stereotyp o generowaniu kosztów dla firmy po-dejmującej aktywność marketingową.

Spojrzenie na siebie, na oferowane usługi, postawę personelu oczami klienta, a w konsekwencji znalezienie możliwości poprawy sytuacji i podniesienia jakości usług nie przysparza kosztów. Wymaga uczciwości, krytycznej oceny stanu faktycznego oraz sprecyzowania planu postępowania na przyszłość. Umiejętności te można wypracować bez konieczności olbrzymich inwestycji.

Robert Karczmarczyk

206

Poza usługami stricte weterynaryjnymi klienci oczekują porady z pogranicza wiedzy weterynaryjnej i niestety, często jej nie otrzymują. Wybierając lekarza wet., konkretny gabinet czy lecznicę pokładają w wizycie nadzieję na rozwiązanie problemów swoich pupili oraz na zaspokojenie swoich potrzeb. I okazuje się wcale nie tak rzadko, że mają mnóstwo potrzeb nieuświadomionych wcześniej, związanych z opieką nad swoim zwie-rzęciem. Ujawniają się one w czasie rozmowy i często są zaskoczeniem dla właściciela zwierzęcia. Pojawia się szansa dla firmy na zdobycie zaufania i oddania klienta poprzez oferowanie profesjonalnej obsługi leżącej poza wiedzą weterynaryjną. Mamy tu do czynienia z całą gamą porad z zakresu wychowania zwierzęcia, sposobu hodowli, utrzymywania danego gatunku itd. Z pomocą przychodzi dynamicznie rozwijający się w Polsce rynek zoologiczny oraz moda na posiadanie przeróżnych zwierząt. Trend ten pociąga za sobą szeroką paletę akcesoriów, które stanowią potencjalne pole do ofero-wania usług przez zakłady lecznicze dla zwierząt. Nie chodzi tu o sprzedaż wszystkie-go, co tylko jest dostępne w sklepie przy firmie weterynaryjnej, ponieważ jest to po prostu niemożliwe. Zalecane jest posiadanie sklepu czy sklepiku z przynajmniej pod-stawowymi akcesoriami dla popularnych w okolicy gatunków zwierząt. Konieczność stanowi znajomość trendów oraz zmieniającej się mody dotyczącej „gadżetów” dla zwierząt. Jeśli klient wie więcej np. o kagańcach czy specjalistycznych kołnierzach, to pozostawia to niezbyt miłe wrażenie w świadomości usługobiorcy. Jeśli nie potrafimy w żaden sposób pomóc klientowi, to prawdopodobnie stracimy go bezpowrotnie. Do-datkowo, nie będzie on polecał naszego zakładu leczniczego dla zwierząt w swoim otoczeniu. Konsekwencją jest utrata wielu potencjalnych klientów. Rozwiązując pro-blem od razu, możemy zaoferować gotowe postępowanie w postaci możliwości nabycia określonego produktu na miejscu, a jest to źródło przychodów dla firmy. Z przyczyn niezależnych nie ma niekiedy możliwości prowadzenia sklepu. W takim przypadku polecana jest pełna współpraca ze sklepem zoologicznym. Rozwiązanie problemu klien-ta, który często nie jest problemem weterynaryjnym, świadczy o profesjonalizmie za-kładu leczniczego dla zwierząt oraz buduje zaufanie i dobrą opinię w oczach klientów. Te wartości są bezcenne i nie osiągnie się ich niską ceną usług ani intensywną reklamą czy promocją. Należy pamiętać o tym, że zakład leczniczy dla zwierząt i sklep zoolo-giczny to partnerzy na rynku zoologicznym a nie konkurenci.

Właścicieli zwierząt łączy jedna wspólna cecha – emocje w stosunku do swoich podopiecznych. Przecież oni kochają zwierzęta! Nie ma znaczenia płeć człowieka, wykształcenie, miejsce pracy, orientacja polityczna, upodobania kulturalne – tu pierw-szoplanową rolę grają emocje skierowane na swojego pupila. I do emocji należy się odwoływać w kontaktach z właścicielami zwierząt. Lekarze weterynarii posiadający umiejętność komunikowania się z usługobiorcami są postrzegani jako bardziej kompe-tentni i budzący większe zaufanie niż osoby bardziej sztywno i sucho kontaktujący się z klientami, a odczucia i impuls chwili są często powodami podejmowania określonych decyzji. Stosunek do naszych pacjentów, poświęcanie im uwagi i serio traktowanie nawet drobnych problemów klientów świadczy o zaangażowaniu lekarza wet. i podkre-śla atmosferę chęci współpracy oraz udzielania pomocy w potrzebie.

Pojawia się tu zagadnienie jakości świadczonych usług. Jakość jako wartość wymy-kająca się skalowaniu pozostaje bardzo osobistym odczuciem usługobiorców. Nato-miast wszyscy słyszymy o podnoszeniu jakości usług. Czy zastanawialiśmy się, co

Marketing w praktyce lekarza weterynarii

207

oznacza słowo jakość dla nas? Czy wiemy, jaką jakość prezentują nasze usługi i nasza obsługa dla klientów? Można spróbować postawić twierdzenie, że jakość to odczucie pomiędzy oczekiwaniem klienta a spełnieniem jego oczekiwań. Dochodzą do tego do-świadczenia klientów oraz tło, jakie stwarza konkurencja. W takim klimacie profesjo-nalne usługi weterynaryjne będą przysparzać lojalnych klientów oraz budować pożąda-ny wizerunek firmy.

Aktywność marketingowa w zakładzie leczniczym dla zwierząt zaczyna się od wy-glądu zewnętrznego zakładu, utrzymania czystości, czytelnej i jasnej informacji, schludnego wyglądu personelu, a poprzez miłe powitanie, atmosferę empatii prowadzi do ciepłego pożegnania i zapewnienia o gotowości do stałego niesienia pomocy. Po drodze mamy jeszcze do dyspozycji wiele elementów i narzędzi marketingowych, ta-kich jak: dostępność usług (godziny pracy), szerokość gamy usług, operowanie ceną, akcje promocyjne. To wiele elementów, ale układając je logicznie w spójną całość, możemy świadomie kierować poczynaniami rynkowymi firmy, kreować jej wizerunek wśród odbiorców i konkurencji. Otwartość na otoczenie pozwoli na ciągłe dostosowy-wanie swojej oferty do dynamicznie zmieniającego się rynków usług weterynaryjnych oraz zoologicznego. Jest to olbrzymi obszar wspólny i byłoby błędem nie wykorzystać możliwości udziału w takiej szansie rynkowej.

Działania marketingowe w rozdrobnionych zakładach leczniczych dla zwierząt mają olbrzymią szansę powodzenia, ponieważ dotyczą tylko rynków lokalnych. Nie ma po-trzeby stosowania intensywnej reklamy na skalę krajową czy globalną, jak czynią to wielkie koncerny. Kilkuset klientów firmy to jej kapitał, którym trzeba nauczyć się zarządzać. Jest możliwość nawiązania ścisłych osobistych kontaktów z każdym klien-tem, a takiej okazji nie ma w supermarketach czy megacentrach handlowych. Sztuka dotarcia do klienta oraz pozyskania jego lojalności to kierunki działania zakładów lecz-niczych dla zwierząt. Współpraca z uczestnikami rynku zoologicznego daje możliwość utworzenia grupy oddanych klientów. Moment kontaktu z opiekunem zwierzęcia, bez-pośrednie spotkanie i rozmowa to szansa na pozyskanie następnego klienta. Marketing daje nam narzędzia i koniecznością jest nauczyć się z nich korzystać. Na szczęście marketing nie dostarcza gotowych recept na sukces, gdyż sytuacja każdej firmy jest inna w lokalnym otoczeniu rynkowym. Wiedza marketingowa kreuje strategię postę-powania, natomiast poziom operacyjny, wykonawczy to indywidualne podejście każde-go uczestnika rynku do określonych celów. Indywidualne pomysły marketingowe nie-kiedy wydają się wręcz szalone, ale jeśli przynoszą efekt, to należy tylko zazdrościć autorom kreatywności i odwagi.

Wolny rynek i gwałtowne wejście zawodu lekarza weterynarii w jego zasięg spo-wodowało konieczność przystosowania się do nowych relacji lekarz – klient. Pojęciem nierozerwalnie związanym z prowadzeniem działalności gospodarczej na własny rachu-nek jest marketing.

Marketing w praktyce to: − to zorientowanie działań na potrzeby konsumentów; − to patrzenie na rynek z pozycji konsumenta, oferowanie mu tego, czego potrzebuje i

pragnie mieć; − to działanie mające na celu optymalne przystosowanie się do potrzeb dynamicznie

zmiennego rynku i wymuszanie wpływu na jego kształtowanie.

Robert Karczmarczyk

208

Sprzedaż/oferowanie usług w odróżnieniu od sprzedaży produktów jest zagadnie-niem bardziej złożonym. Orientacja produktowa firmy polega na produkowaniu wyrobu i poszukiwaniu dla niego nabywcy. Usługi to ciągły proces wynikający z interakcji usługodawcy i usługobiorcy. Warto uświadomić sobie, jakie cechy posiadają usługi: − charakter niematerialny, − nie można ich wytwarzać na zapas ani magazynować, − nie można ich przemieszczać (zasada „tu i teraz”), − trudności w standaryzacji usług, − to często świadczenie osobiste, − indywidualne podejście do klienta.

Usługa stała się czymś więcej niż tylko wykonaniem konkretnej czynności: to dy-namiczna interakcja skierowana na zaspokojenie potrzeb i oczekiwań klienta.

Świadczenie usług profesjonalnych nie opiera się tylko na byciu bardzo dobrym w swoim zawodzie, to również umiejętność obsługi klienta. Usługa i obsługa to dwie odrębne kategorie, niestety, w oczach klientów często obsługa decyduje o wyrobieniu sobie opinii o fachowości usługodawcy. O jakości usług klienci wyrabiają sobie zdanie na podstawie obsługi, którą otrzymali. Badania z dziedziny usług dowodzą, że jeden dobrze obsłużony klient powie o tym 2–5 innym, a klient niezadowolony powie o tym 10–15 innym osobom. Widać tu trudność w budowaniu marki i potrzebę ciągłego kry-tycznego spoglądania na własne poczynania.

Aby nadążyć lub starać się być na bieżąco z potrzebami klientów, należy mieć sze-roko otwarte oczy na rynek, czyli potrzeby klientów i zmieniające się trendy. Czyhają tu na lekarzy weterynarii pułapki rutyny i nadmiernego samozadowolenia, a mianowicie: − niesłuchanie klientów, − niekorzystanie z badań marketingowych, − należyte wykonywanie nie tego, co trzeba, − robienie zbyt wielu dobrych rzeczy na raz, − ignorowanie świata poza swoją branżą.

Podsumowując rozważania na temat marketingu w praktyce lekarza weterynarii, na-leży zaznaczyć, że narzędzia i metody działań marketingowych są niezbędnym elemen-tem w zdobywaniu i utrzymywaniu klientów.

PRAWNE ASPEKTY NADZORU NAD ŚRODKAMI ŻYWIENIA ZWIERZĄT –

HIGIENA PASZ Z UWZGLĘDNIENIEM PASZ LECZNICZYCH

Lek. wet. Lech Rybarczyk

Historia nadzoru nad środkami żywienia zwierząt

Do 2002 roku nadzór nad środkami żywienia zwierząt w Polsce był sprawowa-ny w zakresie określonym: • Ustawą z 13 lipca 1939 r. o nadzorze nad niektórymi środkami żywienia zwierząt

(Dz. U. z dnia 19 lipca 1939 r.) oraz • Zarządzeniem Ministra Rolnictwa z dnia 5 listopada 1952 r. w sprawie nadzoru nad

niektórymi środkami żywienia zwierząt (M. P. z 29 stycznia 1953 r.) • Dającym delegację do nadzoru nad jakością środków żywienia zwierząt rejonowe-

mu (powiatowemu) lekarzowi weterynarii. Ustawa z 13 lipca 1939 r. o nadzorze nad niektórymi środkami żywienia zwierząt

dotyczyła określonych w art. 1 niektórych środków żywienia zwierząt: 1) otrąb, śruty, makuchu i mączek pochodzenia roślinnego i zwierzęcego (pasz); 2) środków chemicznych i roślinnych, deklarowanych przez wprowadzających je do

obrotu jako dodatki do pasz, jeżeli nadzoru nad obrotem tymi środkami nie normują odrębne przepisy;

3) mieszanek wytworzonych zarówno z mieszania środków żywienia, określonych w pkt. 1) i 2), jak też z mieszania tych środków z innymi środkami żywienia zwierząt. Zarządzenie Ministra Rolnictwa z dnia 5 listopada 1952 r. w sprawie nadzoru nad

niektórymi środkami żywienia zwierząt (M. P. z 29 stycznia 1953 r.) określało : • cechy zepsucia, • dopuszczalną procentową ilość zanieczyszczeń i domieszek, • procentową zawartość składników odżywczych istotnych w paszach, wprowadzo-

nych do obrotu, • dopuszczalny procent zawartości wody, • sposób pakowania, • sposoby pobierania próbek, • zasady wykonywania nadzoru nad paszami.

Załącznik: charakterystyka środków żywienia zwierząt.

Lech Rybarczyk

210

Nadzór na terenie Wspólnoty Europejskiej regulowały między innymi:

Dyrektywa Rady 95 /53/WE z dnia 25 października 1995 r. ustanawiająca zasady dotyczące organizacji urzędowych inspekcji w dziedzinie żywienia zwierząt.

Dyrektywa Rady 95/69/WE z dnia 22 grudnia 1995 roku ustanawiająca warunki oraz sposoby zatwierdzania i rejestracji niektórych przedsiębiorstw i pośredników dzia-łających w sektorze pasz, wnosząca poprawki do dyrektyw 70/524/ EWG , 74/63/ EWG , 79/373/ EWG i 82/471/ EWG.

Dyrektywa Rady 98/51/WE dnia 9 lipca 1998 r. ustanawiająca niektóre środki w ce-lu wykonania dyrektywy Rady 95/69/WE ustanawiającej warunki i środki dla zatwier-dzania i rejestracji określonych zakładów i pośredników prowadzących działalność w sektorze pasz zwierzęcych.

Biała księga bezpieczeństwa żywności – Bruksela, 12 stycznia 2000 r.

Zaproponowała normy prawne obejmujące cały łańcuch żywieniowy, włączając w to produkcję pasz, ustalenie wysokiego poziomu ochrony zdrowia konsumenta oraz wyraźne przypisanie głównej odpowiedzialności za produkcję bezpiecznej żywności do przemysłu, producentów oraz dostawców, zwracając uwagę na nadzór nad środkami żywienia zwierząt.

Ustawa z dnia 23 sierpnia 2001 r. o środkach żywienia zwierząt (Dz. U. z dnia 25 października 2001 r. – Dz. U.01.123.1350) weszła w życie od 26 października 2002 roku. Wśród wydanych do niej rozporządzeń zasady nadzoru określały:

Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 17 listopada 2003 r. (Dz. U.03.204.1984) w sprawie szczegółowych wymagań technicznych i organizacyjnych dotyczących wytwarzania środków żywienia zwierząt (Dz. U. z dnia 2 grudnia 2003 r.) zm. 04.142.1508.

Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 22 grudnia 2003 r. (Dz. U.04.01.05) w sprawie szczegółowych wymagań technicznych i organizacyjnych w za-kresie prowadzenia obrotu środkami żywienia zwierząt.

Kolejne zmiany legislacyjne Unii Europejskiej mające bezpośredni wpływ na opra-cowywane zasady nadzoru nad higieną pasz, realizując wytyczne białej księgi bezpie-czeństwa żywności, doprowadziły do wydania aktów prawnych regulujących nadzór weterynaryjny na wszystkich etapach pozyskiwania i wprowadzania do obrotu produk-tów pochodzenia zwierzęcego, obejmujących zapewnienie bezpieczeństwa w całym łańcuchu żywieniowym.

Rozporządzenie (WE) Nr 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 stycznia 2002 r. – Ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności i ustanawiające procedury w zakresie bezpieczeństwa żywności.

Określa ono wspólne zasady i obowiązki, środki umożliwiające stworzenie solidnej bazy naukowej, skuteczne ustalenia i procedury organizacyjne wspierające podejmowa-nie decyzji w sprawach bezpieczeństwa żywności i pasz.

Rozporządzenie (WE) nr 1831/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 sierpnia 2003 r. w sprawie dodatków paszowych do żywienia zwierząt. Celem roz-

Prawne aspekty nadzoru nad środkami żywienia…

211

porządzenia jest ustalenie wspólnotowej procedury zatwierdzania i wprowadzania do obrotu oraz stosowania dodatków paszowych, a także ustanowienie przepisów w zakre-sie nadzoru i oznakowania dodatków paszowych i premiksów.

Rozporządzenie (WE) NR 882/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r.w sprawie kontroli urzędowych przeprowadzanych w celu sprawdzenia zgodności z prawem paszowym i żywnościowym oraz regułami dotyczącymi zdrowia i dobrostanu zwierząt.

Swoim zakresem obejmuje ono w pełni działania regulowane dotychczas przez pra-wo z obszaru żywności oraz środków żywienia zwierząt, włączając kwestie bezpieczeń-stwa żywności i środków żywienia zwierząt, ale także inne aspekty dotyczące ochrony konsumentów. Kontrole urzędowe powinny odbywać się na podstawie udokumentowa-nych procedur w celu zapewnienia, aby były przeprowadzane jednolicie oraz stale ce-chowały się wysoką jakością.

Rozporządzenie (WE) Nr 183/2005 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 stycznia 2005 r.; ustanawiające wymagania dotyczące higieny pasz.

Powyższe akty prawne spowodowały również zmiany legislacyjne w prawie krajo-wym, co skutkuje wydaniem w dniu 22 lipca 2006 r. nowej ustawy o paszach.

Regulacje prawne w Unii Europejskiej

Rozporządzenie (WE) NR 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 stycznia 2002 r.; ustanawiające ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołujące Europejski Urząd ds. Bezpieczeństwa Żywności i ustanawiające proce-dury w zakresie bezpieczeństwa żywności. • Określa wspólne zasady i obowiązki, środki umożliwiające stworzenie solidnej bazy

naukowej, skuteczne ustalenia i procedury organizacyjne wspierające podejmowanie decyzji w sprawach bezpieczeństwa żywności i pasz.

• Ustanawia ogólne zasady regulujące sprawy żywności i pasz w ogólności, a bezpie-czeństwo żywności i pasz w szczególności, na poziomie Wspólnoty i krajowym.

• Ustanawia ogólne zasady regulujące sprawy żywności i pasz w ogólności, a bezpie-czeństwo żywności i pasz w szczególności, na poziomie Wspólnoty i krajowym.

• Określa procedury w sprawach mających bezpośredni lub pośredni wpływ na bez-pieczeństwo żywności i pasz.

• Stosuje się do wszystkich etapów produkcji, przetwarzania i dystrybucji żywności i pasz.

• Nie ma zastosowania do produkcji podstawowej ( pierwotnej) na własny użytek lub do domowego przygotowania, obróbki lub przechowywania do własnego spożycia.

Lech Rybarczyk

212

Wymogi w zakresie bezpieczeństwa pasz:

• Pasza, która jest niebezpieczna, nie może być wprowadzana na rynek ani podawana zwierzętom hodowlanym.

• Pasza uznana jest za niebezpieczną do wykorzystania zgodnie z jej przeznaczeniem, jeżeli uważa się, że ma negatywne skutki dla zdrowia ludzi lub zwierząt, powoduje, iż spożywanie żywności uzyskanej ze zwierząt hodowlanych jest niebezpieczne dla ludzi.

• Odpowiedzialność w zakresie żywności ponoszą podmioty działające na rynku spo-żywczym.

Rozporządzenie ustanawia Europejski Urząd do spraw Bezpieczeństwa Żywności,

zwany dalej „Urzędem”, którego celem jest określanie: • rozpoznawania wyłaniającego się ryzyka, • systemu wczesnego ostrzegania, • reguł poufności dla systemu wczesnego ostrzegania, • środków nadzwyczajnych dla żywności i pasz pochodzących ze Wspólnoty lub

przywożonych z państwa trzeciego, • planów zarządzania kryzysami.

Rozporządzenie (WE) nr 1831/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady w sprawie dodatków paszowych do żywienia zwierząt z dnia 22 sierpnia 2003 r.

• Mając na względzie ochronę zdrowia ludzi, zwierząt i zdrowego środowiska okre-ślającą, iż dodatki do środków żywienia zwierząt powinny podlegać wspólnotowej procedurze oceny bezpieczeństwa przed ich wprowadzeniem do obrotu oraz bezpie-czeństwo zdrowia zwierząt i ludzi,

• tylko dodatki paszowe zatwierdzone przy zastosowaniu procedur ustanowionych niniejszym rozporządzeniem mogą być dopuszczone do obrotu, stosowania i prze-twarzania w żywieniu zwierząt.

Celem niniejszego rozporządzenia jest:

• ustalenie wspólnotowej procedury zatwierdzania i wprowadzania do obrotu oraz stosowania dodatków paszowych,

• ustanowienie przepisów w zakresie nadzoru i oznakowania dodatków paszowych i prefiksów,

• wydawanie zezwoleń – wniosek o udzielenie zezwolenia powinien być złożony do Komisji, która bezzwłocznie powiadamia o tym Państwa Członkowskie i przesyła wniosek do Europejskiego Urzędu Bezpieczeństwa Żywności.


213

Dane zawarte we wniosku:

• nazwa i adres wnioskodawcy, • określenie dodatku paszowego, propozycja jego zakwalifikowania, • opis metody wytwarzania, • metody analizy określające poziom substancji niepożądanych, • kopia sprawozdania z przeprowadzonych badań, • proponowane warunki wprowadzania do obrotu, • propozycja oznakowania dodatku paszowego, • gatunki i kategorie zwierząt, dla których przeznaczony jest dodatek paszowy, • pisemne oświadczenie, że trzy próbki dodatku paszowego zostały przesłane przez

wnioskodawcę bezpośrednio do laboratorium referencyjnego Wspólnoty, • propozycje monitoringu po wprowadzeniu do obrotu, • komisja określa wzory wniosków, które należy składać do Komisji i Agencji.

Warunki udzielenia zezwolenia

• Dodatek paszowy nie będzie dopuszczony do obrotu, dopóki wnioskodawca wystę-pujący o zezwolenie nie wykaże w sposób właściwy i w stopniu zadowalającym, że spełnił wszystkie wymogi powyższego rozporządzenia.

Dodatki paszowe nie powinny:

• oddziaływać ujemnie na zdrowie zwierząt, ludzi i środowisko, • być przedstawiane w sposób mogący zmylić użytkownika, • szkodzić konsumentowi przez ujemny wpływ na charakterystyczne cechy produk-

tów zwierzęcych.

Dodatki paszowe powinny:

• wpływać korzystnie na cechy środków żywienia zwierząt, • pozytywnie oddziaływać na cechy produktów pochodzenia zwierzęcego, • korzystnie wpływać na kolor ryb ozdobnych i ptaków, • zaspokajać potrzeby pokarmowe zwierząt.

Lech Rybarczyk

214

Antybiotyki inne niż kokcydiostatyki i histomonostatyki nie będą dopuszczane jako dodatki paszowe

− Antybiotyki inne niż kokcydiostatyki i histomonostatyki, mogą być wprowadzane do obrotu i stosowane jako dodatki paszowe tylko do dnia 31 grudnia 2005 r.; od dnia 1 stycznia 2006 r. substancje te skreśla się z rejestru.

− W związku z decyzją w sprawie wycofania stosowania kokcydiostatyków i histo-monostatyków jako dodatków paszowych przed dniem 31 grudnia 2012 r. – Komisja składa Parlamentowi Europejskiemu i Radzie przed dniem 1 stycznia 2008 r. spra-wozdanie w sprawie stosowania tych substancji jako dodatków paszowych lub do-stępnych substancji zastępczych, do którego dołącza się, w stosownym przypadku, wnioski legislacyjne.

Obowiązki Europejskiej Agencji Bezpieczeństwa Żywności

• Pisemne potwierdzenie wnioskodawcy wpłynięcia wniosku w ciągu 15 dni od jego otrzymania.

• Przekazanie wszelkich informacji dostarczonych przez wnioskodawcę Państwom Członkowskim i Komisji.

• Umożliwienie publicznego dostępu do przedmiotowych dokumentów. • Wydanie opinii w ciągu sześciu miesięcy od złożenia wniosku. • Bezzwłoczne przekazanie opinii Komisji – Państwom Członkowskim i wniosko-

dawcy. • W ciągu trzech miesięcy od otrzymania opinii Agencji – Komisja przygotowuje

projekt rozporządzenia udzielającego zezwolenia lub odmawiającego jego wydania. Udzielenie zezwolenia nie stanowi przeszkody w dochodzeniu odpowiedzialności

cywilnej i karnej jakiegokolwiek przedsiębiorcy prowadzącego działalność gospodarczą w zakresie środków żywienia zwierząt w odniesieniu do przedmiotowego dodatku pa-szowego.

Sytuacja istniejących produktów

• Dodatki paszowe dotychczas wprowadzone do obrotu na podstawie dyrektyw oraz mocznik i jego pochodne, aminokwasy, sole aminokwasów lub analogiczne sub-stancje mogą być wprowadzane do obrotu zgodnie z dotychczas określonymi wa-runkami, jeśli:

• w ciągu jednego roku od wejścia w życie niniejszego rozporządzenia osoba zainte-resowana powiadomi o tym fakcie Agencję i Komisję,

• w ciągu jednego roku od powiadomienia Agencja powiadomi Komisję, że otrzymała wszystkie informacje i produkt powinien być wprowadzony do rejestru.

• Wniosek powinien być złożony zgodnie z procedurą przewidzianą dla nowych do-datków paszowych.

• W przypadku niezłożenia wniosku lub błędnie złożonego wniosku Komisja wydaje decyzję wycofania dodatku z obrotu.


215

Nadzór

• Osoby, które otrzymały zezwolenie na wprowadzenie dodatku paszowego do obro-tu, obowiązane są do nadzorowania efektów stosowania dodatku oraz, w przypadku stwierdzenia jakichkolwiek niezgodności, obowiązane są do powiadomienia o tym Komisji.

Modyfikacja, zawieszenie, anulowanie, odnowienie zezwolenia

− Odbywa się na wniosek podmiotu zainteresowanego, Komisji, Agencji. − Zezwolenie zwykłe na podstawie niniejszego rozporządzenia odnawiane będzie

w okresach 10-letnich. − Wniosek o odnowienie powinien być złożony w Komisji co najmniej na rok przed

upływem ważności zezwolenia.

Pilne wydanie zezwoleń

• W szczególnych przypadkach, gdy konieczne jest pilne zezwolenie w celu zapew-nienia ochrony dobrostanu zwierząt, Komisja może tymczasowo zezwolić na stoso-wanie dodatku maksymalnie przez okres pięciu lat.

Oznakowanie i pakowanie

• Żadna osoba nie może wprowadzić do obrotu dodatku paszowego lub premiksu, jeśli jego opakowanie nie jest oznakowane i nie zawiera następujących informacji: − nazwa, − nazwisko lub nazwa firmy i adres, − masa netto, − numer rejestracji, − wskazówki do stosowania, − numer identyfikacyjny, − numer referencyjny partii i data produkcji.

Załączniki:

• Załącznik nr 1: grupy funkcjonalne zaliczane do kategorii dodatków technologicznych. • Załącznik nr 2: obowiązki i zadania Wspólnotowego Laboratorium Referencyjnego. • Załącznik nr 3: szczegółowe wymagania dotyczące oznakowania określonych do-

datków paszowych i premiksów. • Załącznik nr 4: ogólne warunki stosowania.

Lech Rybarczyk

216

Rozporządzenie (WE) Nr 183/2005 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12 stycznia 2005 r. – ustanawiające wymagania dotyczące higieny pasz.

Głównym celem nowych przepisów dotyczących higieny, zawartych w niniejszym rozporządzeniu, jest zapewnienie wysokiego poziomu ochrony konsumentów w zakre-sie bezpieczeństwa żywności i pasz, ze szczególnym uwzględnieniem następujących zasad: a) zasadnicza odpowiedzialność za bezpieczeństwo pasz spoczywa na przedsiębior-

stwie paszowym; b) potrzeba zapewnienia bezpieczeństwa pasz na całej długości łańcucha żywieniowe-

go, począwszy od pierwotnej produkcji pasz, aż do żywienia zwierząt przeznaczo-nych do produkcji żywności włącznie;

c) ogólne stosowanie procedur na podstawie zasad analizy zagrożeń i krytycznych punktów kontroli (HACCP), które wraz z zasadami dobrej praktyki higienicznej powinno zwiększyć odpowiedzialność podmiotów działających na rynku pasz;

d) wytyczne dobrej praktyki stanowią cenny instrument pomagający podmiotom dzia-łającym na rynku pasz na całej długości łańcucha żywieniowego w przestrzeganiu przepisów w dziedzinie higieny oraz stosowaniu się do zasad HACCP;

e) potrzeba określenia kryteriów mikrobiologicznych na podstawie kryteriów nauko-wej oceny ryzyka;

f) potrzeba zapewnienia, by pasze importowane osiągały standardy co najmniej rów-noważne standardom pasz produkowanych we Wspólnocie.

Rozporządzenie określa:

a) ogólne zasady higieny pasz, b) warunki i ustalenia zapewniające możliwość śledzenia drogi paszy, c) warunki i ustalenia dotyczące rejestracji i zatwierdzania zakładów.

W celu uzyskania zatwierdzenia lub rejestracji przedsiębiorstwa paszowe powinny spełniać liczne warunki związane z ich działalnością, dotyczące pomieszczeń, wyposa-żenia, personelu, produkcji, kontroli jakości oraz dokumentacji.

Rozporządzenie stosuje się do:

• podmiotów działających na rynku pasz na wszystkich etapach, począwszy od pro-dukcji pierwotnej, aż do wprowadzenia paszy do obrotu włącznie,

• żywienia zwierząt przeznaczonych do produkcji żywności, • przywozu paszy z krajów trzecich oraz jej wywozu do krajów trzecich.


217

Rozporządzenie nie ma zastosowania do:

• prywatnej krajowej produkcji pasz − dla zwierząt przeznaczonych do produkcji żywności dla potrzeb konsumpcji

krajowej, − dla zwierząt nie przeznaczonych do konsumpcji;

• żywienia zwierząt przeznaczonych do produkcji żywności dla potrzeb prywatnej krajowej konsumpcji lub dla potrzeb działalności, o której mowa w art. 1 ust. 2 lit. c) Rozporządzenia (WE) nr 852/2004 w sprawie higieny środków spożywczych – (tj: bezpośrednich dostaw, dokonywanych przez producenta, małych ilości surow-ców do konsumenta końcowego lub lokalnego zakładu detalicznego bezpośrednio zaopatrującego konsumenta końcowego);

• żywienia zwierząt nie przeznaczonych do produkcji żywności; • bezpośrednich dostaw niewielkich ilości produkcji pierwotnej pasz na poziomie

lokalnym, realizowanych przez producenta dla lokalnych gospodarstw, w celu wy-korzystania jej w tych gospodarstwach’

• obrotu detalicznego pokarmem dla zwierząt domowych.

Definicje

„higiena pasz” – środki i warunki niezbędne do kontroli zagrożeń oraz zapewnienia przydatności paszy do żywienia zwierząt

„podmiot działający na rynku pasz” – osoby fizyczne lub prawne odpowiedzialne za wypełnienie wymogów niniejszego rozporządzenia w przedsiębiorstwie paszowym będącym pod ich kontrolą

„dodatki do pasz” – substancje lub mikroorganizmy, których stosowanie jest dozwo-lone zgodnie z Rozporządzeniem (WE) nr 1831/2003 w sprawie dodatków stoso-wanych w żywieniu zwierząt

„zakład” – dowolna jednostka przedsiębiorstwa paszowego „właściwy organ” – organ Państwa Członkowskiego lub kraju trzeciego wyznaczo-

ny do przeprowadzania kontroli urzędowych „produkcja pierwotna paszy” – produkcja produktów rolnych, w tym uprawa roślin,

zbiór, dojenie i hodowla zwierząt (przed ubojem) lub rybołówstwo, którego wyni-kiem jest pozyskanie produktów nie poddawanych żadnym działaniom po ich zbio-rze lub złowieniu, z wyjątkiem prostych czynności fizycznych

Zgodnie z art. 5 ust. 1 podmioty prowadzące działalność w poniższym zakresie sto-sują się do przepisów załącznika I niniejszego rozporządzenia: − produkcji pierwotnej, − transportu, przechowywania i przeładunku produktów pierwotnych w miejscu pro-

dukcji, − transportu w celu dostarczenia produktów pierwotnych z miejsca produkcji do za-

kładu, − mieszania pasz wyłącznie na własne potrzeby bez stosowania dodatków paszowych

lub premiksów, z wyjątkiem dodatków do kiszonek.

Lech Rybarczyk

218

Produkcja Pierwotna − Część A – Wymagania dla przedsiębiorstw paszowych na poziomie produkcji

pierwotnej pasz − Część B – Zalecenia do wytycznych dobrej praktyki produkcyjnej

Zgodnie z art. 5 ust. 2 – Podmioty prowadzące działalność w zakresie innym niż ww. oraz sporządzający mieszanki paszowe wyłącznie na potrzeby własnego przedsię-biorstwa z użyciem dodatków paszowych lub premiksów, z wyjątkiem dodatków do kiszonek, stosują się do przepisów załącznika II niniejszego rozporządzenia:

Wymagania dla przedsiębiorstw paszowych na poziomach innych niż produkcja pierwotna pasz

Przy żywieniu zwierząt przeznaczonych do produkcji żywności – rolnicy przestrze-gają przepisów określonych w załączniku III niniejszego rozporządzenia: Dobre prakty-ki w zakresie żywienia zwierząt.

System analizy zagrożeń i krytycznych punktów kontroli (HACCP)`

1. Podmioty działające na rynku pasz i prowadzące działalność innego rodzaju niż wymieniona w art. 5 ust. 1 (produkcja pierwotna) wprowadzają, wdrażają i stosują stałą, sformułowaną na piśmie procedurę lub procedury oparte na zasadach (HACCP).

2. Zasady, o których mowa w ust. 1, obejmują: a. określanie wszelkich zagrożeń, którym należy zapobiec, lub które należy wyeli-

minować b) bądź zredukować do możliwego do przyjęcia poziomu; c) określanie krytycznych punktów kontroli na etapie lub etapach, na których kon-

trola taka jest niezbędna do zapobieżenia zagrożeniom, ich wyeliminowania lub zredukowania do możliwego do przyjęcia poziomu;

d) ustanowienie wartości granicznych dla krytycznych punktów kontroli, które będą stanowiły granicę pomiędzy stanem możliwym i niemożliwym do przyjęcia z punktu widzenia konieczności zapobieżenia zidentyfikowanym zagrożeniom, ich wyeliminowania lub zredukowania;

e) ustanowienie i wdrożenie skutecznych procedur monitorowania krytycznych punktów kontroli;

f) ustanowienie działań korygujących, w przypadku gdy proces monitorowania wykaże, iż krytyczny punkt kontroli nie jest kontrolowany;

g) ustanowienie procedur weryfikacji, czy środki określone pod lit. a) – e) zostały w pełni wdrożone oraz czy ich działanie jest skuteczne; procedura weryfikacji powinna być przeprowadzana regularnie;

h) prowadzenie dokumentacji i akt odpowiednich do charakteru i rozmiaru przed-siębiorstwa paszowego w celu udokumentowania skutecznego wdrożenia środ-ków, o których mowa w punktach a) – f).


219

3. W przypadku każdej modyfikacji produktu lub procesu lub jakiegokolwiek etapu produkcji, przetwarzania, przechowywania lub dystrybucji podmioty działające na rynku pasz dokonują przeglądu swoich procedur i wprowadzają niezbędne zmiany.

4. W ramach systemu procedur, o którym mowa w ust. 1, podmioty działające na ryn-ku pasz mogą korzystać z wytycznych dobrej praktyki w połączeniu z wytycznymi dotyczącymi wdrożenia zasad HACCP, opracowanymi zgodnie z art. 20.

5. Środki ułatwiające stosowanie niniejszego artykułu, w tym także dla małych przed-siębiorstw, mogą zostać przyjęte w sposób zgodny z procedurą, o której mowa w art. 31 ust. 2.

Dokumenty związane z systemem HACCP

1. Podmioty działające na rynku pasz: a. dostarczają właściwemu organowi dowód spełniania wymogów art. 6 w formie

wymaganej przez ten organ; b. zapewniają stałą aktualizację wszystkich dokumentów opisujących procedury

opracowane w sposób zgodny z art. 6. 2. Właściwy organ uwzględnia charakter i rozmiar przedsiębiorstwa paszowego przy

ustalaniu wymagań dotyczących formy dowodu, o której mowa w ust. 1 lit. a).

Gwarancje finansowe

• Podmioty działające na rynku pasz odpowiedzialne są za wszelkie naruszenia odpo-wiednich przepisów prawa dotyczących bezpieczeństwa pasz,

• zaś podmioty, o których mowa w art. 5 ust. 2, są zobowiązane przedstawić dowody objęcia ich gwarancjami finansowymi.

Kontrole urzędowe, powiadamianie i rejestracja

Podmioty działające na rynku pasz: • współpracują z właściwymi organami zgodnie z odpowiednimi przepisami wspólno-

towymi oraz zgodnymi z nimi przepisami prawa krajowego, • powiadamiają właściwy organ o prowadzonej działalności na jakimkolwiek etapie

produkcji, przetwarzania, przechowywania, transportu lub dystrybucji pasz, w for-mie wymaganej przez ten organ, w celu rejestracji (=> Notyfikacja / Wniosek o reje-strację),

• dostarczają aktualnych informacji na temat prowadzonej działalności i o każdym przypadku zamknięcia zakładu.

Lech Rybarczyk

220

Zatwierdzanie zakładów Zakłady prowadzące działalność w zakresie:

− wytwarzania i/lub wprowadzania do obrotu dodatków do pasz objętych rozporzą-dzeniem (WE) nr 1831/2003,

− wytwarzania i/lub wprowadzania do obrotu premiksów sporządzonych z użyciem dodatków do pasz,

− produkcji w celu wprowadzania na rynek lub na wyłączne potrzeby własnego przed-siębiorstwa złożonych środków żywienia zwierząt, do wytworzenia których wyko-rzystuje się dodatki do pasz lub zawierające je premiksy, o których mowa w rozdziale 3 załącznika IV do niniejszego rozporządzenia; wymagają zatwier-dzenia przez właściwy organ !!!

Wymogi dla zatwierdzenia

• wymogi załącznika II Rozporządzenia 183/2005 – wyposażenie, infrastruktura, • system HACCP.

Wymogi: Podmioty działające na rynku pasz nie mogą prowadzić działalności, jeżeli: − nie zostaną zarejestrowane zgodnie z art. 9 lub, − nie uzyskają zatwierdzenia, gdy jest ono wymagane na mocy art. 10.

Zatwierdzanie zakładów Właściwy organ zatwierdza zakład jedynie wówczas, gdy z inspekcji przeprowadza-

nych w zakładzie przed rozpoczęciem przez niego działalności wynika, iż spełnia on wymagania określone w niniejszym rozporządzeniu.

Właściwy organ może udzielić zatwierdzenia warunkowego, jeżeli z inspekcji prze-prowadzonej w danym zakładzie wynika, że spełnia on wszelkie wymagania w zakresie infrastruktury i wyposażenia.

Jeżeli dany zakład poczynił wyraźne postępy, ale nadal nie spełnia wszystkich wy-magań, właściwy organ może przedłużyć okres obowiązywania zatwierdzenia warun-kowego.

Łączny okres obowiązywania zatwierdzenia warunkowego nie może jednak prze-kroczyć 6 miesięcy.

Ostateczne zatwierdzenie nastąpi, gdy z kolejnej inspekcji przeprowadzonej w tym zakładzie w ciągu 3 miesięcy od momentu zatwierdzenia warunkowego wynika, że zakład już spełnia wszystkie wymagania.

Tymczasowe cofnięcie rejestracji lub zatwierdzenia Właściwy organ może tymczasowo cofnąć rejestrację lub zatwierdzenie zakładu

w zakresie jednego, kilku lub wszystkich rodzajów prowadzonej działalności, jeśli za-kład ten przestał spełniać warunki mające zastosowanie przy prowadzeniu tego rodzaju działalności.

Takie tymczasowe cofnięcie obowiązuje do momentu spełnienia przez zakład tych warunków.


221

Cofnięcie rejestracji lub zatwierdzenia

W przypadku gdy: − zakład zaprzestał prowadzenia jednego/kilku rodzajów działalności; − wykazano, że zakład nie spełnia warunków mających zastosowanie do prowadzonej

działalności przez okres jednego roku; − stwierdzono poważne niedociągnięcia lub wielokrotnie wstrzymywano produkcję

w danym zakładzie i podmiot nie jest w stanie zapewnić dostatecznych gwarancji w odniesieniu do przyszłej działalności produkcyjnej;

− właściwy organ cofa rejestrację lub zatwierdzenie.

Zmiany w rejestracji lub zatwierdzeniu Właściwy organ dokonuje, na żądanie, zmiany w rejestracji lub zatwierdzeniu dane-

go zakładu w przypadku, gdy zakład ten wykazał zdolność do podjęcia dodatkowej działalności lub innego rodzaju działalności niż deklarowana przy pierwszej rejestra-cji/zatwierdzeniu.

Środki przejściowe Dla podmiotów prowadzących działalność w sektorze paszowym ustala się okresy

przejściowe na prowadzenie przez nie działalności. W związku z tym podmioty prowadzące w chwili obecnej działalność w zakresie

wytwarzania i/lub obrotu środkami żywienia zwierząt, która (zgodnie z ustawą z dnia 23 sierpnia 2001 r. o środkach żywienia zwierząt (Dz. U. Nr 123, poz. 1350 z później-szymi zm.) wymaga zezwolenia lub zgłoszenia do Powiatowego Lekarza Weterynarii, mogą kontynuować swoją działalność pod warunkiem, że powiadomią o tym właściwe-go terytorialnie Powiatowego Lekarza Weterynarii do dnia 1 stycznia 2006 r.

Podmioty prowadzące w chwili obecnej działalność w sektorze paszowym, która zgodnie z ustawą z dnia 23 sierpnia 2001 r. o środkach żywienia zwierząt (Dz. U. Nr 123, poz. 1350 z późn. zm.) nie wymaga zezwolenia lub zgłoszenia do Powiatowego Lekarza Weterynarii (=> gospodarstwa wytwarzające środki żywienia zwierząt wyłącz-nie dla własnych potrzeb) zgodnie z Rozporządzeniem 183/2005, również muszą być zarejestrowane.

W związku z tym mogą one kontynuować swoją działalność pod warunkiem złoże-nia do dnia 1 stycznia 2006 r. właściwemu terytorialnie Powiatowemu Lekarzowi Wete-rynarii wniosku o rejestrację.

Następnie w terminie do 1 stycznia 2008 r. będą musiały dostosować się do wymo-gów niniejszego rozporządzenia i złożyć do Powiatowego Lekarza Weterynarii oświad-czenie, że spełniają warunki określone w ww. rozporządzeniu.

Podmioty, które powiadomią właściwego terytorialnie Powiatowego Lekarza Wete-rynarii o prowadzeniu działalności w zakresie wytwarzania i/lub obrotu środkami ży-wienia zwierząt w terminie po 1 stycznia 2006 r., będą musiały już spełniać wymagania określone w Rozporządzeniu 183/2005 z dnia 12 stycznia 2005 r. ustanawiającym wy-magania dotyczące higieny pasz.

Lech Rybarczyk

222

Wykaz zakładów

Podmioty zatwierdzone na mocy art. 13 oraz zarejestrowane na mocy art. 9 właści-wy organ wpisuje do krajowego wykazu zakładów. Państwa Członkowskie aktualizują te wykazy.

Wykaz musi być sporządzony w sposób zgodny z załącznikiem V rozdział I.

USTAWA z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach

Zasady nadzoru

Art. 1. Ustawa określa: 1) właściwość organów w zakresie higieny i urzędowej kontroli pasz oraz dodatków

stosowanych w żywieniu zwierząt, określonych w przepisach: a) rozporządzenia (WE) nr 183/2005 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 12

stycznia 2005 r. ustanawiającego wymagania dotyczące higieny pasz (Dz. U. UE L 35 z 8.02. 2005, str. 1), zwanego dalej „rozporządzeniem nr 183/2005”,

b) rozporządzenia (WE) nr 1831/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 września 2003 r. w sprawie dodatków stosowanych w żywieniu zwierząt (Dz. U. UE L 268 z 18.10.2003, str. 29; Dz. U UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 3,t. 40, str. 238), zwanego dalej „rozporządzeniem nr 1831/2003”,

c) rozporządzenia (WE) nr 882/2004 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 29 kwietnia 2004 r. w sprawie kontroli urzędowych przeprowadzanych w celu sprawdzenia zgodności z prawem paszowym i żywnościowym oraz regułami dotyczącymi zdrowia zwierząt i dobrostanu zwierząt (Dz. U UEL 165 z 30.04.2004, str. 1; Dz. U UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 3, t. 45, str. 200), zwanego dalej „rozporządzeniem nr 882/2004”,

d) rozporządzenia (WE) nr 999/2001 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 maja 2001 r. ustanawiającego zasady dotyczące zapobiegania, kontroli i zwal-czania niektórych przenośnych gąbczastych encefalopatii (Dz. U WE L 147 z 31.05.2001, str. 1, z poźn. zm.; Dz. U UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 3, t. 32, str. 289), zwanego dalej „rozporządzeniem nr 999/2001”

− z uwzględnieniem zasad, obowiązków i wymagań określonych w rozporządzeniu (WE) nr 178/2002 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 28 stycznia 2002 r. ustanawiającym ogólne zasady i wymagania prawa żywnościowego, powołują-cym Europejski Urząd ds. bezpieczeństwa żywności oraz ustanawiającym proce-dury w zakresie bezpieczeństwa żywności (Dz. U WE L 31 z 1.02.2002, str. 1, z późn. zm.; Dz. U UE Polskie wydanie specjalne, rozdz.15, t. 6, str.463 z późn. zm.), zwanym dalej „rozporządzeniem nr 178/2002”;

2) właściwość organów w zakresie dotyczącym zezwoleń, oznakowania i nadzoru nad organizmami genetycznie zmodyfikowanymi przeznaczonymi do użytku paszowego oraz paszami genetycznie zmodyfikowanymi, określonym w przepisach: a. rozporządzenia (WE) nr 1829/2003 P. E. i Rady z dnia 22 września 2003 r.

w sprawie genetycznie zmodyfikowanej żywności i paszy (Dz. U UE L 268


223

z 18.10.2003, str. 1; Dz. U UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 13, t. 32, str. 432), zwanego dalej „rozporządzeniem nr 1829/2003”,

b. rozporządzenia (WE) nr 1830/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 22 września 2003 r. dotyczącego możliwości śledzenia i etykietowania organizmów zmodyfikowanych genetycznie oraz możliwości śledzenia żywności i produktów paszowych wyprodukowanych z organizmów zmodyfikowanych genetycznie i zmieniającego dyrektywę 2001/18/WE (Dz. U UE L 268 z 18.10.2003, str. 24; Dz. U UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 13, t. 32, str. 455), zwanego dalej „rozporządzeniem nr 1830/2003”;

3) właściwość organów w sprawach transgranicznego przemieszczania organizmów genetycznie zmodyfikowanych, w zakresie dotyczącym organizmów genetycznie zmodyfikowanych przeznaczonych do użytku paszowego, określonego w przepisach rozporządzenia (WE) nr 1946/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 15 lip-ca 2003 r. w sprawie transgranicznego przemieszczania organizmów genetycznie zmodyfikowanych (Dz. UE L 287 z 5.11.2003, str. 1; Dz. U UE Polskie wydanie specjalne, rozdz. 15, t. 7, str. 650), zwanego dalej „rozporządzeniem nr 1946/2003”;

4) zasady wytwarzania i stosowania pasz leczniczych, obrotu nimi, a także wymagania dotyczące ich jakości i sposób sprawowania nadzoru nad tymi paszami oraz ich urzędowej kontroli;

5) wymagania dotyczące higieny pasz i wprowadzania ich do obrotu, sposób sprawo-wania nadzoru nad tymi paszami oraz ich urzędowej kontroli, w zakresie nieuregu-lowanym w przepisach wymienionych w pkt 1. Art. 2. Ustawa nie narusza przepisów o: a) weterynaryjnej kontroli granicznej, b) kontroli weterynaryjnej w handlu, c) organizmach genetycznie zmodyfikowanych oraz d) prawa farmaceutycznego. Art. 4. Użyte w ustawie określenia oznaczają zgodnie z rozporządzeniami PE i Ra-

dy: między innymi prawo żywnościowe w rozumieniu art. 3 ust. 1 rozporządzenia nr 178/2002; „prawo żywnościowe” oznacza przepisy ustawowe, wykonawcze i admini-stracyjne regulujące sprawy żywności w ogólności, a ich bezpieczeństwo w szczególno-ści, zarówno na poziomie Wspólnoty, jak i na poziomie krajowym; definicja ta obejmu-je wszystkie etapy produkcji, przetwarzania i dystrybucji żywności oraz paszy produ-kowanej dla zwierząt hodowlanych lub używanej do żywienia zwierząt hodowlanych.

Art. 5.1. Organy Inspekcji Weterynaryjnej wykonują zadania i obowiązki związane z higieną i urzędową kontrolą pasz na zasadach, w zakresie i w sposób określony w przepisach wymienionych w art. 1 pkt 1 oraz w ustawie.

Art. 5.2. Minister właściwy do spraw rolnictwa, w przypadku gdy z przepisów Unii Europejskiej wydanych w trybie art. 31 ust. 2 rozporządzenia nr 183/2005 lub art. 62 ust. 3 rozporządzenia nr 882/2004 wynika obowiązek podjęcia lub wykonania przez właściwy organ określonych zadań lub czynności w zakresie higieny lub urzędowej kontroli pasz, określa, w drodze rozporządzenia: 1) rodzaje zadań lub czynności wskazanych w tych przepisach, wykonywanych przez

organy Inspekcji Weterynaryjnej i sposób ich wykonywania, lub

Lech Rybarczyk

224

2) szczegółowe wymagania dotyczące higieny lub urzędowej kontroli pasz w zakresie przekazanym do uregulowania przez Rzeczpospolitą Polską lub państwa członkow-skie Unii Europejskiej. Art. 6.1. Przy produkcji pasz, w zakresie określonym w art. 2 ust. 2 rozporządzenia

nr 183/2005, powinny być spełnione wymagania zdrowotne, higieniczne, sanitarne, organizacyjne, lokalizacyjne, techniczne i technologiczne, jeżeli zostały określone w przepisach wydanych na podstawie ust. 2.

Art. 6.2. Minister właściwy do spraw rolnictwa może określić, w drodze rozporzą-dzenia: 1) wymagania:

− azdrowotne, − higieniczne, − sanitarne, − organizacyjne, − lokalizacyjne, − techniczne, − technologiczne.

2) wielkość dostaw produkcji pierwotnej pasz − biorąc pod uwagę ochronę zdrowia publicznego i realizację celów określonych w

prawie żywnościowym. Art. 6.3. Do kontroli wymagań określonych w przepisach wydanych na podstawie

ust. 2 stosuje się odpowiednio przepisy rozporządzenia nr 882/2004 i przepisy wydane w trybie tego rozporządzenia oraz ustawę.

Art. 7.1. Powiatowy lekarz weterynarii, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, jest na te-rytorium Rzeczypospolitej Polskiej właściwym organem w rozumieniu rozporządzenia nr 882/2004, rozporządzenia nr 183/2005 oraz rozporządzenia nr 999/2001.

Art. 7.2. Powiatowy lekarz weterynarii, w zakresie zadań określonych w przepisach rozporządzenia nr 882/2004, rozporządzenia nr 183/2005, rozporządzenia nr 999/2001 oraz w przepisach wydanych w trybie tych rozporządzeń, wydaje decyzje administra-cyjne lub wykonuje inne czynności związane: 1) z rejestracją, zawieszaniem, cofaniem rejestracji i dokonywaniem zmian w rejestra-

cji zakładów oraz zatwierdzaniem, zawieszaniem, cofaniem zatwierdzenia, warun-kowym zatwierdzaniem i dokonywaniem zmian w zatwierdzaniu zakładów, w tym: a. prowadzeniem rejestru zakładów, o którym mowa w art. 9 ust. 3, b. przyjmowaniem oświadczeń, o których mowa w art. 17 ust. 2 i art. 18 ust. 3 roz-

porządzenia nr 183/2005; 2) ze sprawowaniem urzędowej kontroli pasz i wykonywaniem innych zadań określo-

nych w rozporządzeniu nr 882/2004, w tym stosowaniem środków, o których mowa w art. 54 tego rozporządzenia. Art. 7.3. Decyzje administracyjne w zakresie określonym w ust. 2 wydaje się

z urzędu, chyba że przepisy rozporządzenia nr 882/2004, rozporządzenia nr 183/2005, rozporządzenia nr 999/2001 lub przepisy wydane w trybie tych rozporządzeń, lub usta-wa stanowią inaczej.


225

Art. 7.4. Minister właściwy do spraw rolnictwa określi, w drodze rozporządzenia, sprawy rozstrzygane w drodze decyzji administracyjnych przez powiatowego lekarza weterynarii, wskazując, jakie decyzje są wydawane z urzędu, a jakie na wniosek, w tym treść tych wniosków, mając na względzie realizację celów określonych w prawie żyw-nościowym oraz zapewnienie jednolitego sposobu przeprowadzania urzędowych kon-troli pasz (07.02.20).

Art. 8.1. Minister właściwy do spraw rolnictwa, jeżeli ustawa nie stanowi inaczej, w sprawach dotyczących organizmów genetycznie zmodyfikowanych przeznaczonych do użytku paszowego i pasz genetycznie zmodyfikowanych ma kompetencje oraz wykonu-je zadania i obowiązki właściwego organu krajowego państwa członkowskiego Unii Europejskiej, właściwego organu krajowego, właściwego organu w państwie członkow-skim Unii Europejskiej, określonych w rozporządzeniu nr 1829/2003 i rozporządzeniu nr 1830/2003.

Art. 9. Główny Lekarz Weterynarii w sprawach transgranicznego przemieszczania organizmów genetycznie zmodyfikowanych przeznaczonych do użytku paszowego lub pasz genetycznie zmodyfikowanych ma kompetencje oraz wykonuje zadania i obo-wiązki określone dla państwa członkowskiego Unii Europejskiej w art. 9 ust. 1, 3 i 4 oraz art. 15 ust. 1 rozporządzenia nr 1946/2003.

Art. 10.1. Wniosek o: 1) wpis do rejestru zakładów składają podmioty, o których mowa w art. 9 ust. 2 rozpo-

rządzenia nr 183/2005, 2) zatwierdzenie zakładu składają podmioty, o których mowa w art. 10 rozporządzenia

nr 183/2005 – w terminie co najmniej 30 dni przed dniem rozpoczęcia planowanej działalności. Art. 10.2. Wniosek o wpis do rejestru zakładów albo wniosek o zatwierdzenie za-

kładu zawiera: 1) imię, nazwisko, miejsce zamieszkania i adres albo nazwę, siedzibę i adres wniosko-

dawcy, 2) określenie:

a. rodzaju i zakresu działalności, która ma być wykonywana, b. lokalizacji zakładu, w którym ma być wykonywana działalność. Art. 10.3. Do wniosku dołącza się:

1) aktualny odpis z Krajowego Rejestru Sądowego, albo 2) zaświadczenie o wpisie do Ewidencji Działalności Gospodarczej lub 3) kopię zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego WE udzielonego przez inne

państwo członkowskie Unii Europejskiej – w przypadku gdy wnioskodawca będący cudzoziemcem, w rozumieniu przepisów o cudzoziemcach, zamierza wykonywać działalność gospodarczą na podstawie przepisów obowiązujących w tym zakresie w Rzeczypospolitej Polskiej, albo

4) kopię zaświadczenia o numerze identyfikacyjnym nadanym na podstawie przepisów o krajowym systemie ewidencji producentów, ewidencji gospodarstw rolnych oraz ewidencji wniosków o przyznanie płatności,

5) zaświadczenie o nadaniu wnioskodawcy numeru identyfikacji podatkowej (NIP) lub numeru identyfikacyjnego w krajowym rejestrze urzędowym podmiotów gospodarki

Lech Rybarczyk

226

narodowej (REGON); jeżeli wnioskodawca nie posiada obywatelstwa polskiego, we wniosku podaje się numer identyfikacji podatkowej nadany w kraju pochodzenia wnioskodawcy. Art. 10.4. Powiatowy lekarz weterynarii, wydając decyzję administracyjną o za-

twierdzeniu zakładu, nadaje temu zakładowi numer identyfikacyjny, o którym mowa w art. 19 ust. 2 rozporządzenia nr 183/2005.

Art. 11.1. Powiatowy lekarz weterynarii prowadzi, na obszarze swojej właściwości, rejestr, o którym mowa w art. 9 rozporządzenia nr 183/2005, i wykaz zakładów za-twierdzonych zgodnie z art. 13 rozporządzenia nr 183/2005, oraz wykaz podmiotów wykonujących działalność podlegającą rejestracji, o których mowa w art. 31 ust. 1 lit. b rozporządzenia nr 882/2004.

Art. 11.2. Powiatowy lekarz weterynarii przekazuje, za pośrednictwem wojewódz-kiego lekarza weterynarii, Głównemu Lekarzowi Weterynarii informacje i dane zawarte w prowadzonych wykazach, w tym informacje o każdej zmianie stanu faktycznego lub prawnego ujawnionego w tych wykazach.

Art. 11.3. Główny Lekarz Weterynarii, na podstawie informacji i danych określo-nych w ust. 2, prowadzi krajowy wykaz zakładów, o którym mowa w art. 19 rozporzą-dzenia nr 183/2005, który przekazuje do dnia 30 września każdego roku ministrowi właściwemu do spraw rolnictwa.

Art. 11.4. Minister właściwy do spraw rolnictwa ogłasza, w drodze obwieszczenia, w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski” corocznie wykaz, o którym mowa w ust. 3.

Art. 11.5. Minister właściwy do spraw rolnictwa określi, w drodze rozporządzenia, sposób: 1) prowadzenia rejestru zakładów i wykazu zatwierdzonych zakładów oraz wykazu

podmiotów wykonujących działalność podlegającą rejestracji, prowadzonych przez powiatowych lekarzy weterynarii, w tym zakres danych i informacji wpisywanych do tego rejestru lub tych wykazów, które zostały uzyskane przez powiatowego leka-rza weterynarii przy wykonywaniu urzędowej kontroli tych zakładów, mając na względzie rodzaj działalności objętej rejestracją i sprawną aktualizację wpisywa-nych informacji (07.45.291);

2) ustalania krajowego numeru referencyjnego, o którym mowa w rozporządzeniu nr 183/2005 w załączniku V w rozdziale II w ust. 3, mając na względzie możliwość identyfikacji zakładu i miejsca prowadzenia produkcji (07.58.394). Art. 14.1. Główny Lekarz Weterynarii opracowuje operacyjny plan awaryjny, o któ-

rym mowa w art. 13 ust. 1 rozporządzenia nr 882/2004, zwany dalej „planem awaryj-nym”, na podstawie analizy ryzyka wystąpienia zagrożeń dla zdrowia ludzi, zwierząt oraz dla środowiska i uzgadnia go z ministrem właściwym do spraw rolnictwa.

Art. 14.2. Projekt planu awaryjnego jest uzgadniany także z ministrami właściwymi do spraw: środowiska, zdrowia i finansów publicznych.

Art. 14.3. Rada Ministrów zatwierdza, w drodze uchwały, plan awaryjny, określając źródła finansowania wskazanych w nim zadań.

Art. 14.4. Główny Lekarz Weterynarii przekazuje Komisji Europejskiej zatwierdzo-ny przez Radę Ministrów plan awaryjny.

Art. 14.5. Do zmiany planu awaryjnego przepisy ust. 1–4 stosuje się odpowiednio.


227

Art. 15. 1. Zabrania się wytwarzania, wprowadzania do obrotu i stosowania w ży-wieniu zwierząt: 1) substancji i produktów szkodliwie wpływających na zdrowie zwierząt, jakość pro-

duktów pochodzenia zwierzęcego lub środowisko, zwanych dalej „substancjami za-bronionymi”;

2) pasz: a. zawierających substancję lub produkt, z wyłączeniem czynników patogennych,

obecnych w paszy lub na jej powierzchni, które stanowią potencjalne zagrożenie dla zdrowia ludzi lub zwierząt, lub dla środowiska oraz mogą niekorzystnie wpływać na produkcję zwierzęcą, zwanych dalej „substancjami niepożądanymi”, w ilości przekraczającej ich dopuszczalną zawartość;

b. zepsutych, w szczególności o zmienionym smaku, zapachu lub wyglądzie, w wyniku procesów fermentacyjnych, gnilnych lub innych, spowodowanych:

b) działaniem drobnoustrojów, grzybów lub roztoczy, lub − wpływem temperatury, światła, lub wilgotności, lub − upływem czasu;

3) materiałów paszowych i mieszanek paszowych zawierających pozostałości pestycy-dów w ilości przekraczającej ich dopuszczalną zawartość;

4) pasz genetycznie zmodyfikowanych oraz organizmów genetycznie zmodyfikowa-nych przeznaczonych do użytku paszowego. Art. 15.2. Zabrania się wytwarzania mieszanek paszowych z materiałów paszowych,

które zawierają substancje niepożądane w ilości przekraczającej ich dopuszczalną za-wartość.

Art. 15.3. Powiatowy lekarz weterynarii w przypadku stwierdzenia, że pasza zawie-ra substancję niepożądaną w określonej ilości, podejmuje we współpracy z podmiotem działającym na rynku pasz działania mające na celu ustalenie źródła pochodzenia tej substancji, ograniczenie lub likwidację tego źródła lub inne działania mające na celu przeciwdziałanie potencjalnemu zagrożeniu, o którym mowa w ust. 1 pkt 2 lit. a.

Art. 15.4. Minister właściwy do spraw rolnictwa w porozumieniu z ministrem wła-ściwym do spraw środowiska oraz ministrem właściwym do spraw zdrowia określi, w drodze rozporządzenia: 1) wykaz substancji zabronionych (07.18.110); 2) dopuszczalne zawartości substancji niepożądanych w paszach (07.20.119); 3) zawartość niektórych substancji niepożądanych w paszy, po stwierdzeniu której

podejmuje się działania, o których mowa w ust. 3, oraz rodzaje tych działań w od-niesieniu do określonej substancji niepożądanej – mając na względzie ochronę zdrowia ludzi i zwierząt, ochronę środowiska oraz zapewnienie właściwej jakości produktów pochodzenia zwierzęcego. Art. 15.5. Minister właściwy do spraw rolnictwa w porozumieniu z ministrem wła-

ściwym do spraw środowiska oraz ministrem właściwym do spraw zdrowia określi, w drodze rozporządzenia, dopuszczalne zawartości pozostałości pestycydów w materia-łach paszowych i mieszankach paszowych, mając na względzie ochronę zdrowia ludzi i zwierząt, ochronę środowiska oraz zapewnienie właściwej jakości produktów pocho-dzenia zwierzęcego.

Lech Rybarczyk

228

Ustawa o paszach – Pasze lecznicze

Zgodnie z art. 16: 1. Podmiot zamierzający prowadzić działalność w zakresie wytwarzania pasz lecz-

niczych przeznaczonych do obrotu składa wniosek o zatwierdzenie zakładu do woje-wódzkiego lekarza weterynarii właściwego ze względu na miejsce położenia zakładu.

2. Wojewódzki lekarz weterynarii przeprowadza kontrolę w celu sprawdzenia, czy zakład spełnia następujące warunki techniczne i organizacyjne: 1) został w nim wdrożony system wewnętrznej kontroli jakości wytwarzanych pasz

leczniczych, obejmujący określenie: a. częstotliwości i sposobu pobierania próbek do badań w miejscach, w których

może nastąpić pogorszenie jakości produktów, b. metody przeprowadzania badań, c. sposobu postępowania z produktami nie spełniającymi wymagań jakościowych;

2) wytwórca pasz leczniczych ma plan zakładu, na którym zostały umieszczone w szczególności pomieszczenia produkcyjne, magazynowe, socjalne i sanitarne, z zaznaczeniem: a. linii technologicznej wraz z miejscami, w których może nastąpić pogorszenie ja-

kości produktów, b. dróg przemieszczania pasz leczniczych, c. stanowisk pracy,

3) została wyznaczona osoba odpowiedzialna za kontrolę jakości wytwarzanych pasz leczniczych;

4) został określony zakres obowiązków pracowników zatrudnionych na stanowiskach pracy związanych z procesem technologicznym;

5) wytwarzanie pasz będzie prowadzone przy użyciu urządzeń, których parametry, konstrukcja i rozmieszczenie: a. uniemożliwiają zanieczyszczenie pasz i zmianę kolejności lub pominięcie okre-

ślonego etapu cyklu produkcyjnego, b. umożliwiają ich czyszczenie po zakończeniu produkcji każdego asortymentu

oraz zachowanie homogenności i utrzymanie stałej zawartości substancji czynnej w jednym gramie paszy leczniczej;

6) procesem produkcji pasz leczniczych będzie kierowała osoba, która ukończyła stu-dia wyższe na jednym z kierunków: biologia, chemia, farmacja, rolnictwo, zootech-nika lub weterynaria. 3. Jeżeli zakład spełnia warunki określone w ust. 2, wojewódzki lekarz weterynarii

zatwierdza, w drodze decyzji administracyjnej, zakład do wytwarzania paszy leczniczej przeznaczonej do obrotu, nadając numer identyfikacyjny, o którym mowa w art. 19 ust. 2 rozporządzenia nr 183/2005.

4. Zatwierdzenie, o którym mowa w ust. 3, uprawnia również do wytwarzania w za-kładzie przeznaczonej do wytworzenia paszy leczniczej mieszaniny jednego lub kilku dopuszczonych do obrotu, na podstawie przepisów prawa farmaceutycznego, premik-sów leczniczych z materiałem paszowym stanowiącym nośnik dla premiksu leczniczego w stężeniu umożliwiającym wytworzenie tej paszy, zwanej dalej „produktem pośrednim”.


229

O paszach nie przeznaczonych do obrotu stanowi art. 17. mówiący, że: 1. Dopuszcza się wytwarzanie pasz leczniczych nie przeznaczonych do obrotu:

1) jeżeli są one wytwarzane wyłącznie z produktu pośredniego, 2) w zatwierdzonym w tym celu zakładzie.

2. Podmiot zamierzający prowadzić działalność w zakresie wytwarzania pasz lecz-niczych nie przeznaczonych do obrotu składa wniosek o zatwierdzenie zakładu do wo-jewódzkiego lekarza weterynarii właściwego ze względu na miejsce położenia zakładu.

3. Procesem produkcji pasz leczniczych nie przeznaczonych do obrotu może rów-nież kierować osoba, która: 1) posiada co najmniej średnie wykształcenie rolnicze, weterynaryjne lub o kierunku

technologia żywności oraz co najmniej 3-etnie doświadczenie w zakresie wytwarza-nia pasz, lub

2) złożyła z wynikiem pozytywnym egzamin ze znajomości zagadnień dotyczących wytwarzania pasz leczniczych z produktu pośredniego przed komisją powołaną przez wojewódzkiego lekarza weterynarii. 4. Wojewódzki lekarz weterynarii wydaje zaświadczenie potwierdzające złożenie

egzaminu z wynikiem pozytywnym. 5. Za przeprowadzenie egzaminu pobiera się opłatę, która stanowi dochód budżetu

państwa i jest wpłacana na rachunek wojewódzkiego inspektoratu weterynarii najpóź-niej w dniu przystąpienia do egzaminu.

6. Minister właściwy do spraw rolnictwa określi, w drodze rozporządzenia: 1) szczegółowy zakres zagadnień objętych egzaminem, 2) szczegółowe warunki i sposób przeprowadzania egzaminu, w tym sposób powoły-

wania i skład komisji egzaminacyjnej, 3) wzór zaświadczenia, 4) wysokość opłaty za przeprowadzenie egzaminu – mając na względzie, aby osoby

kierujące procesem produkcji pasz leczniczych nie przeznaczonych do obrotu posia-dały odpowiednie kwalifikacje, zapewnienie rzetelnego i bezstronnego przeprowa-dzania egzaminu oraz koszty niezbędne do jego przeprowadzenia. Natomiast zasady produkcji pasz leczniczych przeznaczonych do obrotu określa art. 18: 1. Podmiot prowadzący działalność w zakładzie, zwany dalej „wytwórcą pasz lecz-

niczych przeznaczonych do obrotu”, prowadzi dokumentację: 1) użycia premiksów leczniczych do wytwarzania pasz leczniczych i przechowywania

tych premiksów; 2) wytwarzania pasz leczniczych i produktów pośrednich, zwaną dalej „raportem wy-

twarzania”; 3) obrotu paszami leczniczymi i produktami pośrednimi, zwaną dalej „raportem obrotu”.

2. Podmiot prowadzący działalność w zakładzie, zwany dalej „wytwórcą pasz lecz-niczych nie przeznaczonych do obrotu”, prowadzi dokumentację wytwarzania pasz leczniczych z produktu pośredniego, zwaną dalej „raportem wytwarzania pasz nie prze-znaczonych do obrotu”.

3. Wojewódzki lekarz weterynarii przekazuje Głównemu Lekarzowi Weterynarii in-formacje dotyczące zakładów zatwierdzonych do wytwarzania pasz leczniczych oraz wszelkich zmian dokonanych w tym zakresie.

4. Minister właściwy do spraw rolnictwa określi, w drodze rozporządzenia:

Lech Rybarczyk

230

1) szczegółowe warunki techniczne i organizacyjne, jakie powinien spełniać zakład, w którym wytwarza się pasze lecznicze przeznaczone do obrotu oraz produkty po-średnie, a także sposób ich produkcji;

2) stężenie produktu pośredniego; 3) sposób prowadzenia raportu wytwarzania i raportu obrotu; 4) warunki, sposób przechowywania i wprowadzania do obrotu pasz leczniczych prze-

znaczonych do obrotu oraz produktów pośrednich przez wytwórcę pasz leczniczych przeznaczonych do obrotu;

5) sposób znakowania i transportu pasz leczniczych przeznaczonych do obrotu oraz produktów pośrednich przez wytwórcę pasz leczniczych przeznaczonych do obrotu, a także sposób dokumentowania przechowywania i użycia premiksów leczniczych do wytwarzania tych pasz; 6) warunki i sposób pobierania próbek pasz leczniczych przeznaczonych do obrotu

oraz produktów pośrednich. 5. Minister właściwy do spraw rolnictwa określi, w drodze rozporządzenia:

1) szczegółowe warunki techniczne i organizacyjne, jakie powinien spełniać zakład, w którym wytwarza się pasze lecznicze nie przeznaczone do obrotu, oraz sposób ich produkcji;

2) dokumenty składające się na raport wytwarzania paszy leczniczej nie przeznaczonej do obrotu i sposób prowadzenia tego raportu;

3) warunki i sposób przechowywania pasz leczniczych nie przeznaczonych do obrotu; 4) warunki i sposób pobierania próbek pasz leczniczych nie przeznaczonych do obrotu

– mając na względzie zapewnienie właściwej jakości pasz leczniczych nie przezna-czonych do obrotu, ich bezpieczeństwo dla zdrowia ludzi i zwierząt oraz ich sku-teczność w leczeniu zwierząt. Zgodnie z art. 19: W zakresie nieuregulowanym w art. 16–18 do zakładów zatwierdzonych do wytwa-

rzania pasz leczniczych stosuje się odpowiednio przepisy art. 9 i art. 11–19 rozporzą-dzenia nr 183/2005 oraz, w zakresie urzędowej kontroli tych pasz, przepisy rozporzą-dzenia nr 882/2004 i przepisy wydane w trybie tego rozporządzenia oraz ustawę. Wła-ściwym organem w rozumieniu tych przepisów jest wojewódzki lekarz weterynarii, a krajowy wykaz zakładów, o którym mowa w art. 19 rozporządzenia nr 183/2005, prowadzi Główny Lekarz Weterynarii.

Zgodnie z art. 20: 1. Pasze lecznicze i produkty pośrednie może wprowadzać do obrotu:

1) wytwórca pasz leczniczych przeznaczonych do obrotu, 2) podmiot, który dostarcza pasze lecznicze lub produkty pośrednie, wpisany na listę

prowadzoną przez Głównego Lekarza Weterynarii, zwany dalej „dystrybutorem”. 2. Wpisu na listę dokonuje się na wniosek podmiotu, który zapewni, że:

1) pasze lecznicze i produkty pośrednie będą przewożone środkami transportu i prze-chowywane w miejscach spełniających warunki techniczne niezbędne do zachowa-nia wymaganej jakości tych pasz i produktów, w tym temperatury, w jakiej się je przechowuje,

2) będzie prowadzona dokumentacja obrotu paszami leczniczymi i produktami pośred-nimi.


231

3. Wniosek zawiera: 1) imię, nazwisko, miejsce zamieszkania i adres albo nazwę, siedzibę i adres wniosko-

dawcy; 2) określenie:

a) rodzaju i zakresu działalności, która ma być wykonywana, b) lokalizacji miejsca, w którym mają być przechowywane pasze lecznicze i pro-

dukty pośrednie. 4. Do wniosku dołącza się:

1) oświadczenie o zapewnieniu warunków, o których mowa w ust. 2; 2) aktualny odpis z Krajowego Rejestru Sądowego, albo 3) zaświadczenie o wpisie do Ewidencji Działalności Gospodarczej, albo 4) kopię zezwolenia na pobyt rezydenta długoterminowego WE udzielonego przez inne

państwo członkowskie Unii Europejskiej – jeżeli wnioskodawca będący cudzoziem-cem, w rozumieniu przepisów o cudzoziemcach, zamierza wykonywać działalność gospodarczą na podstawie przepisów obowiązujących w tym zakresie w Rzeczypo-spolitej Polskiej, albo

5) zaświadczenie o nadaniu wnioskodawcy numeru identyfikacji podatkowej (NIP) lub numeru identyfikacyjnego w krajowym rejestrze urzędowym podmiotów gospodarki narodowej (REGON); jeżeli wnioskodawca nie posiada obywatelstwa polskiego, we wniosku podaje się numer identyfikacji podatkowej nadany w kraju pochodzenia wnioskodawcy. Według art. 21: 1. Główny Lekarz Weterynarii:

1) wydaje decyzję administracyjną w sprawie wpisu na listę, po uzyskaniu opinii: a) wojewódzkiego lekarza weterynarii, właściwego ze względu na miejsce, w któ-

rym mają być przechowywane pasze lecznicze i produkty pośrednie, albo b) organu, innego niż Rzeczpospolita Polska państwa członkowskiego Unii Euro-

pejskiej, sprawującego nadzór nad obrotem paszami leczniczymi i produktami pośrednimi, właściwego ze względu na miejsce zamieszkania albo siedzibę dys-trybutora;

2) wydając decyzję o wpisie na listę, nadaje dystrybutorowi numer identyfikacyjny określony w art. 19 ust. 2 rozporządzenia nr 183/2005. 2. Główny Lekarz Weterynarii odmawia, w drodze decyzji administracyjnej, wpisu

na listę, jeżeli z opinii wynika, że podmiot nie zapewni spełniania wymagań, o których mowa w art. 20 ust. 2 pkt 2.

3. Główny Lekarz Weterynarii skreśla, w drodze decyzji administracyjnej, dystrybu-tora z listy, jeżeli w wyniku kontroli zostanie ustalone, że: 1) pasze lecznicze lub produkty pośrednie są przewożone środkami transportu lub

przechowywane w miejscach, które nie spełniają warunków technicznych zapewnia-jących zachowanie wymaganej jakości tych pasz i produktów, lub

2) dystrybutor nie prowadzi dokumentacji obrotu tymi paszami lub produktami. 4. Minister właściwy do spraw rolnictwa określi, w drodze rozporządzenia:

1) szczegółowe warunki techniczne, jakie powinny spełniać środki transportu oraz miejsca przechowywania pasz leczniczych i produktów pośrednich, które powinien zapewnić dystrybutor;

Lech Rybarczyk

232

2) sposób prowadzenia dokumentacji obrotu paszami leczniczymi i produktami po-średnimi;

3) warunki, sposób przechowywania i wprowadzania do obrotu pasz leczniczych prze-znaczonych do obrotu oraz produktów pośrednich przez dystrybutora;

4) sposób transportu pasz leczniczych przeznaczonych do obrotu oraz produktów po-średnich przez dystrybutora. 5. Do kontroli dystrybutorów w zakresie spełniania wymagań niezbędnych do za-

chowania wymaganej jakości pasz leczniczych i produktów pośrednich, w tym wyma-gań określonych w przepisach wydanych na podstawie ust. 4, stosuje się odpowiednio przepisy rozporządzenia nr 882/2004 oraz przepisy wydane w trybie tego rozporządze-nia. Właściwym organem w rozumieniu tych przepisów jest wojewódzki lekarz weterynarii.

Zgodnie z art. 22: 1. Pasze lecznicze i produkty pośrednie przekazuje się odbiorcy wskazanemu w zle-

ceniu wystawionym przez lekarza weterynarii świadczącego usługi z zakresu medycyny weterynaryjnej.

2. Lekarz weterynarii, o którym mowa w ust. 1, w przypadku braku dopuszczonego do obrotu premiksu leczniczego właściwego dla danego gatunku zwierząt lub leczonej jednostki chorobowej może zlecić wytwórcy paszy leczniczej przeznaczonej do obrotu wytworzenie jej z innych dopuszczonych do obrotu premiksów leczniczych, podając w zleceniu: 1) dokładny skład paszy leczniczej, ze szczególnym uwzględnieniem sposobu dawko-

wania premiksu leczniczego; 2) okres karencji paszy leczniczej.

3. Minister właściwy do spraw rolnictwa określi, w drodze rozporządzenia, wzór zlecenia na wprowadzenie do obrotu pasz leczniczych i produktów pośrednich, o któ-rym mowa w ust. 1, mając na względzie bezpieczeństwo tych pasz i produktów dla zdrowia ludzi i zwierząt oraz ich skuteczność w leczeniu zwierząt.

Realizując określone w ustawie delegacje, Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi wydał pakiet rozporządzeń regulujących zasady wytwarzania pasz leczniczych oraz obrotu premiksami leczniczymi i produktem pośrednim wykorzystywanym w produkcji pasz leczniczych nie przeznaczonych do obrotu: • Na podstawie art. 18 ust. 4 ustawy z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach (Dz. U. Nr 144,

poz. 1045); Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 1 lutego 2007 r. w sprawie szczegółowych wymagań przy wytwarzaniu i obrocie paszami leczni-czymi przeznaczonymi do obrotu i produktami pośrednimi (Dz. U. Nr. 07.27.183 z dnia 20 lutego 2007 r.);

• Na podstawie art. 17 ust. 6 ustawy z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach (Dz. U. Nr 144, poz. 1045); Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 31 stycznia 2007 r. w sprawie egzaminu ze znajomości zagadnień dotyczących wytwarzania pasz leczniczych produktu pośredniego ( Dz. U. Nr 07.27.182; z dnia 20 lutego 2007 r.);

• Na podstawie art. 21 ust. 4 ustawy z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach (Dz. U. Nr 144, poz. 1045); Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 1 lutego 2007 r. w sprawie wymagań przy wprowadzaniu do obrotu przez dystrybutora pasz lecz-niczych przeznaczonych do obrotu i produktów pośrednich (Dz. U. Nr 07.27.184 z dnia 20 lutego 2007 r.);


233

• Na podstawie art. 22 ust. 3 ustawy z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach (Dz. U. Nr 144, poz. 1045); Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 31 stycznia 2007 r. w sprawie wzoru zlecenia na wprowadzenie do obrotu pasz leczniczych i produktów pośrednich (Dz. U.07.24.155 z dnia 14 lutego 2007 r.)

• Na podstawie art. 18 ust. 5 ustawy z dnia 22 lipca 2006 r. o paszach (Dz. U. Nr 144, poz. 1045); Rozporządzenie Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 1 lutego 2007 r. w sprawie pasz leczniczych nie przeznaczonych do obrotu (Dz. U. 07.24.157 z dnia 14.02.2007 r.) Zgodnie z rozporządzeniem w sprawie szczegółowych wymagań przy wytwarzaniu

i obrocie paszami leczniczymi przeznaczonymi do obrotu i produktami pośrednimi (Dz. U. 07.27.183) w zakładzie, w którym wytwarza się pasze lecznicze przeznaczone do obrotu lub produkty pośrednie, zwanym dalej „zakładem”, wyodrębnia się na czas ich produkcji miejsca, w których: 1) rozdrabnia się pasze i materiały paszowe, przeznaczone do wytworzenia pasz lecz-

niczych przeznaczonych do obrotu lub produktów pośrednich; 2) miesza się składniki przeznaczone do wytworzenia pasz leczniczych przeznaczo-

nych do obrotu lub produktów pośrednich; 3) pakuje się pasze lecznicze przeznaczone do obrotu lub produkty pośrednie w opa-

kowania jednostkowe; 4) przechowuje się pasze lecznicze przeznaczone do obrotu lub produkty pośrednie,

przeznaczone do transportu w opakowaniach jednostkowych albo w kontenerach, lub cysternach;

5) czyści się i odkaża kontenery lub cysterny, w których są transportowane pasze lecz-nicze przeznaczone do obrotu lub produkty pośrednie. Jeżeli czyszczenie zostało przeprowadzone poza zakładem, wytwórca pasz leczniczych przeznaczonych do ob-rotu przechowuje przez 12 miesięcy pisemne potwierdzenie jego przeprowadzenia. W pomieszczeniach zakładu: − powinny być zainstalowane urządzenia wentylacyjne; − podłogi i ściany powinny być wykonane ze zmywalnego, gładkiego i odpornego

na ścieranie materiału, łatwego do czyszczenia i odkażania, − zapewnia się naturalne lub sztuczne oświetlenie, dostosowane do rodzaju wyko-

nywanych czynności. Wytwórca pasz leczniczych przeznaczonych do obrotu prowadzi działania mające

na celu zapobieganie występowaniu szkodników w pomieszczeniach zakładu. Konstrukcja urządzenia mieszającego, w którym wytwarza się pasze lecznicze prze-

znaczone do obrotu lub produkty pośrednie, zwanego dalej „mieszadłem”, powinna umożliwiać utworzenie homogenicznej mieszaniny z poszczególnych składników tej paszy lub produktu oraz łatwe czyszczenie mieszadła. Wytwarzane pasze lecznicze przeznaczone do obrotu oraz produkty pośrednie powinny tworzyć homogeniczną mie-szaninę poszczególnych składników tej paszy lub produktu.

Do wytworzenia paszy leczniczej przeznaczonej do obrotu oraz produktu pośrednie-go stosuje się premiksy lecznicze dopuszczone do obrotu na podstawie przepisów art. 3 ust. 1 i 2 ustawy z dnia 6 września 2001 r. – Prawo farmaceutyczne (Dz. U. z 2004 r. Nr 53, poz. 533, z późn. zm.3), zgodnie z warunkami określonymi w pozwoleniu na do-puszczenie danego premiksu leczniczego do obrotu.

Lech Rybarczyk

234

Przy wytwarzaniu pasz leczniczych przeznaczonych do obrotu lub produktów po-średnich zatrudnia się osoby, które mają kwalifikacje zapewniające prawidłowe wyko-nywanie powierzonych im czynności.

Po wytworzeniu paszy leczniczej przeznaczonej do obrotu lub produktu pośredniego linię technologiczną oczyszcza się poprzez wytworzenie nie mniej niż dwóch pełnych szarż paszy przeznaczonej na pierwszy okres tuczu zwierząt, dla których była przezna-czona wcześniej wytworzona pasza lecznicza przeznaczona do obrotu lub produkt po-średni.

Zawartość premiksu leczniczego w produkcie pośrednim powinna być taka, aby udział produktu pośredniego wynosił nie mniej niż 5% wyprodukowanej, nie przezna-czonej do obrotu paszy leczniczej.

Udział produktu pośredniego w paszy leczniczej przeznaczonej do obrotu powinien zapewniać dawkę premiksu leczniczego w tej paszy, określoną przez lekarza weteryna-rii w wystawionym zleceniu.

Wytwórca pasz leczniczych przeznaczonych do obrotu dokonuje wpisów w raporcie wytwarzania i raporcie obrotu każdego dnia.

Raport wytwarzania zawiera: 1) datę i godzinę dokonania wpisu; 2) nazwę i ilość premiksów leczniczych użytych danego dnia do wytworzenia pasz

leczniczych przeznaczonych do obrotu lub produktów pośrednich, według stanu na koniec danego dnia; rodzaj i ilość wytworzonych pasz leczniczych przeznaczonych do obrotu i produktów pośrednich, według stanu na koniec danego dnia. Raport obrotu zawiera:

1) datę i godzinę dokonania wpisu; 2) nazwę i ilość premiksów leczniczych znajdujących się w zakładzie, według stanu na

koniec danego dnia; 3) rodzaj i ilość pasz leczniczych przeznaczonych do obrotu i produktów pośrednich

znajdujących się w zakładzie, według stanu na koniec danego dnia; 4) nazwę, ilość i okres karencji zbytej paszy leczniczej przeznaczonej do obrotu i pro-

duktu pośredniego; paszy leczniczej przeznaczonej do obrotu lub produktu pośred-niego oraz imię i nazwisko tego lekarza. Raporty wytwarzania i raport obrotu mogą być prowadzone przy użyciu elektro-

nicznych nośników informacji, jeżeli każdego dnia będą dokonywane wydruki podpisa-ne przez osobę kierującą procesem produkcji pasz leczniczych przeznaczonych do obro-tu. Raport wytwarzania i raport obrotu przechowuje się przez 3 lata.

Pasze lecznicze przeznaczone do obrotu i produkty pośrednie przechowuje się : • w pomieszczeniach odizolowanych od źródeł ciepła; • w sposób, który zapewnia im ochronę przed wpływem niekorzystnych warunków

atmosferycznych. Pasze lecznicze przeznaczone do obrotu i produkty pośrednie mogą być wprowa-

dzane do obrotu, jeżeli wytwórca pasz leczniczych przeznaczonych do obrotu zapewni, że: 1) wytwarzanie pasz leczniczych przeznaczonych do obrotu lub produktów pośrednich

odbywa się w sposób uniemożliwiający niepożądane interakcje między premiksami leczniczymi, dodatkami paszowymi i paszami;


235

2) pasze lecznicze przeznaczone do obrotu i produkty pośrednie znajdujące się w za-kładzie są przechowywane wyłącznie przez okres ich trwałości;

3) pasze wykorzystywane do wytwarzania pasz leczniczych nie zawierają tego samego kokcydiostatyku, który jest używany jako substancja czynna w premiksach leczni-czych;

4) dzienna dawka premiksu leczniczego zawarta w ilości paszy leczniczej przeznaczo-nej do obrotu odpowiada co najmniej połowie dawki dziennego zapotrzebowania pokarmowego leczonych zwierząt;

5) pasze lecznicze przeznaczone do obrotu przeznaczone dla przeżuwaczy zawierają dawkę substancji czynnej odpowiadającą co najmniej połowie dziennego zapotrze-bowania leczonego zwierzęcia na niemineralną paszę uzupełniającą. Pasze lecznicze przeznaczone do obrotu i produkty pośrednie mogą być wprowa-

dzane do obrotu, jeżeli wytwórca pasz leczniczych przeznaczonych do obrotu prowadzi wewnętrzną kontrolę jakości i przestrzegania zasad higieny w procesie wytwarzania pasz leczniczych przeznaczonych do obrotu i produktów pośrednich, obejmującą: • bieżącą i okresową ocenę jakości wytwarzanych pasz leczniczych przeznaczonych

do obrotu i produktów pośrednich oraz okresową ocenę homogeniczności na pod-stawie badania stopnia wymieszania premiksów leczniczych;

• ocenę prawidłowości i skuteczności procedur stosowanych w procesie wytwarzania pasz leczniczych przeznaczonych do obrotu i produktów pośrednich;

• ocenę poprawności stosowanych metod wytwarzania zabezpieczających przed: − błędnym wymieszaniem lub dawkowaniem składników paszy leczniczej prze-

znaczonej do obrotu lub produktu pośredniego, − skażeniem krzyżowym;

• kontrolę czystości i sprawności mieszadła. Procedury, w procesie wytwarzania pasz leczniczych przeznaczonych do obrotu

i produktów pośrednich, obejmują: 1) pobieranie próbek do badań laboratoryjnych; 2) określenie rodzaju badań laboratoryjnych; 3) analizę wyników badań laboratoryjnych i sposób postępowania z paszami leczni-

czymi przeznaczonymi do obrotu oraz produktami pośrednimi, nie spełniającymi wymagań jakościowych;

4) zabezpieczenie przed nieprawidłowym cyklem produkcyjnym; 5) opracowanie planu zwalczania szkodników oraz czyszczenia i odkażania urządzeń

i pomieszczeń produkcyjnych; 6) określenie zakresu czynności osób zatrudnionych przy wytwarzaniu pasz leczni-

czych, pasz i produktów pośrednich, w części produkcyjnej zakładu; 7) opracowanie systemu zabezpieczeń przed wtórnym zanieczyszczeniem paszy lecz-

niczej przeznaczonej do obrotu lub produktu pośredniego. Pasze lecznicze przeznaczone do obrotu lub produkty pośrednie mogą być wprowa-

dzone do obrotu, jeżeli wytwórca pasz leczniczych przeznaczonych do obrotu prowadzi okresowe badania wytworzonych pasz leczniczych przeznaczonych do obrotu oraz produktów pośrednich, które mają na celu ustalenie:

Lech Rybarczyk

236

• homogeniczności, na podstawie stopnia wymieszania składników paszy leczniczej przeznaczonej do obrotu lub produktu pośredniego;

• zawartości substancji czynnej w 1 gramie paszy leczniczej przeznaczonej do obrotu lub produktu pośredniego. Wytwórca pasz leczniczych przeznaczonych do obrotu prowadzi dokumentację wy-

konanych badań, zawierającą informację o zastosowanej metodzie badań laboratoryj-nych i ich wynikach.

Dokumentację przechowuje się przez 2 lata od dnia wykonania badań. Z każdej par-tii wytworzonej paszy leczniczej przeznaczonej do obrotu oraz produktu pośredniego pobiera się próbkę archiwalną.

Wprowadzenie do obrotu paszy leczniczej przeznaczonej do obrotu lub produktu pośredniego następuje na podstawie zlecenia wystawionego przez lekarza weterynarii świadczącego usługi z zakresu medycyny weterynaryjnej.

Przed wystawieniem zlecenia lekarz weterynarii upewnia się, czy: 1) pasze lecznicze przeznaczone do obrotu i pasze stosowane w żywieniu leczonych

zwierząt nie zawierają tego samego kokcydiostatyku jako substancji czynnej i in-nych niedozwolonych substancji leczniczych;

2) zastosowanie określonej w zleceniu paszy leczniczej przeznaczonej do obrotu jest uzasadnione w odniesieniu do wskazanego w zleceniu gatunku zwierząt;

3) podawanie premiksu leczniczego zawartego w paszy leczniczej przeznaczonej do obrotu nie jest sprzeczne z wcześniej zastosowanym leczeniem. Lekarz weterynarii wystawia zlecenie, ważne przez 3 dni od dnia jego wystawienia,

tylko w odniesieniu do konkretnego przypadku chorobowego w: • pięciu egzemplarzach – w przypadku zwierząt, z których produkty lub od których

produkty są przeznaczone do spożycia przez ludzi; • trzech egzemplarzach – w przypadku pozostałych zwierząt.

Lekarz weterynarii, który wystawił zlecenie: • zatrzymuje jedną z kopii tego zlecenia, którą przechowuje przez 3 lata od dnia wy-

stawienia zlecenia; • przekazuje posiadaczowi leczonego zwierzęcia, dla którego jest przeznaczona pasza

lecznicza przeznaczona do obrotu, oryginał zlecenia i pozostałe kopie. Posiadacz zwierzęcia przekazuje, wystawiony przez lekarza weterynarii oryginał

zlecenia i pozostałe kopie, wytwórcy paszy leczniczej przeznaczonej do obrotu. Wytwórca paszy leczniczej przeznaczonej do obrotu po wydaniu tej paszy posiada-

czowi zwierzęcia: • zatrzymuje oryginał zlecenia zawierającego część wypełnioną przez lekarza wetery-

narii i część wypełnioną przez siebie i przechowuje je przez 3 lata od dnia wydania tej paszy;

• przekazuje po jednej kopii wypełnionych obu części zlecenia: − posiadaczowi zwierzęcia, który ją przechowuje przez 3 lata od dnia wydania

przez wytwórcę pasz leczniczych przeznaczonych do obrotu tej paszy; − powiatowemu lekarzowi weterynarii, właściwemu ze względu na miejsce zasto-

sowania paszy leczniczej przeznaczonej do obrotu lub produktu pośredniego, który przechowuje przez 3 lata od dnia otrzymania kopię tego zlecenia,


237

w przypadku zastosowania paszy leczniczej przeznaczonej do obrotu u zwie-rząt, z których produkty lub od których produkty są przeznaczone do spoży-cia przez ludzi;

− lekarzowi weterynarii, który wystawił zlecenie i który przechowuje przez 3 lata od dnia otrzymania kopię tego zlecenia, w przypadku zastosowania paszy lecz-niczej przeznaczonej do obrotu u zwierząt, z których produkty lub od których produkty są przeznaczone do spożycia przez ludzi.

Wytwórca paszy leczniczej przeznaczonej do obrotu wystawia, na żądanie odbiorcy tej paszy lub produktu pośredniego przeznaczonych do wprowadzenia do obrotu na terytorium innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej, świadectwo którego wzór jest określony w załączniku nr 1 do rozporządzenia.

Pasze lecznicze przeznaczone do obrotu oraz produkty pośrednie transportuje się: • w opakowaniach jednostkowych albo • luzem w:

− kontenerach lub − cysternach.

Opakowanie jednostkowe zabezpiecza się w taki sposób, aby jego otwarcie powo-dowało uszkodzenie zabezpieczenia, uniemożliwiając ponowne użycie tego opakowania.

Paszę leczniczą przeznaczoną do obrotu lub produkt pośredni, transportowane w opakowaniu jednostkowym, kontenerze lub cysternie, zaopatruje się w dokument zawierający następujące informacje: 1) nazwę wytwórcy paszy leczniczej przeznaczonej do obrotu, jego siedzibę i adres

oraz oznaczenie formy prawnej prowadzonej działalności, a w przypadku osoby fi-zycznej – jej imię, nazwisko, miejsce zamieszkania i adres;

2) imię i nazwisko lekarza weterynarii, który wystawił zlecenie na zastosowanie paszy leczniczej przeznaczonej do obrotu, oraz adres zakładu leczniczego dla zwierząt;

3) czas podawania i dawkowanie paszy leczniczej przeznaczonej do obrotu; 4) okres karencji paszy leczniczej przeznaczonej do obrotu; 5) okres trwałości paszy leczniczej przeznaczonej do obrotu lub produktu pośredniego;

warunki i temperaturę przechowywania paszy leczniczej przeznaczonej do obrotu lub produktu pośredniego. Kontenery i cysterny czyści się przed każdym użyciem. Jeżeli paszę leczniczą przeznaczoną do obrotu lub produkt pośredni transportuje się

w: • opakowaniu jednostkowym, na opakowaniu tym umieszcza się:

− w sposób trwały i czytelny napis „pasza lecznicza” lub „produkt pośredni”; − nazwę paszy leczniczej przeznaczonej do obrotu lub produktu pośredniego; − określenie gatunku zwierząt, dla którego są one przeznaczone;

• kontenerze lub cysternie, informacje umieszcza się w dokumencie, w który zaopa-truje się tę paszę lub produkt pośredni. Wytwórca pasz leczniczych przeznaczonych do obrotu prowadzi dokumentację uży-

cia premiksów leczniczych, która zawiera: 1) datę nabycia premiksu leczniczego; 2) nazwę premiksu leczniczego;

Lech Rybarczyk

238

3) nazwę producenta premiksu leczniczego, jego siedzibę i adres oraz oznaczenie for-my prawnej prowadzonej działalności albo imię, nazwisko, miejsce zamieszkania i adres;

4) numer serii premiksu leczniczego; 5) wielkość opakowania jednostkowego; 6) datę ważności premiksu leczniczego; 7) datę użycia premiksu leczniczego do wytworzenia paszy leczniczej przeznaczonej

do obrotu; 8) ilość użytego premiksu leczniczego do wytworzenia paszy leczniczej przeznaczonej

do obrotu. Premiksy lecznicze przechowuje się w zakładzie w oddzielnych pomieszczeniach

lub opakowaniach jednostkowych, zabezpieczonych przed dostępem osób nieuprawnionych. Warunki i sposób pobierania próbek pasz leczniczych przeznaczonych do obrotu

oraz produktów pośrednich są określone w załączniku nr 2 do rozporządzenia. Rozporządzenie w sprawie wymagań przy wprowadzaniu do obrotu przez dys-

trybutora pasz leczniczych przeznaczonych do obrotu i produktów pośrednich (Dz. U. 07.27.184) określa: • szczegółowe warunki techniczne, jakie powinny spełniać środki transportu oraz

miejsca przechowywania pasz leczniczych przeznaczonych do obrotu i produktów pośrednich, które powinien zapewnić dystrybutor;

• sposób prowadzenia przez dystrybutora dokumentacji obrotu paszami leczniczymi przeznaczonymi do obrotu i produktami pośrednimi; warunki i sposób przechowy-wania i wprowadzania do obrotu pasz leczniczych przeznaczonych do obrotu oraz produktów pośrednich przez dystrybutora; sposób transportu pasz leczniczych prze-znaczonych do obrotu oraz produktów pośrednich przez dystrybutora. Jednocześnie działalność polegająca na wytwarzaniu oraz dystrybucji pasz leczni-

czych i produktu pośredniego podlega przepisom Rozporządzenia Parlamentu Europej-skiego i rady 183/2005, według których przedsiębiorca jest zobowiązany do wypełnie-nia wymogów określonych w załączniku II tego rozporządzenia, a także do wprowa-dzenia, wdrożenia i stosowania stałej, sformułowanej na piśmie procedury opartej na zasadach HACCP.

Rozporządzenie w sprawie pasz leczniczych nieprzeznaczonych do obrotu (Dz. U. 07.24.157) określa: • szczegółowe warunki organizacyjne i techniczne, jakie powinien spełniać zakład,

w którym wytwarza się pasze lecznicze nie przeznaczone do obrotu; • sposób produkcji pasz leczniczych nie przeznaczonych do obrotu; • dokumenty składające się na raport wytwarzania paszy leczniczej nie przeznaczonej

do obrotu i sposób prowadzenia tego raportu; • warunki i sposób przechowywania pasz leczniczych nie przeznaczonych do obrotu; • warunki i sposób pobierania próbek pasz leczniczych nie przeznaczonych do obrotu.

Pasze lecznicze nie przeznaczone do obrotu mogą być wytwarzane wyłącznie z uży-ciem produktu pośredniego wytworzonego w zatwierdzonej mieszalni pasz leczniczych.


239

Produkt pośredni jest mieszaniną jednego lub kilku premiksów leczniczych z mate-riałem paszowym jako nośnikiem. W procesie mieszania produktu pośredniego z mate-riałami paszowymi lub paszą otrzymuje się paszę leczniczą na potrzeby własne gospo-darstwa.

Należy jednak pamiętać, że jednym z podstawowych warunków uzyskania zezwole-nia na wytwarzanie paszy leczniczej jest uzyskanie pozytywnego wyniku badania, pró-bek pasz leczniczych w kierunku homogenności oraz zawartości substancji czynnej w 1 g produktu, przeprowadzonego w urzędowym laboratorium.

Istotnym elementem jest organizacja produkcji mająca na celu wyeliminowanie za-grożenia skażenia krzyżowego pasz bytowych produkowanych dla innych gatunków i grup produkcyjnych zwierząt gospodarskich. Wymóg ten dotyczy zarówno wytwarza-nia paszy leczniczej przeznaczonej do obrotu, jak i paszy leczniczej nie przeznaczonej do obrotu.

Aby zapewnić spełnienie tego wymogu, należy wprowadzić system skutecznej kon-troli procedur zakupu, magazynowania i wprowadzania do produkcji surowców, spraw-ności urządzeń i skutecznego ich czyszczenia, sekwencji procesu produkcyjnego oraz prowadzonej dokumentacji potwierdzającej funkcjonowanie kontroli wewnętrznej. Stąd nieodzownym jest stosowanie zasad dobrej praktyki produkcyjnej i procedury opartej na zasadach HACCP, która zwykle dotyczy postępowania z produktem leczniczym weterynaryjnym, jakim jest premiks leczniczy.

Z wytwarzaniem pasz leczniczych nie przeznaczonych do obrotu związane jest roz-porządzenie w sprawie egzaminu ze znajomości zagadnień dotyczących wytwarzania pasz leczniczych z produktu pośredniego (Dz. U. 07.27.1822), które określa: • szczegółowy zakres zagadnień objętych egzaminem ze znajomości wytwarzania

pasz leczniczych z produktu pośredniego, zwany dalej „egzaminem”; • szczegółowe warunki i sposób przeprowadzania egzaminu, w tym sposób powoły-

wania i skład komisji egzaminacyjnej; • wzór zaświadczenia potwierdzającego złożenie egzaminu z wynikiem pozytywnym; • wysokość opłaty za przeprowadzenie egzaminu.

Egzamin przeprowadza komisja egzaminacyjna powoływana przez wojewódzkiego lekarza weterynarii, zgodnie z harmonogramem egzaminów obejmującym terminy ich przeprowadzenia w danym roku kalendarzowym, który udostępnia się na stronach in-ternetowych wojewódzkich i powiatowych inspektoratów weterynarii.

Wzór zlecenia na wprowadzenie do obrotu pasz leczniczych i produktów pośrednich jest określony w załączniku do rozporządzenia w sprawie wzoru zlecenia na wprowa-dzenie do obrotu pasz leczniczych i produktów pośrednich (Dz. U. 07.24.155).

Na stronie Głównego Lekarza Weterynarii umieszczono listę premiksów leczni-czych zatwierdzonych dla poszczególnych gatunków zwierząt. Stanowi to jeden z ele-mentów ułatwiających właściwy wybór premiksów leczniczych, który warunkuje zgod-ną z prawem farmaceutycznym i paszowym produkcję oraz stosowanie produkowanych z ich udziałem pasz leczniczych i produktu pośredniego.

Ilości i wykazy premiksów leczniczych ulegają ciągłym zmianom, dlatego należy je weryfikować, korzystając z:

Lech Rybarczyk

240

• wykazu aktualnie zarejestrowanych premiksów leczniczych dostępnego na stronie Głównego Lekarza Weterynarii: wetgiw.gov.pl > środki żywienia zwierząt >

• oraz informacji dostępnych na stronie Ministerstwa Zdrowia > Krajowy Rejestr Leków > Dopuszczenie do obrotu produktów leczniczych – link: http://www.mz.gov.pl Zasady obrotu premiksami leczniczymi regulują rozporządzenia Ministra Rol-

nictwa i Rozwoju Wsi: • w sprawie wykazu podmiotów uprawnionych do zakupu produktów leczniczych

weterynaryjnych w hurtowniach farmaceutycznych produktów leczniczych wetery-naryjnych (Dz. U. 03. 04, 42), zmienione rozporządzeniem Ministra Rolnictwa i Rozwoju Wsi z dnia 11 lutego 2004 r., zmieniającym rozporządzenie w sprawie wykazu podmiotów uprawnionych do zakupu produktów leczniczych weterynaryj-nych w hurtowniach farmaceutycznych produktów leczniczych weterynaryjnych (Dz. U. nr 35 poz. 321, z dnia 11 lutego 2004 r.);

• w sprawie kategorii dostępności produktu leczniczego weterynaryjnego oraz kryte-riów zaliczenia produktu leczniczego weterynaryjnego do poszczególnych kategorii dostępności. (Dz. U. 02.220.1854). Główny Lekarz Weterynarii pismem GIWpuf-512pi.220/2005 z dnia 10 listopada

2005 r. przekazał instrukcję w sprawie oceny homogenności mieszanek paszowych na podstawie badania stopnia wymieszania składnika kluczowego.

Ponadto Główny Lekarz Weterynarii opracował Instrukcję z dnia 23 października 2007 r. nr GIWpuf-700pl./96/2007w sprawie ujednolicenia zasad postępowania orga-nów Inspekcji Weterynaryjnej na obszarze RP, przy sprawowaniu nadzoru nad wytwa-rzaniem, obrotem, dystrybucją oraz stosowaniem w żywieniu zwierząt pasz leczniczych.

Obecnie w procesie wytwarzania i obrotu pasz leczniczych biorą udział: • lekarz weterynarii prywatnej praktyki; • urzędowy lekarz weterynarii (WLW / PLW); • hurtownia produktów leczniczych weterynaryjnych lub lekarz zlecający wytworze-

nie paszy leczniczej; • wytwórca paszy leczniczej do obrotu i / lub produktów pośrednich; • gospodarstwo hodowlane produkujące pasze lecznicze nie przeznaczone do obrotu; • dystrybutor paszy leczniczej i/lub produktów pośrednich.

Ustawa o paszach – wprowadzanie do obrotu oraz zasady przywozu, wywozu i oceny pasz

Art. 23.1. Do obrotu wprowadza się materiały paszowe i mieszanki paszowe, które: • zawierają dopuszczalne ilości wody, substancji wiążących, zanieczyszczeń roślin-

nych i mineralnych lub ich nie zawierają; • nie zawierają żywych szkodników z grupy owadów.

2. Minister właściwy do spraw rolnictwa określi, w drodze rozporządzenia, dopusz-czalną zawartość wody, substancji wiążących, zanieczyszczeń roślinnych i mineralnych w materiałach paszowych i mieszankach paszowych, w zależności od rodzaju materiału paszowego i mieszanki paszowej, mając na względzie zapewnienie ich trwałości oraz zaspokojenie potrzeb żywieniowych zwierząt.


241

Art. 24.1. Materiały paszowe z grup: • białka uzyskiwanego z mikroorganizmów należących do grup: bakterii, drożdży,

glonów i grzybów, • niebiałkowych związków azotowych, z wyłączeniem mocznika i jego pochodnych,

które wprowadza się do obrotu i stosuje w żywieniu zwierząt, w tym także jako składnik premiksów i mieszanek paszowych, jeżeli zostały dopuszczone do obrotu w Unii Europejskiej na podstawie przepisów dyrektywy 82/471/EWG z dnia 30 czerwca 1982 r. dotyczącej niektórych produktów stosowanych w żywieniu zwierząt (Dz. U. WE L 213 z 21.07.1982, str. 8, z późn. zm.; Dz. U UE Polskie wydanie spe-cjalne, rozdz. 3, t. 5, str. 151, z późn. zm.) i spełniają wymagania określone w tych przepisach. 2. Zabrania się sprowadzania spoza obszaru celnego Unii Europejskiej materiałów

paszowych z grup, o których mowa w ust. 1, niedopuszczonych do obrotu w Unii Euro-pejskiej, oraz premiksów i mieszanek paszowych zawierających takie materiały.

3. Minister właściwy do spraw rolnictwa może wystąpić do właściwych władz Unii Europejskiej o dopuszczenie do obrotu w Unii Europejskiej materiału paszowego z grup, o których mowa w ust. 1, na wniosek podmiotu, który zamierza wprowadzać do obrotu lub stosować w żywieniu zwierząt materiał paszowy dotychczas niedopuszczony do obrotu w Unii Europejskiej, jeżeli: • materiał ten ma wartość odżywczą dla zwierząt jako źródło azotu lub białka; • prawidłowo stosowany nie wpłynie szkodliwie na zdrowie ludzi lub zwierząt, jakość

produktów pochodzenia zwierzęcego lub na środowisko; • dla tego materiału została określona metoda postępowania analitycznego zapew-

niająca: − identyfikację substancji czynnej, − określenie zawartości materiału paszowego w premiksach i w paszach.

4. Wniosek, o którym mowa w ust. 3, zawiera: • imię, nazwisko, miejsce zamieszkania i adres albo nazwę, siedzibę i adres wniosko-

dawcy; • określenie grupy i rodzaju materiału paszowego.

5. Do wniosku, o którym mowa w ust. 3, dołącza się dokumentację zawierającą w szczególności: • wyniki badań potwierdzających spełnianie przez materiał paszowy wymagań,

o których mowa w ust. 3 pkt 1 i 2; • metodykę postępowania analitycznego, o której mowa w ust. 3 pkt 3, wraz z wyni-

kami badań potwierdzającymi jej skuteczność. 6. Minister właściwy do spraw rolnictwa przekazuje Komisji Europejskiej i pozosta-

łym państwom członkowskim Unii Europejskiej kopie wniosku o dopuszczenie materia-łu paszowego do obrotu w Unii Europejskiej wraz z kopiami dołączonej do niego do-kumentacji, jeżeli wniosek ten i dołączona do niego dokumentacja spełniają wymaga-nia określone w ust. 4 i 5 oraz w przepisach wydanych na podstawie ust. 7.

7. Minister właściwy do spraw rolnictwa określi, w drodze rozporządzenia, wyma-gania, jakie powinna spełniać dokumentacja dołączana do wniosku o dopuszczenie do obrotu w Unii Europejskiej materiału paszowego, w tym zakres dokumentacji i badań,

Lech Rybarczyk

242

których wyniki zamieszcza się w tej dokumentacji, w zależności od grupy i rodzaju materiału paszowego, mając na względzie obowiązujące w tym zakresie przepisy Unii Europejskiej.

Art. 25.1. Informacji zawartych w dokumentacji dołączonej do wniosku o dopusz-czenie do obrotu w Unii Europejskiej materiału paszowego nie ujawnia się, jeżeli sta-nowią tajemnicę produkcyjną lub handlową.

Przepisu ust. 1 nie stosuje się do: • nazwy i składu materiału paszowego objętego wnioskiem; • fizykochemicznych, biologicznych, farmakologicznych, toksykologicznych i eko-

toksykologicznych właściwości materiału paszowego objętego wnioskiem; • metod postępowania analitycznego zapewniających identyfikację substancji czynnej

i określenie zawartości materiału paszowego w premiksach i w paszach; • metod badania pozostałości materiału paszowego objętego wnioskiem lub jego me-

tabolitów w produktach pochodzenia zwierzęcego. Art. 26. Nazwa materiału paszowego i mieszanki paszowej powinna:

• informować nabywcę o tym, jaki stanowią one rodzaj paszy; • umożliwiać ich odróżnienie od podobnych produktów.

Art. 27. Mieszanka paszowa uzupełniająca może być wprowadzona do obrotu, jeżeli zawartość witaminy D oraz dodatków paszowych z grup: stymulatorów wzrostu, kok-cydiostatyków i histomonostatyków oraz przeciwutleniaczy nie przekracza pięciokrot-ności maksymalnej zawartości tych dodatków w mieszance paszowej pełnoporcjowej, ustalonej zgodnie z przepisami rozporządzenia nr 1831/2003.

Mieszankę paszową uzupełniającą stosuje się w żywieniu zwierząt wyłącznie po zmieszaniu z inną paszą.

Minister właściwy do spraw rolnictwa może określić, w drodze rozporządzenia, inne niż ustalone w ust. 1 zawartości dodatków paszowych w określonych mieszankach paszowych uzupełniających, jeżeli ich zastosowanie w połączeniu z innymi paszami nie będzie stwarzać zagrożenia dla zdrowia zwierząt oraz ujemnie wpływać na jakość pro-duktów pochodzenia zwierzęcego.

Art. 28. Mieszanka paszowa dietetyczna powinna zawierać materiały paszowe w ilości i proporcjach zapewniających właściwe jej wykorzystanie.

Minister właściwy do spraw rolnictwa określi, w drodze rozporządzenia: • przeznaczenie mieszanek paszowych dietetycznych, w tym gatunki lub kategorie

zwierząt, u których można je stosować, • właściwości pokarmowe mieszanek paszowych dietetycznych, • wymagania, jakie powinno spełniać oznakowanie mieszanek paszowych dietetycznych, • zalecenia, zgodnie z którymi mają być stosowane mieszanki paszowe dietetyczne –

mając na uwadze szczególne właściwości tych mieszanek oraz wymagania dotyczą-ce kontroli pasz. Art. 29. Mieszanki paszowe wprowadza się do obrotu w szczelnych i zamkniętych

opakowaniach lub pojemnikach, których zamknięcie jest zabezpieczone w taki sposób, że ich otwarcie powoduje zniszczenie tego zabezpieczenia.


243

Mieszanki paszowe mogą być wprowadzane do obrotu: • luzem albo w nie zamkniętych opakowaniach lub pojemnikach w przypadku:

a) gdy są: − dostarczane przez wytwórcę innemu wytwórcy, − dostarczane przez wytwórcę przedsiębiorcy zajmującemu się ich pakowaniem, − uzyskane przez zmieszanie ziarna lub całych owoców, − uzyskane z uprzednio zamkniętych opakowań lub pojemników, a ich masa netto

nie przekracza 50 kg; b) bloków lub lizawek;

• luzem albo w nie zamkniętych pojemnikach, jeżeli są: − bezpośrednio dostarczane przez wytwórców posiadaczom zwierząt gospodarskich; − mieszankami paszowymi melasowanymi zawierającymi nie więcej niż 3 mate-

riały paszowe; − mieszankami paszowymi granulowanymi.

Informacje wyżej wymienione dołącza się do dokumentów przewozowych i przeka-zuje odbiorcy.

Art. 30. Do obrotu wprowadza się materiały paszowe i mieszanki paszowe oznakowane. 2. Oznakowania materiałów paszowych i mieszanek paszowych dokonuje się przez

umieszczenie, w sposób widoczny, czytelny i nieusuwalny, na każdym opakowaniu materiału paszowego lub mieszanki paszowej, lub dołączonej do opakowania etykiecie, informacji w języku polskim określającej, w zależności od rodzaju materiału paszowego lub mieszanki paszowej, w szczególności: • ich rodzaj i nazwę; • wytwórcę i numer identyfikacyjny zakładu, w którym są wytwarzane, jeżeli został

nadany; • ich masę netto, a dla płynów objętość albo masę netto; • okres ich trwałości oraz okres karencji, jeżeli został określony; • przeznaczenie, z uwzględnieniem gatunku i wieku zwierząt, dla których są prze-

znaczone; • kategorie grupujące kilka materiałów paszowych charakteryzujących się tym samym

źródłem pochodzenia, w przypadku mieszanek paszowych przeznaczonych dla zwierząt domowych;

• zawartość w nich składników pokarmowych; • datę ich produkcji albo numer serii; • sposób ich stosowania, w tym zasady ich bezpiecznego użycia.

3. W przypadku materiałów paszowych lub mieszanek paszowych przeznaczonych do wprowadzania do obrotu w innych niż Rzeczpospolita Polska państwach członkow-skich Unii Europejskiej oznakowania tych materiałów lub mieszanek dokonuje się co najmniej w jednym z języków urzędowych Unii Europejskiej, wskazanym przez pań-stwo członkowskie Unii Europejskiej, w którym te materiały lub mieszanki będą wpro-wadzane do obrotu, a w przypadku gdy są one przeznaczone do wywozu poza obszar celny Unii Europejskiej oznakowania można także dokonać w języku urzędowym pań-stwa ich przeznaczenia.

Lech Rybarczyk

244

4. W przypadkach, o których mowa w art. 29 ust. 2, informacje wymienione w ust. 2 dołącza się do dokumentów przewozowych i przekazuje odbiorcy.

5. Oznakowanie materiałów paszowych i mieszanek paszowych nie może: − wprowadzać w błąd nabywcy, w szczególności co do ich tożsamości, w tym rodza-

ju, właściwości, pochodzenia, składu, ilości oraz sposobu produkcji, lub − sugerować, że posiadają one specjalne właściwości, jeżeli ich nie posiadają, albo

jeżeli inne materiały paszowe lub mieszanki paszowe również posiadają takie wła-ściwości. 6. Materiały paszowe i mieszanki paszowe przeznaczone dla zwierząt domowych

mogą być wprowadzane do obrotu również pod nazwą „karma”, z podaniem gatunku zwierzęcia domowego, dla którego są przeznaczone.

7. Pasze genetycznie zmodyfikowane oraz organizmy genetycznie zmodyfikowane przeznaczone do użytku paszowego znakuje się ponadto w sposób określony w przepi-sach rozporządzenia nr 1829/2003 oraz rozporządzenia nr 1830/2003.

8. Minister właściwy do spraw rolnictwa określi, w drodze rozporządzenia: − szczegółowe wymagania dotyczące oznakowania materiałów paszowych i miesza-

nek paszowych, w tym sposób oznakowania oraz zakres informacji, które umieszcza się na ich opakowaniu lub etykiecie dołączonej do opakowania albo dołącza do do-kumentów przewozowych;

− kategorie grupujące materiały paszowe charakteryzujące się tym samym źródłem pochodzenia;

− limity tolerancji zawartości składników pokarmowych i dodatków paszowych – mając na względzie zapewnienie ochrony interesów nabywców i obiektywnych kry-teriów kontroli oraz obowiązujące w tym zakresie przepisy Unii Europejskiej. 9. Minister właściwy do spraw rolnictwa może określić, w drodze rozporządzenia,

zakres dodatkowych informacji, które mogą być umieszczane na opakowaniu materia-łów paszowych lub mieszanek paszowych albo na etykiecie dołączonej do opakowania, albo dołączone do dokumentów przewozowych, mając na względzie zapewnienie ochrony interesów nabywców oraz obowiązujące w tym zakresie przepisy Unii Euro-pejskiej.

Art. 31.1. Materiały paszowe i mieszanki paszowe nie spełniające warunków okre-ślonych w ustawie mogą być stosowane w żywieniu zwierząt wykorzystywanych wy-łącznie do badań naukowych, po powiadomieniu powiatowego lekarza weterynarii właściwego ze względu na miejsce prowadzenia tych badań.

2. Materiały paszowe i mieszanki paszowe, o których mowa w ust. 1, znakuje się w sposób wyraźnie wskazujący, że są one przeznaczone do żywienia zwierząt wykorzy-stywanych do badań naukowych.

3. Zwierzęta gospodarskie wykorzystywane do badań naukowych, o których mowa w ust. 1, i produkty pochodzenia zwierzęcego pozyskane od tych zwierząt lub z tych zwierząt mogą być wprowadzane do obrotu i przeznaczone do spożycia przez ludzi, jeżeli powiatowy lekarz weterynarii właściwy ze względu na miejsce prowadzenia tych badań, po przeprowadzeniu niezbędnych badań laboratoryjnych, stwierdzi, że nie będzie to miało szkodliwego wpływu na zdrowie ludzi lub zwierząt oraz na środowisko.


245

Art. 32.1. Dodatki paszowe wprowadza się do obrotu, przetwarza lub stosuje w ży-wieniu zwierząt, jeżeli są spełnione wymagania określone w przepisach rozporządzenia nr 1831/2003.

2. Dopuszcza się stosowanie do badań naukowych, jako dodatków paszowych, sub-stancji określonych w art. 3 ust. 2 rozporządzenia nr 1831/2003, które nie zostały do-puszczone do obrotu, przetwarzania lub stosowania na podstawie tego rozporządzenia.

3. Badania naukowe, o których mowa w ust. 2, przeprowadza się zgodnie z zasada-mi i warunkami określonymi w art. 3 ust. 2 rozporządzenia nr 1831/2003, po powiado-mieniu powiatowego lekarza weterynarii właściwego ze względu na miejsce prowadze-nia tych badań.

4. Zwierzęta gospodarskie wykorzystywane do badań naukowych, o których mowa w ust. 2, i produkty pochodzenia zwierzęcego pozyskane od tych zwierząt lub z tych zwierząt mogą być wprowadzane do obrotu i przeznaczone do spożycia przez ludzi, jeżeli powiatowy lekarz weterynarii, o którym mowa w ust. 3, po przeprowadzeniu niezbędnych badań laboratoryjnych, stwierdzi, że nie będzie to miało szkodliwego wpływu na zdrowie ludzi lub zwierząt oraz na środowisko.

5. Powiatowy lekarz weterynarii, o którym mowa w ust. 3, nadzoruje przeprowa-dzanie badań naukowych, o których mowa w ust. 2.

Art. 33.1. Organy Inspekcji Weterynaryjnej sprawują nadzór nad wytwarzaniem, ob-rotem i stosowaniem pasz oraz pasz leczniczych.

2. Organy Inspekcji Handlowej sprawują, zgodnie z przepisami o Inspekcji Handlo-wej, nadzór nad obrotem detalicznym paszami przeznaczonymi dla zwierząt domo-wych, z wyłączeniem obrotu tymi paszami prowadzonego przez zakłady lecznicze dla zwierząt.

Art. 34.1. Dopuszcza się wytwarzanie pasz, które mają być wywiezione poza obszar celny Unii Europejskiej i które nie spełniają warunków określonych w przepisach wy-mienionych w art. 1 pkt 1 lub w ustawie, przez podmiot działający na rynku pasz wyko-nujący już działalność w zakresie wytwarzania danego rodzaju pasz, jeżeli podmiot ten zgłosił zamiar rozpoczęcia takiego wytwarzania powiatowemu lekarzowi weterynarii właściwemu ze względu na miejsce wytwarzania tych pasz.

2. Podmiot wytwarzający pasze, o których mowa w ust. 1, zgłasza powiatowemu le-karzowi weterynarii właściwemu ze względu na miejsce wytwarzania tych pasz zaprze-stanie ich wytwarzania.

3. Do zgłoszeń, o których mowa w ust. 1 i 2, stosuje się odpowiednio przepisy art. 10 ust. 1–3, przy czym zgłoszenie, o którym mowa w ust. 1, zawiera ponadto określenie rodzaju i ilości pasz oraz wskazanie państwa ich przeznaczenia.

4. Pasze, o których mowa w ust. 1, znakuje się w sposób wyraźnie wskazujący, że są przeznaczone do wywozu poza obszar celny Unii Europejskiej i przechowuje się w odrębnych pomieszczeniach lub zbiornikach oraz przewozi się w takich zbiornikach.

Art. 35. Przepisy art. 36–41, do dnia ogłoszenia przez Komisję Europejską wykazów przewidzianych w art. 23 ust. 1 lit. a i b rozporządzenia nr 183/2005, stosuje się do przywozu przesyłek: • dodatków paszowych z grupy:

− kokcydiostatyki i histomonostatyki, − stymulatory wzrostu,

Lech Rybarczyk

246

− witaminy, prowitaminy i inne substancje chemicznie zdefiniowane o podobnym działaniu,

− pierwiastki śladowe, − enzymy, − mikroorganizmy, − karotenoidy i ksantofile, − przeciwutleniacze, dla których jest określona maksymalna zawartość w mieszan-

kach paszowych pełnoporcjowych, − aminokwasy i ich sole, − hydroksyanalogi aminokwasów;

• dodatków paszowych innych niż określone w pkt 1, dla których została ustalona ich maksymalna zawartość w mieszankach paszowych pełnoporcjowych;

• materiałów paszowych z grup: − białka uzyskiwanego z mikroorganizmów należących do grup bakterii, drożdży,

glonów i grzybów, z wyłączeniem drożdży hodowanych na substancjach pocho-dzenia zwierzęcego lub roślinnego,

− produktów ubocznych uzyskiwanych w procesie wytwarzania aminokwasów w drodze fermentacji;

• premiksów zawierających dodatki paszowe, o których mowa w pkt 1; • mieszanek paszowych zawierających premiksy, o których mowa w pkt 4.

Art. 36.1. Dopuszcza się przywóz przesyłek pasz wymienionych w art. 35 z zakła-dów państw trzecich mających przedstawicielstwo: • na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej i wpisanych do ewidencji zakładów

państw trzecich prowadzonej przez Głównego Lekarza Weterynarii, zwanej dalej „ewidencją”;

• na terytorium innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej, 2. Zakłady państw trzecich wpisuje się do ewidencji, jeżeli:

• dla przedsiębiorcy zagranicznego wykonującego działalność gospodarczą w pań-stwie trzecim, do którego należy zakład, utworzono przedstawicielstwo z siedzibą na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;

• przedstawicielstwo, o którym mowa w pkt 1: − zapewni, że zakład, który reprezentuje, spełnia wymagania co najmniej równo-

ważne wymaganiom określonym dla prowadzenia danego rodzaju działalności, − zobowiąże się do prowadzenia rejestru zgodnie z przepisami dotyczącymi pro-

wadzenia dokumentacji, określonymi w załączniku II do rozporządzenia nr 183/2005.

Art. 37.1. Główny Lekarz Weterynarii dokonuje wpisu zakładu do ewidencji na wniosek przedstawicielstwa reprezentującego ten zakład. Wniosek powinien być spo-rządzony na piśmie w języku polskim.

2. Wniosek o wpis do ewidencji zawiera: 1) oznaczenie i adres przedstawicielstwa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej; 2) określenie przedmiotu działalności gospodarczej przedsiębiorcy zagranicznego

z podaniem miejsca i zakresu działalności prowadzonej w zakładzie oraz rodzaju wytwarzanych pasz;


247

3) imię, nazwisko i adres na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej osoby upoważnionej w przedstawicielstwie do reprezentowania przedsiębiorcy zagranicznego;

4) oświadczenie zawierające zapewnienie i zobowiązanie, o których mowa w art. 36 ust. 2 pkt 2. 3. Do wniosku o wpis do ewidencji dołącza się aktualne zaświadczenie potwierdza-

jące wpis przedstawicielstwa do rejestru przedstawicielstw prowadzonego na podstawie przepisów o swobodzie działalności gospodarczej.

4. Główny Lekarz Weterynarii: • dokonując wpisu zakładu do ewidencji, nadaje temu zakładowi, w drodze decyzji

administracyjnej, numer identyfikacyjny; • odmawia, w drodze decyzji administracyjnej, wpisu do ewidencji, jeżeli wniosek

o wpis do ewidencji nie spełnia wymagań określonych w ust. 2 lub 3. Art. 38. Ewidencja jest jawna i zawiera dane, o których mowa w art. 37 ust. 2, oraz

numer identyfikacyjny zakładu. Art. 39.1. Główny Lekarz Weterynarii przekazuje ministrowi właściwemu do spraw

rolnictwa, corocznie w terminie do dnia 30 września, dane objęte ewidencją. 2. Minister właściwy do spraw rolnictwa na podstawie informacji, o których mowa

w ust. 1, ogłasza, w drodze obwieszczenia w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej „Monitor Polski”, corocznie w terminie do dnia 30 listopada, wykaz zakładów państw trzecich, z których dopuszcza się przywóz pasz.

3. Minister właściwy do spraw rolnictwa przekazuje Komisji Europejskiej, corocz-nie w terminie do dnia 31 grudnia, wykaz zakładów państw trzecich, z których dopusz-cza się przywóz pasz, zawierający dane dotyczące tych zakładów objęte ewidencją.

Art. 40. Główny Lekarz Weterynarii skreśla, w drodze decyzji administracyjnej, za-kład z ewidencji, jeżeli: • w wyniku kontroli pasz pochodzących z tego zakładu zostanie ustalone, że pasze te

lub zakład nie spełniają wymagań określonych w przepisach wymienionych w art. 1 pkt 1 oraz w ustawie, lub

• w wyniku kontroli przeprowadzonej w zakładzie przez właściwe organy Unii Euro-pejskiej zostanie ustalone, że zakład nie spełnia wymagań, o których mowa w art. 36 ust. 2 pkt 2 lit. a, lub

• przedstawicielstwo nie prowadzi rejestru, o którym mowa w art. 36 ust. 2 pkt 2 lit. b, lub prowadzi ten rejestr w sposób niezgodny z przepisami ustawy, lub

• przedstawicielstwo, które reprezentuje zakład, zostanie wykreślone z rejestru przed-stawicielstw prowadzonego na podstawie przepisów o swobodzie działalności go-spodarczej. Art. 41. Minister właściwy do spraw rolnictwa określi, w drodze rozporządzenia:

• sposób ustalania numeru identyfikacyjnego, o którym mowa w art. 37 ust. 4 pkt 1, mając na względzie zapewnienie prawidłowej identyfikacji zakładów państw trze-cich, z których mogą być przywożone pasze;

• wzór ewidencji, mając na względzie przepisy Unii Europejskiej obowiązujące w tym zakresie.

Lech Rybarczyk

248

Art. 42.1. Urzędową kontrolę pasz i pasz leczniczych przeprowadza się na podsta-wie rocznego planu urzędowej kontroli sporządzanego przez Głównego Lekarza Wete-rynarii.

2. Plan urzędowej kontroli, o którym mowa w ust. 1, sporządza się na podstawie analizy ryzyka oraz wyników dotychczasowych urzędowych kontroli, uwzględniając konieczność objęcia kontrolą każdego etapu wytwarzania, obrotu oraz stosowania pasz lub pasz leczniczych, a także mając na uwadze zalecenia Komisji Europejskiej w tym zakresie.

3. Czynności kontrolne w zakresie urzędowej kontroli pasz i pasz leczniczych prze-prowadza się zgodnie z przepisami o Inspekcji Weterynaryjnej.

Art. 43.1. Główny Lekarz Weterynarii przedkłada ministrowi właściwemu do spraw rolnictwa, corocznie w terminie do ostatniego dnia lutego, sprawozdanie dotyczące wdrażania rocznego planu urzędowej kontroli, o którym mowa w art. 42 ust. 1.

2. Sprawozdanie, o którym mowa ust. 1, zawiera w szczególności informacje o: • liczbie i rodzajach przeprowadzonych urzędowych kontroli; • wynikach urzędowych kontroli, wraz z ich opisem, w tym liczbie i rodzajach stwier-

dzonych naruszeń przepisów wymienionych w art. 1 pkt 1 oraz ustawy; • działaniach podjętych w związku ze stwierdzonymi naruszeniami przepisów wy-

mienionych w art. 1 pkt 1 oraz ustawy. 3. Minister właściwy do spraw rolnictwa:

• przekazuje Komisji Europejskiej wykaz organów właściwych do przeprowadzania urzędowych kontroli na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej wraz z określeniem ich właściwości rzeczowej;

• przedkłada Komisji Europejskiej, corocznie w terminie do dnia 1 kwietnia, spra-wozdanie dotyczące wdrażania rocznego planu urzędowej kontroli. Art. 44. Minister właściwy do spraw rolnictwa określi, w drodze rozporządzenia:

• szczegółowe warunki i sposób pobierania próbek do badań oraz postępowania z próbkami pobranymi w ramach urzędowej kontroli, mając na względzie reprezen-tatywność pobranych próbek;

• metodykę postępowania analitycznego w zakresie określania zawartości składników pokarmowych i dodatków paszowych w materiałach paszowych, premiksach, mie-szankach paszowych i paszach leczniczych, mając na względzie przeprowadzenie analizy zgodnie z metodyką zatwierdzoną przez Unię Europejską;

• wykaz laboratoriów upoważnionych do prowadzenia badań w ramach urzędowej kontroli (laboratoria urzędowe), mając na względzie zapewnienie rzetelności i obiektywności przeprowadzanych badań. Art. 45.1. W ramach nadzoru sprawowanego przez Inspekcję Weterynaryjną nad

wytwarzaniem i stosowaniem pasz, w tym pasz leczniczych, oraz obrotem nimi działają krajowe laboratoria referencyjne określone na podstawie ust. 3 oraz krajowe laboratoria referencyjne określone na podstawie przepisów o Inspekcji Weterynaryjnej.

2. Zadania krajowych laboratoriów referencyjnych określone w art. 33 ust. 2 rozpo-rządzenia nr 882/2004, wykonywane w ramach nadzoru sprawowanego przez Inspekcję Weterynaryjną nad wytwarzaniem i stosowaniem pasz, w tym pasz leczniczych oraz


249

obrotem nimi, są finansowane z budżetu państwa, z części, której dysponentem jest minister właściwy do spraw rolnictwa.

3. Minister właściwy do spraw rolnictwa określi, w drodze rozporządzenia, krajowe laboratoria referencyjne będące krajowymi laboratoriami referencyjnymi, o których mowa w art. 33 ust. 1 rozporządzenia nr 882/2004, działające w zakresie innym niż określony w przepisach o Inspekcji Weterynaryjnej, a w przypadku gdy dla każdego wspólnotowego laboratorium referencyjnego zostanie określone więcej niż jedno kra-jowe laboratorium referencyjne, określi także sposób współpracy tych laboratoriów, mając na względzie wykonywane przez te laboratoria zadania i spełnianie przez nie wymagań określonych w art. 33 ust. 2 i 3 tego rozporządzenia, a także zapewnienie efektywnej współpracy tych laboratoriów oraz koordynację ich zadań i współpracy z innymi krajowymi laboratoriami referencyjnymi i wspólnotowymi laboratoriami refe-rencyjnymi.

4. Minister właściwy do spraw rolnictwa przekazuje informacje, o których mowa w art. 33 ust. 4 rozporządzenia nr 882/2004.

5. Minister właściwy do spraw rolnictwa jest organem właściwym w sprawie skła-dania wniosków, o których mowa w art. 6 ust. 4 rozporządzenia Komisji (WE) nr 378/2005 z dnia 4 marca 2005 r. w sprawie szczegółowych zasad wykonania rozporzą-dzenia (WE) nr 1831/2003 Parlamentu Europejskiego i Rady w zakresie obowiązków i zadań laboratorium referencyjnego Wspólnoty dotyczących wniosków o wydanie zezwolenia na stosowanie dodatków paszowych (Dz. U UE L 59 z 5.03.2005, str. 8).

Art. 46.1. Wprowadzane na obszar celny Unii Europejskiej pasze lub pasze leczni-cze podlegają kontroli granicznej przeprowadzanej przez granicznego lekarza weteryna-rii, zgodnie z zasadami określonymi w rozdziale V rozporządzenia nr 882/2004, z prze-pisami o weterynaryjnej kontroli granicznej oraz ustawą.

2. Osoba odpowiedzialna za przesyłkę przekazuje granicznemu lekarzowi weteryna-rii, pisemnie lub w wersji elektronicznej, informacje o przewidywanym terminie przy-wozu oraz o rodzaju i ilości przesyłki, nie później niż na dzień roboczy przed dniem przywozu.

Art. 47.1. Graniczny lekarz weterynarii po przeprowadzeniu kontroli granicznej: • wystawia dokument potwierdzający przeprowadzenie kontroli przesyłki i wpisuje

w nim zakres przeprowadzonej kontroli oraz jej wyniki – jeżeli miejsce przeznacze-nia przesyłki jest położone na terytorium innego niż Rzeczpospolita Polska państwa członkowskiego Unii Europejskiej;

• wystawia dokument, o którym mowa w pkt 1, i wpisuje w nim zakres przeprowa-dzonej kontroli oraz jej wyniki, a także informuje o tym powiatowego lekarza wete-rynarii właściwego ze względu na miejsce przeznaczenia przesyłki – jeżeli miejsce wprowadzenia do obrotu przesyłki jest położone na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej;

• wpisuje numer dokumentu, o którym mowa w pkt 1, do dokumentów towarzyszą-cych przesyłce. 2. Dokument, o którym mowa w ust. 1 pkt 1, jest przekazywany wraz z przesyłką do

pierwszego miejsca jej przeznaczenia, a jeżeli przesyłka jest podzielona na części – z każdą częścią tej przesyłki.

Lech Rybarczyk

250

3. W przypadku gdy kontrola graniczna przesyłki, której miejsce przeznaczenia jest położone na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, została dokonana w innym państwie członkowskim Unii Europejskiej, osoba odpowiedzialna za przesyłkę przedstawia do-kument potwierdzający przeprowadzenie kontroli przesyłki oraz jego tłumaczenie na język polski powiatowemu lekarzowi weterynarii właściwemu ze względu na miejsce przeznaczenia przesyłki niezwłocznie po dostarczeniu przesyłki do tego miejsca.

4. Dokument, o którym mowa w ust. 1 pkt 1, jest przekazywany wraz z przesyłką również wówczas, gdy przesyłka nie pochodząca z państwa członkowskiego Unii Euro-pejskiej opuszcza skład celny, skład wolnocłowy lub magazyn znajdujący się w wol-nym obszarze celnym i jest przeznaczona do wprowadzenia na obszar celny Unii Euro-pejskiej.

Art. 48.1. Minister właściwy do spraw rolnictwa określi, w drodze rozporządzenia, wzór dokumentu potwierdzającego przeprowadzenie kontroli przesyłki, o którym mowa w art. 47 ust. 1 pkt 1, oraz sposób jego wystawiania i wypełniania, mając na względzie zapewnienie zgodności wzoru tego dokumentu oraz sposobu jego wystawiania i wypeł-niania z zasadami obowiązującymi w prawie Unii Europejskiej.

2. Minister właściwy do spraw rolnictwa w porozumieniu z ministrem właściwym do spraw wewnętrznych określi, w drodze rozporządzenia, wykaz przejść granicznych, na których może być dokonywana kontrola graniczna pasz i pasz leczniczych, oraz rodzaje pasz i pasz leczniczych, które mogą być poddawane kontroli granicznej na po-szczególnych przejściach granicznych, biorąc pod uwagę podział przejść granicznych na te, w których dokonuje się wyłącznie kontroli pasz i pasz leczniczych nie zawierają-cych materiałów pochodzących z tkanek zwierząt, i te, w których dokonuje się kontroli wszystkich pasz i pasz leczniczych.

Art. 49.1. Wojewoda, na wniosek wojewódzkiego lekarza weterynarii, może, w przypadku gdy pasza lub pasza lecznicza stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia ludzi i zwierząt oraz dla środowiska, w drodze rozporządzenia – aktu prawa miejscowego: • ograniczyć albo zakazać wytwarzania, obrotu lub stosowania w żywieniu zwierząt

tych pasz; • nakazać badanie kliniczne zwierząt oraz badanie prób laboratoryjnych pobranych od

zwierzęcia lub ze zwłok zwierzęcych, jak również przeprowadzenie sekcji zwłok zwierzęcych;

• nakazać leczenie zwierząt lub wykonanie innych zabiegów na zwierzętach. 2. Minister właściwy do spraw rolnictwa może, w przypadku gdy pasza lub pasza

lecznicza stanowi poważne zagrożenie dla zdrowia ludzi i zwierząt oraz dla środowiska na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub jego części przekraczającej obszar woje-wództwa, w drodze rozporządzenia, zarządzić środki, o których mowa w ust. 1, mając na względzie ochronę zdrowia ludzi lub zwierząt oraz ochronę środowiska.

Art. 50.1. Jeżeli podmiot działający na rynku pasz wykonujący działalność w zakre-sie wytwarzania lub obrotu paszami albo paszami leczniczymi, który wprowadził paszę do obrotu, lub osoba odpowiedzialna za przesyłkę w przypadku paszy albo paszy lecz-niczej przywożonej z państwa trzeciego, posiadają dowody, że pasza lub pasza leczni-cza nie spełniają wymagań określonych w przepisach wymienionych w art. 1 pkt 1 oraz w ustawie, co stwarza poważne zagrożenie dla zdrowia ludzi lub zwierząt oraz dla śro-dowiska, powiadamiają o tym powiatowego lekarza weterynarii.


251

2. Powiadomienie, o którym mowa w ust. 1, zawiera informacje: • umożliwiające identyfikację paszy lub paszy leczniczej i ustalenie miejsca, w któ-

rym aktualnie się one znajdują; • o możliwych zagrożeniach stwarzanych przez paszę lub paszę leczniczą; • o działaniach podjętych w celu zapobieżenia możliwemu zagrożeniu stwarzanemu

przez paszę lub paszę leczniczą. 3. Przepisy ust. 1 i 2 stosuje się odpowiednio do osób kierujących laboratoriami

przeprowadzającymi analizy pasz lub pasz leczniczych. 4. Powiatowy lekarz weterynarii, po otrzymaniu informacji, że pasza lub pasza lecz-

nicza nie spełniają wymagań określonych w przepisach wymienionych w art. 1 pkt 1 oraz w ustawie, niezwłocznie podejmuje działania mające na celu niedopuszczenie do wykorzystania takiej paszy lub paszy leczniczej w żywieniu zwierząt, przystępując jednocześnie do oceny ryzyka stwarzanego przez tę paszę lub paszę leczniczą, polegają-cej na przeprowadzeniu badań mających na celu określenie: • charakteru zagrożenia, a w przypadku, gdy jest to niezbędne – zawartości substancji

zabronionych lub niepożądanych; • źródła zagrożenia lub pochodzenia substancji zabronionych lub niepożądanych.

5. Powiatowy lekarz weterynarii może objąć oceną ryzyka, o której mowa w ust. 4, także inne przesyłki tej samej paszy lub paszy leczniczej, które mogą zawierać substan-cje niepożądane w ilości przekraczającej ich dopuszczalną zawartość lub stwarzać za-grożenie wynikające z nie-spełniania przez pasze wymagań określonych w przepisach wymienionych w art. 1 pkt 1 oraz w ustawie.

Art. 51.1. Powiatowy lekarz weterynarii w przypadku stwierdzenia, że pasza lub pa-sza lecznicza stwarzają poważne zagrożenie dla zdrowia ludzi i zwierząt oraz dla śro-dowiska: • informuje niezwłocznie:

− wojewódzkiego lekarza weterynarii o potrzebie wydania rozporządzenia, o któ-rym mowa w art. 49 ust. 1, oraz

− Głównego Lekarza Weterynarii; • przeprowadza urzędową kontrolę, aby nie dopuścić do powstania zagrożenia dla

innych pasz lub pasz leczniczych. 2. W informacji, o której mowa w ust. 1 pkt 1, powiatowy lekarz weterynarii podaje

dane określone w art. 47 ust. 1 oraz dane pozwalające zidentyfikować zwierzęta, które były karmione tą paszą lub paszą leczniczą.

3. Główny Lekarz Weterynarii niezwłocznie przekazuje Komisji Europejskiej in-formację, o której mowa w ust. 1 pkt 1, wskazując działania podjęte w tym zakresie albo działania, których podjęcie jest planowane.

4. Przepisy ust. 1–3 stosuje się odpowiednio do pasz i pasz leczniczych pochodzą-cych z państw trzecich, które zostały przywiezione na terytorium państw członkowskich Unii Europejskiej w celu wprowadzenia ich do obrotu.

5. Główny Lekarz Weterynarii informuje Komisję Europejską i inne państwa człon-kowskie Unii Europejskiej o ustaniu zagrożenia, o którym mowa w ust. 1.

Art. 52. 1. Minister właściwy do spraw rolnictwa w porozumieniu z ministrem wła-ściwym do spraw środowiska, po uprzednim powiadomieniu Komisji Europejskiej,

Lech Rybarczyk

252

może, w przypadku poważnego zagrożenia dla zdrowia ludzi i zwierząt oraz dla środo-wiska, w drodze rozporządzenia: • wprowadzić czasowy zakaz przywozu na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej lub

przewozu przez jej terytorium pasz lub pasz leczniczych z państw, w których to za-grożenie występuje,

• określić szczególne wymagania dla pasz lub pasz leczniczych przywożonych na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej z innych państw – mając na względzie ochronę zdrowia ludzi i zwierząt oraz bezpieczeństwo środowiska, a także opinię Komisji Europejskiej w zakresie zastosowania wymienionych zakazów lub ograniczeń. 2. Minister właściwy do spraw rolnictwa niezwłocznie powiadamia Komisję Euro-

pejską i inne państwa członkowskie Unii Europejskiej o wprowadzonych zakazach lub ograniczeniach.

Art. 53.1. Kto: • wytwarza, wprowadza do obrotu lub stosuje w żywieniu zwierząt pasze nie spełnia-

jące warunków określonych w rozporządzeniu nr 183/2005, przepisach wydanych w trybie tego rozporządzenia lub ustawie;

• wytwarza, wprowadza do obrotu lub stosuje w żywieniu zwierząt dodatki paszowe nie spełniające warunków określonych w art. 3 ust. 1 lub ust. 3–5, art. 10 ust. 1 lub ust. 7, art. 11, art. 12 ust. 1 lub art. 16 ust. 5 rozporządzenia nr 1831/2003;

• wprowadza do obrotu lub stosuje jako dodatki paszowe antybiotyki inne niż kokcy-diostatyki i histomonostatyki;

• wytwarza, wprowadza do obrotu lub stosuje w żywieniu zwierząt pasze zawierające substancje, o których mowa w art. 15 ust. 1 pkt 1;

• wytwarza, wprowadza do obrotu lub stosuje w żywieniu zwierząt pasze, o których mowa w art. 15 ust. 1 pkt 2–4;

• wytwarza mieszanki paszowe z materiałów paszowych zawierających substancje niepożądane w ilości przekraczającej ich dopuszczalną zawartość,

• wprowadza do obrotu pasze genetycznie zmodyfikowane bez uzyskania zezwolenia, o którym mowa w przepisach rozporządzenia nr 1829/2003, albo dokonuje tej czyn-ności niezgodnie z warunkami określonymi w tym zezwoleniu,

• nie wycofuje z obrotu paszy genetycznie zmodyfikowanej określonej w decyzji Komisji Europejskiej albo dokonuje tej czynności niezgodnie z tą decyzją;

• nie umieszcza na wprowadzanej do obrotu paszy genetycznie zmodyfikowanej oznakowania określonego w przepisach rozporządzenia nr 1829/2003 lub rozporzą-dzenia nr 1830/2003 albo dokonuje tej czynności niezgodnie z tymi przepisami;

• nie wykonuje obowiązku monitorowania wprowadzonej do obrotu paszy genetycz-nie zmodyfikowanej określonego w przepisach rozporządzenia nr 1829/2003 albo wykonuje ten obowiązek niezgodnie z tymi przepisami;

• posiadając zezwolenie na wprowadzanie do obrotu, używanie lub przetwarzanie paszy genetycznie zmodyfikowanej albo organizmów genetycznie zmodyfikowa-nych przeznaczonych do użytku paszowego, nie przekazuje niezwłocznie Komisji Europejskiej informacji o: − nowych danych naukowych lub technicznych, które mogą mieć wpływ na ocenę

bezpieczeństwa stosowania paszy genetycznie zmodyfikowanej,


253

− zakazach lub ograniczeniach nałożonych przez właściwe organy państwa trze-ciego, w którym pasza jest wprowadzana do obrotu;

• nie stosuje się do decyzji, o której mowa w art. 10 ust. 1 rozporządzenia nr 1946/2003;

• dokonuje transgranicznego przemieszczania organizmów genetycznie zmodyfiko-wanych, przeznaczonych do użytku paszowego lub do ich przetwarzania, w sposób niezgodny z art. 10 ust. 3 rozporządzenia nr 1946/2003;

• będąc podmiotem działającym na rynku pasz, wykonuje działalność bez wymaganej rejestracji lub zatwierdzenia albo bez uprzedniego zgłoszenia zamiaru rozpoczęcia tej działalności;

• przeprowadza badania naukowe z zastosowaniem jako dodatku paszowego substan-cji, która nie została dopuszczona do obrotu, przetwarzania lub stosowania, nie-zgodnie z zasadami określonymi w art. 3 ust. 2 rozporządzenia nr 1831/2003 lub bez powiadomienia powiatowego lekarza weterynarii;

• przeznacza do produkcji żywności, niezgodnie z przepisami ustawy, zwierzęta wy-korzystywane do badań naukowych z zastosowaniem jako dodatku paszowego sub-stancji, która nie została dopuszczona do obrotu, przetwarzania lub stosowania;

• wytwarza, wprowadza do obrotu lub stosuje w żywieniu zwierząt materiały paszowe z grup, o których mowa w art. 24 ust. 1, niedopuszczone do obrotu w Unii Europej-skiej;

• będąc wytwórcą pasz leczniczych przeznaczonych do obrotu, wytwarza, przechowu-je, wprowadza do obrotu lub transportuje te pasze lub produkty pośrednie niezgod-nie z wymaganiami określonymi w art. 16 ust. 1, 2 lub 4, w art. 18 ust. 1 lub w prze-pisach wydanych na podstawie ust. 4, art. 20 ust. 1 lub art. 22 ust. 1;

• będąc wytwórcą pasz leczniczych nie przeznaczonych do obrotu, wytwarza i prze-chowuje te pasze niezgodnie z wymaganiami określonymi w art. 17 ust. 1–3 lub w art. 18 ust. 2 lub w przepisach wydanych na podstawie ust. 5;

• będąc dystrybutorem, przechowuje, wprowadza do obrotu lub transportuje pasze lecznicze niezgodnie z wymaganiami określonymi w art. 20 ust. 1 lub 4 lub art. 22 ust. 1;

• nie znakuje wprowadzanych do obrotu materiałów paszowych, mieszanek paszo-wych lub pasz leczniczych albo znakuje je niezgodnie z wymaganiami określonymi w art. 30 ust. 2 lub w przepisach wydanych na podstawie art. 30 ust. 8;

• nie znakuje wprowadzanych do obrotu dodatków paszowych lub premiksów albo znakuje je niezgodnie z przepisami art. 16 ust. 1–4 i 6 rozporządzenia nr 1831/2003;

• stosuje w żywieniu zwierząt pasze nie spełniające warunków określonych w ustawie w celach innych niż do badań naukowych lub bez powiadomienia powiatowego le-karza weterynarii,=’

• nie informuje powiatowego lekarza weterynarii o rodzaju i ilości pasz lub pasz lecz-niczych przywiezionych z innego państwa członkowskiego Unii Europejskiej;

• nie informuje powiatowego lekarza weterynarii o tym, że pasza lub pasza lecznicza, nie spełniające wymagań określonych w ustawie, mogą stwarzać poważne zagroże-nie dla zdrowia ludzi, zwierząt lub dla środowiska – podlega karze grzywny.

Lech Rybarczyk

254

2. W sprawach, o których mowa w ust. 1, orzeka się na podstawie przepisów o po-stępowaniu w sprawach o wykroczenia.

Ilekroć w przepisach wdrażających lub wykonujących przepisy Unii Europej-skiej lub w innych przepisach dotyczących środków żywienia zwierząt jest mowa o: • środkach żywienia zwierząt – należy przez to rozumieć pasze w rozumieniu art. 3

ust. 4 rozporządzenia nr 178/2002.

SPIS TREŚCI Przedmowa (Michał Mazurkiewicz) .......................................................................... 3 Organizacja hodowli i produkcji drobiarskiej (Ewa Łukaszewicz) ........................... 5 Zalety produkcji drobiarskiej (Ewa Łukaszewicz) .................................................. 11 Kierunki użytkowania i typy użytkowe drobiu (Ewa Łukaszewicz) ...................... 13 Systemy produkcji i utrzymania ptaków (Ewa Łukaszewicz) ................................. 17 Alternatywne systemy chowu drobiu (Adam Mazanowski) .................................... 21 Wychów i chów kur mięsnych (Adam Mazanowski) .............................................. 33 Odchów kurcząt brojlerów (Adam Mazanowski) .................................................... 45 Technologia produkcji jaj konsumpcyjnych (Ewa Łukaszewicz) ........................... 55 Technologia chowu indyków (Andrzej Faruga) ...................................................... 59 Wychów i chów kaczek (Adam Mazanowski) ........................................................ 85 Wychów i chów kaczek piżmowych (Adam Mazanowski) ..................................... 93 Wychów i chów gęsi (Adam Mazanowski) ............................................................. 99 Tucz gęsi owsem (Adam Mazanowski) ................................................................. 107 Ochrona zasobów genetycznych drobiu (Adam Mazanowski) ........................... 115 Sposoby rozmnażania ptaków, znaczenie sztucznej inseminacji w produkcji

drobiarskiej (Ewa Łukaszewicz) ........................................................................... 123 Budowa i funkcjonowanie narządu rozrodczego samicy (Ewa Łukaszewicz) ...... 125 Budowa i funkcjonowanie narządu rozrodczego samca

ptaka (Ewa Łukaszewicz) ...................................................................................... 129 Właściwości nasienia ptaków i jego ocena (Ewa Łukaszewicz) ........................... 131 Budowa jaja i jego rola w rozwoju zarodka (Ewa Łukaszewicz) .......................... 133 Ogólne zasady lęgu jaj ptaków, czynniki wpływające na zdolność

wylęgową jaj (Ewa Łukaszewicz) ......................................................................... 137 Wybrane materiały z zakresu żywienia drobiu (Dorota Jamroz) ........................... 141

I. Zapotrzebowanie drobiu na składniki mineralne ........................................ 143 II. Polisacharydy nieskrobiowe, mechanizm działania i efektywność

stosowania enzymów paszowych ............................................................ 148 III. Dodatki paszowe poprawiające wykorzystanie składników

pokarmowych .......................................................................................... 151 IV. Niektóre elementy żywienia kur w alternatywnych systemach ich

utrzymywania .......................................................................................... 156 V. Wpływ żywienia na jakość produktów drobiarskich ................................ 165

Odporność immunologiczna w chorobach pasożytniczych drobiu (Jan Kuryszko) ........................................................................................... 169

Gospodarka wodno-ściekowa w zakładach drobiarskich (Lesław Szymański) .............................................................................................. 177

Specyfika chowu, użytkowanie i pielęgnacja strusi afrykańskich (Struthio camelus) (Jarosław Olav Horbańczuk) ................................................... 187

Marketing w praktyce lekarza weterynarii (Robert Karczmarczyk) ...................... 205 Prawne aspekty nadzoru nad środkami żywienia zwierząt – higiena pasz

z uwzględnieniem pasz leczniczych (Lech Rybarczyk) ....................................... 209

mazurkiewicz choroby drobiu drobiu oraz... · • efektywne przetwarzanie białka paszy na białko...

Documents