mediji izmedju slobode i zavisnosti - bhs_print

MEDIJI IZMEU SLOBODE I ZAVISNOSTI MEDIJI I POLITIKE ELITE U KONTEKSTU IZBJEGLIH I RASELJENIH OSOBA

U BOSNI I HERCEGOVINI I SRBIJI

INSTITUT ZA DRUTVENA ISTRAIVANJAFAKULTET POLITIKIH NAUKA SARAJEVOUNIVERZITET U SARAJEVU

INSTITUTE FOR SOCIAL SCIENCE RESEARCHFACULTY OF POLITICAL SCIENCES SARAJEVOUNIVERSITY OF SARAJEVO

biblioteka nauni projektiknjiga vi

Emir Vajzovi i Eref Kenan Raidagi (ur.)

Mediji izmeu slobode i zavisnosti: Mediji i politike elite u kontekstu izbjeglih i raseljenih osoba

u Bosni i Hercegovini i Srbiji

IzdavaFakultet politikih nauka Univerziteta u Sarajevu

Institut za drutvena istraivanja

Za izdavaaair Filandra

UredniciEmir Vajzovi i Eref Kenan Raidagi

RecenzentiDavor Marko, Amer Dihana

LektorZinaida Laki

DTPMahir Sokolija

Naslovna stranaMirza Sokolija

tampaDobra knjiga

Prepared in the framework of the Regional Research Promotion Programme in the Western Balkans (RRPP), which is run by the University of Fribourg upon

a mandate of the Swiss Agency for Development and Cooperation, SDC, Federal Department of Foreign Aff airs.

The views expressed in this report are those of the authors and do not necessarily represent opinions of the SDC and the University of Fribourg.

Stavovi izraeni u ovoj publikaciji pripadaju iskljuivo autorima, te ne predstavljaju stajalita Fakulteta politikih nauka Univerziteta u Sarajevu

kao ni SDC-a i Univerziteta u Friburgu

Contact: Management HQ in Switzerland

University of Fribourg Interfaculty Institute for Central and Eastern Europe

Prof. Dr. Nicolas Hayoz, Programme Director Jasmina Opardija-Susnjar, Programme Manager

[email protected] Phone: +41 (0)26 300 77 69; Fax: +41 (0)26 300 96 26 www.rrpp-westernbalkans.net

Contact: Coordination Units in the Region

European University of Tirana, Albania www.uet.edu.al, [email protected]

Human Rights Centre of the University of Sarajevo, Bosnia-Herzegovina www.hrc.unsa.ba, [email protected]

Centre for Political Courage situated at the Faculty of Philosophy, University of Prishtine, Kosovo [email protected]

Foundation Open Society Institute Macedonia, Skopje, Macedonia www.soros.org.mk, [email protected]

Institute of Economic Sciences, Belgrade, Serbia www.ien.bg.ac.rs, [email protected]

The RRPP is aimed at fostering and promoting social science research in the Western Balkans (Al-bania, Bosnia and Herzegovina, Kosovo, Macedonia, Montenegro and Serbia). Social science research aids in the understanding of the specific needs for reform and in identifying the long-term implications of potential policy choices. Researchers receive sup-port through research grants, methodological and thematic trainings, as well as opportunities for re-gional and international exchange and networking.The RRPP is coordinated and operated by the In-terfaculty Institute for Central and Eastern Europe (IICEE) at the University of Fribourg (Switzerland). The programme is fully funded by the Swiss Agency for Development and Cooperation (SDC), Federal Department of Foreign Affairs.

Regional Research Promotion Programme Western Balkans (RRPP)

www.rrpp-westernbalkans.net

MEDIJI IZMEU SLOBODE I ZAVISNOSTI

Mediji i politike elite u kontekstu izbjeglih i raseljenih osoba

u Bosni i Hercegovini i Srbiji

SARAJEVO, 2013.

CIP Katalogizacija u publikacijiNacionalna i univerzitetska bibliotekaBosne i Hercegovine, Sarajevo

316.774:314.745.3-054.73](497.6:497.11)(082)

MEDIJI izmeu slobode i zavisnosti : mediji i politike elite u kontekstu izbjeglih i raseljenih osoba u Bosni i Hercegovini i Srbiji / urednici Emir Vajzovi, Eref Kenan Raidagi ; prijevod Lejsa Heimovi ... [et al.]. Sarajevo : Fakultet politikih nauka Univerziteta : Institut za drutvena istraivanja, 2013. 162, 162 str. : graf. prikazi ; 23 cm. (Biblioteka Nauni projekti ; knj. 6)

Nasl. na nasl. str. pritampanog dijela: Media between freedom and dependence. Tekstovi tampani u meusobno obrnutim smjerovima. Bibliografija uz tekst.

ISBN 978-9958-598-49-4 (Fakultet politikih nauka)

COBISS.BH-ID 20706054

Sadraj

Emir Vajzovi, Eref Kenan Raidagi: Predgovor .................................................... 7

Eref Kenan Raidagi: Problemi u istraivanju fenomena prisilnih migracija i sprege medija i politike u zemljama Zapadnog Balkana ............................................................................ 11

Hariz Halilovi: Istraivanje i konceptualiziranje prisilnih migracija na Zapadnom Balkanu ......................................................... 19

Sinia Volarevi: Analiza pisanja dnevne tampe u Srbiji o izbeglicama, raseljenim licima i njihovom povratku u periodu od 1996. do 2012. godine: ta i kako novine piu o reavanju pitanja izbeglica i raseljenih lica u Srbiji ........................................ 33

Dejan Vanjek, Emina osi-Pulji, Lejla Turilo: Mediji izmeu slobode i ovisnosti: Uloga tampanih medija u procesu povratka izbjeglica u Bosni i Hercegovini ...................................... 101

Emir Vajzovi: Zakljuna razmatranja: Medijska (ne)zavisnost Politika i mediji: kohabitacijski aranmani ....................................................... 151

7PREDGOVOR

Ideja za istraivanje teme o ulozi medija u procesu povratka izbjeglih i raseljenih lica, kao i sprezi politike i medija u tom procesu rodila se u glavama nekolicine istraivaa sa Fakulteta politikih nauka u Sarajevu. Navedeni istraivai i autori poglavlja u ovoj knjizi ve se godinama bave problemima koji optereuju post-konfliktna drutva na Balkanu. Ovi problemi ukljuuju one iz domena tradicionalne politike, kao i irih dru-tvenih pojava koje utiu na karakter drutava poput Bosne i Hercegovine i Srbije koje su obraene u ovom radu i drugih drutava na Zapadnom Balkanu, koja nisu mogla biti predmetom ovog istraivanja.

Jedna od definirajuih pojava kada je u pitanju karakter drutva, poglavito u Bosni i Hercegovini, jeste i problem izbjeglica i interno ra-seljenih lica. Okolnosti pod kojim su ova lica bila primorana napustiti svoja prebivalita, njihova brojnost (oko polovine stanovnitva u slua-ju BiH!), pitanje njihovih daljnih migracija unutar i van drave, kao i okolnosti pod kojim se (ne)odvija proces njihovog povratka, u ogrom-noj mjeri utiu na formiranje karaktera postratnog drutva u Bosni i Hercegovini. U drugim zemljama Balkana, poput Srbije i Hrvatske, izbjeglice i raseljena lica moda nisu u tolikoj mjeri uticala na karak-ter drutva, ali su okolnosti njihovog raseljavanja, etnika pripadnost i proces povratka imali velikog znaaja u politikim procesima u prote-kle dvije decenije.

Upravo ovaj odnos i meusobni uticaj politike i problema izbjeglih i raseljenih lica predstavlja fokus interesa istraivaa post-konfliktnih dru-tava koja se obrauju u ovoj studiji. Jedna od fundamentalnih pretpo-stavki djelovanja etno-politikih elita koje dominiraju politikom scenom Zapadnog Balkana od ranih devedesetih godina jeste upravo teritorijalna konsolidacija naroda, kao neophodni preduvjet realizacije nacionalistike

8MEDIJI IZMEU SLOBODE I ZAVISNOSTI

formule jedan narod-jedan voa (ili oligarhija vladara, kao gospodara ivota i smrti naroda na odreenoj teritoriji).

Budui da je u dosadanjim istraivanjima demonstrirano da odlu-ujuu ulogu u realizaciji ciljeva vladajuih elita igraju mediji, odlue-no je da se teite istraivanja stavi upravo na ulogu koju mediji igraju u usmjeravanju i kontroli procesa povratka izbjeglica i raseljenih lica. Mediji predstavljaju neophodni instrument kontrole naroda, njegove mobilizacije u svrhu realizacije ciljeva koje su zacrtale politike elite, po-spjeuju i opravdavaju realizaciju ciljeva nasilnim sredstvima u ratu, i preuzimaju vodeu ulogu u post konfliktnom periodu, kada je koritenje nasilnih sredstava ogranieno.

Rezultati istraivanja koje su na osnovu zajedniki razvijene metodo-logije sproveli istraivai sa Fakulteta politikih nauka i Media Centra iz Sarajeva i Grupe 484 i Ebarta iz Beograda predstavljaju rudnik podataka i daju obilje smjernica za dalja drutvena istraivanja predmetnih i srodnih fenomena u dravama regiona. U pogledu pitanja koja su postavljena kroz osnovne hipoteze istraivanja, rezultati ukazuju na neke intrigantne tren-dove u ponaanju i djelovanju samih medija u posmatranim periodima, kao i odnosu vladajuih elita prema medijima, odnosno procesu povratka.

Potrebno je naglasiti da je realizacija istraivanja i objavljivanje ove publikacije bilo omogueno od strane Regionalnog programa podrke dru tvenim istraivanjima u Zapadnom Balkanu (Regional Research Promotion Programme in the Western Balkans RRPP) kojim koordinira i upravlja Institut za srednju i istonu Europu (IICEE) pri Univerzitetu u Fribourgu (vicarska). Cjelokupan program inae financira vicarska agencija za razvoj (SDC). Istraivanje koje je rezultiralo ovom publikaci-jom proveo je na prostoru Bosne i Hercegovine i Srbije u periodu od juna 2012. do juna 2013. godine istraivaki konzorcij koji su inili Institut za drutvena istraivanja Fakulteta politikih nauka u Sarajevu, Centra za migracije Grupa 484 iz Beograda, Mediacentar iz Sarajeva i Medijski arhiv Ebart iz Beograda.

Nadamo se da e nalazi do kojih je dolo ovo istraivanje, kao i metodo-logija i podaci proizvedeni u istraivakom procesu biti od koristi istrai-vaima fenomena prisilnih migracija, uloge politikih elita i uloge medija u drutvu, ne samo na podruju Zapadnog Balkana nego i ire.

Naposljetku, bez obzira to autori koji potpisuju pojedina poglavlja snose najveu zaslugu za njihov sadraj, mora se imati u vidu da ova stu-dija ne bi bila to to jeste bez rada i zalaganja svih pojedinaca koji su inili

9PREDGOVOR

tim projekta Mediji izmeu zavisnosti i slobode uloga printanih medija u procesu povratka izbjeglica, bilo kao istraivai ili suradnici: Lejla Turilo, Dejan Vanjek, Emina osi, Selma Mameledija, Adnan Ovina i Vesna Hadikari sa Fakulteta politikih nauka u Sarajevu, Sanela Hodi i Maja Hadiosmanovi iz Mediacentra Sarajevo, Sinia Volarevi i Miroslava Jelai iz Centra za migracije Grupe 484 u Beogradu i Veljko Gluevi i Larisa Rankovi iz Medijskog arhiva Ebart u Beogradu, kao i tim MediaPlan Instituta iz Sarajeva koji je uradio dodatnu kvalitativnu analizu za Bosnu i Hercegovinu (Radenko Udovii, Bojana utvi, Aleksandra Ostoji Mati). Svoj doprinos u funkciji akademskog mentora dao je i prof. dr. Steffen Kolb u prvoj fazi projekta i razradi metodologije. Posebnu zahvalnost cjeloku-pan tim duguje Aneli Lalovi, Lokalnom koordinatoru u RRPP, za njeno razumijevanje i podrku u rjeavanju i prevazilaenju izazova na koje je projekat nailazio.

EREF KENAN RAIDAGI

Suurednik studije i Koordinator istraivakog projekta Me-diji izmeu zavisnosti i slobode uloga printanih medija u procesu povratka izbjeglica

EMIR VAJZOVI

Suurednik studije i Glavni istraiva projekta Mediji izmeu zavisnosti i slobode uloga printanih medija u procesu po-vratka izbjeglica

11

Problemi u istraivanju fenomena prisilnih migracija i sprege medija i politike u zemljama Zapadnog Balkana

EREF KENAN RAIDAGIFakultet politikih nauka Univerziteta u Sarajevu

Bez obzira to je fenomen izbjeglica i openito prisilnih migracija sa po-druja bive Jugoslavije globalno poznat fenomen, koji godinama zao-kuplja panju istraivaa iz svijeta kao i regiona, jo uvijek je u literaturi teko pronai podatke koji demonstriraju spregu izmeu politikih elita i procesa povratka u post-konfliktnom periodu. Tendencije etno-politikih elita ka teritorijalnoj i svakoj drugoj konsolidaciji svojih naroda nasilnim sredstvima su dobro poznate, ako nita onda zbog posljedica koje su pro-izveli: krvavih sukoba usljed implementacije sumanutih ideja o huma-nom preseljenju, koje je u svojoj balkanskoj inaici u politiki i pravni vo-kabular uvelo novi termin etniko ienje.

Budui da je historijska sudbina ratova na podruju Balkana da nji-hovi protagonisti nikada do kraja ne ostvare svoje ciljeve, post-konfliktno vrijeme koristi se od strane istih tih protagonista za zavravanje pro-cesa koji nisu mogli biti realizirani do kraja usljed intervencije meu-narodne zajednice. Ovi procesi podrazumijevali su, shodno logici teri-torijalne konsolidacije, da se to vei broj pripadnika vlastitog naroda zadri na teritorijama koje su njihove elite smatrale svojim, kakvim ih je uostalom definirao i sam Daytonski sporazum. S druge strane, potrebno je uiniti sve da se pripadnici drugih naroda (koji nakon etni-kog ienja postaju manjinski na podrujima sa kojih su prognani) ne osjete dobrodolim na podrujima na kojima su dominantni pripadnici drugih nacija.

12


Velike sile pod ijim je sponzorstvom dolo do sklapanja Daytonskog sporazuma (Opi okvirni sporazum za mir u Bosni i Hercegovini / General Framework Agreement for Peace in BiH GFAP), smatrale su povratak kao kljuni element osiguranja trajnog mira u Bosni i Hercegovini (Aneks 7 GFAP). Problem sa meunarodnim faktorom bio je taj da je isti, slijedei logiku manjeg otpora (i manjeg troka) uglavnom tolerirao, ako ne i posred-nim putem participirao, na zadravanju zateknutog statusa quo, umjesto vraanja na daleko pravedniji status quo ante (situaciju prije izbijanja su-koba). Umjesto sutinskog povratka veine izbjeglih i raseljenih lica, koje bi anuliralo rezultate etnikog ienja, kreirali su se preduvjeti za formal-ni povratak sa viegodinjom odgodom, kada se veina potencijalnih po-vratnika ve uveliko situirala u novim mjestima boravka. Osiguranje hit-nog povratka zahtijevalo bi snanu ukljuenost meunarodne zajednice na osiguranju sigurnosti i trenutne implementacije imovinskih zakona, za to nije postojala volja meunarodnih aktera koji su stabilnost poslijeratne BiH zasnivali na saradnji sa vladajuim etno-politikim elitama.

Kako dakle realizirati svoje ciljeve mirnim putem u uvjetima nametnutog mira, nadgledanog od strane meunarodne zajednice? Potrebno je izvriti mobilizaciju pripadnika svoga naroda, objanjavajui im kako da postupa-ju da bi omoguili realizaciju nacionalnih programa zacrtanih prije i tokom oruanih sukoba. Ti programi, izmeu ostalog, podrazumijevaju i ostanak na svojim teritorijama i sprjeavanje drugih da se na te teritorije vrate. Za ovo prvo bilo je potrebno osigurati neophodne preduvjete, poput dodjele zemljita, graevinskog materijala i sredstava za gradnju kua i potrebne infrastrukture. I za osiguranje ostanka svojih i za sprjeavanje povratka dru-gih, u odsustvu sredstava prisile, etno-politike elite upotrijebile su sljedee najjae sredstvo kojeg su imale na raspolaganju: medije.

Mediji, iji je broj eksplodirao u poslijeratnom periodu, bili su koriteni da bi svojima objasnili zato je neophodno da ostanu tu gdje su se zatekli; za kontinuiranu mobilizaciju u svrhu kontinuiranja i legitimiranja otpora prema povratnicima; za pronalaenje opravdanja za aktove agresije pre-ma povratnicima; za demoniziranje drugih, bilo da se isti pokuavaju vratiti na svoje ili da vas ekaju ako vi pokuate napustiti mjesto u kojem ste se naselili i vratiti se meu njih, itd.

Bez obzira na vanost i ulogu koju su mediji odigrali u izazivanju, ra-splamsavanju i kontinuaciji etnikih konflikata tokom i nakon ratova u bivoj Jugoslaviji, mediji iz nepoznatih razloga nisu smatrani kao priori-tet u procesu zaustavljanja konflikta i rekonstrukcije drave i drutva u

13

PROBLEMI U ISTRAIVANJU FENOMENA PRISILNIH MIGRACIJA I SPREGE MEDIJA I POLITIKE...

Bosni i Hercegovini. Mediji se tako izrijekom ne spominju niti jednom u Daytonskom sporazumu, niti je meunarodna zajednica na bilo koji na-in bila ukljuena u regulaciju medijske scene u procesu okonanja rata i u neposrednom poslijeratnom periodu, posebno u tampanim medijima. U Srbiji meunarodna zajednica nije ni bila u poziciji da intervenira u me-dijskom prostoru, tako da su ratno-hukaki mediji svoj posao obavljali nesmetano sve do pada Miloevievog reima posredno uzrokovanog oruanom intervencijom na Kosovu.

Drutveno-politiki kontekst istraivanja i uloga meDija

Ovakva pozicija meunarodne zajednice, u situaciji u kojoj su na vlasti u Bosni i Hercegovini ostale i bile legitimirane iste one etno-politike elite koje su vodile rat, vie je nego zauujua. Posebno zato to je tokom ra-tova u bivoj Jugoslaviji detaljno istraena i dokumentirana kljuna uloga koju su mediji imali u kreiranju i potpirivanju meunacionalnih tenzija, mrnje, i naposljetku oruanih sukoba. Bez aktivne potpore medija bi po-litiari imali veoma teak zadatak da ljude odgojene u viedecenijski for-siranoj klimi bratstva i jedinstva u ekstremno kratkom periodu dovedu u stadij otvorene mrnje i nepovjerenja prema onom drugom. Samo je na osnovu takve efikasne demonizacije drugih bilo mogue da u kratkom vremenskom periodu narodi koju su se zaklinjali u suivot prihvate rat kao jedini mogui instrument odnosa prema dojueranjim susjedima.

Suprotno ulozi koju su mediji imali u rastakanju dojueranjeg drutve-nog ustrojstva i raspirivanju konflikata, logino bi bilo pretpostaviti da ni obrnuti proces konstrukcije novog drutva i razvoj demokracije ne moe biti realiziran bez aktivne saradnje i uloge medija. Ne postoji demokraci-ja bez razvijenih, slobodnih, profesionalnih i odgovornih medija. Zato je centralna uloga medija izostavljena iz planova za izgradnju poslijeratnog drutva u Bosni i Hercegovini gdje je meunarodna zajednica bila izravno odgovorna za taj proces, ostaje nepoznato.

Bez obzira na razloge zbog kojih su mediji izostavljeni iz Daytonskog procesa rekonstrukcije bosanskohercegovakog drutva, njenim je meu-narodnim sponzorima ubrzo postalo jasno da bez aktivnog uea medija nee biti mogue voditi proces demokratizacije drutva. Neki od okidaa

14


koji su napokon probudili meunarodne aktere bile su kampanje koje su mediji u najboljem hukakom duhu s poetka devedesetih vodili u sklo-pu predizborne kampanje za prve demokratske izbore 1996. godine, ali i u nastojanju nacionalistikih elita da sprijee povratak izbjeglica i raseljenih lica u prebivalita sa kojih su protjerani tokom rata.

Otvoreno propagiranje mrnje i gotovo rasistika histerija demonizacije drugih prijetila je ponitavanjem napretka postignutog u poslijeratnoj sta-bilizaciji zemlje. Kao odgovor na takvu situaciju, meunarodna zajednica sponzorirala je formiranje Nezavisne medijske komisije (Independent Media Commission IMC), koja je dobila zadatak da putem licenciranja i kontrole emitiranog sadraja uvede red u elektronske medije u zemlji. IMC je naposljetku 2001. godine prerastao u Regulatornu agenciju za komunika-cije RAK, konvergentni regulator za elektronske medije i telekomunikacije. Meutim, printani mediji i ovaj put su izbjegli mogunost da ih se na neki nain regulira. Djelomino je razlog tome sama priroda printanih medija koje je puno tee kontrolirati a da se izbjegnu optube za anti-demokratsko mijeanje u ureivaku politiku novina, a djelomino i zbog ljudi ukljuenih u formiranje IMC-a i RAK-a, koji su po ustrojstvu zapravo kopirali Britansku regulatornu agenciju Ofcom ija je nadlenost iskljuivo elektronski mediji.

Pisanjem i izdavakom politikom printanih medija bavi su se iskljuivo neefikasno i polu-neformalno (samoregulatorno tijelo) Vijee za tampu u Bosni i Hercegovini, koje ne posjeduje regulatorne niti izvrne ovlasti kojima bi bilo u stanju izravno uticati na rad printanih medija u zemlji. Umjesto hodanja po skliskom terenu regulacije printanih medija, meu-narodni akteri su pokuali sa politikom finansiranja i treninga novinara u medijima koji su se smatrali nezavisnim od politikih struktura na vlasti. Cilj ovakve potpore medijima bilo je stvaranje alternativnog medijskog prostora u kojem bi se mogle nai vijesti za koje u reimskim novinama nije bilo mjesta. Rezultati ovakve potpore bili su u najboljem sluaju mje-oviti, budui da je finansijska podrka medijima zapravo predstavljala samo uestvovanje na ve postojeem tritu na kojem se naklonost medi-ja kupovala od strane najboljeg ponuaa. Brojni su primjeri mainstream novina koje su tako u odreenim vremenskim periodima predstavljale al-ternativu vladajuoj politikoj eliti, samo da bi se nakon toga priklonile potonjima i postale najgorljiviji zastupnici vladajuih hukakih politika.

Izgradnja profesionalnih i demokratski profiliranih medija je zadatak koji se moe realizirati samo kroz snaan, ustrajan i dugotrajan napor u kojem e se stvoriti ne samo tehnike pretpostavke za postojanje takvih

15


medija, ve i drutvena i politika klima u kojoj e oni moi preivjeti i nesmetano raditi. U Bosni i Hercegovini, pa i u drugim dravama regiona, posebice Srbiji, kojom se bavi ova publikacija, takve pretpostavke jo uvi-jek nisu stvorene. Malo, ogranieno i siromano trite ini medije ovisnim o finansiranju koje naposljetku medijima osiguravaju vladajue politike elite, bilo izravno, kroz kupovinu samih medija, ili neizravno putem ku-povine reklamnog prostora ili davanja raznoraznih grantova.

istraivaka metoDologija

Istraivanje se fokusira iskljuivo na printane medije u Bosni i Herce-govini i Srbiji. Djelomino je to rezultat injenice da su printani mediji u Bosni i Hercegovini budui da za razliku od elektronskih nisu sistemski regulirani dugo ostali eklatantni primjer zloupotrebe medijskog prosto-ra od strane politikih elita. Kao takvi, oni predstavljaju odlian predloak za studiranje problema kojim se bavi ovo istraivanje. Drugi razlog je da prema dostupnim pokazateljima printani mediji na temeljitiji i trajniji na-in utiu na formiranje svijesti najire publike.1 Elektronski mediji moda na efikasniji nain zaokupljaju trenutnu panju gledaoca i sluaoca, ali prin-tani mediji predstavljaju pisani dokument koji kao takav u svijesti itaoca ima veu specifinu teinu i vrijednost. U predmetu kojim se bavi ovo istraivanje, novine su dakle snano uticale na formiranje svijesti o po-vratku i povratnicima, bile u mogunosti da mobiliziraju mase u svrhu izvrenja ciljeva politikih elita, ali istovremeno i predstavljale orijentir za donoene odluka od strane samih potencijalnih povratnika. U novinama su se povratnici informirali o stanju u mjestima njihovog prijeratnog bora-vita, stepenu dosad realiziranog povratka, politikama lokalnih i central-nih vlasti i meunarodnih organizacija, mogunostima dobijanja podrke njihovom povratku, itd.

Naposljetku postoje i razlozi praktine prirode za stavljanje fokusa istraivanja na printane medije, to je da isti po svojoj naravi predstavlja-ju trajan dokument koji se da lako prouavati, za razliku od elektronskih medija iji je proizvod ako nije posebno arhiviran trenutne i prolazne

1 Pogledaj Nicholas Carr, The Shallows: What the Internet Is Doing to Our Brains, 2011.

16


naravi. Ono to je objavljeno (u novinama) desilo se, stara je maksima, posebno vana iz vizure istraivaa fenomena koji jo uvijek nije odgova-rajue istraen i dokumentiran u literaturi.

Nepostojanje dosadanjih istraivanja sprege politikih elita i medija u problemu specifinom za ovu sredinu i vrijeme postavilo je pred ovo istra-ivanje i znaajan problem razrade odgovarajue metodologije kojom bi se najbolje odgovorilo na istraivaka pitanja. Prije detaljne razrade istrai-vake metodologije, bilo je potrebno ispravno definirati cilj istraivanja, da bi isti omoguio demonstriranje postojanja ili nepostojanja veze izmeu politikih elita i upravljanja procesom povratka. Cilj u isto vrijeme mora biti dovoljno precizno definiran da bi se omoguila njegova realizacija u skladu sa ogranienom naravi istraivanja.

Na osnovu ovih pretpostavki i prethodnog poznavanja predmeta istra-ivanja, definiran je cilj istraivanja, gdje se putem evaluacije medijskog sadraja nastoji odgovoriti na sljedea pitanja: a) kako, na koji nain i u kojoj mjeri printani mediji izvjetavaju o izbjeglicama i raseljenim osoba-ma; i b) do koje mjere kroz svoj rad mediji realiziraju proklamirani cilj informiranja i pomoi izbjeglicama i raseljenim osobama, odnosno da li umjesto toga slue etno-politikim elitama u implementaciji politikih ci-ljeva vezanih za povratak, odnosno ostanak.

Analitiki proces zasnovan je na tri aspekta evaluacije medijskog sadr-aja: a) analizu konteksta; b) analizu medijske prakse; c) analizu kumula-tivnih nalaza istraivanja i ustanovljenih trendova, ukljuujui i preporu-ke za poboljanje medijskih praksi. U okviru analize konteksta u kojem djeluju i izvjetavaju mediji u dravama koje su predmet ove studije, Bosni i Hercegovini i Srbiji, radi se a) analiza medijske scene; b) analiza drutve-no-politikog konteksta; i c) analiza pravnih okvira koji upravljaju radom medija. Analiza medijske prakse zasniva se na prouavanju uestalosti, formi i konteksta izvjetavanja o problemima vezanim za izbjeglice i ra-seljena lica, kao i prouavanju metodologije izbora problema o kojima se vri izvjetavanje.

Istraivanje, prema tome, imalo je za cilj ustanoviti kako i na koji nain printani mediji izvjetavaju o temama koje su izravno vezane za proces povratka izbjeglica i raseljenih lica. Posebna panja stavlja se na pitanja pristupanja ovom problemu i da li novine izvjetavaju samo o negativnim dogaajima; da li i u kojoj mjeri i kontekstu postoji senzacionalizam u iz-vjetavanju; da li su stavovi politikih elita jedine informacije koje nalaze put do medija, ili su to izvjetaji koji ohrabruju povratnike, objanjavajui

17


im njihova prava. Naglasak je prema tome, na distinkciji izmeu izvjeta-vanja o povratku (u svrhu medijske manipulacije procesom povratka) i izvje-tavanja za povratak (u svrhu informiranja i pruanja podrke izbjeglicama, raseljenim licima i povratnicima).

Na osnovu odgovora na ova pitanja bit e mogue doi do indirektnih zakljuaka o tome da li su mediji u slubi politikih elita, iji je cilj za-dravanje statusa quo u pogledu naene situacije meu povratnicima i raseljenim licima, ili djeluju kao neovisni akteri ija je interpretativna i iz-vjetajna funkcija je pospjeivanje drutvenog razvoja. Da bi se ustanovilo da su mediji neovisni akteri, mora se ustanoviti da li su i u kojoj mjeri oni izvravali svoju drutveno korektivnu funkciju upozoravanja na negativne politike i drutvene fenomene.

Istraivanje koristi i kvantitativni i kvalitativni pristup, gdje se induktiv-nom metodom formiraju zakljuci o medijskom diskursu i odnosu medija sa politikim elitama, odnosno naina kako taj uzajamni odnos utie na for-miranje dominantnog medijskog diskursa. Radi lake realizacije, istraiva-nje, koje se odnosi na cjelokupan poslijeratni period u BiH i Srbiji, vri se u viestrukim predefiniranim vremenskim fazama centriranim oko dogaaja koji su bitno uticali na proces povratka izbjeglica i raseljenih osoba.

Glavna istraivaka hipoteza, formulirana na osnovu gore navedenih faktora i preduvjeta, prema tome glasi:

U Bosni i Hercegovini i Srbiji, praenje i diskusija u medijima o pro-blemima vezanim za proces povratka izbjeglica i raseljenih lica bili su neuravnoteeni i optereeni predrasudama, to je posljedica evi-dentnih veza i uticaja politikih elita na medije.

U cilju demonstriranja validnosti istraivake hipoteze, formulirana su sljedea istraivaka pitanja:

Ova studija nastoji ispitati da li je izvjetavanje bilo uravnoteeno i bez predrasuda (pokazujui u jednakoj mjeri pozitivne i negativne strane procesa povratka, u isto vrijeme uzimajui u obzir postojee drutvene i politike podjele u drutvima koja se promatraju).

Prije ovoga, istraivanje e razmotriti da li postoje dokazive uzajamno podravajue veze izmeu medija i etno-politikih elita. Ovo e biti napravljeno kroz aplikaciju kontekstualne analize u cilju demonstri-ranja nepostojanja politike volje za podravanjem procesa povratka (naglaavajui, na primjer, da je cjelokupno zakonodavstvo koje se tie procesa povratka u BiH moralo da bude nametnuto od strane

18


OHR-a. Pored toga, identificirat e se prepreke koje su implementa-ciji tog zakonodavstva stvarale politike elite).

Ista hipoteza primjenljiva je i za Srbiju, uzimajui, naravno, u obzir specifinosti drutva politike podjele umjesto etno-politikih.

Postoji li, u praksi, razlika izmeu zvanine retorike politikih elita i diskursa u medijima u pogledu procesa povratka izbjeglica i raselje-nih lica (istraivanje e se primarno fokusirati na medijski diskurs i veze medija sa politikom, dok e se problem povratka u ovom istra-ivanju tretirati kao studija sluaja primjer na kojem se testira hipoteza i nee predstavljati primarno istraivako pitanje)

Da li medijske interpretacije procesa povratka ovise o izvjetavanju o stavovima politikih elita kao primarnog medijskog sadraja? Da li se izvjetavanje bavi uglavnom politikama i odnosom prema po-vratku ili samim procesom povratka (to bi bilo indicirano domina-cijom injeninih lanaka u novinama)?

to se tie samog procesa povratka iz perspektive povratnika i situ-acije na terenu, da li je medijski prikaz ove teme ohrabrujui za one koji e ele vratiti ili ne? (Da li se medijski izvjetaji sastoje uglav-nom od pozitivne prie, izvjetaja iz prve ruke i injeninih lanaka, ili od interpretativnih lanaka koji prikazuju uglavnom negativnu sliku situacije u kojoj se nalaze povratnici po obavljenom povratku?)

Za potrebe istraivanja razvijeno je 18 zasebnih varijabli, sa mnogobroj-nim podvarijablama, imajui u vidu primarni cilj istraivanja, tj. demon-striranje veza izmeu politike i printanih medija na primjeru povratka izbjeglica i raseljenih lica. Nalazi istraivanja koji su izloeni u poglavljima koja slijede strukturirani su u ovom uvodnom poglavlju kojeg potpisu-je autor Eref Kenan Raidagi sa Fakulteta politikih nauka u Sarajevu. Naredno poglavlje, naslovljeno Istraivanje i konceptualiziranje prisilnih migracija na Zapadnom Balkanu, autora Hariza Halilovia sa Univerziteta Monash u Australiji, pokuava cjelokupno istraivanje situirati u polje stu-dija prisilnih migracija na ovim prostorima. Slijedi poglavlje autora Sinie Volarevia iz G484 iz Beograda, koji predstavlja nalaze do kojih je, primjenom identine metodologije, istraivanje dolo na podruju Srbije. Naredno po-glavlje, autora Dejana Vanjeka, Emine osi-Pulji i Lejle Turilo, donosi nalaze istraivanja na podruju Bosne i Hercegovina. Posljednje poglavlje, autora Emira Vajzovia, sintetizira i komparira nalaze ova dva istraivanja i nastoji identificirati trendove i zakljuke u svrhu potvrde osnovnih hipo-teza cjelokupnog istraivanja.

19

Istraivanje i konceptualiziranje prisilnih migracija na Zapadnom Balkanu

HARIZ HALILOVIMonash University, Melbourne

uvoD

Istraivai i komentatori sociodemografskih trendova u regiji odne-davno poznatoj i kao Zapadni Balkan imaju vrlo nezavidan poloaj u odnosu na kolege malo zapadnije od Zapadnoga Balkana. Naime, dok se u modernoj akademskoj tradiciji na Zapadu istraivai uglavnom bave jednim drutvenim fenomenom, u koji se godinama udubljuju, postajui ekspertima u vrlo jasno definiranim istraivakim oblastima, njihove kolege na Zapadnom Balkanu, barem u posljednje dvije deceni-je, jednostavno su prisiljeni baviti se veim brojem goruih drutvenih tema i problema. tavie, od njih se ne oekuje da samo istrauju kom-pleksnost drutava u kojima ive, nego i da ponude konkretna rjeenja kako postojee probleme u tim drutvima konfrontirati. Istovremeno, etnopolitike elite su toliko ispolitizirale i etnicizirale svaki segment drutvene stvarnosti da akademskim zajednicama u regiji rijetko uspi-jeva imati znaajan ili bilo kakav utjecaj na politiku koju te iste elite kreiraju i implementiraju.1 Osim niskih istraivakih budeta, institucije i ministarstva drava u regiji jako su selektivni i kod izbora tema koje se istrauju i pruanja finansijske potpore istraivakim projektima.

1 Naravno, ovim ne elim abolirati akademske zajednice u regiji, to jest neke njihove lanove, od koketiranja i aktivnog sudjelovanja u etnonacionalistikim projektima i politikama u toku 1990-ih i danas.

20


Neke hronine teme se jednostavno ne smatraju dovoljno relevantnima, odnosno fokusiranje na te kontroverzne teme vidi se kao neto ana-hrono, to e dato drutvo predstaviti u negativnom svjetlu, doprinijeti negativnom imidu zemlje i udaljiti je od Evrope. Ovo su neki od standardnih izgovora koje ponavljaju politiari u regiji, a mogli su se nedavno uti i u Bosni i Hercegovini za vrijeme prosvjeda u vezi s nei-zglasavanjem zakona o jedinstvenom matinom broju graana.2 Ovakvi problemi, kao i oni vezani za status raznih marginaliziranih manjina (i veina!), jo uvijek se tretiraju kao nepopularne istraivake teme jer potvruju da se u mnogim drutvenim segmentima nisu uinili znaaj-ni pomaci u problematinim oblastima i da su zemlje zapadnog Balka-na jo uvijek zaglavljene u tranziciji, postkomunizmu, postkonfliktnom stanju, etniciziranim i podijeljenim drutvima... A kada su pak predmet istraivanja, ove nepopularne teme se istrauju najee parcijalno, s fokusom na njihove apolitine aspekte (ako takve postoje), kao to je naprimjer ekonomski impact (jo bolje, ekonomska korist) istraivanih drutvenih trendova na drutva i regiju.

oD prisilnih migracija Do prisilnih iDentifikacija

Problematika koja se ve godinama gura pod tepih, a koja je jedan od najvanijih problema u regiji, pogotovo u Bosni i Hercegovini (ali i u Hrvatskoj, na Kosovu i u Srbiji), jesu migracije i masivna pomjeranja stanovnitva u toku posljednje dvije decenije, prije svega u prvoj polo-vici 1990-ih. Ovdje se ne radi o bilo kakvim spontanim ili ekonomski uvjetovanim migracijama stanovnitva, nego o prisilnom raseljavanju (iseljavanju, protjerivanju, izgonu, humanom preseljenju, etnikom ienju...). Kao takve, ove prisilne migracije su neodvojive od politiki motiviranog nasilja i naslijea nedavnih ratnih deavanja u regiji (Hali-lovich, 2011b; 2013). Dakle, te migracije i dislokacije nisu bile samo puka posljedica brutalnih ratova; direktan rezultat i cilj tih ratova upravo je bila etnika homogenizacija teritorija i novonastalih drava na prostoru bive Jugoslavije.

2 Upor. http://www.euronews.com/2013/07/01/bosnia-facing-political-inertia-jmbg-protests-call-for-civil-disobedience-/

21

ISTRAIVANJE I KONCEPTUALIZIRANJE PRISILNIH MIGRACIJA NA ZAPADNOM BALKANU

Pomjeranje stanovnitva u ratu i porau, pored etnike homogeni-zacije, dovelo je i do niza drugih demografskih promjena, nevienih u novijoj povijesti regije. Jedna od bitnih injenica vezanih za prisilne i politiki uvjetovane migracije je da su one skoro iskljuivo bile iz rural-nih podruja u urbane dijelove regije i vee urbane centre. Slian trend imale su i vanjske migracije u evropske i prekookeanske zemlje. Ove dramatine promjene su, pored traume, kulturnog oka i kidanja veza s ljudima i mjestima porijekla, dovele i do promjena kako u naputenim mjestima tako i u mjestima preseljenja. Prvotna mjesta ostala su bez ljudi koji su ta mjesta inili, a useljenika mjesta su dobila doseljenike s dru-gaijim obiajima, dijalektom i osjeajem lokalne pripadnosti. Nerijetko su novopridole izbjeglice bile (i ostale) smatrane autsajderima i nee-ljenim gostima bez obzira na njihovu ispravnu etniku pripadnost u etniki homogeniziranim mjestima. Njihova drugost je skoro identi-no percipirana od starosjedilakog stanovnitva u cijeloj regiji, a njihovi identiteti svedeni na neformalni status doljaka, dolja, dooa, seljaka, ili jednostavno trajnih izbjeglica, upuujui na njihovu razlii-tost u odnosu na domicilno stanovnitvo. Pored ovih, nove birokratske kategorije vezane za odreena socijalna primanja i beneficije dodatno su doprinijele stigmatiziranju onih koji su bili prisiljeni napustiti svoje do-move. Ovakve i sline formalne i neformalne identifikacijske kategorije, iako vezane za svakodnevicu osoba ija je interna raseljenost postala stalno stanje, ostaju zanemarene u odnosu na njihovo etniko karakte-riziranje, a i cjelokupna problematika prisilnih migracija nedovoljno i neadekvatno istraena.

istraivaki izazovi i barijere

Novonastale etniki homogenizirane drave u regiji, sve i kada bi to htjele, ne mogu ignorirati dalekosene demografske, socijalne, kulturne i politike posljedice koje su ova masivna pomjeranja stanovnitva iza-zvala kako u okviru tako i izvan granica regije. Bez obzira na ove inje-nice, istraivanje prisilnih migracija na Zapadnom Balkanu je donekle ostalo tabu tema, jer govorenje o prisilnim migracijama ne moe proi bez spominjanja rata, a rat je rizina tema koju bi mnogi, ako je ikako mo-gue, nekako zaobili. Stoga ne iznenauje da su dominantni koncepti

22


i istraivaki pristupi migracijama na Zapadnom Balkanu postali brain gain vs. brain drain, finansijske doznake transferirane iz dijaspore u do-movine, mogunost pretvaranja drutvenog kapitala emigranata u finan-sijski kapital usmjeren u matice itd. Ipak, publikacije poput ove, kao i niz publikacija autora baziranih izvan regije poput naprimjer Franz (2005), Toala i Dahlmana (2011), Valente i Ramet (2011), Halilovicha (2013) po-tvruju da se temama migracija, prisilnih i inih, moe baviti na nain da se ukae kako na ui lokalni tako i iri regionalni kontekst bez zapadanja u nacionalne interpretacijske okvire. Na koncu, cilj ovih istraivanja nije ostajanje na pukim deskripcijama i statistikama, nego pruanje empirij-skih podataka za formiranje preporuka i konkretnih politika i zakona temeljenih kako na relevantnim teorijama i metodologijama tako i na stvarnom stanju na terenu umjesto njihovog daljnjeg politiziranja ili tabuiziranja.

Moje osobno iskustvo u bavljenju ovim temama, kao i ono mojih kolega u ovoj i slinim publikacijama, pokazuje da se pri istraivanju prisilnih migracija ne moemo baviti samo viim i irim makro i mezo razinama, i na osnovu njih donositi validne znanstvene zakljuke. Naime, da bi se utvrdili neki ustaljeni obrasci i socijalna morfologija migracijskih trendo-va u regiji, nuno je zaviriti u nie i ue, to jest mikro, lokalne ili zaviajne kontekste (Halilovich, 2011a; 2011b; 2012; 2013). Usto, istraivanje i pisanje o migracijama zahtijeva kontinuitet praenja mobilnosti stanovnitva kroz dui vremenski period jer se migracije, prisilne i ine, obino deavaju u etapama i po lokalnim obrascima.

transnacionalnost i translokalnost u prekograninim prostorima

Dok se najvei dio pomjerenja stanovnitva na Zapadnom Balkanu desio u okviru regije i novih drava nastalih 1990-ih, znatan broj ljudi, njih vie od tri miliona, najprije privremeno a potom i sve vie trajno na-stanio se u drugim dijelovima Evrope i svijeta (Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice Bosne i Hercegovine 2008; Valenta i Ramet, 2011). Ove iseljenike i izbjeglike zajednice formirale su transnacionalne zajednice, odnosno dijasporu (Halilovi, 2006). Prije nego to preem na opis ne-kih od tih transnacionalnih migracija i trendova, elim istai da je moje

23


istraivanje prvenstveno vezano za prisilne migracije iz Bosne i Herce-govine i bosanskohercegovaku dijasporu3 u Evropi, Sjevernoj Americi i Australiji, kao i prisilnu raseljenost i dislokaciju stanovnitva u BiH u okviru zemlje i regije. Ipak, slinosti migracija, pogotovo njihovi organi-zacijski obrasci, izmeu bosanskohercegovake dijaspore i drugih dijas-pora porijeklom iz regije viestruke su, a esto su i identine. U mnogim sluajevima one su komplementarne ili se jedna formira po uzoru (i u konkurenciji) na druge.

Na temelju etnografskih uvida razliitih migracijskih konteksta ini se da se pri njihovoj interpretaciji ne moemo iskljuivo zadrati na proma-tranju dogaaja iz perspektive transnacionalizma (engl. transnationalism), dominantnog teorijskog okvira unutar kojega se u posljednja gotovo dva desetljea opisuju i analiziraju iseljenike teme (Basch et al., 1994; Glick Schiller et al., 1992; 1999; Kearney, 1995; Guarnizo i Smith, 1998). Proua-vajui transnacionalne veze koje pojedinci i skupine u migracijskom kon-tekstu ustanovljuju i odravaju preko granica nacionalnih drava, istrai-vai nerijetko ostaju zarobljeni u (etno)nacionalne obrasce miljenja i re-prezentacije jer se oslanjaju na nacionalne/etnike grupe analize, razma-trajui ih prije svega u odnosu na njihovu etniku domovinu/nacionalnu dravu i njihovu nacionalnu identifikaciju (apo i Halilovich, 2013). Taj dominirajui ethno-gaze (etnicizirani pogled, Glick Schiller, 2005), ili osla-njanje na etniku grupu/naciju kao jedinicu analize (Glick Schiller, 2008), to ga istraivai migracijskih transnacionalnih drutvenih polja primje-njuju u svojim istraivanjima, implicira da su migranti primarno odree-ni nekim oblikom etnokulturnog identiteta omeenog teritorijaliziranom nacionalnom dravom (Glick Schiller, 2005). Takav pristup reproducira nacionalni model miljenja i pisanja, odnosno, paradoksalno s obzirom na to da se istraivai bave transnacionalnim pojavama, i nadalje ostaje zarobljen u metodolokom nacionalizmu (Wimmer i Glick Schiller, 2003; Glick Schiller, 2005; 2006) ili metodolokom etnicitetu (Glick Schiller, 2008). Metodoloki nacionalizam objanjava ponaanja migranata i unutar dr-ave naseljavanja i u njihovim transnacionalnim praksama kroz pretpo-stavku njihove etnike pripadnosti, pred- i pod-razumijevajui pripadnost

3 Iako veinski bonjaka, bosanskohercegovaka poratna dijaspora ukljuuje i, srazmjerno broju protjeranih iz BiH, bosanske Hrvate i manji broj bosanskih Srba te vei broj etniki mjeovitih obitelji, kao i one koji sebe vide prije svega Bosancima bez etnikih odrednica.

24


ukupne migracijske populacije zajednici ljudi odreena etniciteta, kulture i identiteta omeenoga granicama nacionalne drave iz koje potjeu. Stoga takve analize u transnacionalnom prostoru migrante tretiraju prije svega kao dislocirane lanove njihove nacije ili nacionalne drave.

Privilegiranjem etnike/nacionalne prizme u transnacionalnim istrai-vanjima previaju se paralelni oblici identifikacije migranata od profesio-nalnih, rodnih, obiteljskih, generacijskih, klasnih, drutvenih do ue teri-torijalnih (zaviajnih), a migracijske populacije poimaju kao uniformne, homogene zajednice, bez unutranje diferencijacije, koje su odreene prije svega pripadnou naciji/etniji. Na razini prakse i djelovanja ta prizma za-nemaruje ona djelovanja migranata koja transcendiraju granice etnikih organizacija i etnonacionalnih identiteta, odnosno neetnike oblike inte-gracije u drutvo primitka i participacije u transnacionalnim drutvenim poljima obiteljske i prijateljske, poslovne, politike, religijske te ue teri-torijalne (lokalne) identitete (Glick Schiller, 2005; 2006; 2008; Povrzanovi Frykman, 2010; Conradson i McKay 2007; Peleikis, 2000; Wise i Velayutham, 2008; Halilovich, 2011a; 2012; apo mega, 2003).

Pripadnost u transnacionalnom migracijskom prostoru ne mora nuno biti vezana uz nacionalnu dravu porijekla ili etniku/nacionalnu skupi-nu; ona moe biti ua, lokalna, zaviajna, i u svakodnevici nevezana uz etniko. Ta dimenzija pripadanja, a ujedno i bivanja u transnacionalnom prostoru heuristiki se ini teko odijeliti to dvoje pretee u transnacio-nalnim praksama migracijskih skupina. Stoga smo je, u svojim odvojenim i zajednikim radovima, kolegica apo mega i ja nazvali translokalnou (Halilovich, 2011b; 2012; 2013; apo mega, 2003; apo i Halilovich, 2013). U njima smo doli do zakljuka da translokalnost, prije nego transna-cionalnost, bolje objanjava socijalnu morfologiju i ivljenje stvarnosti mi-grantskih populacija, ukljuivo i oblike njihove socijalne interakcije, orga-nizacijske obrasce, kulturne prakse i razliite druge aktivnosti i djelovanja koja prakticiraju u odnosu na svoje domovine, kao i na svoje translokalne sunarodnjake u drugim zemljama. Odabirom termina translokalnost za opis migrantskih praksi, za razliku od termina transnacionalnost, eljeli smo naglasiti da dugoroni, svakodnevni interesi migranata, nisu nuno vezani uz nacionalnu ili dravnu politiku (no to mogu postati u izvanred-nim okolnostima, kakve su naprimjer bile one devedesetih godina pro-loga stoljea prilikom nastajanja novih drava na krhotinama raspadnute Jugoslavije), nego sasvim specifini lokalni problemi, posebice oni vezani uz dislocirane oblike obiteljskih odnosa u takozvanim transnacionalnim

25


obiteljima (apo mega, 2007; 2003) i ulaganja u mjesto porijekla, nje-govanje lojalnosti i podrke naputenim mjestima, ouvanje, oivljava-nje i rekonstruiranje lokalnih identiteta konstrukcijom doma daleko od doma i slino.

konceptualiziranje translokalizma

Oblici transnacionalno (u smislu transdravno) kontekstualiziranih odnosa i praksi u etnografski istraivanim migracijskim populacijama iz Bosne i Hercegovine ukazuju na njihov prije svega translokalni karakter, odnosno na to da su uzemljene djelovanjem na lokalnoj i zaviajnoj razini, ponajvie vezane uz obiteljske prilike i ulaganja u ui ili iri kraj porijekla i uz pomaganje, obnovu i rekonstrukciju ili, alternativno, imaginaciju na-putene lokalne sredine u kontekstu izmjetenosti iz prvotne lokacije. Ove etnografije, kao i drugi metodoloki pristupi, pokazuju da se svakodnevni interes migranata za njihov kraj porijekla preteno suava na ue, lokalne zaviaje, i obiteljske prilike. ak i onda kad su potaknute nacionalnim in-teresom, prekogranine prakse migranata bivaju lokalizirane i upisane u konkretna mjesta porijekla migranata.

Translokalnost nije iskljuivo obiljeje bosanske emigracije i slinih mi-gracija u regiji izazvanih ratom devedesetih godina prologa stoljea; ipak, najintenzivniji oblici translokalnih praksi pokazuju se upravo u kontekstu takvih prisilnih iseljavanja i vezani su uz injenicu da su prvotni domovi bili prisilno naputeni, da su, uostalom kao i cijela susjedstva i sela, uniteni. Domovi i mjesta porijekla prisilnih migranata su najee nepovratno iz-gubljeni, u fizikom smislu i/ili u smislu da se u kraju porijekla migranti vie ne osjeaju kao kod kue. Budui da mjesta porijekla za migrante imaju identitetni znaaj, oni ih kroz konkretne dimenzije sjeanja, nara-cija i uprizorenja, u susretima s bivim sumjetanima, nastoje utjeloviti u novim mjestima stanovanja, stvarajui tako novi dom daleko od doma, istodobno i slian i razliit od onoga koji su napustili. Privrenost ideji staroga mjesta kao doma stoga nije prepreka integraciji u novim mje-stima naseljavanja (Hage, 1997). Upravo suprotno, ona im daje osjeaj mogunosti da stvore svoj novi dom oko elje da razviju osjeaj bivanja tamo ovdje (Hage, 1997: 102-108). Uostalom, zaviaja odnosno doma tamo, u onom obliku kakav je bio i kakav su poznavali i zapamtili, vie nema,

26


jer zaviaj nije samo mjesto, nego ga ine i ljudi i odnosi; zaviaj je pri-snost i intimnost s fizikom okolinom, s drutvenim i kulturnim okoliem (Halilovich, 2011b: 77). Izgubljena zajednica i osjeaj pripadnosti mogu se ponovno stvoriti samo u sjeanjima i priama, kojima se bivi stanovni-ci nekadanjih mjesta preputaju prilikom dokonih trenutaka oputanja meu svojim bivim sumjetanima u mjestima koja danas nastanjuju. Ta mjesta nisu vie locirana u prostoru tamo, nego u prolom vremenu i u pro-storu ovdje. Migranti, egzilanti i drugi putnici pronalaze novi dom u ru-tinskim praksama, susretima s poznatim osobama, u sjeanjima i priama o prolom vremenu, u okusima i mirisima, odnosno, kako je rekla Leslie Van Gelder, ljudi u dijaspori ne ukorjenjuju se u mjestu, nego jedni u drugima (Van Gelder, 2008: 58).

Nekoliko autora bavilo se pitanjem koliko je vana udaljenost u translo-kalnim i transnacionalnim praksama (upor. Portis-Winner, 2002; Baldas-sar, 2007; Brickell i Datta, 2011). Na prvi pogled udaljenost nije nevana, ali nije ni odluujua. Bosanski emigranti raspreni u Evropi, Americi i Australiji udaljeni su hiljadama kilometara od svojih zaviaja. U potrazi za prisnou i sigurnou poznatoga ove iseljenike populacije intenzivno e uranjati u translokalno i teiti stvaranju i odravanju drutvenih mrea meu nekadanjim sumjetanima, neovisno o njihovom dananjem bora-vitu i odlascima u stari kraj. Udaljenost se stoga ne ini odluujuim faktorom translokalnosti, pogotovo u eri digitalnih telekomunikacijskih tehnologija, kao to su internet, mobilni telefoni i satelitska televizija (Ha-lilovich, 2012; 2013).

Naposljetku, translokalnost dijaspore moe se realizirati kao bilokal-nost, povezanost izmeu dvaju lokaliteta, i kao polilokalnost, povezanost izmeu nekoliko lokaliteta. Ta razlika vezana je uz oblike prekograninih praksi koje te populacije prakticiraju: odvojeni obiteljski ivot, zaviajnu endogamiju i reteritorijalizaciju.

vie oD nostalgije za izgubljenim

Mnoge formalne i neformalne aktivnosti i veze migranata u zemlja-ma useljenitva prilika su da se u sjeanja prizovu i podijele uspomene na zajedniki grad/mjesto/zaviaj i (d)oivi osjeaj zajednike pripadno-sti mjestu svoga porijekla i nekadanjeg ivljenja. Ovdje se dakle ne radi

27


o rekonstrukciji nekog ireg nacionalnog ili etnikog konteksta. Umjesto toga, te se aktivnosti i veze mogu jedino u potpunosti razumjeti u lokalnom ili zaviajnom kontekstu. Nakon to je taj lokalni kontekst radikalno promi-jenjen, poput onoga diljem Bosne i Hercegovine, ljudi u migracijskoj situ-aciji (re-)kreiraju svoje zaviaje kroz translokalne prakse s onima s kojima dijele osjeaj pripadnosti i zajednike uspomene na mjesta porijekla.

Lokalne i regionalne, dakle zaviajne veze, ili identiteti odozdo, ine se jaima od identiteta odozgo, to jest nacionalnih, etnikih i vjer-skih identiteta. Naravno, u mnogim sluajevima su te veze identiteta odozdo i identiteta odozgo isprepletene i podudaraju se, ali su ove prve primarne jer su bazirane na izravnim ivim iskustvima i zajedni-kim utjelovljenim sjeanjima, nekadanjim drutvenim odnosima i statusima, dijalektu i nainu govora, smislu za humor, hrani i piu itd. Vidjeti druge i biti vien naini su odravanja starih identiteta i neka-danjega statusa u novom ivotnom kontekstu, u kojemu nerijetko stari socijalni identiteti i uloge postaju neupotrebljivi. Kad se naprimjer su-sretnu Braci koji ive u raznim predgraima Melbournea, ili Prijedor-ani koji ive u St. Louisu, opet su susjedi, a titule i status iz zaviaja potuju se bez obzira na njihovu neupotrebnu vrijednost izvan zajednice Braka odnosno Prijedorana. Njihova meusobna uvaavanja i oslovlja-vanja s profesore, doktore ili komija jedino imaju puno afektivno i socijalno znaenje meu onima koji su dijelili prolost, u kojoj su ove titule bile vezane za konkretne drutvene pozicije u lokalnoj zajednici. U velikom broju sluajeva taj status je danas uglavnom simbolian jer se drutveni kontekst u potpunosti promijenio. Moglo bi se rei da Braci trebaju jed-ni druge ne samo kako bi se druili u sadanjosti nego i stoga kako bi, kroz zajednika sjeanja, potvrdili ono to su i ko su bili u prolosti. Ta zajednika sjeanja o domu i zaviaju tamo u prolosti nadopunjuju se ivim iskustvima doma novoga doma ovdje i sada, u iseljenitvu (apo i Halilovich, 2013; Halilovich, 2013).

Dislocirani zaviaji kao Dinamini, mobilni iDentiteti

Pored onih u Austriji, vedskoj i Australiji, prakse ouvanja, oivlja-vanja i rekonstruiranja lokalnih identiteta u iseljenitvu istraivao sam i zabiljeio i meu pripadnicima bosanske dijaspore u amerikom gradu

28


St. Louisu, najmnogoljudnijem istonobosanskom gradu, u kojem se u posljednja dva desetljea skrasilo oko 75.000 bosanskih migranata, pre-teno Bonjaka iz Podrinja i Prijedora protjeranih iz svojih zaviaja za vrijeme rata (Coughlan, 2011; Halilovich, 2012). Ono to ovu bosansku zajednicu ini vidljivom jesu brojne gostionice, duani s proizvodima uvezenim iz Bosne i Hercegovine, drutveni i sportski klubovi, a lanovi zajednice imaju i svoje radijske programe, novine i magazine, pa ak i svoju televiziju. Meutim, prava heterogenost ove iseljenike zajednice da se razaznati tek kada zavirite u domove i susjedstva bosanskih mi-granata ili pak sjednete za njihov sto u nekoj od gostionica na Gravois Avenue u predgrau Bevo dijelu St. Louisa gdje se mogu nai cijela bosanska sela u jednoj ulici, ili u jednom kvartu. Ispod niza slojeva i-rih kolektivnih identiteta od amerikoga i bjelakoga do bosanskoga i bonjakoga utjelovljeni, intimni identiteti koje Bosanci u St. Louisu svakodnevno ive prije svega su zaviajni, to jest translokalni. Paljivom sluatelju e za uho zapasti niz lokalnih dijalekata i narjeja kojima bo-sanski migranti u St. Louisu govore. Dok se u veim urbanim sredinama u Bosni i Hercegovini lokalni dijalekti doseljenika (unutarnjih migranata) vrlo brzo zamijene standardiziranim jezikom i urbanim slengom, dotle se u dijaspori, u mjestima poput St. Louisa, ti lokalni dijalekti iz starih zaviaja ljubomorno uvaju, odravaju, i ine bitan faktor diferenciranja pojedinaca i grupa u okviru bosanske dijaspore. Slino je i s drugim ob-licima utjelovljenih i senzornih izraaja tih lokalnih identiteta prisutnih kroz razne lokalne posebnosti, poput pite kvrgue4, zatitnog znaka Prije-dorana St. Louisa, ili izvorne muzike specifine za Podrinje i istonu Bo-snu. I okusi hrane i muziki ukusi isto kao i govor i niz drugih lokalnih obiaja, pria i uspomena dio su palete zaviajnih identiteta raseljenih Bosanaca. Uprizorenje tih lokalnih identiteta odvija se na razne naine, kako u privatnosti domova tako i u javnom prostoru.

Svakodnevno ivljenje translokalnih identiteta ukljuuje i niz dru-gih aktivnosti kako s rodbinom, nekadanjim susjedima, poznanicima i prijateljima u St. Louisu i drugim gradovima u SAD-u tako i s onima koji su migrirali u druge zemlje ili su ostali u Bosni i Hercegovini. Da se ne radi samo o nostalgiji za izgubljenim zaviajem, ve o rekonstrui-ranim zaviajnim identitetima u drugaijem kontekstu, potvruje i sko-ro prevalentna i svakako poeljna zaviajna endogamija; mladim

4 Pita od komadia pileeg mesa poredanih po tijestu i zalivenih kiselim vrhnjem.

29


ljudima se sugerira da se ene naima, mislei pritom na osobe istoga zaviajnog porijekla. Ovaj trend uzajamnih enidbi i udaja pripadnica i pripadnika istih zaviajnih grupa Bosanaca raseljenih diljem svijeta ta-koer dodatno, na vrlo utjelovljen nain, uvruje i potvruje translo-kalne identitete.

zakljuak

Premda afirmira znaenje naputenog mjesta za razne migrantske po-pulacije, ova interpretacija ne implicira esencijalistiki, statiki pogled na odnos ljudi, mjesta i identiteta. Ona ne implicira da su translokalne dijas-porske zajednice fiksirane i nepromjenjive u svom identitetu smjete-nom u nekom prolom vremenu i prostoru. Prakse translokalnosti poka-zuju kako kulturno mjesto i utjelovljeni lokalni identiteti transcendiraju geografski prostor i hronoloko vrijeme kako mobilnost i privrenost mjestu nisu intrinzino kontradiktorni, nego mogu biti komplementar-ni procesi (Halilovich, 2011a; apo i Halilovich, 2013). One potvruju dinamizam i fluidnost sloenoga odnosa u kojemu identitet mjesta kao skup utjelovljenih praksi transcendira svoju prvotnu geografsku lokaciju i postaje translokalan ili polilokalan. U novom, dijasporskom prostoru, migranti stvaraju mjesto (od engl. place-making) u smislu da ga prisva-jaju i usvajaju kao znaenjsko i identitetno mjesto (Gulin Zrni, 2009) kroz translokalni proces, koji ukljuuje intervenciju drugih lokaliteta (porijekla), mrea i djelovanja izdaleka. Budui da se u migracijskom kontekstu osjeaj mjesta nuno stvara i transformira u translokalnom okruenju koje ukljuuje barem jedno ovdje i jedno tamo taj proces ne nastaje samo u mjestima naseljavanja ve i u mjestima porijekla, prili-kom posjeta i povratka migranata. Translokalnost, dakle, obuhvaa irok spektar praksi i odnosa u artikulaciji distinktivnih (trans)lokalnih iden-titeta i u migraciji i u kraju porijekla otkrivajui kako se te prakse i odnosi rekonstruiraju, prilagoavaju i iznova stvaraju u mobilnome svi-jetu. Ovakve translokalne prakse i veze igraju znaajnu iako nedovoljno priznatu ulogu (i) u socioekonomskoj transformaciji i opravku lokalnih mjesta i zajednica kako u Bosni i Hercegovini tako i diljem Zapadnog Balkana. Povratnike migracije takoer su zanimljivo podruje za istra-ivanje prepletanja dviju ili vie lokacija i za njih vezanih identiteta, sada

30


u dvostrukom kontekstu izmjetanja: prvi nastaje emigracijom, drugi re-migracijom. Stoga bismo eljeli ohrabriti istraivae migracijskih tema u regiji da svoju energiju i fokus (pre)usmjere na lokalne i regionalne razine s dominirajuih etnonacionalnih i transnacionalnih.

Literatura

Baldassar, L. (2007) Transnational families and the provision of moral and emotional support: The relationship between truth and distance. Identities, 14, str. 385-409.

Basch, L. et al. (1994) Nations unbound: Transnational Projects and the Deterritorialised Nation-state. New York: Gordon and Breach.

Brickell, K. i Datta, A. (2011) Introduction: translocal geographies. U: Katherine B. i Datta, A. (ur.) Translocal Geographies: Spaces, Places, Connections. London: Ashgate, str. 3-22.

apo J. i Halilovich, H. (2013) La Localisation du Transnationalisme: Pratiques Tranfrontalires Bosniaques et Croates. Ethnologie franaise, 43 (2), str. 291-301.

apo mega, J. (2003) Dva lokaliteta, dvije drave, dva doma: transmigracija hrvatskih ekonomskih migranata u Mnchenu. Narodna umjetnost: Croatian Journal of Ethnology and Folklore Research, 40 (2), str. 117-131.

apo mega, J. (2007) Strangers Either Way: The Lives of Croatian Refugees in Their New Home. New YorkOxford: Berghahn Books.

Conradson, D. i Mckay, D. (2007) Translocal subjectivities: mobility, connection, emotion. Mobilities, II (2), str. 167-174.

Coughlan, R. (2011) Transnationalism in the Bosnian Diaspora in America. U: Valenta, M. i Ramet, S. P. (ur.) Bosnian Diaspora: Integration in Transnational Communities. Farnham: Ashgate, str. 105-122.

Franz, B. (2005) Uprooted and Unwanted: Bosnian Refugees in Austria and the United States. College Station: Texas A&M University Press.

Glick Schiller, N. (2005) Transnational social fields and imperialism: bringing a theory of power to transnational studies. Anthropological Theory, 5 (4), str. 439-461.

Glick Schiller, N. (2006) Introduction: what can transnational studies offer the analysis of localized conflict and protest. Focaal: European Journal of Anthropology, 47, str. 3-17.

Glick Schiller, N. (2008) Beyond methodological ethnicity: local and transnational pathways of immigrant incorporation. Willy Brandt Series of Working Papers, 2/8, Malm: Malm University.

Glick Schiller, N. et al. (1992) Toward a Transnational Perspective on Migration. New York: The New York Academy of Sciences.

31


Glick Schiller, N. et al. (1999) Trans-nationalism: a new analytic framework for understanding migration. U: Vertovec, S. i Cohen, R. (ur.) Migration, Diasporas and Trans-nationalism. Cheltenham: Edward Elgar Publishing, str. 26-50.

Guarnizo, L. E. i Smith, M. P. (1998) The Locations of transnationalism. U: Smith, M.P. i Guarnizo, L.E. (ur.) Transnationalism from Below. New Brunswick-London: Transaction Publishers, str. 3-34.

Gulin Zrni, V. (2009) Kvartovska spika: Znaenja grada i urbani lokalizmi u Novom Zagrebu. Zagreb: Institut za etnologiju i folkloristiku Jesenski i Turk.

Hage, G. (1997) At home in the entrails of the West: multiculturalism, ethnic food and migrant homebuilding. U: Grace, H. et al. (ur.) Community and Marginality in Sydneys West. Annandale: Pluto Press, str. 99-153.

Halilovi, H. (2006) Bosanskohercegovaka dijaspora u vrtlogu globalnih migracija: anse i izazovi za Bosnu i Hercegovinu. Pregled, LXXXVI (3), str. 193-220.

Halilovich, H. (2011a) (Per)forming trans-local homes: Bosnian diaspora in Australia. U: Valenta, M. i Ramet, S. P. (ur.) Bosnian Diaspora: Integration in Transnational Communities. Farnham: Ashgate, str. 63-81.

Halilovich, H. (2011b) Beyond the sadness: memories and homecomings among survivors of ethnic cleansing in a Bosnian village. Memory Studies Journal, IV (1), str. 42-52.

Halilovich, H. (2012) Trans-local communities in the age of transnationalism: Bosnians in diaspora. International Migration, 50(1), str. 162-178.

Halilovich, H. (2013) Places of Pain: Forced Displacement, Popular Memory and Trans-local Identities in Bosnian War-torn Communities. New York Oxford: Berghahn.

Kearney, M. (1995) The local and the global: the anthropology of globalisation and transnationalism. Annual Reviews Anthropology, 25, str. 547-565.

Ministarstvo za ljudska prava i izbjeglice Bosne i Hercegovine (2008) Pregled stanja bosanskohercegovakog stanovnitva. Sarajevo: Sektor za iseljenitvo.

Portis-Winner, I. (2002) Semiotics of Peasants in Transition: Slovene Villagers and Their Ethnic Relatives in America. Durham: Duke University Press.

Peleikis, A. (2000) The emergence of a translocal community: the case of a South Lebanese village and its migrant connections to Ivory Coast. Cahiers dtudes sur la Mditerrane Orientale et le Monde Turco-Iranienn, 30, str. 297-317.

Povrzanovi Frykman, M. (2010) Materijalne prakse bivanja i pripadanja u transnacionalnim drutvenim prostorima. Studia ethnologica Croatica, 22 (1), str. 39-60.

Toal, G. i Dahlman, C. T. (2011) Bosnia Remade: Ethnic Cleansing and Its Reversal. Oxford i New York: Oxford University Press.

Valenta, M. i Ramet, S. P. (2011) Bosnian migrants: an introduction. U: Valenta, M. i Ramet, S. P. (ur.) The Bosnian Diaspora: Integration of Transnational Communities. Farnham: Ashgate, str. 1-23.

32


Van Gelder, L. (2008) Weaving a Way Home: A personal Journey Exploring Place and Story. Ann Arbor: University of Michigan Press.

Wimmer, A. i Glick Schiller, N. (2003) Methodological nationalism, the social sciences and the study of migration: an essay in historical epistemology. International Migration Review, XXXVII (3), str. 576-610.

Wise, A. i Velayutham, S. (2008) Second-generation Tamils and cross-cultural marriage: managing the translocal village in a moment of cultural rupture. Journal of Ethnic and Migration Studies, XXIV (1), str. 113-131.

33

ANALIZA PISANJA DNEVNE TAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA I NJIHOVOM POVRATKU U PERIODU OD 1996. DO 2012. GODINE

ta i kako novine piu o reavanju pitanja izbeglica i raseljenih lica u Srbiji

SINIA VOLAREVI1

Centar za migracije, Grupa 484, Beograd

Saetak

Pisanje dnevnih novina o reavanju pitanja izbeglica i raseljenih lica u Srbiji glavna je tema ovog rada. Ciljevi istraivanja vezani su za ispitiva-nje promena u obimu i nainu pisanja o izbeglicama i raseljenim licima, a posebna panja posveena je takoe i moguem uticaju domaih politikih aktera na sadraj novinskih tekstova i u tim tekstovima ispoljeni odnos prema nainima reavanja izbeglikih i raseljenikih pitanja. Analiza je obuhvatila uzorak od 530 tekstova naenih u arhivama, a nastalih u perio-du od 1996. do 2012. godine i objavljivanih u dnevnim listovima Politika, Veernje novosti, Danas, Blic i Kurir. Statistike analize su obuhvatile 18 va-rijabli, preteno nominalnih, definisanih zajednikim metodolokim okvi-rom istraivanja koje je istovremeno sprovedeno u Bosni i Hercegovini i u Srbiji. Dublja analiza sadraja, voena dodatnim istraivakim pitanjima, proisteklim iz rezultata kvantitativne analize, obuhvatila je samo manji, odabrani uzorak tekstova. Rezultati su, meu ostalim, pokazali: A. da se u funkciji faktora vezanih za razliite vremenske periode gotovo uopte nisu deavale bilo kakve stabilne promene (opadanja ili rasta) u pogledu

1 [email protected]

34


bilo koje od posmatranih varijabli; B. da izmeu tekstova koji se odnose samo na izbeglice i tekstova koji se odnose samo na raseljena lica postoji niz znaajnih i zanimljivih razlika; i C. da su domai predstavnici insti-tucija i politikih partija vani akteri i izvori novinskih tekstova, ali da se njihov uticaj na novinsko pisanje o izbeglikim i raseljenikim pitanjima ne moe (barem ne u potpunosti) opisati tezom o politikim elitama koje obeshrabruju proces povratka. Potpunije razumevanje tog uticaja svakako bi zahtevalo dodatna istraivanja.

Kljune rei: izbeglice, raseljena lica, dnevne novine, Srbija, politiki akteri

1. uvoD

Pored navedenog u uvodnom poglavlju, istraivanje u Srbiji se po-sebno bavilo i razlikom izmeu izbeglica i raseljenih lica, odnosno razli-kama izmeu novinskih tekstova koji se bave samo izbeglicama i onih koji se bave samo raseljenim licima. Ovde je re o razlici koja je speci-fina za Srbiju budui da izbeglice, sa jedne, i raseljena lica, sa druge strane, predstavljaju dve posve odvojene populacije. Istorijski i politiki kontekst, ukljuujui i dogaaje iz najskorije prolosti, one koji su nepo-sredno prethodili izbeglikim migracijama, potpuno su razliiti, a nije nevano da izvesne razlike prema ova dva pitanja postoje i u odnosu politikih elita i odnosu javnosti.

U narednom dijelu prikazana je analiza nekih znaajnih elemenata konteksta vezanog za izbeglice i raseljena lica i za medije u Srbiji. Ana-liza je pisana bez namere da bude sveobuhvatna i svedena je samo na neka od najvanijih pitanja, od vee vanosti za kasniju analizu empi-rijskog materijala.

Sledi kratko poglavlje o metodologiji istraivanja u kome je vea panja poklonjena bitnim specifinostima metodolokih elemenata korienih u Srbiji, a u najveoj meri su zanemareni svi metodoloki detalji zajedniki za oba nacionalna istraivanja. O tome moete itati na drugom mestu u ovoj publikaciji.

Centralno poglavlje ovog rada sadri prilino detaljan pregled empi-rijskih rezultata istraivanja. Prikazani su svi osnovni parametri defini-sani varijablama korienim u istraivanju, a potom slede analize koje su zasnovane na odreenim ukrtanjima i korelacijama. Posebna panja je

35

ANALIZA PISANJA DNEVNE TAMPE U SRBIJI O IZBEGLICAMA, RASELJENIM LICIMA...

posveena promenama u funkciji vremenske dimenzije (ukrtanju sa va-rijablom vremenski periodi), razlikama izmeu tekstova koji se odnose samo na izbeglice i tekstova koji se odnose samo na raseljena lica, te potom i ukrtanjima varijabli primarni akteri i primarni izvori sa varijablom pozicija teksta (prema povratku izbeglica i/ili reavanju izbeglikih i raseljenikih pitanja). Razmatranje ovih poslednjih korelacija dopunjeno je analizom sadraja odreenog broja tekstova koji reflektuju veze meu kvantitativnim podacima, pa su nalazi te kratke i delimine analize sadr-aja prikazani u poslednjem delu ovog poglavlja.

Diskusije (iz poglavlja koje sledi potom) odnose se na nekoliko kljunih nalaza istraivanja; razmatraju se mogui razlozi (faktori koji stoje iza oigledno utvrenih injenica) i ukazuje na ogranienja i po-trebe za dodatnim analizama i istraivanjima. Poglavlje sa zakljucima fokusirano je na osnovna istraivaka pitanja (od kojih se krenulo) i pokuava da ponudi koncizne i konkretne odgovore, uz uvaavanje svih metodolokih ogranienja i svih preostalih nejasnoa (koje ekaju na neka budua istraivanja).

2. analiza konteksta

2.1. Izbeglice i raseljena lica u Srbiji

U prvoj polovini devedesetih godina prolog veka u Srbiji je utoi-te naao veliki broj izbeglica sa teritorija zahvaenih postjugoslovenskim ratovima, u najveoj meri sa prostora Hrvatske i Bosne i Hercegovine. Iz-beglike migracije iz avgusta 1995. godine, tokom i nakon hrvatske vojno-policijske akcije pokrenute ka teritorijama koje su tada bile pod kontrolom srpskih vlasti, najveim su delom zavrile u Srbiji i bile su najvei izbegliki pokret na tlu Evrope nakon Drugog svetskog rata.

Tokom popisa koji je izvren 1996. godine, u Srbiji je popisano skoro 538.000 izbeglica i ratom ugroenih lica. Preko dve petine izbeglica uto-ite je nalo na teritoriji Vojvodine, a vie od etvrtine na podruju Beo-grada. Skoro podjednak broj izbeglica dolazio je iz Bosne i Hercegovine, odnosno iz Hrvatske. Poslednja registracija izbeglica u Srbiji obavljena je krajem 2004. i poetkom 2005. godine, a podaci Komesarijata za izbeglice i migracije iz decembra 2012. govore da u Srbiji jo uvek u izbeglikom

36


statusu ivi oko 66.000 osoba.2 Vie od 250.000 izbeglica sa podruja bive SFRJ steklo je dravljanstvo Republike Srbije, oko 150.000 izbeglica vratilo se u Bosnu i Hercegovinu i Hrvatsku, a oko 49.000 preseljeno je u tree zemlje (Krsti, 2012).

U 1999. godini zahteve za preseljenje u tree zemlje u organizaciji UNHCR-a podnosilo je u proseku ak 400 izbeglica nedeljno. U toj go-dini UNHCR je omoguio preseljenje za 1.933 izbegla lica iz Hrvatske i 620 iz Bosne i Hercegovine. Pored toga, tada je procenjeno da je u direk-tnom kontaktu sa stranim konzularnim predstavnitvima, bez posredstva UNHCR-a, u tree zemlje u periodu od 1992. do oktobra 1999. godine otilo oko 15.000 izbeglica (Dimitrijevi, 2000).

Novi veliki talas prisilnih migranata usledio je nakon zavretka oru-anih sukoba na Kosovu, odnosno posle potpisivanja Kumanovskog sporazuma, tokom i odmah nakon povlaenja jugoslovenske vojske i policije sa podruja Kosova i Metohije, u junu 1999. godine. Ovo je u velikoj meri bilo uslovljeno sporim uspostavljanjem i neefikasnou ci-vilne administracije Ujedinjenih nacija, i posledinom eksplozijom na-silja i bezvlaa. Napetosti nisu bile prestale ni do kraja 1999. godine. Krenje prava pripadnika manjina imalo je masovne i zabrinjavajue razmere. Srbi, Romi, Turci i pripadnici drugih manjina esto su bili izloeni pretnjama i maltretiranju, iskljuivo zbog svoje etnike pripad-nosti.3 Razliite procene govore da je u tom periodu teritoriju Kosova i Metohije napustilo vie od 230.000 ljudi, mahom pripadnika nealban-skih zajednica.4 U Srbiji je 2000. godine popisano neto preko 187.000 interno raseljenih lica sa Kosova i Metohije, ali je novih raseljavanja (i novih registracija) bilo i posle toga: zvanini podaci iz decembra 2012.

2 Odnos broja izbeglica iz Hrvatske i izbeglica iz BiH, u odnosu na 1996. godinu, znatno se promenio. Jo i prema podacima dobijenim registracijom iz 2004/2005. godine uoeno je da broj izbeglica iz Hrvatske sada ini oko 75 odsto ukupnog broja lica u izbeglikom statusu, a ovo se obino objanjava time da je proces povratka u Hrvatsku bio suoen sa mnogo vie tekoa i, u krajnjem ishodu, bio znatno neuspeniji nego povratak u Bosnu i Hercegovinu.

3 European Roma Rights Center (ERRC) zauzeo je stav da je ono to su Romi to-kom 1999. godine doiveli na Kosovu najvea katastrofa koja je zadesila rom-sku zajednicu nakon holokausta tokom Drugog svetskog rata (Dimitrijevi, 2001: 255).

4 Jugoslovenski crveni krst objavio je 15. oktobra 1999. godine da su u Srbiji i Crnoj Gori registrovana 230.884 raseljena lica s Kosova (Dimitrijevi, 2000: 287).

37


govore o 210.148 interno raseljenih lica u Srbiji, izvan podruja Kosova i Metohije.5

Veina interno raseljenih lica je srpske nacionalnosti, a oko 25 odsto ine ostale etnike grupe, od kojih su najbrojniji Romi (oko 11 odsto). Naj-vei broj interno raseljenih lica boravi u centralnoj i junoj Srbiji (gotovo dve treine), a najmanje u AP Vojvodini (oko 6 odsto). Vie od etvrtine ukupnog broja interno raseljenih, pak, boravi u Beogradu.

2.1.1. PosleDejtonaigodinamaposle:normalizacijameudravnihodnosairegionalnipristupreavanjuizbegliko-raseljenikihpitanja

Uskoro nakon postizanja Dejtonskog mirovnog sporazuma, u novem-bru 1995. godine postignut je i Erdutski sporazum, kojim su okonana neprijateljstva u vezi sa teritorijom istone Slavonije, Baranje i Zapadnog Srema, jedinog podruja na teritoriji Republike Hrvatske koje je jo uvek bilo pod kontrolom srpskih vlasti (i pod zatitom Ujedinjenih nacija). Kao i sporazum iz Dejtona, i Erdutski sporazum je sadravao odredbe o re-avanju pitanja izbeglica i pravu na povratak.6 Nepunu godinu kasnije, 23. avgusta 1996. godine potpisan je Sporazum o normalizaciji odnosa iz-meu Republike Hrvatske i SRJ. U septembru je sporazum potvren u hrvatskom parlamentu, a u istom mesecu su uspostavljeni i diplomatski odnosi izmeu dve drave. Tim sporazumom je ponovo potvreno pravo na povratak izbeglica.7 Nekoliko meseci kasnije, u julu 1997. godine, Savet bezbednosti UN usvojio je Rezoluciju 11208, kojom je jo jednom potvre-no pravo svih izbeglica da se vrate u svoje predratne domove. Rezolucija je, osim toga, dodatno uvrstila proces mirne reintegracije podruja istone Slavonije u hrvatski ustavnopravni sistem.

5 Prema podacima UNHCR-a, na samoj teritoriji Kosova jo uvek je raseljeno vie od 20.000 ljudi.

6 Tekst sporazuma moete videti na: http://www.snv.hr/pdf/erdutski_sporazum.pdf [pristupljeno: 22. juna 2013. godine].

7 Tekst odluke o proglaenju zakona (koja sadri i sam sporazum) moete pronai i proitati na sajtu Narodnih novina, u sekciji Meunarodni ugovo-ri: http://narodne-novine.nn.hr/medunarodni/default.aspx [pristupljeno: 22. juna 2013. godine].

8 UN Security Council, Resolution 1120 (1997), 14 July 1997, S/RES/1120 (1997). Rezolucija je usvojena na sednici Saveta bezbednosti odranoj 14. jula 1997. godine. Tekst na engleskom jeziku dostupan je na: http://www.refworld.org/docid/3b00efa03b.html [pristupljeno: 22. juna 2013. godine].

38


Realnost povratka, meutim, i tada i kasnije, bila je razliita od obea-nja datih u politikim aktima. U izvetaju iz 2000. godine Beogradski cen-tar za ljudska prava iznosi ocenu da uslovi za znatniji povratak izbeglica u Republiku Hrvatsku i Bosnu i Hercegovinu nisu ostvareni ni 1999. (Dimitrijevi, 2000: 291). Kao oteavajui faktori posebno su istaknuti ne-kooperativnost vlasti u Hrvatskoj, nemogunost povraaja stanarskog prava i ogranien pristup fondovima za rekonstrukciju unitenih i otee-nih kua. Procene UNHCR-a govorile su o priblino 20.000 povratnika u Hrvatsku i 18.000 povratnika u Bosnu i Hercegovinu, ali vei broj izvetaja potvrivao je da se ovi povratnici u velikom broju, posebno kada je re o Hrvatskoj, nakon pribavljanja dokumenata i regulisanja odreenih ad-ministrativnih pitanja (u vezi sa imovinom ili penzijom, na primer) opet vraaju u Srbiju (prema Dimitrijevi, 2000).

Srbija i Crna Gora i Bosna i Hercegovina postigle su bilateralni Spora-zum o povratku izbeglica tek poetkom oktobra 2003. godine. Dodatnim protokolom preciznije su definisane odgovornosti u pogledu stvaranja uslova za dobrovoljan, organiziran i meusobno usaglaen povratak izbe-glica (iz SCG u BiH i obrnuto).9

U Sarajevu je 31. januara 2005. godine usvojena Deklaracija o reava-nju izbegliko-raseljenikih pitanja.10 Re je o prvom takvom regionalnom sporazumu koji su postigle Hrvatska, Bosna i Hercegovina i SR Jugosla-vija, pod okriljem i uz podrku UNHCR-a, OEBS-a i Evropske unije. Namera ovih aktera bila je stvaranje stratekog okvira za zajedniku akciju zatvaranja izbegliko-raseljenikog dosijea na podruju zapadnog Balkana. Deklaracija je predviala da e svaka od zemalja potpisnica u roku od tri meseca doneti nacionalne planove aktivnosti i da e sva pitanja biti ree-na do kraja 2006. godine, ali su se uskoro pojavili problemi, uglavnom vezano za prava izbeglica iz Hrvatske, oko kojih nikakav dogovor nije bilo mogue postii, pa je to na kraju dovelo do potpunog zamiranja re-gionalnog procesa.

Pitanje povratka izbeglica i trajnog reavanja izbeglikih pitanja na prostoru zapadnog Balkana potom je ponovo aktualizovano nakon to je

9 Sporazum izmeu Saveta ministara Srbije i Crne Gore i Vea ministara Bosne i Hercegovine o povratku izbeglih lica iz Srbije i Crne Gore i Bosne i Hercego-vine, sa protokolom (Slubeni list Srbije i Crne Gore Meunarodni ugovori, broj 6/04).

10 Tekst Sarajevske deklaracije na srpskom jeziku dostupan je na: http://www.kirs.gov.rs/docs/SDeklaracija%20v2.1.pdf [pristupljeno: 22. juna 2013. godine].

39


UNHCR situaciju izbeglica u Srbiji proglasio jednom od pet dugotrajnih izbeglikih kriza ije reavanje zahteva posebnu meunarodnu panju i sa-radnju zemalja u regionu. Inicijativa je pokrenuta u enevi, 10. decembra 2008. godine, u okviru dvodnevnog dijaloga sa visokim komesarom UN. Republika Srbija je nakon toga otpoela znaajne politike i diplomatske aktivnosti, pa je ve u januaru 2009. objavila non-paper u kome predstavlja svoje vienje otvorenih pitanja u vezi sa poloajem izbeglica iz Republike Hrvatske, te se zaloila za reavanje tih pitanja u skladu sa principima Sarajevske deklaracije iz 2005. godine.11

U martu 2010. godine u Beogradu je odrana ministarska konferencija na kojoj su etiri zemlje uesnice sarajevskog procesa reafirmisale ciljeve Sarajevske deklaracije i regionalni pristup reavanju preostalih izbegli kih problema, a posle konferencije su uspostavljene tehnike radne grupe koje su uskoro poele sa radom: odrano je est bilateralnih tehnikih sastanaka izmeu Republike Srbije i Republike Hrvatske i 10 regionalnih ekspertskih sastanaka sve etiri drave. U procesu uestvuju takoe i Evropska unija, OEBS, UNHCR, Savet Evrope i Sjedinjene Amerike Drave. Formirane su i dodatne ekspertske radne grupe kako bi se odgovorilo na sva otvo-rena pitanja, a u okviru tehnikih sastanaka i sastanaka na politi kom ni-vou konano su dogovoreni principi i sadraj regionalnog projekta koji e omoguiti reavanje najvanijih izbegliko-raseljenikih pitanja u regionu. Nacrt zajednikog regionalnog programa predstavljen je u Beu u junu 2011. godine, a program je potom konano usvojen na ministarskoj kon-ferenciji koja je odrana u Beogradu 7. novembra 2011. godine, na kojoj je potpisana Zajednika deklaracija o okonanju raseljavanja i obezbeivanju trajnih reenja za ugroene izbeglice i interno raseljena lica. Sledom toga, 24. aprila 2012. godine u Sarajevu je odrana donatorska konferencija na kojoj je prikupljen vei deo sredstava potrebnih za realizaciju Regional-nog programa i time postavljena osnova za praktino sprovoenje progra-ma. Regionalni program je koncipiran tako da u fokus oigledno stavlja ostvarivanje odgovarajuih i odrivih stambenih reenja za najugroenije

11 Tekst ovog dokumenta moe se nai na sajtu Komesarijata za izbeglice i mi-gracije Republike Srbije, na stranici: http://www.kirs.gov.rs/docs/regionalni-proces/NON_paper_srp.pdf [pristupljeno: 22. juna 2013. godine], a ira zva-nina informacija o regionalnom procesu na istom sajtu, na stranici: http://www.kirs.gov.rs/articles/regionalniproces.php?lang=SER [pristupljeno: 22. juna 2013. godine].

40


izbeglike porodice. Po obimu finansijskih sredstava i broju korisnika, naj-vei deo programa bie realizovan na teritoriji Srbije.12 Aktivnosti su u Srbiji dominantno usmerene na podrku lokalnoj integraciji izbeglica. Vie in-formacija moe se nai u Migracionom profilu Republike Srbije za 2011. godinu, posebno u poglavlju C2: Politike u oblasti integracije izbeglica i interno raseljenih lica (KIMRS, 2012), te na zvaninom sajtu Regionalnog stambenog projekta.13

2.1.2. PovratakraseljenihnaKosovoiMetohiju:politikeirealnosti

Prema podacima UNHCR-a, na podruje Kosova do kraja 2012. godine vratilo se vie od 20.000 raseljenih lica. Meutim, odrivost tih povrataka u veem broju relevantnih izvetaja ocenjena je slabom ili upitnom, a broj povratnika koji su zaista i ostali u mestima povratka procenjuje se na sve-ga nekoliko hiljada.

Proces organizovanog povratka interno raseljenih lica na Kosovo i Me-tohiju poeo je projektima pomoi za povratak u Biu i Grabac, koje je sproveo UNHCR, i projektom povratka u Osojane, koji je sproveo Koor-dinacioni centar za KiM tokom 2000. i 2001. godine. Prva grupa raseljenih lica stigla je u Osojane 12. i 13. avgusta 2001. godine. Proces povratka, pa ni politike inicijative u vezi s tim, nisu zapoeti ovim projektima. U prvom redu, ve od 2000. godine registrovani su (i na izvestan nain pod-sticani i podravani) sluajevi takozvanog spontanog povratka. Vezano za Osojane, razliite aktivnosti realizovane su i nakon avgusta 2001. godine (ukljuujui i nove grupe povratnika), a ukupni efekti ovog projekta i odr-ivost povratnike zajednice u velikoj meri su rezultat postojanja dugorone (dravne!) podrke.

Na osnovu Rezolucije 1244 (1999) specijalni predstavnik Generalnog se-kretara UN na Kosovu, 15. maja 2001. godine, doneo je Ustavni okvir koji je sadravao detaljne odredbe o pravima i obavezama organa samoupra-ve, kao i odredbe o ljudskim pravima koja se garantuju svim stanovnicima

12 Vrednost ukupnog programa iznosi 584 miliona evra. Deo programa koji se odnosi na Srbiju treba da obuhvati reavanje stambenih potreba 16.780 poro-dica, za to je predviena meunarodna finansijska podrka u iznosu od 302 miliona evra.

13 Posebno pogledajte: Providing A Home For 74,000 People: RHP Highlights 2012/2013: http://www.regionalhousingprogramme.org/uploads/news/RHP_highlights_2012_2013_1366809057.pdf [pristupljeno: 22. juna 2013. godine].

41


Kosova. Odreene odredbe Ustavnog okvira odnosile su se na zatitu iz-beglica i raseljenih lica. U preambuli je bila istaknuta obaveza da se olaka siguran povratak izbeglica i raseljenih lica i da im se omogui povratak imovine. U glavi 3, meu odredbama o ljudskim pravima, nalazila se i odredba kojom se jami pravo izbeglica i raseljenih lica na povratak i pra-vo na povraaj imovine.

Tokom 2002. i 2003. godine Misija UN na Kosovu (UNMIK) formira-la je posebnu kancelariju Kancelariju za povratak i zajednice (ORC) i preduzimala druge korake radi stvaranja kompletnog sistema podrke povratku raseljenih lica. U istom tom procesu izraen je Prirunik za odrivi povratak (u januaru 2003) i uspostavljen mehanizam radnih gru-pa za povratak na optinskom, regionalnom i centralnom nivou. Time je, na izvestan nain, stavljena taka na razliite aktivnosti sprovoene u cilju koordinacije razliitih aktera i uspostavljanja procedura u vezi sa povratkom raseljenih na Kosovo. Meutim, institucije nadlene za pro-ces povratka raseljenih lica na Kosovo, iako uspostavljene 2002. godine, postale su operativne tek tokom 2004. godine, dakle pet godina nakon raseljenja. UNMIK je 2006. godine revidirao Prirunik o odrivom po-vratku, koji je odmah potom upotpunjen Protokolom o dobrovoljnom i odrivom povratku, i time prvi put uspostavio procedure koje su usagla-ene sa meunarodnim standardima o pravima i povratku interno rase-ljenih lica (Grupa 484, 2011). Revidirani prirunik proiziao je iz prilino opsenih konsultacija i prethodno usvojenih preporuka, a sve sa ciljem da se unaprede postojee procedure i proces povratka uini aktivnijim. Protokol o odrivom povratku, nakon pregovora, 6. juna 2006. godine potpisale su i srpska i albanska strana.

U martu 2005. godine osnovano je Ministarstvo za zajednice i povra-tak, sa mandatom da nadzire i podrava razliite optinske mehanizme za olakavanje povratka raseljenih lica, uspostavljene u prethodnom perio-du, ukljuujui i donoenje i realizaciju optinskih strategija za povratak. Tokom 2006. i 2007. godine UNMIK je nastavio zapoeti proces prenosa ovlaenja na Privremene institucije samouprave, ukljuujui i ovlaenja u vezi sa procesom povratka.14 U tom smislu, u oktobra 2009. godine ko-sovsko ministarstvo za zajednice i povratak objavljuje Strategiju za zajed-nice i povratak 2009-2013.

14 Sedamnaestog februara 2008. godine Privremene institucije samouprave na Kosovu i Metohiji proglasile su nezavisnost Republike Kosovo.

42


Sa druge strane, 6. aprila 2009. godine, u saradnji Ministarstva za Ko-sovo i Metohiju, Komesarijata za izbeglice Republike Srbije i Visokog komesarijata UN za izbeglice, neto vie od godinu dana nakon samopro-glaenja nezavisnosti Republike Kosovo, zapoeta je registracija za povra-tak interno raseljenih lica sa Kosova i Metohije. Cilj je bio da se registruju raseljenike porodice koje ele da se vrate na Kosovo i Metohiju u 2009. godini, pod postojeim okolnostima, i da se uradi procena njihovih potreba. Voena je aktivna kampanja, sa jasnim ciljem da se da novi podstrek pro-cesu povratka na Kosovo i Metohiju. Tokom tog procesa 1.212 porodica, odnosno 4.875 osoba, izrazilo je elju da se tokom 2009. godine vrati na Kosovo i Metohiju. U 2010. godini registrovano je jo 325 porodica sa 1.307 lanova.

Meutim, statistiki podaci o procesu povratka danas jasno pokazuju da je posle 2003. godine, i nakon talasa nasilja iz marta 2004. godine, proces povratka gotovo prepolovljen, a negativan trend se sledeih godina, upr-kos svim novim aktivnostima i merama koje su trebale podstai i olakati povratak, uglavnom samo nastavljao, pa broj povratnika iz 2003. godine nikada ponovo nije ni priblino dosegnut (Grupa 484, 2011). Jedna anketa koju je u 2009. godini sproveo Danski savet za izbeglice obuhvatila je 858 raseljenikih domainstava (530 u centralnoj Srbiji i 328 na Kosovu) i poka-zala da raseljeni elju za povratkom iskazuju znatno ree nego u ranijim slinim istraivanjima: u centralnoj Srbiji 24 odsto anketiranih izrazilo je elju za povratkom, dok je na KiM taj procenat iznosio 34,1 odsto. U real-nosti, tokom 2009. godine na prostor Kosova i Metohije vratilo se ukupno 631 lice, a od toga samo 187 u okviru koncepta registracije. Nita se bitno, u ovom pogledu, nije promenilo ni u 2010. godini. Vlada Srbije je 8. aprila 2010. godine usvojila Strategiju odrivog opstanka i povratka na Kosovo i Metohiju, a realnost povratka je i dalje bila obeleena brojnim problemima u vezi sa ostvarivanjem imovinskih prava i obnova i povraaj i ulaenje u posed ostvaruju se uz itav niz potekoa i smetnji.

U drugoj polovini 2010. godine Evropska unija je objavila inicijativu za pokretanje novog dijaloga izmeu Beograda i Pritine, to je konano urodilo otvaranjem dijaloga o praktinim pitanjima, pod pokroviteljstvom Evropske unije, u Briselu, 8. marta 2011. godine. Dve delegacije predvodili su politiki direktor Ministarstva spoljnih poslova Srbije Borko Stefanovi i potpredsednica Vlade Kosova Edita Tahiri. Pregovori su bili fokusirani na reavanje praktinih pitanja koja utiu na kvalitet ivota ljudi u itavom regionu, ali pitanjima povratka raseljenih lica izvesno nije bila posveena

43


nikakva posebna panja. Mada, injenica je da su pregovorima bila obu-hvaena i neka pitanja od posebnog znaaja upravo za raseljene, to se u prvom redu odnosi na pitanja matinih knjiga i pitanja katastarskih evi-dencija. Uprkos znaajnim politikim otporima i u Pritini i u Beogradu, a u vezi sa nekim pitanjima posebno u optinama na severu Kosova (u ko-jima veinu ini stanovnitvo srpske nacionalnosti), do kraja 2011. godine postignuto je nekoliko tehnikih dogovora i ostvaren odreen napredak u vezi sa njihovom primenom. Sve to, meutim, nije imalo nikakvih vid-ljivih posledica po proces povratka i ostvarivanja prava raseljenih lica na Kosovu. U toku 2011. godine na Kosovo i Metohiju spontano se vratilo 501 raseljeno lice. Kroz programe organizovanog povratka vratila su se 103 raseljena lica.

Potom, nakon parlamentarnih i predsednikih izbora i znaajne pro-mene politikih vlasti i formiranja nove Vlade Srbije, najpre je, u avgu-stu 2012. godine, potvreno da e nova Vlada potovati i sprovoditi ranije postignute dogovore, a uskoro potom, sredinom oktobra 2012, u Briselu je odran prvi sastanak DaiTai, to e dovesti do skorog poetka in-tenzivnog politikog dijaloga na relaciji BeogradPritina i konanog po-stizanja tzv. briselskog sporazuma o normalizaciji odnosa, u aprilu 2013. godine. itav proces je, u zavrnoj fazi, bio izrazito fokusiran na dogovor o statusu etiri optine (sa srpskom veinom) na severu Kosova, tanije na postizanje konkretnih dogovora o statusu odreenih institucija na toj teritoriji, i ni na kakav nain se nije doticao pitanja povratka i prava rase-ljenih lica.

2.1.3. Crticeosocio-ekonomskompoloaju izbeglicairaseljenihlicauSrbiji

Od 1992. pa do kraja 2010. godine, uz stalnu podrku iz razliitih me-unarodnih donatorskih fondova, obezbeena su 7.844 razliita stambena reenja putem kojih je zbrinuto oko 30.400 izbeglica i raseljenih

mediji izmedju slobode i zavisnosti - bhs_print

Documents