1. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 2 N emr t All-llahut, t Gjithmshirshmit, Mshiruesit! ME MBRETIN ALFONS PR SOVRAN HISTORI E SKENDERBEUT Dr. Aurel Plasari T gjitha t drejtat e ktij shkrimi i takojn autorit

2. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 3 ME MBRETIN ALFONS PR SOVRAN...................................................................................................................................................................................4 3. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 4 ME MBRETIN ALFONS PR SOVRAN Mbret i Aragonit, Napolit dhe Siqilis, Alfonsi V shfaqej njhersh edhe si mbasardhs i normanve, hohenstaufenve, angjevinve, prandaj n kuptimin politik trashgoi edhe ambicjet e tyre n gadishullin e Europs jug-lindore, qofshin ato t veshura me petkun e "lufts kryqtare"1 . Vinte, pra, e natyrshme prirja e tij pr t'u prfshir me politikn e vet n Lindje t kontinentit, n baz t t drejtave q mtonte se i takonin n ato vise, si dhe n saj t fuqis s vet dhe dobsis s "tjetrit". Shpresa e tij ishte q mbi rrnojat e Perandoris bizantine t ngrinte nj shtet t fuqishn mesdhetar, q do t'i shrbente Europs si ledh kundr dyndjeve nga Azia dhe q do t funksiononte si nj koloni e strmadhe me Napolin pr metropol. Nga ana tjetr, i ndodhur para nj fuqie ushtarake si ajo e osmanve, t ciln e njihte mir, Sknderbeut i duhej t gjente mbshtetje te nj fuqi europiane, mundsisht detare-mesdhetare dhe, sidomos, me interesa n Lindje. Shteti papnor, me gjith politikn e ndihms dhe mbshtetjes, prfaqsonte nj fuqi m fort ideologjike, shum-shum edhe financiare, por jo ndonj fuqi efektive politiko-ushtarake, far nj prijs i ardhur nga karriera ushtarake me siguri e kishte t qart. Sa i prket Republiks s Venedikut, njrs prej fuqive m t mdha t asaj kohe, nj mbshtetje nga ana 1 Pr kto marrdhnie JORGA: L'Albanie, 12, 15-16, 23 dhe i gjith kreu V. NORDEN: Papsttum, 67 dhe vij., 115-117, 329 dhe vij., 478-480, 544-548, 622-623, 626, shn 1. Posarisht MARINESCO: Alphonse. 4. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 5 e saj n rangun e proteksionit prjashtohej duke llogaritur sa interesat venedikas t tregtis n Levant, aq edhe shqetsimet e mundshme pr zotrimet q Republika kishte n bregdetin e Arbris. N tetor 1450, si u pa, Sknderbeu bnte veprimin e skajshm duke ua ofruar Krujn venedikasve, ndrsa Republika e refuzonte duke iu lutur atij "ta mbante pr vete"2 . Interesat e mbretit Alfons n Europn jug-lindore mbshteteshin te tradita e ekspandimit aragonez n rajonin n fjal. "Kompania Katalane" i kishte bler Shtpis aragoneze t Siqilis n at rajon dukatet e Athins dhe t Neopatris dhe t dyja palt, katalan dhe aragonez, kishin njohur sovranitetin e Federikut II t Aragons, mbret i Siqilis. N kohn pr t ciln bhet fjal kto dy dukate zotroheshin prej dy vllezrish Paleolog, Kostandin dhe Thoma, por Alfonsi ia jepte ende vetes titullin "Duk i Athins dhe i Neopatris" n aktet e tij dhe edhe n legjendn e disa monedhave t prera n Siqili3 . Mtimi i tij mbi kto dy dukate mund t nxirret nga nj letr e 27 nntorit 1444, q mbreti Alfons ua drgonte dy vllezrve n fjal dhe ku afirmonte qart t drejtat e tij4 . Pr t'u vn re se, mbas shpartallimit n Varn dhe deri m 1447, mbreti Alfons thuajse e kishte pezulluar prfshirjen e vet n luftn kryqtare n Lindje. Duke shqyrtuar letrkmbimin e tij diplomatik, Cerone-ja ka llogaritur se, prej nj letre despotit t Mores Kostandin m 1444 dhe nj 2 Dokument i prmbledhur n frngj. te JORGA: Notes, III, f. 260. NOLI: George, f. 200 shn. 111. 3 Pr historin e "kompanis katalane" dhe marrdhniet e saj me aragonezt n Ballkan m gjer RUBI Y LLUCH: Los Navarros. Edhe FAZELLO: Storia, III, 314 dhe vij. BUCHON: Nouvelles, I, 364 dhe vij. 4 "... ducatus Athenarum & Neopatrie, qui nostris iunguntur titulis ad dominium nostrum revocari posse equidem fiumus arbitrati". ACA, Reg. 2690, fl. 123 recto. CERONE: La politica, XXVII, II, 430-431. 5. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 6 tjetre vllait t tij perandorit Joan Paleologu m 1447, n letrkmbimin n fjal vrehet "nj golle e konsiderueshme"5 . Prej nj mesazhi q mbreti Alfons i drgonte Sknderbeut m 14 dhjetor 1447 msohet se n oborrin e tij kan qen dy t drguar t prijsit arbr: Fra Antonio de Napoli, komisar apostullor, dhe abati Petro, kushri [consanguineo] i Sknderbeut6 . Nga prmbajtja e mesazhit del q Sknderbeu t'i ket parashtruar mbretit Alfons planin e tij pr luft kundr osmanve me synim shtnien rish n dor t zotrimeve t familjes. Mbretit Alfons i krkohej mbshtetje, si dhe nj strehim n Pulje n rast shpartallimi t mundshm7 . Por duket edhe q Sknderbeu t'i jet drejtuar atij me terma fetar, me gjas me "fjalorin kryqtar", ngase mbreti Alfons n prgjigjen e tij pikspari e prgzonte Sknderbeun pr "ngulmimin e mrekullueshm" n "besimin ton t prbashkt" dhe shtinte n pun edhe ai formulat e zakonshme t t njjtit fjalor8 . N mesazhin e prgjigjes Mbreti i premtonte 5 CERONE: po aty, 432. 5 CERONE: po aty, 432. 6 "Illustris et potens vir, amice noster carissime! Receptis nuper vestris litteris, auditisque plenissime venerabilibus viris, Fratre Antonio de Neapoli, apostolico comisario et abate Petro, consanguineo vestro, vestris ad nos oratoribus, super omnibus iis que vestro nomine nobis exponere voluerunt, vobis breviter rependemus...etc.". ACA, Reg. 2659, fl. 24. MARINESCO: Alphonse, 26, shn. 2. RADONIC: Djuradj, nr. 16. 7 Po aty. 8 "Nos in primis miram capere voluntatem de vestra in fidem nostram comunem cristianam mirabili perseverancia. Quod vero ad bellum attinet, quod contra Teucris infidelibus inferre instituistis, id quiem laudamus, vosque ad hanc rem magnopere quantum possumus hortamur, de quo, cum pro justitia 6. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 7 ndihm me disa anije trirremshe, q do t'ia drgonte kur t'i kthehej flota, si dhe me strehimin e krkuar. N drejtimin e letrs shkruhej: "Burrit t shquar dhe t fuqishm Gjegj Kastrioti ose Sknderbeu, zotrues i Krujs provinc e Arbris etj., mik yni shum i dashur"9 . Q 1447-a sht edhe vit i vendosjes s kontakteve t drejtprdrejta t Sknderbeut me mbretin Alfons nxirret edhe nga drgimi prej Mbretit si legat i funksionarit t sekretaris s tij Bernar Lopez n "Skiavoni", Hungari dhe Arbri10 . N krkesat pr ndihm q brnte Sknderbeu m 1449, n prag t fushats s pritshme t sulltanit, qe dalluar prgjigjja e mbretit Alfons, i cili n gusht t atij viti i drgonte nj trup 1.500 lufttarsh me pjes artilerie t leht dhe nozullime11 . Mbas fitores s 1450-s, ndr ambasadort q i erdhn me vestra, quam in recuperandis ab illis Teucris provinciis vestris consequi speratis, tum pro cristiane fidei incremento vos victoriam consecuturum nemo Christi fidelis addubitare potest", po aty. 9 "Illustri et potenti viro Georgio Castrioto alias Squenderbegh, domino Croie provinciarumque Arbanie etc., amicho nostro carissimo", po aty. 10 ASN, Cedole della Regia Tesoreria Aragonese, 1446-1447, cedola 9, fl. 447. MINIERI RICCIO: Alfonso, VI, II, 254. 8 "Nos in primis miram capere voluntatem de vestra in fidem nostram comunem cristianam mirabili perseverancia. Quod vero ad bellum attinet, quod contra Teucris infidelibus inferre instituistis, id quiem laudamus, vosque ad hanc rem magnopere quantum possumus hortamur, de quo, cum pro justitia vestra, quam in recuperandis ab illis Teucris provinciis vestris consequi speratis, tum pro cristiane fidei incremento vos victoriam consecuturum nemo Christi fidelis addubitare potest", po aty. 11 FACIUS: De Rebus, IX, 257. 7. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 8 prgzime duket se ishte edhe ai i Mbretit t Napolit. Si u tha, Barleti tregon se, ve prgzimeve, Mbreti i Napolit i drgoi edhe t holla, nozullime dhe puntor pr t ndrequr muret e dmtuara t Krujs12 ; Tivarasi/Biemmi mton se, prpos ndihms disa mijra fiorintash, mbreti Alfons i pagoi Sknderbeut edhe borxhet q ai u kishte tregtarve raguzan dhe napoletan13 . M e besueshme del q ai t'i ket marr prsipr nj pjes t mir t shpenzimeve t lufts14 . N mars 1451 regjistrohet n oborrin e Napolit prania e dy t drguarve t tjer t Sknderbeut: peshkopit t Krujs Stefan/Shtjefn dhe domenikanit Nikoll de Berguzzi, t shoqruar edhe nga nj arbr i quajtur Vicino ose Vichino, i prmendur si "majordom" i peshkopit t Krujs15 . 9 "Illustri et potenti viro Georgio Castrioto alias Squenderbegh, domino Croie provinciarumque Arbanie etc., amicho nostro carissimo", po aty. Mbretit Alfons i krkohej ndihm pr t prballuar ekspeditn osmane q pritej pr muajin prill; mbreti premtonte t ndihmonte, madje nga ana e tij i drgonte dy ambasador Paps n Rom me nj mesazh t 25 marsit 1451, n t cilin i lutej ta ndihmonte edhe ai "t madhrueshmin Gjergj Kastrioti", "q sa me shpirt aq edhe me trimri ka lufutar kundr turqve" 16 . Por prania e 12 BARLETIUS: Historia, fl. 118 verso-119. 10 ASN, Cedole della Regia Tesoreria Aragonese, 1446-1447, cedola 9, fl. 447. MINIERI RICCIO: Alfonso, VI, II, 254. 13 BIEMMI: Istoria, IV, 283. 14 FACIUS: De Rebus, IX, 332. MARINESCO: Alphonse, passim. PALL: Barlezio, f. 75 shn. 5. 15 JORGA: Notes, II, 48. MARINESCO: Alphonse, 41. 16 "... qui tan prestanti animo tanquam viriliter hactenus contra eosdem Theucros se gessit". ACA, Reg. 2546, fl. 132. RADONIC: Djuradj, nr. 37. 8. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 9 ambasadorve t Sknderbeut n oborrin e Napolit kishte t bnte me nj mision m t rndsishm: m 26 mars t atij viti ata nnshkruanin n emr t tij me Mbretin e Aragonit, Napolit dhe Siqilis nj traktat t njohur si "i Gaets", nga emri i vendit ku u nnshkrua17 . Traktati u nnshkrua jo vetm n emr t Sknderbeut, por edhe t "t afrmve t tij baron n Arbri"18 . Ky traktat i njihte Mbretit t Aragonit, Napolit dhe Siqilis sovranitetin mbi "trojet e t thnit Gjergj" dhe mbi "trojet e Krujs dhe kshtjelln", n shkmbin t ndihms q Mbreti do t'i jepte atij (Sknderbeut) n luftn kundrosmane. N termat e traktatit Sknderbeu dhe ajo far mund t quhet "lidhja familjare" e tij shpreheshin t gatshm t njihnin sovranitetin e mbretit Alfons edhe mbi trojet apo kshtjellat e tjera q do t fitonin me ndihmn e tij. Kreu i Lidhjes, Sknderbeu, shprehej i gatshm t vinte n vendin q do t caktonte Mbreti pr t'i br atij betimin dhe pr t'i shprehur nderimin si vasali sovranit, por mbasi t kishin larguar osmant me ndihmn e tij19 . Me 17 ACA, Reg. 2697, fl. 100 verso dhe recto. CERONE: La politica, XXVIII, I, 172-173. RADONIC: Djuradj, nr. 38. 18 "Capituli inhiti et firmati fra la Serma Mt de lo Sermo Sre Don Alfonso, Re d'Aragona, de Sicilia citra et ultra farum, dal una parte, e lo venerabile patre in Christo domino Stephano, episcopo de Croya, et lo religioso mastro Nicola de Bergugi del ordene de Sancto Domeneco, oraturi et ambassiaturi de lo spectabili et magnifico Georgio Castrioti, Sre dela dita citate de Croya e de soi parenti, baruni in Albania, de la parte altra", po aty. 19 "Item prometeno et se obligano li dicti ambassiaturi in lo nome predicto a la predicta Mt lo sucurso e cacciato fora lo dictooo Sr de le mane de li Turchi, lo prefacto Sr Georgio venera personaliter a li piedi de la dicta Mt douuncha ordenara et li prestara juramento et homagio de fidelita et de vasallagio et farra et exeguira quanto per la prefacta Mt li serra comandato", po aty. 9. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 10 prfundimin e traktatit, krert abr zotoheshin t'i drgonin prvit mbretit Alfons, kur osmant t ishin dbuar nga Arbria, nj shum t hollash t barabart me harain q Sknderbeu dhe t afrmit e tij i detyroheshion sulltanit20 . Sikurse vihet re, sht fjala pr nj traktat vasaliteti, ndrkoh q Barleti ka ngulmuar ta prshkruaj at me termat e "miqsis"; simbas mendsis s kohs, Barletit duhej t'i dukej "poshtruese" natyra e vrtet e ktyre marrdhnieve juridiko-politike pr nj figur si Sknderbeu21 . Nga ana tjetr, pr Marinescu-n kushtet e ktij traktati ln t kuptohet gjendja e vshtir n t ciln ndodheshin Sknderbeu dhe krert e tjer t Lidhjes s Lezhs; madje ai sht i mendimit se zotrimet e tyre dhe ato t kreut t tyre, Sknderbeut, ndodheshin n at koh n duar t osmanve22 . Traktate t ngjashme lidhte mbreti Alfons edhe me zotrinj (bujar) t tjer arbr, si me Arianitin23 . Madje Araniti, i cili tani shfaqej me titullin "kont i Arbris" dhe kishte mtime mbi Arbrin e jugut, autorizohej nga mbreti Alfons t merrte n emr t tij betimin e aleancs edhe prej zotrinjve t tjer arbr24 . Si shprblim mbreti Alfons u lidhte donjrit prej vasalve nj pension vjetor prej 300 deri 20 "... cacciati li Turchi de le terre del dicto Sr Georgio, isso Sr Georgio et tucti li soi parenti daranno et pagaranno ciascuno anno a la prefacta Mt lo tributo o heraci che per li presenti sono tenuti dare a lo Gran Turcho in lo tempo et secondo pagano a lo dicto Turcho", po aty. 21 PALL: Barlezio, 91-92. 22 MARINESCO: Alphonse, 44. 23 Traktati me Aranitin n ACA, Reg. 2691, fl. 101 recto -102 verso. RADONIC: Djuradj, nr. 24 Po aty. 10. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 11 1.4000 dukatesh dhe u premtonte strehim n rast nevoje. T njjtat marrdhnie praktikonte ai edhe me zotrinj moreot, si me vet despotin e Mores25 etj. Nj politik e ktill dshmon faktin q kryqzata e planifikuar prej mbretit Alfons duhej t fillonte nga Arbria ose nga Morea26 . V re Marinescu: "Zotrimet dhe forcat e koalicionit familjar t drejtuara prej lufttarit arbr duhej t prbnin bazn e ksaj ekspedite q do ta bnte mbretin Alfons V zot t pellgut lindor t Mesdheut, si ishte tanim i atij t Perndimit"27 . Q nnteksti i ktij traktati kishte t bnte pikrisht me nj kryqzat t till, kt e ka vn re edhe Noli kur ka shkruar: "Traktati ishte prfunduar me mendimin [was supposed] pr t prgatitur terrenin pr nj kryqzat q Alfonsi kishte projektuar, por q nuk do ta vinte kurr n jet"28 . Edhe ndrhyrja pran Paps nga ana e mbretit Alfons nuk mbeti pa prgjigje. Si u pa, 1450-a ishte pr Krishterimin vit jubilar, kur mbas fitoreve t Sknderbeut Nikolla V jo vetm i drgoi atij ndihma, por e quajti edhe "Lufttar t Krishtit" dhe "kampion dhe shqyt i Krishterimit kundr turqve"29 . M 1451 Papa kishte dhn urdhrin q nj pjes e t hollave t mbledhura nga ndjesat e vitit 1450 t'i jepeshin Sknderbeut; kishte br prcaktimet e ndjesave pr rajonin n fjal ndaj gjith 25 Traktati me despotin Dimitr Paleologu n ACA, Reg. 2697, fl. 98-99. 26 MARINESCO: Alphonse, 44-45, shn. 27 MARINESCO: po aty, 45. 28 NOLI: George, f. 49. 29 KAYSER: Nicholaus, 215-216, shn. 3, appendix nr. 7. CUGNONI: Piccolomini, 100. MAKUEV: Raszyskanija, 93. 11. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 12 atyreve q do t mbshtesnin Sknderbeun n luftrat kundrosmane; kishte emruar franceskanin Eugjen Summa (de Somma) "internunc papnor" me autoritet n Arbri, si dhe n Bullgari, Rash etj. N prill 1452 mbreti Alfons prcillte n Rom domenikanin Nikoll de Berguzi, ambasador i nj prijsi t quajtur Muzak dhe prijsish t tjer arbr. Ai i kishte sjell Mbretit njoftimin se Pal dhe Nikoll Dukagjini, s toku me disa krer t tjer m pak t rndsishm, kishin kaluar n ann e osmanve dhe i qen kundrvn Lidhjes s Lezhs. Ksaj radhe mbreti Alfons i lutej Paps t ndrhynte pran dy Dukagjinve q t braktisnin "t pafet" dhe, n rast se nuk bindeshin, ai i sugjeronte Shenjtris s Tij t'i shkishronte30 . Kt ndrhyrje pran Atit t Shenjt mbreti Alfons e bnte, sikundr e pohonte vet, jo vetm pr hir t mbrojtjes s fes, por edhe se shum prijs arbr ishin vn tanim nn proteksionin e tij31 . Papa do ta kryente ndrhyrjen e krkuar m 20 korrik, duke ngarkuar ipeshkvin Pal t Drishtit pr t bindur Pal dhe Nikoll Dukagjinin se do bashkpunim kundr Sknderbeut do t vente n fitim t osmanve, t cilt do ta sulmonin Arbrin dhe do t rrezikonin kshtu fatin e t krishterve t tjer32 . Prapja e ipeshkvit duhet t ket mbetur pa rezultat, prderisa Papa u detyrua t'i shkishronte dy Dukagjint33 . 30 ACA, Reg. 2549, fl. 157. MARINESCO: Alphonse, 57, shn 1. 31 Po aty. 32 "Venerabili fratri Paulo espiscopo Drivastensi A. S. N. et oratori nostro salutem. Intellixemus gravia suscitata esse, et in dies acerbiora fieri inter dilectum filium nobilem virum Georgium Castriot Scanderbegh, ac Paulum et Nicolaum Ducagninos in Albania dominos, que res magma molestia nos afficit, et dolemus maxime ut inter Christianos princiopes eae dissensiones vigeant, hoc praefertim tempore, in quo nedum deberent vires eorum unitas habere, ut potentiae Teucrorum facilius resistere valerent, verum etiam instante bello aliorum ascictis et convocatis auxiliis omni studio ac diligentia imcumbendum est, ne Christiani nominis hostes hanc occasionem nacti, eos invalidos, et ad alia molienda intentos subita excursione adorti, magna detrimenta non solum ipsis, sed 12. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 13 N zbatim t traktatit t Gaets (t 26 marsit) mes mbretit Alfons dhe Sknderbeut regjistrohet nj komunikim i dendur. Vetm m 14 maj Mbreti i Napolit i drgonte atij tri mesazhe, n t cilat i drejtohej me "I nderueshmi dhe i madhrueshmi besniku yn i dashur" 34 , apo me "Burr i madhrueshm, besnik yni i dashur"35 etj. Ndrkoh q mbreti Alfons e kishte furnizuar peshkopin e Krujs, n largimin nga oborri i tij, me drith, salnitr (nitrat potasi) dhe squfur pr Sknderbeun36 , n fund t majit ai drgonte n Arbri oficerin e Zyrs s thesarit Bernard Vaquer me njqind kmbsor dhe nozullimet prkatse. I pajisur edhe me nj kopje t vet traktatit, Vaquer-i duhej t fillonte zbatimin e tij simbas kapitujve t nnshkruar. Mbreti Alfons ia rekomandonte at Sknderbeut me nj shkres n latinishte37 , ndrsa udhzimet e veprimeve q do t kryente pr similibus populis inferrent, quod ne eveniat, continuo Deum suppliciter oramus. Et quoniam non possumus malis istis nosmet mederi, deputavimus te mediatorem... etc.". RAYNALDI: Annales, ad annum 1452, nr. 15. PISKO: Skanderbeg, 137-138 (me datimin gabim). 33 MARINESCO: Alphonse, 57. 34 "Espectabilis et magnifice devote noster dilecte". ACA, Reg. 2658, fl. 149 verso. RADONIC: Djuradj, nr. 42. 35 "Magnifice vir, devote noster dilecte". ACA, Reg. 2658, fol. 149 verso. RADONIC: Djuradj, nr. 43, 44. 36 "E avisara axi mateix lo dit comissari al dit senyor Jordi de part del dit senyor Rey del forment e deu quintas de salnitre e X quintas de sofre quel dit senyor Rey ha manats donar al dit bisbe de Croya per que sien donats de part del dit senyor Rey al dit senyor Jordi". ACA, Reg. 2655, fl. 135 verso. RADONIC: Djuradj, nr. 47. 37 "Spectabilis et magnifice vir, devote noster dilecte! Mittimus in presentiarum ad vos in vestri presidium et defensionem adversus Theucros pro observatione capitulorum, nuper inter nos et oratores vestros initiorum, duos nostros comestabulos cum centum peditibus ac etiam victualia et alia nonnulla, nec non 13. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 14 marrjen n dorzim t kshtjells dhe qytetit t Krujs i jepeshin Vaquer-it hollsisht me nj shkres t 29 majit n katalanishte38 . Mbas marrjes n dorzim t kshtjells dhe qytetit, me trupn 100 kmbsorsh q sillte me vete komistari i Mbretit do t formonte garnizonin pr mbrojtjen e saj, do t'u krkonte banorve t qytetit "betimin e besnikris", do t fillonte nxjerrjen e taksave etj.39 . Me sa duket, pr t bashkrenduar frontin e kryqzats mbreti Alfons njoftonte edhe Janko Hunyadi-n pr nobilem virum Bernardum Vaquer, comissarium nostrum, ad agendum scilicet et complendum ea, que a nobis virtute capitulorum prefatorum agi et compleri debent...". ACA, Reg. 2655, fl. 133. RADONIC: Djuradj, nr. 45. 38 "E lo dit senyor Rey ha dada al dit Bernat Vaquer plena comisio e potestat de reebre e havre a mans sues, en nom del dit senyor Rey, lo castell e ciutat de Croya, los quals en virtut dels capitols fermats entre la Maiestat del dit senyor Rey de una part e lo bisbe de Croya e maestro Nicola de Berguzi, del orde de Sent Domingo, en nom e per part del dit senyor Jorgi, de la part altra deven esser assignats a la dita Maiestat o a la persona que aquella hi trameta, lo dit comisari demanara e requerra al dit senyor Jordi que li faa assignar los dits castell e ciutat, segons forma dels dits capitols, dels quals lo dit comisari sen porta la copia". ACA, Reg. 2655, fl. 135 verso. RADONIC: Djuradj, nr. 47. 39 "E si lo dit senyor Jordi, segons creu lo dit senyor Rey, assignara, com tengut es, los dits castell e ciutat al dit comissari, de continent reebra homenatges dels ciutadans de aquella en nom e per part del dit senyor Rey e ordenara los officials en aquella en nom del dit senyor e metra en lo castell los companyons necessaris a la guardia e defensio de aquell, e exigira los drets pertanyents al senyor en aquella e los altres drets e entrades que segons forma dels capitols en son cas e loch pertanyeran al dit senyor Rey...", po aty. 14. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 15 drgimin e komisarit pran Sknderbeut 40 . Studiuesi i marrdhnieve t mbretit Alfons me Sknderbeun ka shnuar pr kt moment: "Duke filluar prej muajit qershor 1451 Kruja, me t ciln qndresa e Sknderbeut ishte lidhur gjithmon deri ktu, nuk do t'i prkiste m lufttarit arbr. Pr vite me radh nj garnizon napolitan i komanduar prej katalansh do t vendoset n kt "fole shqiponjash" t Arbris, ndrsa Kastrioti do t vijoj jasht saj luftn q e ka br t famshm"41 . N maj 1452 mbreti Alfons drgonte n Arbri si guvernator t Krujs, ish-kryevendi i Sknderbeut, kalorsin katalan Ramon d'Ortaf n rangun "nnmbret n Arbri". Detyrat e tij, t prcaktuara m udhzimiet e 23, 24, 25 dhe 26 prillit, ishin: t mbikqyrte sigurin e qytetit dhe ruajtjen e "fes s Krishtit" mes popullsis (me sa dukej nga islamizmi q kishte filluar t deprtonte), t prpiqej t shtinte rish n dor viset e marra prej osmanve dhe, po t ishte e mundur, t fitonte territore t reja42 . Komandant i ri n kshtjell emrohej nj katalan i quajtur Pere Scuder, q zvendsonte kshtjellarin e mparshm Juan de Castro; guvernatori i ri sillte me vete si arm dhe municione, ashtu edhe drithra dhe verra43 . Sknderbeut si vasal i sillej dhurat simbolike nj coh e qndisur n flori dhe njzet cop plhura ngjyrash t ndryshme44 . Po ta dgjojm edhe nj her Marinescu-n, 40 "Mittimus in presentiarum in partes istas Albaniae duos nostros contestabulos cum centum peditibus in presidium et adiutorium spectabilis et magnifici Georgii Castrioti, domini Croye, adversus Teucros, cum quibus proficiscitur comissarius noster Bernardus Vaquer. Rogamus et precamur vos... etc.". ACA, Reg. 2655, fl. 134 verso. RADONIC: Djuradj, nr. 46. 41 MARINESCO: Alphonse, 48. 42 ACA, Reg. 2660, fl. 21, 21 verso, 22, 22 verso, 24 verso. RADONIC: Djuradj, nr. 52, 53, 54, 55, 56. 43 Po aty. 44 MINIERI-RICCIO: Alcuni fatti, vll. IV, fash. III, f. 418. 15. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 16 ai ka dal n kt prfundim: "Duke filluar prej ktij momenti deri m 1458 t gjith fitoret q deri m tani i jan atribuar vetm Sknderbeut, duhen llogaritur t arritura gjithmon me ndihmn e mbretit t Napolit"45 . N shtator 1452 Sknderbeu, n bashkpunim me forcat napolitane, mundte dy komandant osman n kufirin me Maqedonin46 . Por, n prgjithsi, pr vitin 1452 mund t thuhet se Arbria u la n qetsi. Madje, duke prjashtuar ndonj ndeshje pa rndsi t madhe n kufijt e Arbris, duket se Sknderbeu ia doli t merrte n kt vit edhe territore t tjera47 . Sulltan Mehmeti II, n t vrtet, ishte n gatitje e sipr pr fushatn prfundimtare kundr Kostandinopojs. Ndrsa luftrat e brendshme n Arbri, prkundrazi, duket t qen acaruar. N mars 1453 mbreti Alfons bnte nj ankes pran dogjs s Venedikut, duke i kujuar se, me paqen q Republika kishte nnshkruar me Sknderbeun m 1448, kishte marr prsipr jo vetm t'i paguante atij nj pensison t prvitshm prej 1.400 dukatesh, por edhe ta ndihmonte duke mos lejuar deprtimin e rebelve n zotrimet e tij. Nse deri m 1452 stipulimet e traktatit n fjal kishin qen respektuar, tani Republika jo vetm nuk ia paguante Sknderbeut pensionin, por edhe mbante krahun e Dukagjinve n luftn q ata i bnin Sknderbeut. Si sovran i Sknderbeut, mbreti Alfons i lutej dogjs s Venedikut t vijonte t'i paguante vasalit t tij pensionin e caktuar dhe t mos prkrahte m Dukagjint. Me sa kuptohet nga zhvillimi i ngjarjeve, edhe pr vitin 1453 konflikti me Dukagjint, si "kanakar" t Republiks, do t vijonte. Vetm rnia e Kostandinopojs, duke i cenuar rndshm interesat venedikas n Lindje, do ta 45 MARINESCO: Alphonse, 61. 46 FALLMERAYER: Griechenland, IX, 55-56. PISKO: Skanderbeg, 139. Por q t dy varen te BARLETI. 47 PISKO: Skanderbeg, 65-66. JORGA: Notes, II, 485. 16. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 17 detyronte Republikn "ta kthente" politikn ndaj osmanve dhe, si rrjedhim, edhe politikn e saj n Arbri. Rnia zhurmmadhe e kryeqytetit perandorak m 29 qershor 1453 do ta shkundte mbar Europn48 . N Rom lajmi i rnies s Kostandinopojs mbrriti m 8 korrik; pak m von kardinali Isidor, q i kishte shptuar pr mrekulli masakrs n Kostandinopoj dhe ia kishte dal t arratisej n Kandi (Kret), hartoi s andejmi pr Papn nj relacion trondits mbi katastrofn49 . Po t lexohen faqet prkatse n veprn klasike t baronit Ludwig von Pastor, Historia e papve, 1453-shi shfaqet i prshkruar si vit tronditjeje t madhe pr Perndimin, posarisht pr Romn: "Tmerrit q lajmi hapi n Rom iu shtua menjher frika, mbasi lajme t mtejshme bnin me dije se t pafet kishin shtn n dor anijet papnore dhe se turqit po pajiseshin me nj flot prej 300 anijesh pr t'i gatitur edhe Roms s vjetr fatin q kishte psuar e reja. T gjitha lajmet prputheshin me kt, sa prshtypja q bri mbi Papn dhe mbi kardinalt lajmi i rnies s Kostandinopojs ishte prnjmend drrmuese. U ndie n mnyrn m t thell q humbja e bastionit t fundit t Krishterimit n Lindje ishte nj ngjarje botrore e cila do t sillte rrjedhoja shum t rnda"50 . Edhe me kalimin e vals s par t tronditjes, e vrteta q mbetej ishte se me rnien e Kostandinopojs nj kriz e re ndrkallej n historin e bots; Mordtmann-i vinte re me t drejt se jehona e jashtzakonshme e ksaj ngjarjeje dftonte se si Kostandinopoja kundrpeshonte vende dhe krahina t tra51 . Jo m kot viti 1453 do t 48 Pr rnien e Kostandinopojs m gjer MORDTMANN: Belagerung. FINLAY: History. VLASTO: Les derniers. PASTOR: Geschichte, 611-616. 49 E ka botuar JORGA: Notes, II, 522 edhe vij. 50 PASTOR: Geschichte, I, 613. 51 MORDTMANN: Belagerung, 2. PASTOR: Geschichte, 611, shn. 1. 17. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 18 mbahej si kufiri q ndan Mesjetn nga Koha e re. Gati njzshm historishkruesit e kontinentit jan t nj mendimi mbi faktin q rnia e Kostandinopojs do t ndikonte n krijimin e nj koncepti t ri mbi Europn, posarisht n raportin Lindje/Perndim. Leonardo de' Benvoglienti, i drguar nga Siena n Venedik pr t takuar kardinalin Isidor t mbrritur aty, njoftonte lajme edhe m pesimiste. Kardinali Isidor tregonte gjra t padgjuara ndonjher mbi egrsin e osmanve, por sidomos dshmonte iden e tyre t ngulmt pr t mbrritur Romn dhe "shkatrruar" Italin. Rreziku, simbas kardinalit Isidor, ishte i pamatshm, dhe nevojitej n mnyr t domosdoshme "bashkimi i t krishterve"52 . Me nj sens tejmase realist, kardinali vinte n dukje se fuqia e Sulltanit i dukej m i madhe nga ajo q kishte pasur ndonjher n dor ndonj pushtues, nj Qesar ose nj Aleksandr; ai vinte n dukje faktin q sulltan Mehmeti kishte n dor mjete t madha financiare, nj flot 230 anijesh, nj kalorsi 30.000 vetsh, ndrsa numrin e kmbsorve mund ta shtonte n pambarim. Po simbas tij, "t pafet" mund t vrshonin n Italia nga Kalabria; sikurse De' Benvoglienti relatonte, kardinali ishte i bindur q, po qe se pr gjasht muaj nuk vendosej paqja mes fuqive italiane n grindje mes syresh, ather brenda tetmbdhjet muajsh osmant do t ishin n Itali53 . Veprimi i par i Paps si udhheqs tradicional i kryqzatave, mbas kalimit t vals s par t tronditjes, ishte drgimi i legatve papnor pran fuqive italiane pr t'u krkuar t bnin paqe: mbreti Alfons me Gjenovn dhe Firencen, si dhe kto me mbretin Alfons; Venediku me Dukatin e Milanos 52 Relacion i dats 2 nntor 1453. ASS, ad annum 1453. PASTOR: Geschichte, I, 625, shn. 4; 626, shn. 2. Edhe PIERLING: La Russie, I, 78 dhe vij. 53 Letr e Ennea Silvio PICCOLOMINI-t te PASTOR: Geschichte, I, 615, shn. 2. 18. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 19 dhe ky i fundit me Republikn etj. N Rom u krijua nj kongregat kardinalsh q duhej t studionte mjetet dhe rrugt pr t'i br ball rrezikun osman54 . Edhe perandori Frederik III ndrhyri pran Paps duke i br thirrje t ndikonte n pajtimin e shteteve t kishtera, t thrriste n nj kuvend princrit e krishter q "t rroknin armt kundr armikut t kryqit", si dhe shprehej i gatshm "t mos i bnte bisht detyrs" n kryqzatn q do t organizohej55 . Prpjekjet e Paps si pr vendosjen e paqes, ashtu dhe pr kryqzatn, i mbshteti posarisht mbreti Alfons, madje duke i drguar Nikolls V edhe projektin konkret pr kryqzatn. Simbas projektit t mbretit Alfons, osmant do t sulmoheshin nga fronti hungarez me ndihmn e kalorsve gjerman. Venediku, nga ana e tij, do t fortifikonte zotrimet e veta n kufi me osmant. Papa duhej t 54 Po aty. 55 "Sane pro tanto et tam necessario opere optimum factu cesemus clementiam vestram, quae locum tenet in terris Salvatoris nostri Jesu Christi, cujus res agitur, nunc excurgere, scribere Regibus, legatos mittere, monere, hortari principes ac communitates in aliquem locum, ut aut veniant aut mittant: nunc, dum malum est recens, Christianae rei consulere festinent, pacem aut inducias inter socios fidei componant, atque junctis viribus adversus salutiferae crucis inimicos arma promoveant, Quod si vestra sanctitas toto pectore suoque more, ad rem hanc tam piam et utilem intenderit, non est nobis dubium quin plures et reges et principes, in quibus, zelus domus Dei, et ardor fidei orthodoxae non est extinctus, ad mandatum vestrum voluntarios et obsequentes se praebeant. Nos cert pietati vestrae ut libuerit et assistere et cooperari pro nostri officii debito minime ommittemus. Solum precamur, ut vestrum in hoc negotio consilium et intentum communicaredignemini; namque si fuerit opus nostrae rationis et imperii sacri principes ad hoc ipsum convocare, et alia, quae juxta consilium vestrum putaverimus opportune implere, non negligemus... etc.". RAYNALDI: Annales, XVIII, ad annum 1453, nr. 8. 19. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 20 mendonte posarisht pr Sknderbeun, i cili, me gjith ndihmat q mbreti i drgonte, nuk mund t'u bnte ball pr nj koh t gjat ushtrive t mdha osmane t cilat, deri n at koh, kishte mundur t'i mbante n kufijt e zotrimit t tij. Mbreti Alfons ishte i bindur q, por t thyhej ledhi arbror, sulltani do t mbrrinte me lehtsi nga njri breg i Adriatikut n tjetrin. Pr t ruajtur pra Adriatikun, Papa duhej t ndihmonte Sknderbeun me 1.000 mij kmbsor, ndrsa ish-despotin e arts, Leonardin III Tocco, me 3.000 dukate si mas e par56 . M 30 shtator t atij viti Nikolla V nxirrte nj bull, q fillonte me nj "Etsi Ecclesia Christi", me an t cils e ftonte gjith Krishterimin t bashkohej kundr rrezikut Islam duke formuar nj bllok kundrosman57 . Qe nj bull q do t bhej historike; e quajtn edhe "bulla kryqtare", ngase bnte thirrrje pr kryqzat. Si njher e nj koh, do lufttar n luftn kundr osmanve duhej t lidhte n sup shenjn e kryqit. Stili i ksaj bulle ishte ndr m t lartt t dgjuar ndonjher: n t sulltan Mehmeti paraqitej si pararendsi i Antikrishtit dhe krahasohej me dragoin e kuq t Apokalipsit t Gjonit q del nga deti, q ka shtat koka dhe mbi donjrn shtat diadema dhe dhjet brir etj. N kt bull u bhej thirrje gjith princrve t Krishterimit t merrnin pjes n kryqzat me pasurit e tyre, si dhe me gjakun e tyre58 . Simbas saj, prfitonin "ndjes plotore" t gjith ata q, prej 1 shkurtit t vitit t ardhshm (1454) pr gjasht muaj, ose merrnin pjes personalisht n "luftn e shenjt" ose 56 ACA, Reg. 2700, fl. 39-40. MARINESCO: Alphonse, 70, shn. 2. 57 RAYNALDI: Annales, XVIII, ad annum 1453, nr. 9-11. ZINKEISEN: Geschichte, II, 42. GEORGIUS: Vita, 139. Bulln e analizojn edhe VOIGT: Piccolomini, II, 95-96; PASTOR: Geschichte, I, 599. Mbi predikuesit e kryqzats t drguar nga papa m gjer te WADDING: Annales, ad annum 1453; GEORGIUS: po aty, 141 dhe vij. 58 Po aty. 20. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 21 jepnin nj njeri pr kt luft. Kisha angazhohej t ndihmonte duke mbledhur fondet pr kryqzatn. Dhoma apostullore do t caktonte pr kt t gjitha "t hyrat e vogla dhe t mdha", t arkipeshkvive, ipeshkvive, abacive dhe kuvendeve. Kardinalt duhej t dorzonin t dhjetat e hyrjeve t tyre trsore. T gjith npunsit e oborrit papnor, deri n shkallt m t ulta, duhej t'i nnshtroheshin t njjts taks. Pr gjith Krishterimin vendosej nj "e dhjet" e prgjithshme. Kush kundrshtonte, ndshkohej me shkishrim. Ndshkime t rrepta caktoheshin edhe pr ata q ndihmonin "t pafet" me arm, municione lufte ose nozullime ushqimore59 . Nikolla V, "padron i arteve dhe i artistve", madje shndetlig dhe n prag t vdekjes, dukej krejt i paaft pr nj tekst t till. Babingeri sht i mendimit se mbrapa ksaj bulle fshihej nj prej vartsve t tij m t dijshm n at koh: ipeshkvi i Siens Enea Silvio Piccolomini, kshilltar dhe sekretar i Perandorit Frederik III. Ky i fundit ishte ather ndoshta monarku m i kthjellt i kontinentit, q e kishte veguar m qart nga t tjert rrezikun q Europs i krcnohej60 . "Sa mir do t ishte sikur ne t donim e t'i drejtonim trupat tona dhe armt tona kundr armiqve t besimit ton! Un s'do t dija vrtet se kujt m shum se Shenjtris Suaj do t'ia takonte kjo, At i Shenjt!" i shkruante ai Nikolls V m 12 korrik 145361 . 59 Po aty. 60 Nga tregimet e kohs del se, kur mori vesh lajmin e rnies s kryeqytetit n duart e osmanve, Frederiku III u shkreh n vaj, u trhoq n dhomat dhe e tij dhe kaloi disa din n zi, duke u lutur dhe duke shkruar. Piccolomini, q ishte njeriu i tij m i afrt, e ka pas prshkruar n kujtimet e veta n mnyr emocionuese kt situat. Nxitsi pr nismn e bulls kryqtare ka gjasa t ishte Piccolomini, i cili ishte n gjendje t ndikonte si mbi Perandorin pr ta br "kampion t bots s krishter", ashtu edhe mbi papn e plogsht pr t'i vn atij n dor flamurin e "prijsit t eprm shpirtror". 61 PICCOLOMINI: Opera, letra 127. 21. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 22 Ka rndsi prfshirja e kardinalit Piccolomini n kt mes, jo vetm ngase ai m von do t rishtaqet si papa Piu II, por pr lidhjet specifike q vendoste me Sknderbeun. Historiant e papve, nga ana e tyre, jan t mendimit se n redaktimin e bulls kishte ndikuar kardinali Francesco Barbaro, nj ndr prelatt roman m t zellshm pr domosdoshmrin e lufts kundrosmane62 . 1453-shi sht edhe vit i nj vizite "gati t fsheht" t Sknderbeut n Rom dhe Napoli, e cila duket se i ka shptuar edhe syrit t vet Barletit. Pikspari, me ndryshimin e politiks s saj lindore, n shtator 1453 Republika e Venedikut i kishte prtritur klauzat e traktatit me Sknderbeun; prej nj dokumenti t 9 tetorit 1453 msohet se senati i Republiks ka porositur Pietro Marcello-n, proveditor n Lezh, t shoqronte Sknderbeun n nj vizit n Rom dhe Napoli simbas krkess s ktij63 . E prmend kt udhtim edhe Halkokondyli, por pa e saktsuar kohn64 , sikurse e kan shnuar at edhe Hopf-i65 , Marinescu66 , Pall-i67 , Noli68 . Ndrsa Anonimi Raguzan dhe Ragnina flasin pr kthimin e Sknderbeut, i cili vinte nga Puglia, nprmjet Raguzs69 . 62 AGOSTINI: Notizie, II, 108. PASTOR: Geschichte, I, 615 shn 3. 63 "Ad partem autem, qua scribitis de deliberatione vestra eundi Romam et Neapolim et petitis quod licenciam concedamus nobili viro Petro Marcello, provisori nostro Alexii, veniendi vobiscum, licet non sit de more nostro concedendi, quod rectores nostri a regiminibus suis discedunt, attamen ut magnificencie vestre complaceamus, iussimus dicto nostro provisori quod cum megnificencia vestra venire debeat". ASV, Senato Deliberazioni da Mar, V, fl. 8. LJUBIC: Listine, X, nr. XXV. RADONIC: Djuradj, nr. 72. 64 CHALCOCONDYLAS: Historiarum, VIII, 432-433. 65 HOPF: Griechenland, 125. 66 MARINESCO: Alphonse, 67 dhe shn 2. 64 CHALCOCONDYLAS: Historiarum, VIII, 432-433. 22. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 23 Gjat ksaj vizite n oborrin e Napolit duket se sht biseduar plani i fushats pr Beratin, sikundr mendon Noli70 , por me siguri edhe aspekte ushtarake t kryqzats s pritshme, si do t kuptohet nga projekti pr organizmin e kryqzats q mbreti Alfons do t'ia paraqiste Paps n kuvendin e 1453-1454-s71 . Nga ana tjetr, n oborrin papnor sht diskutuar, pa dyshim, projekti i kryqzats s parashikuar nga "bulla kryqtare" dhe i hartuar nga mbreti Alfons. Duket kjo si nj ndrkoh e shkurtr prparimesh pr Sknderbeun. Nga fundi i nntorit, nprmjet kapelanit t krujs Ilia, ai e njoftonte mbretin Alfons se kishte shtn n dor nj territor t ri dhe nj kshtjell72 . N prgjigjen e tij t 7 dhjetorit sovrani e siguronte vasalin se nnmbreti Ramon d'Ortaf do t kthente s shpejti pran tij pr t vijuar luftn kundr osmanve "sot m shum se kurr"73 , ndrsa kshtjellarit t 67 PALL: Barlezio, 85-86 shn. 6. 68 NOLI: George, f. 50-51, 203 shn. 41. 69 N Annales Ragusini, ad annum 1453, 62. RAGNINA: po aty, 259. 70 NOLI: George, 50-51. 71 MARINESCO: Alphonse, 69-79. PALL: Skanderbeg, f. 15. 72 "Per Don Elya, capellano nostro et home vestro, havemo receputa vostra letra, de la quale havemo havuta piacere assai e maximo essendo stati advisati de lo paese e castello per voi presi...". ACA, Reg. 2660, fl. 48. RADONIC: Djuradj, nr. 74. 73 "Et non dubitate, che presto spacciarimo meser Raimundo d'Ortafa, nostro visere, in quesse parti, advisandove que hogi piu che may havemo volunta in quessa impresa non minore che en lo impresse che facemo decqua", po aty. 23. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 24 Krujs, katalanit Pere Scuder, i premtonte n nj mesazh katalanisht ndihma dhe nozullime me rastin e kthimit t nnmbretit74 . Ishte koha kur predikuesit e kryqzats rrihnin Perndimin duke nxitur dhe thirrur prijs dhe popuj q t ngriheshin n kmb dhe "t rroknin kryqin". Ata voln "t dhjetn turke" dhe shprndan sa mundn ndjesa, por rezultatet nuk qen kushedi far. "Zelli pr fen, q dikur pati ngazllyer turma pa fund n luftn pr Varrin e Shenjt, ishte fikur, - vren historiani i papve: - m kot dha e mori Papati q ta ngjallte s rishti"75 . N diskutimet e kuvendit t Roms, organizuar prej Nikolls V, q u zhvillua nga vjeshta e 1453-shit n pranvern e 1454-s, asnjra nga Fuqit perndimore nuk u ngrit parimisht kundr nevojs s "kryqzats", por ndihmat e ofruara prej tyre ishin t pakta. Ndrsa kardinal si Barabaro apo ipeshkvij si Piccolomini prfaqsonin n kto rrethana krahun i cili mendonte se Papa ende nuk po bnte sa duhej pr organizimin e kryqzats, nga krahu i mbrojtsve t Paps kardinali Carvajal i shkruante Piccolomini-t n fund t vitit 1553: "Nse i ke dgjuar fjalimet e legatve drguar Perandorit, nse e ke lexuar bulln papnore, nse llogarit se sa ka br Ati i Shenjt n mbrojtje t Krishterimit, kurrfar qortimi nuk do t'i bsh. S'ka pasur ende nj pap q t ket qen aq i dhn mbas s mirs s prbashkt sa Nikolla V. Dhe zelli i tij, n kt mes, nuk ka t biseduar. Kshtu ai i dhuroi 5 mij dukate Sknderbeut dhe i premtoi ndihm t mtejshme q ai t mund t mbrohet nga turqit; i drgoi 60 mij dukate ishullit t Rodit; shpenzoi 4 mij dukate pr t 74 "Mas stan de bona voluntad car prest desenpaharem lo magnifich mossen Ramon de Ortaffa, visrey nostres en aqueixes parts e us provehirem de lo que haven necesari". ACA, Reg. 2661, fl. 48. RADONIC: Djuradj, nr. 73. 75 PASTOR: Geschichte, I, 617. 24. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 25 pajisur flotn luftarake pr t'u drguar kundr turqve; me nj shum t paqme u orvat t nxiste prijsin e Karamanies t sulmonte osmant; me frym t madhe flijimi u prpoq t armatoste pr mbrojtjen e Krishterimit popullsin e Trebisonds, Arbris, Dalmacis dhe t vendeve t tjera pran turqve"76 . M 1 janar 1454 Piccolomi do t'i prgjigjej duke i shkruar, mes t tjerave: "Por kjo s'mjafton: E 'mund t bjn vall pes trirremshe tuajat kundr turqve? 'jan pesmij [dukate], q t tjer thon trimij, dhn Sknderbeut?"77 . Me interes duket fakti q, edhe nga nj informacion q Sceva de Curte i drgonte duks s Milanos pr Skndebeun m 22 shkurt 1454, do t flitet pikrisht pr 3.000 dukate dhn nga ana e Paps, jo pr 5.000: "Papa i drgoi [Sknderbeut] dukate trimij, t gjitha venedikase, me njmij siguri pr mbshtetje e premtime etj. dhe u numruan t gjitha n flori"78 . Me kalimin e kohs ajo far u pa ishte se, n rastin e nj kryqzate pr t ciln flitej dhe punohej, forcave q qndronin dhe luftonin n Europn jug-lindore do t'u mbetej t mbshteteshin vetm mbi elementt vendor. Sknderbeut n kt koh i vinin thuajse vetm ndihmat konkrete t sovranit t tij: mbretit Alfons. N fillim t vitit 1454 si Sknderbeu ashtu dhe rektort e Republiks e lajmronin Mbretin e Aragons, Napolit dhe Siqilis se osmant po gatitnin nj ekspedit kundr Arbris dhe zotrimeve t Venedikut n Arbri. Republika vendosi q oficert e saj t bashkonin forcat e tyre me ato t 76 PASTOR: po aty, 616. 77 CUGNONI: Piccolomini, nr. 34. 78 "El papa li ha mandati ducati tria milia, tuti venetiani, cum mille conforti et promesse etc. e sono stati tuti numerati in oro". ASM, Carteggio gen. Sforzasco, ad annum 1454. RADONIC: Djuradj, nr. 76. 25. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 26 Sknderbeut pr t'u br ball m mir "t pafeve"79 . Nga ana e tij, Sknderbeu iu drejtua pr ndihm si sovranit t vet, mbretit Alfons, ashtu edhe Paps. Me an t ambasadorit t tij Pal Gazulli duket se t dy palt, edhe Mbreti edhe Papa, i drguan ndihma80 . Nga sa nj Sceva de Curte i relatonte Duks s Milanos, Papa i kishte drguar 3.000 dukate, ndrsa mbreti Alfons 500 kmbsor dhe nj shum t hollash81 . Mesazhi i mbretit Alfons, i dats 29 mars 1454, fillonte me: "I mrekullueshmi dhe i pamposhturi burr Gjergj Kastrioti, kapiten i madhrueshm njerzish t armatosur, i shumdashuri yn"82 . Ndrsa Republika e Venedikut, nga ana e saj, gjente nj "zgjidhje" tjetr: n prill 1454 ajo ia delte t lidhte me sulltan Mehmetin nj traktat pr t ruajtur interesat e vet tregtar. Sikurse e kan 79 "Et sicut omnes intelligunt conservationi status nostri in Albania nulla alia securior neque melior provisio fieri possit, quan ordinare quod nostri rectores talem intelligantiam capiant cum dicto Scanderbego, quod amnes gentes et vires Albaniae colligantur in unum ad oppositum Teucri; vadit pars, quod ad literas Scanderbegi respondeatur in illa forma etc.". ASV, Senato Deliberazioni da Mar, V, fl. 19. LJUBIC: Listine, X, nr. XXXIII. RADONIC: Djuradj, nr. 75. 80 "Per meser Paulo de Gazulo havemo receputa vostra lettera, la quale ha multo bene sollicitato lo soccorrimento de quesse bande dalla, havemo comandato al dicto messer Paulo che sende debia andare ad vuy con lo soccorrimento, che ve fa nostro segniore lo papa etc.". ACA, Reg. 2799, fl. CVIII. RADONIC: Djuradj, nr. 77. 81 " stato qua lo suo ambasadore per aiuto. Lo re d'Aragona li ha mandati V cento fanti et alcuni pochi denari, e dicese chel s' facto reccomandato de esso re d"Aragona, ma de ci, id est de la reccomandatione, non sapemo lo certo". ASM, Carteggio gen. Sforzasco, ad annum 1454. RADONIC: Djuradj, nr. 76. 82 "Magnifico et strenuo viro Georgio castrioti, dicto Scandabech, gentium armorum magnanimo capitaneo, nobis plurimum dilecto", po aty. 26. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 27 pohuar njri mbas tjetrit Pastor-i, Jorga, Marinescu: Republika e Shn Markut u b kshtu e para fuqi e Perndimit q, pa marr parasysh solidarsin e krishter, rivendoste marrdhniet diplomatike dhe tregtare me Perandorin e re bizantine t trajts osmane83 . M 14 qershor t atij viti regjistrohet kthimi n Kruj i nnmbretit Ramon d'Ortaf, q kishte munguar pr disa koh. Nnmbreti vinte tanim me rekomadimet e Mbretit pr Sknderbeun, por edhe pr Gojko Stresin, Ivan Strezin, Gjin Muzakn, Muzak Topian dhe nj Aranit me emr t palexueshm mir n dokument84 . Vihet se se n letrn kredenciale prkatse t mbretit Alfons Sknderbeu thirret prsri, po ashtu si m 29 mars, me titullin e ri: "Kapiten i prgjithshm i njerzve tan t armatosur n viset e Arbris"85 . Nga sa kuptohet prej ksaj letre, tani Ramon d'Ortaf-s i jepej nj autoritet edhe m i madh: ai ngarkohej pr t ndihmuar "bestart e Krishtit" jo vetm n Arbri, por edhe n "Sklavoni"86 dhe Greqi87 . Misioni i Ramon d'Ortaf-s, njhersh politik dhe 83 PASTOR: Geschichte, I, 603-604. JORGA: Geschichte des Osmanische, II, 46. MARINESCO: Alphonse, 76. 84 "Similes litere fuerunt expedite directe sequentibus: Magnifico viro Georgio Strezi, consiliario, fideli nobis dilecto; Magnifico viro Yvan Strezi, consiliario, fideli nobis dilecto; Magnifico viro Gin Musaych, consiliario, fideli nobis dilecto; Magnifico viro Musaych Thopia, consiliario, fideli nobis dilecto; Magnifico viro [emri nuk lexohet] Arent, consiliario, fideli nobis dilecto". ACA, Reg. 2799, fl. CXV verso. RADONIC: Djuradj, nr. 79. 85 "Magnifico et strenuo viro Georgio Castrioti, dicto Scandarbech, gentium armorum nostrarum in partibus Albanie generali capitaneo, consiliario fideli nobis dilecto", po aty. 86 Simbas mendimit t MARINESCO-s, termi "Sclavonia" ka t bj me Dalmacin dhe posarisht me viset e Vukcicit, Alphonse, 78. 27. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 28 fetar, l t nnkuptohet se n zonat e dyndjes osmane kishte filluar nj proces braktisjeje t krishterizmit dhe prqafimi t Islamit. Njhersh me nnmbretin, mbreti Alfons drgonte n Arbri nj Fra Lorenzo da Palerino dhe nj Fra Giovanni dell'Aquila me nga nj flamur taftaje me kryq t bardh qndisur n mes si simbol i kryqzats q po fillonte88 : t gjitha simbole t qarta se lufta do t bhej n emr t Alfonsit, si sovran dhe zotrues i atij rajoni. far duket edhe m me rndsi, tani nnmbretit i jepej edhe autorizimi pr t prer monedha n Kruj, me t njjtn pesh dhe t njjtn dat t atyre q priteshin n t njjtn koh n Napoli89 . Sovraniteti i Mbretit t Aragons, Napolit 87 "... et statum Christi fidelium provinciarum Grecie, Albanie et Sclavonie CERONE earumve pertinentiarum et districtuum, que damnatorum Christi rebellium Teucrorum sepenumero temptantur circumvallantur et occupantur insultibus, agressionibus et insidiis quampluribus, ut que ex dictis provinciis restant possint Christique fideles in eis degentes occupare et ad dampnabilem eorum sectam in vituperium religionis cristiane juxta eorum sectam pravum propositum reducere pro Dei zelo"; "... ad dictas provincias Grecie, Albanie et Sclavonie earumque pertinentias et districtus personaliter conferre debeatis et cum inibi fueritis sic pro Dei zelo nostroque honore ac servitio circa bonum refimen et prosperum statum dictorum Christi fidelium dictarum provintiarum earumque civitatum, terrarum, castrorum et incolarum". ACA, Reg. 2661, fl. 70 verso- 71 recto. RADONIC: Djuradj, nr. 80. 88 MINIERI-RICCIO: Alcuni fatti, IV, III, 418 (me datn gabim).: La politica, XXVII, 775 (me dat gabim). JORGA: Geschichte des Osmanischen, II, 46 (e jep mbas 15 korrikut 1454). MARINESCO: Alphonse, 82. 89 ACA, Reg. 2799, fl. 114 verso -115. PISKO: Scanderbeg, 67, e interpreton gabim sikur ishte Sknderbeu q i kishte lejuar mbretit Alfons t priste monedha n Kruj; gabimin e ka nga SUMMONTE: Historia, II; e qorton gabimin MARINESCO: Alphonse, 81 shn. 2. 28. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 29 dhe Siqilis edhe mbi zotrimet e Sknderbeut dhe "baronve t tjer t Arbris" bhej ksisoj i plot: nga flamujt aragonez te prerja e monedhave napolitane. Nn ndikimin e mbretit Alfons, edhe Papa vijonte prpjekjet pr t ndihmuar Sknderbeun, posarisht duke e funksionalizuar at brenda koalicionit t kishter90 . N fillim t vitit 1454 Papa ndrhynte prsri n konfliktin mes Dukagjinve dhe Sknderbeut, i cili rrezikonte t degjeneronte n luft civile, mbasi me rnien e Kostandiopojs Dukagjint kishin br paqe me osmant. Duke e prfillur kt fakt "n dm t shtjes s krishter"91 , me mesazhin e 22 gushtit 1454 Papa lshonte nj interdict q i shtrngonte Dukagjint ta prishnin paqen me osmant dhe t pajtoheshin me Sknderbeun; pajtimin duhej ta shoqronin me nj "betim fetar" pr t cilin ngarkoheshin dy ipeshkvijt: ai i Lezhs dhe ai i Pultit92 . N tetor t atij viti edhe mbreti Alfons bnte nj ndrhyrje pran Dukagjinve. At muaj nj i drguar i Nikoll Dukagjinit (Pal Dukagjini ndrkoh kishte vdekur) me emrin "Brexanus" [Breani?] bnte vizit n oborrin e tij dhe mbreti Alfons ia rekomandonte at Paps pr t'i dhn "zgjidhjen nga mkati" zotris s tij pr betimin e br me rastin e paqes me osmant93 . Mbreti Alfons i lidhte edhe Nikoll Dukagjinit nj pension vjetor prej 90 KAYSER: Nicholaus, 215. 91 "... et aliis in detrimentum Christianorum per eos hactenus attemptatis hujusmodi deinceps se penitus absistere, necnon cum eodem Georgio concordiam inierint et invicem reconciliati existant". THEINER: Monumenta Slav, I, 413-414. HOPF: Griechenland, II, 133. 92 Po aty. 93 MARINESCO: Alphonse, 84. 29. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 30 300 dukatesh, q do t nxirreshin prej t ardhurave t krips n Arbri94 ; pr kt "rregullim" ai njoftonte m 21 tetor si Pal Dukagjinin, ashtu edhe Sknderbeun95 . N Kuvendin e Roms n dhjetor 1454 mbreti Alfons i parashtroi Paps nj "prkujtes" (memoriale), pr siprmarrjen kundrosmane96 . Simbas ktij projekti t ri, pikspari duhej prgatitur nj flot e fuqishme, e komanduar mir "pr t sulmuar armiqt dhe pr t mbrojtur Krishterimin n Levant"97 . Mandej duhej ndihmuar Sknderbeu me s paku 1.000 kmbsor dhe 200 kalors. Mbreti Alfons ngulmonte edhe nj her se forcat q do t'i drgoheshin Sknderbeut do t ndihmonin pr t'i shprndar osmant n shum fronte98 . Ushtria e madhe e kryqzats duhej t shprthente n msymje nga fronti hungarez; kryekomandanti duhej t ishte "me autoritet t madh dhe n favor t siprmarrjes" dhe t qe "Perandor ose Mbret"99 . Synohej, me sa kuptohet, Frederiku III, pr t'iu bindur simbolit t lirimit t Kostandinopojs, ose ndoshta edhe vet Alfonsi. N bashkpunim me nj komandant t till do t caktoheshin numri i ushtarve t ushtris s toks, si 94 Po aty. 95 ACA, Reg. 2661, fl. 76 recto-76 verso. RADONIC: Djuradj, nr. 84, 85. 96 ACA, Reg. 2697, fl. 162 recto-163 recto. RADONIC: Djuradj, nr. 86. 97 "... che se debe in offensione de li inimici e defensione de la christianita in Levante", po aty. 98 "Secundario provedere de gente ad Scanderbecho a lo mancho de fanti mille et cavalli docento utili et non de conducta per che a benche estato pocho stimato questo recordo facto per lo dicto S[canderbecho] a la Soa Sanctita pare a lo dicto Se sea una de le necesarie cose questa per divertire la potencia de lo Turcho in tante parte, che non posa fare lo male che lassiando faria", po aty. 99 "Primo capitaneo che sea de grande autorita etd e favore a la impresa et che sea Imperatore o Re", po aty. 30. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 31 dhe numri i anijeve t flots. Por, paraprakisht, pr t'i br t mundshme t gjitha kto, duhej mbledhur nj shum e madhe t hollash100 . Prej nntekstit t ktij projekti kuptohet q Sknderbeut i rezervohej nj rol thjesht mbrojts, prforcuar nga kontingjentet e mundshme t Paps, gjithnj si vasal i Mbretit t Aragonit, Napolit dhe Siqilis. Projekte t ngjashme kryqzate u prpunuan gjat atij viti edhe n Ratisbonn n pranvern e 1454-s, n Frankurft n vjeshtn e po atij viti, n Vjen101 etj. N Kuvendin e Rastisbons u vu gjithashtu n dukje roli q duhej t luanin arbrit n kryqzatn e projektuar102 ; n kt Kuvend i qe propozuar Paps t prfshihej n bashkpunim edhe emiri i Karamanies, armik i njohur i osmanve103 . As Duka i Burgundjes Filipi III, n Kuvendin e Frankfurtit, nuk e harronte pjesn q duhej t merrnin arbrit n kt kryqzat n prgatitje e sipr104 . (N nj ceremoni krshrore t quajtur "Festa e Fazanit", zhvilluar n Lil m 1454, Filipi i Mir qe zotuar botrisht "t rrokte kryqin"105 dhe Nikolla V e kishte thirrur edhe at "atlet shum i egr i fes dhe lufttar i patrembur kundr prpjekjeve 100 "Secundo grande suma de denaro per fare doi grandi exerciti: uno per terra e altro per mare, la quantitate de li quali exerciti se pora deliberare con lo capitaneo, che era electo per la dicta impresa", po aty. 101 VOIGT: Piccolomini, II, 104-118. PASTOR: Geschichte, I, 619-621. JORGA: Notes, IV, 90-91. Po ai: Geschichte des Osmanischen, II, 58. 102 MARINESCO: Alphonse, 69-70. 103 MAKUEV: Rezyskanija, 31. JORGA: Geschichte des Osmanischen, II, 31. 104 JORGA: Notes, IV, 95. 105 E prshkruan ARENST: Beschreibung der Festfeier etj. Treviri 1868. 31. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 32 shum t ndyra t nj armiku t till"106 N mnyr t posame u ndien dy kuvendet hungare, q u mblodhn m 1454 dhe 1455. Nga ana e Fuqive t krishtera Hunyadi-t me fuqit e tij i parashikohej "vendi i par" n kryqzat. Pr Nikolln V ai mbetej "Paladini i Krishterimit"107 dhe, pr kt arsye, Papa ngulmonte t'i shtynte hungarezt n kryqzat. Kt mision ai ia kishte besuar legatit t tij n Oborrin hungarez Giovanni de Castiglione. N Kuvendin q mbreti hungarez kishte mbledhur n Bud n janar 1454 zotroi krahu pr luft kundr osmanve. Hunyadi zmadh u zgjodh komandant i prgjithshm pr nj vit dhe u dekretua mobilizim i prgjithshm. Simbas ktij mobilizimi, jo vetm pronart e vegjl dhe t mdhej t tokave, por edhe priftrinjt detyroheshin me shrbimin ushtarak. Fisnikt q do t braktisnin tokat e tyre pa shkaqe bindse, do t ndshkoheshin me humbjen e pasurive, pr t njjtin krim jofisnikt do t dnoheshin me vdekje. Megjithkt, nga sa tregon historiani i mbretris s Hungaris, Hunyadi qe i ndrgjegjshm se ushtria e tij ishte ende e dobt pr nj fitore prfundimtare108 . N kto gatitje e sipr pr "kryqzatn" nga ana e Perndimit, msohej se n dhjetor 1454 ushtria osmane e komanduar nga nj pasha po niste nj ekspedit t re. Simbas njoftimit q i bnte Senatit t Venedikut nnkapiteni i Gjirit Leon Venerio, Sknderbeu "sht trembur shum dhe ndodhet n 106 "... fidei ferocissimus athleta et intrepidus pugil contra turpissimi histis huiusmodi conatus". Nuper cum, MCCCCLIV, VI Id. Mart. Simbas CERONE: La politica, XXVII, II, 426, shn. 1. 107 KAYSER: Nicholaus, 215 dhe vij. 105 E prshkruan ARENST: Beschreibung der Festfeier etj. Treviri 1868. 108 KATONA: Historia, VI, 952 vij. ZINKEISEN: Geschichte, II, 71-76. 106 "... fidei ferocissimus athleta et intrepidus pugil contra turpissimi histis huiusmodi conatus". Nuper cum, MCCCCLIV, VI Id. Mart. Simbas CERONE: La politica, XXVII, II, 426, shn. 1. 32. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 33 ikje"109 . Me sa kuptohet prej nj mesazhi q dogja i Vendikut Francesco Foscari i drgonte m 29 janar 1955 Duks s Milanos Francesco Sforza, fushata e osmanve drejtohej pikspari kundr Serbis s Brancovicit: osmant kishin pushtuar "thuajse gjith mbretrin e Serbis", si dhe kishin zn Sofien110 ; n ndihm t serbve u detyrua ather t zbriste Hunyadi111 . N shkurt nj ambasador i Sknderbeut regjistrohet n oborrin e mbretit Alfons, si dhe n at t Duks s Napolit, pr t krkuar ndihma112 . Nga ana tjetr, n letrat e detyrs me t cilat dogja Foscari pajiste m 13 mars 1455 nj Johan Bollano si "proveditor t Durrsit dhe orator n viset e Arbris", lexohen n hollsi masat e Republiks pr t fortifikuar qyetet e saj Durrs, Lezh, Shkodr, Drisht dhe Danj, por edhe pr t kontaktuar me prijsit arbr, Sknderbeun, Aranitin dhe Muzak Topin, n pritje t ekspeditave osmane113 . Nga ana tjetr, edhe mbreti Alfons detyrohej t ndrhynte n mars 1455 mbi 109 "... sta in grandissimo timor et fuga". ASV, Secreta consilii Rogatorum, XX, fl. 52. LJUBIC: Listine, X, nr. LVI. RADONIC: Djuradj, nr. 87. 110ASM, Carteggio gen. Sforzasco, ad annum 1455. RADONIC: Djuradj, nr. 89. 111 JIRECEK: Geschichte der Serben, II, 101-102. JORGA: Geschichte des Osmanischen, II, 56, shn. 3. 112 ACA, Reg. 2669, fl. 132 verso-133. MARINESCO: Alphonse, 87. 113 "... quod procures per illa media et modos , qui tibi utiliores videbuntur, de inducendo magnificum Scandarbegum, Arnitum et Musachium Thopia et alios dominos illarum partium, quod mittant operarios suos ad dictum opus"; "... quod in aliqua alia re non expendantur quam in fabrica predicta, excepto salario bayli nostri, tui provisoris, ingeniarii, castellani, somestabilium et omnium stipendariorum et excepta provisione Scanderbegi et Musachii Thopie". ASV, Senato Deliberazioni da Mar, V, fl. 77. LJUBIC: Listine, X, nr. LXII. RADONIC: Djuradj, nr. 90. 33. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 34 vasalin e tij Muzak Topia, duke i br thirrje nderit t tij: q t rrafshonte mosmarrveshjet me Sknderbeut (t cilin e kishte kunat) dhe t'i bindej nnmbretit n Arbri Ramon d'Ortaf114 . Pak a shum n t ktilla kontingjenca, n n mars 1455 vdiste Nikolla V duke ln n mes edhe projektin e kryqzats. N shtratin e vdekjes thrriste prreth kardinalt dhe u mbante nj fjalim q u quajt Testamenti i tij; n t Papa shprehej me fjal t hidhura pr princrit e Europs115 . Me vdekjen e Nikolls V u zgjodh pap kardinali i moshuar Alfonso Borgia, i cili mori emrin e Kalikstit III. Fill mbas zgjedhjes, ky bri betimin: "Un pap Kaliksti III premtoj dhe i betohem Trinis, s Shenjt At Bir dhe Shpirt i Shenjt, gjithnj t virgjrs Nn t Zotit, Shenjtve Apostuj Pjetr dhe Pal dhe t gjitha ushtrive qiellore, se deri me flijimin e gjakut tim, po t jet nevoja, do t bj gjithka t mundshme pr t fituar s rishti, me ndihmn e kshillit t vllezrve t mi t nderuar, Kostandinopojn q, pr ndshkim t gjenit njerzor mkatnor, u pushtua dhe shkatrrua prej armikut t Kryqit Shelbues, prej birit t djallit Muhamet, pr t liruar poashtu t krishtert q lngojn n skllavri, pr t ngritur s rishti besimin e vrtet dhe pr ta shkulur n Orient sektin djallzor t t pabesit dhe t nmurit Muhamet. Se n t harrofsha ty, Jerusalem, rnt n harres e djathta ime, m'u ngrift gjuha n goj sa her mos t kujtohem pr ty, Jerusalem, dhe mos t paa ty 114 "Ve respondemo, pregandove et exhotrandove, che lassando stare da parte qualunca differencie et disensioni, che vuy haggiate havuti con lo magnifico Georgio Castrioti, alias Scanderbecho, attendiate ad fare lo devere et honere vestro et ve vogliate sempre aderere et intendere con lo nostro Vicere in quesse parte, miser Raimundo de Ortoffa. Da questo vuy ne farrite piacere assai et satisfarite al vestro honore". ACA, Reg. 2659, fl. 145. RADONIC: Djuradj, nr. 91, 92. 115 Teksti n MANETTI: Vita, 947 vij. Nuk prjashtohet mundsia q fjalimi t jet ribr dhe stilizuar nga ky jetshkrues i tiji. PASTOR: Geschichte, I, 508 shn. 2. 34. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 35 fillin e gazit tem. Kshtu m ndiht Zoti dhe Ungjilli i Shenjt i tij. Amen"116 . Fjal kaq t ashpra nn kupoln e Shn Pjetrit nuk qen dgjuar prej kohsh. Nga profesioni Papa ishte jurist, madje dijetar i shquar. Por ishte edhe spanjoll, me emrin e vrtet Alonzo de Borja, dhe tradita spanjolle e luftrave shumshekullore me maurt dhe e konfliktit me Islamin dukej se ringjallej tek ai117 . "N historin e popujve t tjer kryqzatat s'prbjn vese nj episod, - shnon duke folur pr kt pap baroni Von Pastor, - kurse ekzistimi i popullit spanjoll ka qen nj kryqzat e vijueshme"118 . Historiani i papve v re madje se asnj pap nuk pati ndrmarr me nj "zell" dhe "energji" t till nj kryqzat si Kaliksti III119 . Akti i tij i par praktik ishte konfirmimi, madje zgjerimi, i "bulls kryqtare" t paraardhsit t tij pa mbushur as muajin nga zgjedhja pap. Viti 1455 ishte nj vit msymjeje nga ana e osmanve, t cilt nuk donin ta linin t organizohej Perndimin n prgatitje e sipr t "kryqzats"; ky vit duket se qe shum i vshtir pr Sknderbeun. Qysh n prill 1455 nj ushtarak i quajtur Antonio Palerino de Palerino mbrrinte pran tij si i drguar i mbretit Alfons120 . Ai i sillte Sknderbeut informacionin pr "kryqzatn e 116 Betimi gjendet n shum kodik t shek XV. Ktu nga DE MONTAULT: Oeurvres, I, 386. Edhe PASTOR: Geschichte, I, 672. 117 M gjer pr kt pap HARDUIN: Concilia, IX, 1375; PASTOR: Geschichte, I-II; CREIGHTON: History, III, IV; BLUME: Iter Italicum, III; REUMONT: Geschichte, III, 126 dhe vij.; HEFELE: Concilieng., VIII, 74 dhe vij. 118 PASTOR: Geschichte, I, 672. 119 PASTOR: po aty, 670 dhe vij. 120 "La Maest del re questa pascha mandoe Palerino al Scanderbech in Albania a provedere questo payxe et per intendere come fosse apto et sufficiente a sostenatatione de gente d'arme". ACA, Reg. 2798, fl. 35. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 36 madhe" q tanim, mbas "paqes italiane", ishte n prgatitje prej Paps s ri, i cili si kardinal Alonso Borja pati qen njeri i besuar i mbretit Alfons. Por De Palerino-ja ishte i ngarkuar edhe me nj mision t posam rikonjicioni: ai duhej t inspektonte territorin nga i cili do t niste msymja (kshtjella, kalime dhe pozicione t ndryshme) dhe t raportonte mandej n Napoli rezultatet e vrojtimeve t tij n mnyr q Mbreti t mund t drgonte me koh gjith sa ishte e nevojshme121 . De Palerino-ja do t kthente pr t raportuar n Napoli dhe m 22 maj mbreti Alfons do ta niste prsri pr n Arbri s toku me nj kontingjent 1.200 kmbsorsh dhe 500 kalorsish122 . Misioni i De Palerino-s kishte t bnte sa me prgatitjen e kryqzats n prgjithsi, aq edhe me organizimin e sulmit pr marrjen e Beratit. I quajtur "Belgradi shqiptar", Berati paraqiste pr mbretin Alfons nj rndsi dore s par, duke qen se ai me kshtjelln e tij kontrollonte nj rajon t tr si ishte bregdeti jugor i Arbris s paku deri n Vlor. Sulmi pr marrjen e Beratit u krye n maj 1455 me nj ushtri "t krishter" arbro-napolitane prej 14.000 vetsh t udhhequr nga kunati i Sknderbeus Muzak Topia dhe vet De Palerino-ja. N kohn q forcat e krishtera i kishin vn rrethimin kshtjells, m 26 korrik ato u sulmuan n befasi mbas shpine prej nj trupe t zgjedhur 40.000 kalorsish turq, dhe u shpartalluan. T krishtert u masakruan: u vran ose u zun robr 5.000 158-159. MAKUEV: Monumenta Slav., II, 227; ky e ka dhn gabim emrin: "Palermo"; e koregjon MARINESCO: Alphonse, 97, shn. 2. RADONIC: Djuradj, 93 dhe shn. 1. 121 Po aty. 122 "Mo [Palerino] ritornato et ha mi caricato, che di questo ne scrivesse ad V. Sria, reccomendandose a quella et significandoli che la preiibata Maest ha deliberato remandarlo al prefato Scanderbech cum fanti mille duecento et il Signor Texeo Savello et sancto Garillo cum cavalli cinque cento, sapendo che V. Sria summamente l'havera a piacere", po aty. 36. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 37 deri 6.000 ushtar, vet Muzak Topia u vra, De Paleriono-ja shptoi vetm me rreth 300 kmbsor123 . Ambasadori i Duks s Milanos n Napoli, Albrico Malleta, n raportin e 8 gushtit 1455 pr shpartallimin e Beratit, shton edhe kt: "Dhe mbrriten kta turq deri n bregun e detit, breg prej t cilit pr nj nat kalohet leht n Itali nga porti i Brindisit, qyteti i princit t Tarantit. Dhe gjith ditn vikasin kta turq dhe thon se duan t kalojn n Brindisi. Dhe kur ushtria e turqve, q ndodhet kundr Rodit, t vinte shpejt n kt ngushtic t Brindisit dhe t bashkohej me kt ushtri 123 "E ritrovandose Scanderbech cum Palerino a campo contra quello loco in nome delo Re, supervene lo exercito del Turcho e rupeno el dicto campo. E secondo me ha dito uno cognato de Palerino, el qualle vene hieri, sono stati tra presi e morti da V in VI m. Cristiani. E stato preso uno Signor Mosacho, cognato de Scanderbech. E de li mile fanti de Palerino gli ne rimasto piu de CC. Heri el dicto cognato de Palerino ando da la Maest del Re a dargle per parte de Palerino quanto era segiuto". MAKUEV: Monumenta Slav., II, 148-149. PISKO: Skanderbeg, 38-139. RADONIC: Djuradj, nr. 96. "Hieri che fu a 7 de Augusto sono venuti molti fanti, li quali dicano e confirmano de visu, che siando andato el Signor Schanderbech de Albania, areccommendato dela Maest del Re a campo ad uno castello del Turcho, chiamato Beligradi, cum circa 14.000 persone, tra li quali gli erano anche fanti de la Maest del Re, e delliberando de dare la bataglia cum ferma speranza de havere quello passo, el quale era de grandissima importantia e prejuditio al Turcho, gli superveneno da circha 40.000 cavalli de le piu elete gente che avesse el Turcho, le qualle feceno un tanto presto cavalcare, che non se vedeva per quelli del campo havesseno potuto venire cum tanta celerita. Et intrarono in questo campo per vie non may usate cum tanto furore, che rupeno el dicto campo, e hanno tra morti e presi da cinque in sey mila Cristiani. E se la note non gli havesse ajutati, niuno campava". MAKUEV: Monumenta Slav., II, 150-151. RADONIC: Djuradj, nr. 95. 37. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 38 [t ktushme], mjer Italia e gjith, se nuk do t ket nga t'ia mbaj"124 . Lajmi ra si rrufe n oborrin e mbretit Alfons, si pr humbjet e mdha t psuara aty, edhe pr rndsin gjeo-strategjike q Mbreti i jepte Beratit. I njjti Albrico Malleta, i cili informohej nga nj kunat i De Palerino-s, i raportonte Duks s tij n Milano: "Dhe thot se Madhria e Tij [Mbreti] u hidhrua shum, duke thn gjithashtu se, sikur Madhria e Tij ta kishte marr kshtjelln n fjal, q kontrollonte me lehtsi nj vis shum t madh t Turkut deri n Vlor, Turkut nuk do t'i mbetej rrug kalimi pr t ardhur n kto troje q ai [Mbreti] i zotron prkundrejt n Taranto dhe Brindisi"125 . Shpartallimi i ushtris s krishter n Berat do t vishej edhe me nj mistik t vetn. I biri i Simon Zenebisit, edhe ky vasal i Mbretit Alfons, q mbrrinte n oborrin e Napolit pak mbas betejs s Beratit (gusht 1455), tregonte dy mrekulli. E para: n fushn e betejs ku dergjeshin trupat e t vrarve, si t t krishterve ashtu edhe t turqve, natn shiheshin qart disa ndriime t uditshme q dukeshin sikur zbrisnin nga yjet 124 "E sono transcorsi questi Turchi perfino al lito del mare, dal qualle lito in una note facilmente se intra in Italia nel porto de Bronduso, cita del principo de tarante. E tuto lo di cridavano questi Turchi e dicano de volere passare a Brondussa. E quando la armata de li Turchi, che e contra Rodi, venese presto a questo passo de Brondise ad unirse cum quello exercito, guay a tuta Italia, non siandoli altra provisione". MAKUEV: Monumenta Slav., II, 150-151. RADONIC: Djuradj, nr. 95. 125 "E dice, che ma Maest del re se ne trova molto de mala voglia, digando etiamdio, che se la Maest del re havesse obtenuto el dicto castello, cha facilmente obtineva uno grandissimo paese del Turcho perfino ala Valona, perche non remagniva passo al Turcho de venire a queste terre, le qualle luy tene per contra de Taranto e de Brundiso". MAKUEV: Monumenta Slav., II, 148-149. PISKO: Skanderbeg, 38-139. RADONIC: Djuradj, nr. 96. 38. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 39 vetm mbi trupat e t krishterve dhe jo t tuqve126 . E dyta: kur kishin vajtur turqit pr t varrosur trupat e t vrarve, i gjetn trupat e turqve gjysm t kalbur dhe t shqyer nga ujqit dhe shtazt e tjera, ndrsa trupat e t krishterve ishin t paprekur dhe pa kurrfar ere127 . I tronditur nga humbja e madhe, mbreti Alfons vijoi t'i drgonte ndihma vasalit t vet: m 25 gusht ai i jepte Giovanni Catalano-s, komandant i balestrierve dhe i kmbsorve, nj flamur taftaje t gjelbr me thek mndafshi, me nj balestr t qndisur n mes dhe nj "Siti Perillos"128 . Meqense "kryqzata" lypsej t kishte edhe prijsit fetar, ai drgonte n Arbri edhe nj Fra Juan Claver me katr flamuj t tjer me armprt e Aragons129 . Pr ndihmat e drguara nga mbreti Alfons n kt koh me an t prfaqsuesve ushtarak t Sknderbeut njofton edhe Summonte-ja, i cili i quan ata "zotrinj t ardhur nga Arbria"130 . Simbas Summonte-s, ndihma prbhej prej 1.000 126 "E in quello loco, dove fu fata la bataglia, unde erano misculati li corpi de li Cristiani e de li Turchi, la note se vedeva chiaramente certi razi e splendori, che parevano descendere da le stelle sopra li corpi de li Cristiani e non de li Turchi". MAKUEV: Monumenta Slav., II, 147-148. RADONIC: Djuradj, nr. 97. 127 "Laltro miraculo, che andagando li Turchi per volere sepelire questi corpi, trovarono la mazor parte de li soy corpi molto putredi e straziati e lazarati da lupi e da altre fire bestie e li corpi de li Cristiani trovarono integri e senza fetore alcuno", po aty. 128 MINIERI-RICCIO: Alfonso, VI, III, 432. CERONE: La politica, XXVIII, I, 182. MARINESCO: Alphonse, 101, shn. 2. 129 MINIERI-RICCIO: po aty, 434. CERONE: po aty, 181. MARINESCO: po aty, 101, shn. 3. 130 SUMMONTE: Storia, I, 529. Simbas TIVARASIT ishin Pal Kuka, Nikoll Erizi, Gjon Perlati te BIEMMI: Istoria, 310. 39. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 40 kmbsorsh arkibugjer dhe balestrier, "aq njerz sa [Sknderbeu] jo vetm mbrojti shtetin e tij, por fitoi edhe disa kshtjella t Turkut"131 . Me gjith kto ndihma, situata e Sknderbeut mbas shpartallimit n Berat nuk dukej t prmirsohej, madje shtoheshin edhe humbje t tjera, si kuptohet nga lajmet pr "luftime t prgjakshme"132 . Mbas fitores s Beratit osmant shtin n dor territorin q mbrrinte deri n afrsi t Krujs133 . Gjat gjith vjeshts ata rrnuan viset e pushtuara duke kryer "mizori t tmerrshme" dhe duke marr pr skllevr gra e fmij134 . N Napoli madje druhej se mos e gjith Arbria binte n duar t osmanve135 . N nj relacion t ambasadorit t Duks s Milanos Albrico Maleta-s, t dats 8 dhjetor 1455, tregohet se osmant ishin dyndur n Arbri dhe vijonin t prparonin136 . Edhe n nj relacion nga oborri papnor, po pr Dukn e Milanos por prej Jacobo Calcaterra-s, relatohej se Papa ishte njoftuar pr nj ndeshje t rrept n fund t 1455-s n "Arbrin e Sknderbut", "n t ciln, sikurse shkruhet, u vran e u zun robr njerz shum dhe pa fund"137 . Hopf-i dhe, mbas tij, Pastor-i 131 COSTANZO: Storia, I, 529. 132 MAKUEV: Razyskanija, 97. Po ai: Monumenta Slav., II, 196. PISKO: Skanderbeg, 140. 133 MAKUEV: Razyskanija, 97. Po ai: Monumenta Slav., II, 152. MARINESCO: Alphonse, 104. 134 Po ata, po aty. 135 Po ata, po aty. 136 "Habiamo aviso in questa terra, che li Turchi sono corsi molto grossi in Albania. E hano preso molte terre per fine apresso ala Croya, cita delo Re a octo miglia... ecc.". MAKUEV: Monumenta Slav., 152-153. RADONIC: Djuradj, nr. 103. 137 "Hogi a la St del papa [...] sono gionte lettere, nele quale se narra come il Turcho et la gente sua hano havuto in questi d proximi duoy grandissimi conflicti, l'uno apresso de Syo, l'altro in Albania da lo 40. Fondacioni i Rinis Islame Cyrih www.islamischen.ch e-mail: info@islamischen.ch 41 vrejn se pr disa koh mbas shpartallimit n Berat Sknderbeu u prfill n Perndim si "i zhdukur" dhe vetm n fillim t vitit 1456 do t shfaqej prsri138 . Scanderbech, nel quale, secondo se scrive, e facta occisione e captivita de molte et infinite persone". MAKUEV: Monumenta Slav., 196. RADONIC: Djuradj, nr. 106. 138 HOPF: Griechenland, II, 134. PASTOR: Geschichte, I, 737.