A. ZEK VELD TOGAN

Bugnk

TRKL (TRKSTAN)

ve yakn

TARH

Cilt I

BATI ve KUZEY TRKSTAN2. Bask

stanbul - 1981

(ENDERUN YAYINLARI 8) (ENDERUN KTABEYBeyazsaray, Kitaplar arsNo. 46 Beyazt - stanbulTel. : 22 40 51) (Basld Yer : AKSSEDA MATBAASI ff : 27 21 99 stanbul)

Hazar Denizi dousunda Rus ve in idaresinde yayan T'rkerin tarihine ait olarak kaleme alman bu eserin 928 - 1939 yllan arasnda Msrda eski hurilerle baslan bu ilk cildinin nsznde kitabn yazl tarihi anlatlmt. O, 1918 - 1921 senelerinde, daha Trkistanda iken, Rusya dnda neredilmek zere, kaleme alnmt. Eser 1924 - 28 de ( sonsz ksm 1929 da ) son eklini bulmutur. Eserin her iki tasnif eklinde gaye : Trk aydnlarna Hazar Denizi tesindeki Doutrklerinin bugnk hayatlar ile dorudan doruya ilgili olan yakn mazisi hakknda toplu malmat vermek, bunlarn tarihte milletler arasnda igal ettii mevkilerini belirtmek olmutur. Bu Trklerin lkeleri nasl oldu da Rus'a ve in e maloldu?. Bu mesele ancak 16 nc asrda balyan umum ve tedric inhitat prosesi ile ilgili bir ekilde izah edilebilir. Bat ve Dou Trkistana ait muhtelif dillerde yaplan neriyat imdi bir ktphane tekil edecek kadar zengindir. Bu neriyattan ve says pek ok olan yazma menbalardan rendiimiz bu mevzuu, son yarm asr zarfnda hadiselere bizzat itirak ederek, daha yakndan rendim. Bu eser, lkenin 16 c asrdan sonraki tarihine ait elde mevcut malzemenin bir sentezinden ibarettir. Doutrkistanm, aatay hanlar merkezlerini 16. asr banda o zaman Moolistan tesmiye olunan Yedisu'dan Aksu ve Ka- gar taraflarna aldktan sonraki siyas hayat in ve Moolistan ile bal olduundan lkenin dou yansndan ayr bir ciltte bahsetmek icabetti. O da bu eserin ikinci cildini tekil edecektir ve taba hazrdr. Biz bazlarnn imal Trkleri diye adlandrdklar Kazan Trkleri ile Bakurtlar da Dou Trkleri ,, nden saydmzdan onlarn hayatna bu eserin nc bir cildini tahsil etmek fikrinde idik. Fakat deerli arkadam Abdullah Taymas (Battal) bu mevzua ait Kazan Trkleri,, unvaniyle zel bir eser nerettiinden buna lzum kalmad. Bakurt istikll lurekeileri tarihi ise Tr kili (Trkistan) Biik,, serisinin 7. saysn tekil etmek zere ayr bir ci!d olarak yazlmtr ve taba hazr bulunmaktadr.

(O N S O Z)

(O N S O Z)

Btn Trkii (Trkistan) Bitik,, serisi gibi bu eserde de dvalar mehazlar gstererek aydnlatmak yolu takip edilmise de, bizim, Tarih aratrmalar,, serimizde tetkik mevzuu eniimiz ar lm meselelere girmeyip eserin popler mahiyetini muhafaza etmek esasna sadk kalmak istedik. Byle olduu halde eserin her iki tabnda tarihimize ait baz mudil meselelere temas etmek ye onlar mehazlar gstererek incelemek icabeimitir. Mesel lkenin eski tarihine ve ahalisinden bazlarnn meneine ait zihinlerde yerlemi yanl fikirler vardr. Bunlar V. Grioryev, Fr. v. Sehiv arz, Sir Denison Ross, V. Barthold, Masalski, Ma- chatchek gibi zevatn Trkistana ait maruf eserlerine gemitir. O cmleden lkenin Huni ar, hatt Gktrkler devrinden nce mnhasran Ary anlerle meskn kald; Trkistan'n ehirli Trk, bizim tabirimizle Kent tr k ahalisinin trk- lemi Iranler olduu; Trkmenlerin imdiki vatanlarna ancak milad 8. inci asrdan balayp Moolistan'dan kalkp gelerek yerlemi olduklar gibi hususlar tarih hakikatlermi gibi yazlr durur. Bu hatalar tashih etmeden ad geen melliflerin yanllarn tekrarlamak, yahut sktla gemek yersiz olurdu. Kitabn bu ikinci tab geen yl intiar eden Umum Trk Tarihine Giri,, kitabmdan. sonra baslm olsayd, s. 86 - 99 dahi haiyeler ayedilmi olurdu. Nasl ki Giri in ikinci cildi lanca bu kitabn s. 123 - 135 de mnderec uzun haiyeler de ona geirilmi ve nc basm bu ar yklerden kurtarlm olacaktr

Kitabn ilk tabndan sonra Tirkilinde zuhur eden hdiseler "1929-1940 sene* icr :iraind'r Trkistanm vaziyeti,, adyla nerettiim bir ek risalede anlatlm it. .S'imdi de bu risaleyi, 1947 ylma kadar ki hdiseleri ihtiva etmek zere tevsi -derek yeniden neretmek zarureti vardr. Bilhassa, ki bu son yedi sene zarfnda gvrek Doutiirk illerinde, erekse Ortaasya ile ilgili beynelmilel siyas hayatta, byk inkiaflar vaki olmutur. Eserin ilk tertibinde Asya'da Rusya ya rakip devletler sfatiyle ngiltere, Fransa ve Japonya'dan bahsedilmiti; son harp ise btn bu devletleri ikinci dereceye atarak muazzam bir cihan kuvveti sfatiyle Ancrikay ortaya karmtr. Dnyann klmesi bir daha ilerledi. Bugn A - ineri kn He Rusya Ortaavrupa'da ve Uzakdou'da snrda bulunmaktadrlar. E- serde s. 602 - 603 madde a de anlattm Avrupa faizmi,,, Boleviklerle uraaca yerde dier milletlere saldrdndan, iflas etti; ayni yerde madde 3 te anat- ineniz Rus faizmi,, harpten muzaffer kt, imdi Fanslavizmi gerekletiriyor; dahlen de bilhassa Trkistanda ndstri esasnda kaynaarak tek Rusya milleti vcuda getirmek,, iini btn kuvvetiyle gerekletiriyor; Trk cumhuriyetlerinden Bakurd ilini Rus yann petrol, elik ve makine sanayii, Kazakili ile Oy- rat (Altay) lkesini bakr, demir, kurun ve kmr, Tannutuva Cumhuriyetini atom sanayii merkezlerine evirerek bu lkelere Rusyanm muhtelif rklarna mensup, fakat an dilleri rusa olan kavimlerini tehcir ederek yerletirmek, yerli Tr!: ahaliyi Rusyanm baka taraflarna datmak ve Rusya mikyasnda ahali harmanlamas,, iini bilhassa Ortaasyada ve Sibiryada tahakkuk ettirmek uurunda. alyor. Ruslar bu son harpta kendi saflarnda Sovyet Rusyanm azameti iin savaan Asycd kavimlerin byk Rusya idesini, imparator Vespasyan zamannda asl talyanlar geride brakrcasna. byk Roma patriyotu kesilen Gaflardan. spanyollardan vc Afrikallardan daha ok benimsemi olduklarm grdklerini sylyorlar. Bununla beraber bu eserde, s. 388, st. 8 v. d., s. 602, st. 15-18 de Rus bymesinde esas milin Ruslara komu Asyaf kavimlerin bnye gevreklii ve AvrupalIlarn da bunu kendileri iin, Asyada hkimiyet bakmndan, msait saymalar olduuna, fakat bunun yanl olduu ve bu kavimlerin bnye salnn lzumu byk devletlerce pek yaknda anlalacana dair rnialeala- rmrzm yerinde olduu grlmtr. Trkiye'ye, ran'a ve in'e bu yolda radikal yardmlar yaplmakta olduu gibi, Hindistan'da da, bundan hafta nce (ra. 8. 947), merkezi Dehli olmak zere, bir mecusi Hindistan ve, merkezi Karac olmak zere de, bir rnslman Pakistan devleti kuruldu. Pakistana tekmil Sind havzas ve Kamir dahil olduundan Tiirhili (Trkistan) gneyde Afganistan'n yannda yeni bir slm devletine komu olmu bulunuyor. Bunun gibi Afganistan m, Tibet'in Doutrkistan'n ve Moolistan'm da Rus yaylmasna kar bnye salama,, ameli yedine tbi tutulabilmesi pek mmkndr.

Kitabn ille tabnda teknik miikilat yznden birok eksiklikler vaki olduu nsznde anlatlmt. 1942 - 43 senelerinde baslan, fakat haz sebeplerden dolay sata kanlamyan bu ikinci tabnda o eksikliklerin mhim ksmlar, bilhassa ilk basmda tay etmek mecburiyetinde kaldmz haiyeler, haritalar, slale ecereleri ve endeks ilve edilmesiyle tamamland. Bununla beraber bu yeni basmda baz deiiklikler de yaplmtr : Kitabn eski harflerle baslan ilk tab bilhassa Trkistanl okuyuculara tahsis edilmiti; ye]\ harflerle pasuan bu ikinci tab ise Trkiyeli okuyucularn mtalaasna arzedilirken ilk tabnda 130 sy- fa tutan altnc bap (Trkistanm komu devletler ve milletler arasnda^ rpeVkifne ait mtalaalar) ve sonsz,, bu yeni basmda 33 sahifeye indrlerek ks^Jpltn yani ilk tabndan 103 sahile t ay edilmi bulunmaktadr. B ununla* rtty1*

ilk basmnda tima ve fikr hayata ai bm.bMaer'^n.h^by

m olmas dolay isiyle taypdilmiti, onlar bu yeni basmda (a. 440-42, 4 3~7X)

tekrar yerlerine konmutur. Dier baz ulak ilveler ve yeni bibliyografya kayit- lori |] iine alnmtr.

Biz Trkistan tabirini Hazar Denizinden ve aa EdiVden in Sed- die kadar uzanarTieEmT Doutiirkleri manasnda kullanmtk. B^TtbTPrf. '^!einow ve Dr. OIzscha tarafndan 1942 de intiar eden Trkistan,, kitabnda da bu manada kullanlmtr. Ayni 1942 ylnda bize baz mnevver hemehrilerimiz hrsa stan,, edat yerine tiirke i kelimesini alarak Doutrkleri manasnda Trkili,, tbirini ihtiyar etmeyi, Trkistan,, kelimesini de bunun mura- uifi olarak kullanmay, bilhassa bu lkenin gney ksmlarna itlak etmeyi tekli1 ettiler. Ayni zevat bana bu Trkili,, tbirinin daha 1917 ylnda Feranede Asur Ali Zahiri ile Saliolu Pulat9m nerettii l Bayra,, gazetesinde ve Takenttc l\I ehmet Emin Efendizade ile akircan RahimV nin yaynlad Trkili,, azete- :nnde Ulu-Trkistan,, manasnda kullanlm olduunu da hatrlattlar (1). Biz ele bu fikri kabul ederek kitabmzn unvann Bugnk Trkili (Trkistan) \ e yakn tarihi,, eklinde deitirdik; keza bu ili,, kelimesini .Kazak, Trkmen, Bakurt ve Tatar gibi uru isimlerine de ekiyerek kullandk.

Bugn haritalarda hep rusa isimleri ile geen coraf mevkiler bu eserde ve haritada yerli ahalinin dilinde kullanlan ve tarihlerde maruf yerli isimleri ile kaydedilmi, rusaan parantez iinde yazlmtr. Keza Ruslarca Kazainsk, Ak- molinsk, Aktiubinsk, eklinde ski,, edatiye yahut zaili,, eklinde tesi,, manasnda za ile'yazlan rusa isimler trke adlariyle Qazal, Aqmola, ve Aq- nihe 1 ersky le,, ekillerinde yazlmtr. Rusa isimler, mesela Prjivalski, Ver- ny yeri ilerce kullanlmaz. Yerli isimlerden Ceti tam,, (2) Qzlsu ve Balan ehi bazlar yerli ahalice de ksmen braklarak rusaan olan .Semipal at Kras- novodsk,, ve Zverny kullanmaa balam olanlarn da biz kitabmza ve haritamza aldk. Kiflerin ismi olan coraf isimleri, bilhassa yerli isim malm deilse edebiyatmza almak gerekir; fakat siyas mlahazalarla yerlilerini atarak byklerinin isimleriyle adlandrlan da ve zirve isimlerinin yerlilerini al- chk (3). Rus haritalarna kol,, (gl) kelimesi, le,, gibi isimler kul,, ve li,, eklinde yazlmsa da biz bu nevi isimlerin tesbtinde Kazak-Krz, Trkmen ve zbeklerin telffuzlarn ve tarih eserleri esas edindik. Bu cihetten eserimiz bazlarnca dnya haritalarnda tersim olunan bir lke yerine, coraf mevkileri muhayyel isimlerle adlandrlan bir lkeden bahsediyor gibi grnebilir. Keza Tr- kistandaki muhacir Rus ahalinin hayat ve faaliyetinden, ehir ve kasabaldnn- dan pek az bahsediimiz de eserimize bugn mesel Sovyet coraf eserlerinde tasvir edilen Reel Oriaasya,, dan ok bir tarihi Trkistan,, dan bahsediyor intiban verecektir. Varsn bir defa da byle olsun; yani Trk okuyucular "Tr kist anllarn T rkistan,, n renmi olsunlar. Bizim eserlerimizin ve haritamzn bugn mevcut jrusa veya herhangi dier bir Avrupa dilindeki Trkistan ta h ve. haritalarndan fark kullanlan coraf isimlerden bir ounu yerli isimlerin yannda parantez iinde yazmamzdr. lve olunan harita 1:2 200 000 mikyasl rusa asker haritadan alnmtr, fakat bu haritann Bakurt ve Tatar illerinin kuzey ksmlar ve Doutrkistari m Khoten ve Kia% d an itibaren dou taraflar elimizde bulunmadndan Doutrklerini tam olarak gsterememektedir.

(!) Bk- Trk Yurdu, XXVI 1942 s. 2-4.

(2) Bu ismi mverrih M ur a d Remzimden rendim; ehrin Ialmulas DarJhan Zorci-JCcl Ur. bi. W. Radolff, Sibirskiya Drevnosti, III, priloj. s. 58.

Q) Bunlardcn ara nisbetle Aeksandrovsk Khribcl tesmiye olunan silsilenin ismi olan u-Talas , keza ' a-le , Tersle ," Terskey Alatav , Terskey

Alay , " Kaz Tav , 1917 Hazirannda TaI(enite zbek ve Kazak muallimleri iiimanda ihtiyar ettiimiz isimlerdir,

Eserde Doutiirk ivelerinden aitnan iirler, cmleler, uru yer ve ahs isimleri mahalli leheleri tebarz ettirerek yazlmtr. \ harl fi eklinde ve Tnda ayr bir slm devleti seklinde teekkl ngiltere hkmeti taralndan ten- j hurileri de, slam Ansiklopedisinde kullanlan transkripsiyon iaretleri eserimiz baslan matbaada bulunmadndan, Kh ve Q ile gsterilmitir. Zaten Bat ve Doutiirkistan Kenttrkleri ivelerinde vokal ahengi ok del a bozulduundan mesel Semerqand, Qeri, ernep, Khoqend gibi isimlerle, keza kazaka ve al- tayca'dq Cligindi, Quduqnii, Aytqn ve Aqeke gibi szlerde Q ile K yt ayn harllerle yazmak iltibas mucib olduundan Q harfinin bugn orada kullanlan alfabelerdeki Q y eserimize almak bizim iin de zaruri olmutur. Zaten Ortaas- ya'ya ait son eserlerde (mesel Olzscha / Cleinovv'un Trkistan ve Minorski, Hudud al-Alem,,) yerli isimlerin doru tesbitinde kullanlmtr. Fakat biz bu harfi, ftve KH'y ancak tel! i uzu tesbit ederken kullandk, dier yerlerde isimleri sade Battrk harfleri ile Semerkand, Krz, Karlk eklinde yazdk.

Bu eserin ilk basm harp dolaysiyle .nakliyat gletiinden datlamad, Msrda istif edildii yerde kald. Mamafih onun Trkiye'ye, Afganistan'a ve Hindistan'a giden tek tk nshalar mnevver Trkistanllar ve Battrk aydnlan arasnda zikre deer eyi intiba brakmtr. Bunlardan bazlarn reklm iin deil, hatra olarak zikredeyim. Rahmetli Akuraolu Yusuf'un fotoraf buraya ekli mektubuna gre o (kltr tarihimiz bakmndan) bir hazine,, dir. Afganistan'da Kand&harda 23-2-1942 ylnda vefat eden ve bu eserde mteaddit defa zikri geen Takentli mcahit, mft Sadreddin Han'a gre bu kitap gen nesillere karanlkta yol gsteren bir Temirkazktr,,. Eserin formalar baz msterikler, o cmleden Sir Denison Ross (London), Prof. G. Jaeschke (Berlin), H. Jansky (Viyana) ve P. Wittek (Brksel) tarafndan daha tab esnasnda okunmu, ngiliz ve Alman dillerine tercmesine teebbs edilmiti. Sir Denison Ross bana j 1-7-939 tarihiyle Gttinen'e yazd mektubunda eser hakknda ezcmle unlar yazmt: Bizim 1898 de intiar eden The Heart of Asia'da yoldam Skri- ne tarafndan Ortaasya'nt son calarna ait yazlan yazlar sizin ilk kaynak mahiyetinde olan bu muazzam eseriniz yatmda ancak bir medhal mevkiinde kalmaktadr. S. 555 te zikrettiiniz A Manuel of Turanians benim telif imdir. Tabii b/z ancak Rus kaynaklarndan malmat almakla iktifa ettik. Zikrettiiniz Aykeo- u Kanaat gibi kahramanlarnz ve mill kyam hdiselerine ait destanlar benim iin yeni eylerdir. Sir Aurel Stein ve ben eserlerinizin ngilizce neri yolunda alacaz,,. Sir Denison Ross kitab tercme ettirerek neretmei bizzat kendisi iltizam etmi ve ie balamt ise de mr vefa etmedi. Prof. Jansky eserin kltr tarihi bakmndan fevkalde ehemmiyeti,, nden daha 1931 senesinde Deutsche Orientalistische Literaturzeitun mecmuasnda (s. 488) bahsetmi ve bu eserin almanca olarak neri ok mucibi kran bir i olacaktr,, demitir. Bizzat H. Jansky tarafndan balanan nlmancaya tercme iini Prof. W. Eberhard (Ankara) ve Dr. G. Anheer (stanbul) tamamlad ise de bu tercmenin nerini zerine alan Essener Verlaesanstali harpte tahribata uradndan artk balanm olan tab ii yarda kad.

Eserin ikinci basmnn tashihi ile fedakrane uram olan talebem Fahrettin Kirzolu ile ayni ie itirk eden ve kitabn Endeksini itina ile tertip eden refikam Nazmiye'nin mesailerini burada minnetle yadetmek borcumdur.

( VI )

( # )

Zeki Velidi. Toanstanbul - Beyazt 6 - 9 * 947

stanbul Mebusu Akuraolu Yusuf

Ankara. 26.XL (J31

aKCuraO^lu Vuu'

vhy

UJ& jis) iSjj